Шығыс Қазақстандағы қола дәуірінің тарихнамасы
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялап, жаңа даму жолына түсуіне байланысты оның ішкі мәдени салаларында үлкен өзгерістер болып жатыр. Бұлар әсіресе Мемлекеттік Мәдени мұра, Мәңгілік Ел, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру, Ұлы Даланың жеті қыры бағдарламаларынан тікелей көрініс тауып отыр. 2004 жылдан бері қолға алынып отырған бұл бағдарламалар ұлтымыздың тарихқа өркениеттілік тұрғысынан қарауының өлшемі екендігін көрсетеді және де ол Қазақстандағы көптеген ескерткіштердің толыққанды зерттелуіне де жағдай жасап, тарих қойнауындағы түйткілі көп мәселелердің шешімін шығаруға бастама ретінде археологияға да зор серпіліс алып келді. Мемлекеттік қаржыландыруға сай көптеген ескерткіштерде кешенді далалық зерттеулер жүргізіліп, бірқатар нысандардан тың материалдар алынды. Жыл сайын жаңа мағлұматтар алынып, қомақты археологиялық қор жасалынды. Әйтсе де, жекелеген дәуірлердің зерттелген ескерткіштерін бір ізге түсіріп, оның тарихын баяндауға, бұрынғы уақыттардағы негізгі ізденістердің мәнін, археологиялық нысандардың тарихи маңыздылығын көрсету кемшін тартып тұрғандығы жасырын емес.
Сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың атауы Шығыс Қазақстан қола дәуірінде. Зерттеудің өзектілігі - Шығыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерінің тарихы мәнісінің ауқымы кең, Отандық ғылымдағы маңызы зор болып табылғандықтан, қалай зерттелгендігін, бұл өңірдің аумағында қандай археологиялық нысандар бар екендігін көрсете отырып, қандай артефактілер алынғандығын, кімдердің дала кезіп қазба жұмыстар жүргізгендігін жүйелеп, қазіргі тарихнамадағы күрделі проблемалардың қырларына мән беріп көрсету болып табылады. Осы дипломдық жұмыстың басты зерттеу обьектісі ретінде Шығыс Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер алынып отыр.
Мерзімдік шеңбері б.з.б. ХVІІІ-VІІІ ғасырлар аралығын қамтиды.
Территориялық зерттеу шегі - Қазақстан Республикасының Шығыс Қазақстан облысы және аталған аумақпен шекаралас өңірлер.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қола дәуіріндегі Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін сипаттау, олардың зерттелу тарихнамасын баяндау, басқа өңірлермен ұқсастықтары және ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттері:
- Шығыс Қазақстанның патшалық Ресей тұсындағы зерттелуін тарихи деректер негізінде қарастыру;
- Кеңес үкіметі және Қазақстанның тәуелсіздік алған мерзіміндегі аталған аумақ бойынша жүргізген ғылыми зерттеулерінің барысы мен маңыздылығын айқындау;
- Шығыс Қазақстандағы қола дәуірі ерте және дамыған кезеңдері ескерткіштерін сипаттау, көршілес аумақтардағы археологиялық нысандармен ұқсастығы, айырмашылығы және байланысын көрсету;
- Қола дәуірінің кейінгі кезеңіндегі Шығыс Қазақстан бойынша ескерткіштерінің ерте темір дәуіріндегі тарихи нысандармен тарихи байланысына және ескерткіш иелерінің еліміздің аумағындағы ірі тайпалық одақтар мен дамыған өркениеттердің қалыптасуындағы орнына мән беру.
Жұмыстың негізгі принципі - объективтілік және тарихшылдық.
Жалпы алғанда, қола дәуірі адамзат тарихындағы маңызды тарихи-мәдени кезең болып саналады. Себебі бұл уақытта қола металлургиясы кең қанат жайып, ол еңбек құралдары мен қару-жарақтарды жасауда басты материалға айналды да, қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуына өз септігін тигізді. Адам баласы алғашқыда мысты игерген болатын. Кейіннен иі жұмсақ мысқа түрлі мөлшерде металдар (қалайы, қорғасын, күшала, т.б.) қосып, балқуы тез, мықты, ұзақ уақыт тоттанбайтын, өңдеуі жеңіл қоспа (қола) өндіріп, одан өзіне қажетті бұйымдарды жасады. Қоладан жасалған еңбек құралдарының өндіріске енуі шаруашылықтың дамуына, шаруашылық түрлерінің алға басуына алып келді. Дегенмен, металл игерудің күрделілігіне орай тастан жасалған бұйымдар да қола дәуірінде бұрынғыдай қолданыла берді.
Адамзат тарихында бұл кезең мыс алғаш рет игерілген энеолит (мысты тас) пен одан кейінгі қола дәуірлерін қосып палеометалл (ежелгі металл) деп те атау орын алған. Ол шартты түрде б.з.б. Ү-ІҮ мыңжылдық пен б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезін қамтиды. Кейбір ғалымдар мысты игеру одан әлдеқайда ерте уақыттарда орын алған деп есептейді.
Әлі күнге дейін Еуразияның әрбір тарихи аймақтарында қола металлургиясы қашан пайда болғандығы жайлы пайымдауда ғалымдар арасында пікірталастар орын алып отырғандығы белгілі. Қола дәуірінің нақты қай кезде қалыптасқандығын дәл айту қиын да күрделі мәселелердің бірі. Себебі, әрбір тарихи өңірде немесе Еуразиядағы елдердің аумағында қола дәуірі түрлі мерзімде орныға бастаған еді. Бұған ең алдымен сол жерлерде кен орындарының болуы немесе болмауы өзіндік әсерін тигізіп отырған. Қазіргі таңда жинақталған материалдарға қарап, мамандар мынадай ортақ тұжырым ұстанады: алғашқы кезде қола б.з.б. ІҮ мыңжылдықта Оңтүстік Иран мен Месопотамияда белгілі болған, одан кейін б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтар шебінде Үндістан, Кіші Азия, Сирия, Палестина мен Кипр, т.б. жерлерге, соңынан б.з.б. ІІ мыңжылдықта Еуропа мен Азияның басым бөлігіне таралған. Қазақстан тарихнамасында қола дәуірі б.з.б. ІІ-І мыңжылдықтар аралығын, нақтылай түскенде б.з.б. ХҮІІІ-ҮІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Бірақ, соңғы жылдардағы зерттеулер бұған да өзгерістер енуі мүмкін екендігін толық көрсетіп отыр. Сірә, бұл хронологиялық көрсеткіш алға қарай мамандар тарапынан 3-4 ғасырға жылжуы ықтимал. Қалай болғанда да Қазақстанда қола металлургиясының қарқынды дамуына көп жағдайда кен көздерінің молдығы өз септігін тигізгендігін айта кетуге тиіспіз. Еуразия төскейіндегі кен көздері мол аймақтардың барлығы да ертеден металлургиялық орталықтар ретінде кеңінен танылған. Қазіргі уақыттарда да олардың көпшілігі кенді өңірлер ретінде белгілі. Жекелеген аймақтарды атап кетер болсақ, бұлардың қатарына Шығыс Қазақстан, Орталық Қазақстан, Жетісу, Орал өңірі т.б. жатқызуға болады. Әсіресе түсті металл кендері Шығыс және Орталық Қазақстанның аумағында мол ерте кездерден мол көлемде кездесті. Бұл орталықтардың бәрі де көне замандарда-ақ кен алатын ресурс ретінде белгілі болып, бұл жерлердегі кен алынған ілік орындар археологтар тарапынан зерттелген. Мамандардың пайымдауынша Қазақстандағы әрбір кен орнынан кем дегенде бірнеше жүз тонна кен алынып, нәтижесінде қоғам қажеттілігін өтейтін жүз мыңдаған заттар жасалынды. Сондықтан да мұнда қола дәуірінің бірегей мәдениеттері ежелден-ақ қалыптасқаны анық деуге негіз бар. Қай өңірлерде алғаш рет металл өндіру дамығандығын нақтылайтын - болашақтағы стационарлық жұмыстар болмақ. Табиғи ресурстарға бай Қазақстан аумағы да ілкі замандардағы металл өндіру ісінің алғашқы ошақтары қатарына кіруіне толық мүмкіндігі бар. Мұны дәлелдеу үшін кешенді де жоспалы, жүйелі жұмыстар жүргізу қажет.
Шығыс Қазақстанда алғаш рет ғылыми мақсатта академик В.В. Радлов XIX ғасырдың 60-шы жылдарының басында Семей өңіріндс қазба жұмыстарын жүргізіп, қола дәуірінің бес қорымын, Шүлбі өзені бойынан мыс балқытатын пеш қалдықтарын, кен қазу орындарын тапты. Өз зерттеулерінің нәтижесінде алғаш рет Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін дәуірледі [1].
Шығыс Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштерін зерттеуде Орыс географиялық қоғамының Омбыдағы Батыс Сібір бөлімі мен Семейдегі бөлімшесі маңызды роль атқарды. Семейге жер аударылған Е.П.Михаэлис қаланың мәдени өмірінің өзгеруіне үлкен үлес қосты. Ол А.А. Леонтьев, П.Д. Лобановскийлермен бірге 1883 жылы Семенде алғаш рет музей және кітапхана ашты, бір айдан кейін-ақ ол кітапханаға Абай Құнанбаев келіп, Е.П.Михаэлиспен танысып, таныстықтары достыққа ұласады.
Көне мәдениет ескерткіштерін жинауда, тарихи-мәдени ескерткіштерді тіркеуде, қамқорлыққа алуда қазба жұмыстарын жүргізуде Н.Я.Коншин, В.Никитин, ағайынды В.Н. Белослюдовтар, Ф.Н. Педащенко, А.В.Андриановтар елеулі жұмыстар атқарды [2].
Жүйелі түрдегі мақсатты археологиялык зерттеулер Шығыс Қазақстанда 1935 жылдан Ленинград Ғылым Академиясының қолдауымен жүзеге асты. С.С. Черниковтың басшылығымен 1947 жылы Өскемен және Бұқтырма су электр станциялары құрылысының басталуына байланысты мақсатты қазба жұмыстары қолға алынып, оған Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнология институты да қатысады [3].
Қазақстан Ғылым Академиясының тарих, археология және этнология институты Шүлбі археологиялык экспедициясының палеолит отряды ашкан (Ж. Таймағамбетов. 1982, 1983, 1987 жылдар) Шүлбі ГЭС-ін су басу аймағын зерттеу кезінде жер бетінен жүздеген тас құралдарының табылуы қазба жұмыстарын жүргізуге негіз болды. Мәдени қалдықтар жердің босаңдау жамылғы қабаттарында 35-40 см биік астыңғы террасада, Шүлбі өзенінің Ертіске құяр сағасындағы қыратта табылады [4]. Қазбаның жалпы көлемі 100 шаршы метрден асады. Құралдар жасауға шикізат ретінде қара, сұр, жасылдау түсті кремний жынысты ұсақ жұмыр тастарды, халцедонды және тау хрусталін пайдаланган. Шүлбі тұрағы мен ондағы қазба жұмыстар көрінісін, табылған заттарды профессор Ж.К.Таймағамбетов әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің тарих факультеті жанынан өзі ұйымдастырған дүние жүзі бойынша санаулы музейлердің бірі болып табылатын "Қазақстанның ежелгі дәуірі музейінде" жинастырған.
1990 жылдардың алғашқы жартысында, орта тұсында қаражатты көп қажет етпейтін бұзылуға жақын тұрған бірқатар ескерткіштер зерттелді. Шығыс Қазақстандағы осындай нысандардың бірі Побока қонысында Ткачев басқарған экспедиция жұмыс істеді. Нәтижесінде бірнеше баспана орындары аршылып, қола дәуіріне жататын тұрмыстық-шаруашылық бұйымдарп жиыстырылады. Алынған материалдар Қазақстандағы қола дәуірі қоныстарынң тарихи сипаттамасын жасауға біршама мүмкіндіктер береді. Жалпы алғанда, ХХ ғасыр соңына таман Шығыс Қазақстан бойынша 20-дан астам қоныс орындары анықталған. Олардың арасындағы Захарика-1, Волчовка, Барашки-1, т.б. жайлы толымды мағлұматтар зерттеуші-археологтар А.А. Ткачев, Н.А. Ткачева, Ю.А. Лысенко еңбектерінде берілген [5]. Алынған мәліметтер негізінде бұл мамандар қола дәуірі қоныстарынң динамикасын, дамуын, үй тұрғызу ерекшеліктерін жан-жақты сипаттап берген.
Соңғы 15-20 жылда әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің тарихшы-археолог ғалымдары (Ә.М. Оразбаев, Ә.Т. Төлеубаев, Ж.К. Таймағамбетов, Ғ.Қ. Омаров, т.б.) Шығыс Қазақстанның көне дәуірін зерттеумен айналысуда [6]. Ол археологиялық экспедиция жұмысына Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің зерттеушілері мен студенттері ат салысуда.
Шығыс Қазақстанда қола ғасырына жататын қоныс, қорым, кен орындары, ғибадатхана, тас бетіне салынған суреттер мен бейнелер (петроглифтер) көптеп табылған. Бұл жұмыста осы дәуірге жататын басты-басты ескерткіштердің жай-күйінің қазіргі тарихымен қатар, ішінара дала галереясы саналатын осы уақыттағы жартас бедерлеріне де ден қойылды. Себебі жартас суреттерінің кейбірі маңындағы құрылысы күрделі нысандармен (қоныс, зират, т.б.) тығыз байланыста болған еді. Олардың барлығын кешенді түрде зерттегенде ғана толымды мәлімет алуға болатындығы айдан анық.
Шығыс Қазақстан қола дәуірі басқа аймақтар мен өзге тарихи кезеңдерге қарағанда көбірек зерттелгенімен, аталмыш дәуірдегі тарихи проблемалардың көпшілігі шешіле қойған жоқ. Неғұрлым қола дәуіріне тән ескерткіштер көбірек зерттелген сайын бұл тарихи-мәдени кезеңге қатысты сан алуан мәселелер легі де ұлғая бастайтындығы тарихи шындық болып отыр. Мұның өзі бір шетінен отандық археология ғылымының дамуын да көрсетеді. Жыл сайын жүргізіліп отырған далалық ізденістер ескерткіштер туралы ақпараттар легін ұлғайта түседі. Кейбірі уақыт өте келе зерттеушілер тарапынан қағыс қалып та жатады. Мұндай олқылықтарды болдырмау үшін тарихнамалық бағыттағы ізденістер арқылы кез келген ғылым саласы өткенін зерделеп отыруы қажет.
Қазіргі таңда, Қазақстан тәуелсіз республика болған кезде, археология жаңа социум ішінде жаңаша қоғамдық статус иемденді, мұның өзі оның дамуына мол мүмкіндіктер ашып отыр. Әлбетте, бұл бірден орныға салатын дүние емес, әлі өтпелі кезең қиыншылықтарынан өту, ғылымның қызметін айқындайтын тиісті заңнамалық база орнықтыру, мамандар (кадрлар) әлуетін қалыптастыру, зерттеу жұмыстарын қаржыландыру сауалдарын шешу керек. Тәуелсіздік жылдарында еліміз саяси, экономикалық және мәдени дамуында белестерден өтті. Қазақстан экономикасы, әлеуметтік салалары, ғылыми және мәдени әлуеті дамып жатқан демократиялық мемлекет ретінде қалыптасты. Сол себепті де бүгінгі күні тәуелсіз республикамыздың археология ғылымының дамып жатқан және болашақта дамитын бағыттары туралы сөз қозғаса да болады.
Археологиялық және тарихи зерттеулердегі басым бағдар ретінде Қазақстан археологиясының Еуразиялық мәдениет пен тарихқа жататындығы туралы қалыптасқан ережені қала беруі тиіс. Шығыс Қазақстан өңірі тарихының үздіксіз дамығандығына, оның аумағында қалыптасқан сан алуан мәдениеттердің сабақтастығына көпшілік еңбектерде ерекше мән берілген. Осыған байланысты археология ғылымына тиесілі тұжырымдамалық негіздерді дамыту, Шығыс Қазақстан территориясын кешенді түрде зерттеу үшін ғылыми бағыттарды, ғылыми деректері, басымдық бағдарлары мен практикалық тұрғыдан шешілуі тиіс және шешілу үстіндегі мәселелерді мынадай блоктарға топтастыруға болады:
1. Тас, қола және темір дәуірлеріндегі, орта ғасырлардағы археологиялық мәдениеттерді зерделеу; мәдени қабаттары бар шөгінділерге, археологиялық мәдени қабаттардың жұрт-орындарына, жекелеген кешендер мен бұйымдар категорияларына тән типологиялық және сыныптамалық проблемаларды зерттеу; жергілікті мәдениеттер мен олардың нұсқаларын бөліп көрсету.
2. Хронологиялық жүйе, кезеңдестіру, салыстырмалы және абсолюттік хронология құрылысын зерттеу; хронологиялық мәліметтер қорының типологиясын зерделеу; жалпы және жергілікті кезеңдестірудің өтпелі кезеңдеріндегі сәйкестік мәселелерін қарастыру.
3. Мал шаруашылығы, егіншілік және ирригация сынды ежелгі өндірістердің техникалық деңгейі мен эволюциясын зерделеу; ежелгі металлургия мен тау-кен ісі, керамикалық өндіріс, тоқымашылық секілді қолөнерді зерттеу.
4. Адамның шығу тегіне (антропогенез), адам қоғамының (социогенез) даму кезеңдеріне, тайпалар мен халықтардың қалыптасуы (этногенез) қатысты мәселелерді талдау; кенттендіру (урбанизация) мен көшпелілікті (номадизмді), көшпелі және отырықшы өркениеттердің өзара байланысын, ежелгі өнер мен архитектураны, байырғы қоғамдағы дүниетаным мен идеологияны зерделеу.
5. Палеоэкология мәселелерін зерттеу; картографиялық, топонимикалық, палеогеографиялық, палеозоологиялық және археологиялық жаңғыртулар; археологиялық нысандардан көрініс тапқан түрлі мазмұндағы сипаттамаларды модельдеу сауалдарын қарастыру; тәжірибелік қайта құрулар.
6. Археологиялық түсініктердің мәні мен рөлін анықтау, олардың сызбасын жасау; семантикалық талдау; комбинаторлық, статистикалық, нормативтік, математикалық модельдеу мен тілдік қасиеттердің нәтижелерін интерпретациялау принциптерін қарастыру.
7. Ескерткіштерді есепке алу (төлқұжатын жасау), қалпына келтіру мен адаптация, археологиялық мұраны консервациялау және сақтау; теориялық принциптер мен технология, әдістемелік бағыттарды зерттеу; археологиялық ескерткіштерді сақтау, регенерациялау мәселелері; топтама қорларының каталогын жасау; археологиялық ескерткіштерді музейлендіру және археологиялық туризмді дамыту.
8. Шешілуі тиіс басымдылықтар арасынан Қазақстанның социум ретінде адамзат тарихи дамуының үрдістеріне тигізген әсерін теориялық тұрғыдан қарастыру ерекшеленеді; осы өңірде өмір сүрген автохтонды тайпалар мен халықтардың Еуразиядағы заттай және рухани өркениеттер эволюциясына қосқан үлесін бағамдалуда; қазақ халқына тән мәдениет, өнер, дүниетаным тамырлары, оның мемлекеттілігінің дамуы және ру-тайпалық құрылымдардың біртұтас қауымға бірігуі зерделенуде.
9. Археологиялық мәліметтер, жазба және нумизматикалық дереккөздерінің негізінде ежелгі дәуір мен орта ғасырлардағы отырықшы өркениеттер мен көшпелі мәдениеттердің өзара байланысы зерттелініп жатыр, жекелей алғанда, отырықшы ел мен көшпелілілік тоғысқан аймақтардағы байырғы қала өркениетінің бастапқы кезіне қатысты сауалдар, көшпенділердің отырықшылыққа көшуі қарастырылуда.
10. Қолөнер, сауда және ақша айналымындағы, ауыл шаруашылығындағы, идеология мен демографиядағы және әлеуметтік қатынастардағы қала құрылымын, құрылысын және архитектурасын зерттеу қолға алынуда.
11. Археологтар Еуразия тарихындағы маңызды рөл атқарған және атқарып келе жатқан ірі этностардың бірі түрік тілдес халықтардың ғылыми тарихын жазуға қатысады. Бұл, негізінен, қазақ, өзбек, түрікмен, татар және басқа халықтардың жекелеген тарихы елеулі түрде қарастырылғанымен, жалпы түрік халықтарының тарихы әлі күнге дейін қарастырылмаудан келіп туындайды. Қолдағы материалдар олардың мәдениетін Орталық Азияда кейінгі қола дәуірінде өмір сүрген түріктер ата-бабасымен, ерте темір дәуірімен, соның ішінде сақ мәдени қауымдастығымен байланыстыруға мүмкіндік береді. Әлі күнге дейін көне түрік жазуының қайнар-бастаулары шешіле қойған жоқ.
Ежелгі тарихты зерттеу кеңестік тарихқа қарағанда ұзақ жылдар бойы кемшін тартып жатты. Сол себепті де қазіргі таңда тарихтың осы бір бөлігі көпшіліктің қызығушылығын оятуда. Тарих ғылымында қоғамның дамуын беске бөлген формациялық теорияны қолдану ысырылып тасталды. Осыдан алғашқы қауымдық құрылыстан өркениеттерге өту, мәдениет пен өркениет парадигмалары қатынасына қатысты қызығушылықтың оянуы да түсінікті жайт. Археологтар Шығыс Қазақстан аумағынан табылған көне өркениеттердің деңгейі қай дәрежеде болғандығын, бұл өркениеттердің қалыптасуындағы бастапқа кезеңдер мен олардың даму динамикасы жайын анықтауға тырысып келеді. Бұл сауалдар Қазақстан археологиясының ежелгі және орта ғасырлық археологиясындағы ділгер мәселелерді құрайды. Және де дәл осы бағытта соңғы жылдары елеулі табыстарға қол жеткізілді, әрине, мұны одан ары кеңейту және дамыту қажет.
Б.з.б. ІV-ІІІ мыңжылдықтарда Еуразия далалы аймақтарында климаттың ылғалданғандығы анықталып отыр. Мұндай жағдайда ежелгі Қазақстанның Есіл, Тобыл, Ертіс секілді алаптарында өмір сүрген бұрынғы кезбе аңшылар мен балықшылар тобының отырықшылығы күшейе түсті, шаруашылықта мал өсіру мен егіншілік секілді өнім өндіруге көшуі сынды сапалы өзгерістер орын алды.
Өткен ғасырдың 80-жылдарының бас кезінде далалық аймақтардан байырғы қала (протогород) өркениетінің ескерткіштері ашылды. Олар б.з.б. ХVІІІ-ХVІ ғасырларға, яғни ерте қола дәуіріне жатады. Еуразия тарихының контестінде қарастырсақ, ашылған байырғы қала мәдениеті хронологиялық тұрғыдан былайша орын алады: бұл Кіші Азиядағы Троя ІV; материктік Грекияда ерте микен кезеңі; Мысырда ортаңғы (орта) патшалық дәуірі; Тигр мен Евфрат өзендері аралығындағы қала-мемлекеттердің дамыған мәдениеті. Археологтар ашқан бұл өркениетке Арқайым мен Сынтаста (Синташта), Кент типіндегі ескерткіштер тән болып келеді. Бұл уақыттың қоныстары тікбұрышты, немесе жоспары бойынша дөңгелек, гипс пен сазбалшықтан тұратын арнайы блоктардан тұрғызылған қабырғалармен қоршалған. Қабырғаларында парапеттер, мұнаралар, лабиринтті есіктері, орлары мен шығып тұрған фортификациялық құрылыстары бар еді. Ішінде ақсүйектердің және қатардағы қауым мүшелерінің баспаналары (үйлері), қолөнер шеберханалары орналасқан. Орталық алаң ғұрыптық мейрамдар жиыны үшін пайдаланылды. Бұл қоныстарда, дәлірек айтқанда байырғы қалаларда (протогорода) көшелердің коммуникациялық, су жинайтын орын жүйелері болды. Ауданы 150-300 шаршы м баспаналар екі қабатты еді.
Шығыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерінің қазба барысында қоладан жасалған қару-жарақтар мен еңбек құралдары, әшекейлер көптеп табылған. Ұсталар мен металлургтар байырғы қала маңына орналасқан некропольдардағы бай қабірлерден табылған ат-арбалы жауынгерлер сияқты қоғамның белді де сыйлы мүшелері болды. Мұнда ғибадатханалық кешендер де орналасты. Ұсақ тұрпатты тастан жасалған адам денесі түріндегі ғұрыптық мүсіндер табылған. Сірә, бұл ежелгі Месопотамия тұрғындары сияқты жыл сайын өтетін мейрамдарда құлшылық ететін құдайлардың бейнесі болар. Түрлі белгілері бар саз балшықтан жасалған дәрі (таблетка) пішінді табличкалар да табылған. Мүмкін бұл жазудың бастапқа белгілік жүйесі болар. Әдетте, жазудың шығуы мемлекеттіліктің басталуымен тығыз байланысты екендігі дәлелденген.
Байырғы қала (протогород) тұрғындары егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан қауымдар еді. Адамдар егін егіп, ирригациялық жүйелерді салды, асыл тұқымды мал өсірді. Металл құю, оның ішінде мыс пен қоланы өндіру ісі жоғары дәрежеге жетті. Мемлекеттілік қайнар-бастауларымен байланысты бұл өркениет экономикасының негізін осы қола металлургиясы құраған еді. Айта кететін бір жайт, осы уақыттарда Батыс пен Шығысты жалғастырған болашақ Жібек жолының негізі біртіндеп қалыптаса бастаған болатын. Монументті архитектурасы мен мыс өндірген көптеген қоныстары бар Шығыс Қазақстанның дамыған типтегі ескерткіштері кейінгі қола дәуіріне жатады. Бұл кезде Шығыс өңір Орталық Қазақстан секілді мыс пен қола өндірілетін және олардан еңбек құралдары мен қару-жарақтар жасайтын ірі орталықтардың біріне айналды.
Қола дәуірінде Қазақстанда ерте көшпенділер мәдениеті қалыптаса бастайды және де мұны зерттеу қазақстандық археологияның маңызды бағыттарының бірі болып отыр. Қазіргі күні далалы және таулы аймақта мемлекеттілігі, тұрақты сауда, мәдени және саяси байланыстары орныққан мәдени-дүниетанымдық қауымдастық өмір сүргендігін, мұнысын монументті жерлеу архитектурасынан, идеологиясынан, қауымының әлеуметтік бөліктерінен көруге болатындығы ғылыми тұрғыдан негізделген дала өркениеті жайлы сөз қозғалып жүр. Сөйтіп, Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің қайнар-бастауы тарихтың мыңжылға созылған қойнауына дейін барады, және де ол жөнінде қазір Ахемен әулеті тұсындағы Иран, ежелгі Грекия, Хань дәуіріндегі Қытай, Бактрия, Хорезм секілді көне мемлекеттер тарихының аясында баға беруіміз керек.
Қазақстан археологиялық ескерткіштерін зерттеу түрлі мәдени дәстүрлердің өзара байланыстарының үрдісін қалпына келтіруге септігін тигізеді деуге болады. Сонымен қатар ол Қазақстан аумағы тарихи-мәдени тоғысу орталықтарының бірі болғандығын, көшпелі және отырықшы халықтың өзара әрекеттесуі мәдениеттерді байыта түскендігін дәлелдейтін базаны кеңейте түседі. Дәл осындай тоғысу шегінде Қазақстан халықтары мәдениетінің жетістіктері де жатқандығы анық.
Мәдениеттер диалогының жолы болған Жібек жолының рөлі де анықталып келеді. Ол ежелден Батыс пен Шығысты, Азия мен Еуропаны байланыстырып, еуразиялық идеяның негізін қалады. Шығыс Қазақстан аумағы да осы мәдени байланыстардың өзіндік көпірі мен ретрансляторы болғандығын да археологиялық материалдар дәлме-дәл көрсетіп отыр. Дәл осы Қазақстан қалаларынан түрлі діндер жайын айғақтайтын заттар кездескен, ондағы мәдени эталондар, этностар қалдырған жарқын қалалық мәдениет өркениетіне тән дәстүр жаңа дәуірде де көрініс тапқан.
Қазақстанның ежелгі тарихы жер астында жатыр. Оның мұрағаты - археологиялық ескерткіштер. Ал бұл тарих пен мәдениеттің өте нәзік куәсі және құжаты. Сондықтан да, археологияның деңгейін сипаттай келе, тарих пен мәдениет, сондай-ақ археология ескерткіштерін де қорғаудың жай-күйін жақсарта түскен абзал. Тәуелсіз Қазақстан парламенті 1992 жылы алғаш рет Тарихи-мәдени мұраны сақтау және пайдалану туралы Заңын қабылдады. Оның преамбуласында Тарихи-мәдени мұра халық тағдырының маңызды куәсі, оның қазіргі және болашақтағы дамуынының негізі мен міндетті жағдайы, бүкіл адамзат өркениетінің құрамдас бөлігі ретінде барлық қауіп-қатерден үнемі қорғалуы тиіс. Қазақстан Республикасында мұны қамтамасыз ету өнегелі борыш және осы заң бойынша барлық заңды және жеке тұлғалар үшін міндетті деп көрсетілген.
Бірақ бүгінгі күнгі нарықтық экономикалық қатынастарға байланысты салынып жатқан электростансалар құрылысы, магистралды каналдар, игеріліп жатқан өңірлердегі суландыру жүйелері аймағындағы қарқынды шаруашылық құрылыстары әсерінен өткеннің жүздеген ескерткіштері қиратылып жатыр, ұлттың мәдени қоры талан-таражға түсіп жатыр. Сондықтан да мәдени мұраны қорғау мен пайдалану туралы бүгінгі күн талабына сай жаңа заңдар мен заңдық актілер қажет екендігі байқалады.
Әдетте, мәдени мұраның көп түрлілігі мен бағалы қазынасы өркениетті қоғамның негізі, ұлттық және мемлекеттік сана-сезімнің интеграциялық құрауышы болып табылатындығы белгілі. Кең мағынадағы мәдени мұра өнегелілік нормаларды анықтайтын діл, мінез-құлық стереотипін, фольклорлық жүйедегі әлемдік бейнелер мен кезбе сюжеттерден музыкалық үлгіге дейінгі құндылықтарды қамтиды.
Осыншама деректік материалдар арасында әсіресе шежіренің, ауыз әдебиеті үлгілерінің, саяхатшылардың, зерттеушілердің, тарихшылардың еңбектерінің, мұрағат құжаттарының маңыздары аса зор. Дерексіз тарих жоқ. Бұл мәселелерге біздер сондықтан баса назар аудардық. Үлкен, ауқымды жұмыстарда, тыңға түрен салған жаңа бастамаларда кемшіліктердің, кейбір олқылықтардың орын алуы табиғи нәрсе.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ретінде Шығыс Қазақстан қола дәуірінің тарихының тарихнамасын толыққанды қарастыру, ескерткіштер сипаттамасына тоқталуы және ерте тарихи кезеңдердегі осы аймақтағы тайпалардың әртүрлі этникалық топтармен тарихи сабақтастығының көрсетілуі айқындалған. Зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелер мен зерттеу материалдарын ЖОО студенттеріне ортағасырлық Қазақстан тарихынан жалпы және арнаулы курстар оқығанда, қазақ жеріндегі археологиялық ізденістер жайлы зерттеулер жүргізгенде пайдалану дипломдық жұмыстың теориялық және қолданбалы маңыздылығын құрайды. Сондай-ақ археология деректерінің құндылығына сүйенген, Шығыс Қазақстан қола дәуірі жайлы толымды ақпараттарды негізге алған бұл жұмыс Отандық тарих бойынша көмекші оқу құралдарын жазуға да негіз бола алады.
Құрылымдық жағынан жұмыс екі бөлімнен, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1 Шығыс Қазақстандағы қола дәуірінің тарихнамасы
1.1 Шығыс Қазақстанның патшалық Ресей тұсында зерттелуі
Қазақ жерінде өмір сүрген ең ежелгі тайпалар түсті және қара металл өндіріп, оны кәсіп қылып, күнделікті өмірге қажетті заттарын жасап отырған. Осы кәсіп түрімен айналысқан ежелгі халықтарды ауызекі тілде және патшалық Ресей зерттеушілерінің еңбектерінде чуд деген атаумен көрсеткен. Олар ежелгі заманнан оңтүстік Сібір мен жалпы Азия көлемінде мекендеген. Сібірдің оңтүстік бөлігінің барлық аумағында өздерінің іздерін қалдырған бұл халықтың мұрасы бүгінде Минусинск мұражайында мұқият жинақталып, сақталған.
Сібір және Орта Азия аумағындағы ежелгі халықтарда дамыған тау-кен өнеркәсібі бойынша қажет деректерді біз чудтік жұмыстардың қалдықтарынан таба аламыз. Бұл қалдықтар оңтүстік Сібір, оның ішінде қазақ жерінде де көптеп кездеседі. Ежелгі заманнан қалған бұл көне кен орындары жаңа мыс кеніштерін іздеу барысында басты жетекші белгі ретінде қолданылған. Яғни, кейбір жағдайларды есепке алмағанда, барлық тиімділігі жоғары кеніштер ескі чуд үйінділеріне қарап табылған. Кейініректе бұл жерлерді кеншілер қайта өңдеп пайдаланып отырған. Чудтік үйінділер ізімен табылған кеніштер әдетте басқа барлау жолымен ашылған кен орындарына қарағанда тиімді болып келген. Мысалы, инженер Шаньгин, ежелгі халықтарға тиесілі Имантаудағы үйінділерді зерттеп, сипаттайды. Онда табылған кен қалдықтарының ашылымының көлемін шамамен 3 миллион пұтқа жететіндігін мәлімдейді. Анағұрлым үлкенірек үйінділер Жезқазған өңірінде кездеседі. Өкінішке орай, адамның мәдени іс-әрекетінің бұл қалдықтарының көп бөлігі ізсіз жоғалып кеткен. Чудтік кен орындар жайында Сібірдің тау-кен ісі туралы зерттеу еңбектерде жақсы жазылған. Бірақ ежелгі кен қазушылар мен металлургтердің жұмыс тәсілдерін қайта қалпына келтіріп, сипаттағысы келетін біздер үшін бұл халық жайлы көп дүние әлі беймәлім күйінде қалуда. Ежелгі халықтардың тау-кен ісі мен металлургия саласындағы жетістіктері жайлы білу, тарихта олар жайлы толымды ақпаратты сақтау бүгінде өте күрделі іс. Жалпы өзге елдерде де осындай жоғарыда аталған сипаттамаларға сәйкес кен қазу жұмыстарына тән ұқсастықтар жиі байқалады. Мысалы, Африка жерінде Трансельваниядан Суданға дейін созылып жатқан, құрлықтың орталығы арқылы өтетін мыс кеніштерінің кең жолағы бар. Қазба байлықтары жер бетіне шығып жатқан бұл кен орындарынан ежелгі халықтардың тау-кен жұмыстарының ізін оңай байқауға болады. Олардың кейбіреуіндегі мыс кендерінің құрамының мол болғаны және онда өндірілген өнімнің миллиондаған тоннаға дейін жететіндігі анықталған.
Зерттеуші В.П. Семенов Россия атты еңбегінің ХVІІІ томында, Ертістің саласы, Шүлбі өзенінің ағысы бойында ежелгі бес пештің орындарының табылғаны жайлы жазады. Пештердің жанында мыс кені және мыс қалдықтарының көп болғанын көрсетеді [7]. Бұл жайлы Радлов та өз еңбектерінде де атаған [8]. Бұл екі зерттеуші де көрсетілген пеш қалдықтарының қай кезеңнің ескерткіштері екендігін анықтап бере алмаған. Біз де осы мәселелер жайлы түпнұсқалық мәліметтерді іздеп таба алмадық, бірақ бұл төменде айтылатын кәсіпкер А. Демидовтың құрылысы аяқталмаған зауытының қалдықтары болуы мүмкін екендігін жоққа шығармаймыз.
Қазақ даласындағы металлургия және тау-кен ісінің қарқындап дамуына орыс кәсіпкерлері мен әртүрлі мақсатта кен өндіруге қызығушылық білдіргендердің келуі жаңа кезеңнің басталуына себеп болды. Алайда, далалық өңірде болған инженер Ковригинге жергілікті халықтың Бұғылы тауы маңында (Қарқаралыдан Оңтүстік-батысқа қарай 200 верст) көшіп жүріп үнемі қажеттіліктері үшін өздері кен орындарын тауып, қорғасын және басқа түсті металдарды күнделікті өмірде үнемі пайдаланғанын, әсіресе, қазақтар жаугершілік заманда олардан әртүрлі қару-жарақ соғып, қорғаныста қолданғаны туралы жазған.
Қазақ-орыс қатынасы XVI ғасырдан бастау алады, Орта жүз қазақтарының көпес Строгановтармен сауда байланыстарын жасағаны белгілі. ХVІ ғ. аяғында қазақ даласында пайда болған әуесқой кен іздеушілер болғанымен саяси тұрғыда қазақ жері Ресейдің ықпал ету аумағына тек ХVІІІ ғ. енді. Яғни, XVIІІ ғ. басына дейінгі қазақ-орыс қатынасы негізгі үш бағыт бойынша дамыды: сауда, дипломатиялық және әскери байланыстар. Алайда олардың бәрі үзілісті, эпизодтық сипатта болды. Ресей үшін XVIІІ ғасыр І Петр реформаларымен есте қалды. Ол Ресейді шығыс елдерімен байланыстыратын Қазақ хандығына ерекше көңіл бөлді. Орта Азияға баратын сауда жолдары қазақ даласы арқылы өтті. Ресей өзі үшін Үндістан, Таяу Шығыс елдеріне апаратын жаңа ыңғайлы сауда жолдарын іздестіре бастады. Ресей Қазақстанның батыс жерлерін Ортаазиялық хандықтарға қарай жылжу үшін тірек базасы ретінде қолдануға ұмтылды. Бұл міндетті орындау үшін бірқатар ғылыми-барлау және әскери экспедициялар жіберілді. Мысалы А.Д. Бекович-Черкасский 1714 жылы Солтүстік-Батыс Қазақстан арқылы Хиуа хандығына аттанды. Оған Әмудария өзені бойындағы І Петр патшаға мәлім болған ұнтақ алтын кеніші жайлы білу тапсырылған еді. Сол жылдарда І Петрдің жарлығымен И.Д. Бухгольц экспедициясы жабдықталды. Арнайы жарлықта қалалар тұрғызу туралы, алтын, кен орындарын барлау, оны өндіру жолдары айтылды. 1719-1720 жылдары И.М. Лихарев Ертіс өзенінің жоғары ағысын зерттеді [9]. 1751 ж. алтын аралас топырақты қарауға жіберілген бергмейстер Герденрейхтің, 1790 ж. сол мақсатпен Колывано-Воскресенск зауытынан жіберіліп, Тарбағатайдағы қытай жұмыстарын көріп қайтқан және далада тас көмір кендерін байқаған шебер Снегиревтің, 1800 ж. далаға аттанған сол заводтың бершворендері (берг-гешворен) Бурнаков пен Поспеловтың және т. б. да экспедициялары болды.
Сонымен Ресей империясы І Петр уақытынан ақ Қазақ ордасына - қазақ жеріне қызығушылық танытып, басқаларды айтпағанда тау-кен өндірісін дамытуда көздеген мүдделері, 1-ден, Қазақстан күшейіп келе жатқан Ресей экономикасының өнеркәсіп өнімдерін тасымалдайтын аумаққа айналуы, 2-ден, қазақ даласы Ресей үшін болашақта түрлі шикізат, пайдалы қазбалар мен мал шаруашылығы өнімдерін жеткізу аймағына айналуы тиіс еді.
Сөйтіп, орыстардың Қазақ даласымен таныстығы оның қосылғанына дейін әлдеқашан басталған. Катанаевтың еңбектерінен біз ХVІ ғасырдан бастап әртүрлі кезеңдерде қазақ даласына қызметкер адамдардың жасаған бірқатар саяхаттары мен экспедицияларының тізімін таба аламыз [30,96 б.]. Өлкенің мол байлығы жайлы тараған қауесет әңгімелер, Ресей жерінде ұйымдастырылған барлау мақсатындағы бірқатар арнайы іс-сапарларға себеп болды.
Шығыс Қазақстандағы алғашқы өндіріс орындарының бірі Демидов зауыттары мен кеніштері еді. 1740 ж. салына бастаған Демидов зауытында кен өңделгені, Шүлбі станицасы маңындағы Орловск шоқыларының арасындағы қараусыз қалған кеніштері жайлы да деректер бар. Бірақ зауыттың құрылысы аяқталмаған, себебі кейін Кабинет Колыван-Воскресенск зауытын Демидовтан тартып алған болатын, осылайша оның барлық қызметі тоқтаған.
Колыван-Воскресенск зауыты ХVІІІ ғ. қара мыс өндіру бойынша ірі өндіріс орны болды. Кәсіпорынды Алтай полиметалл кеніштерінің негізінде А.Н. Демидов ашқан. Алғашқы Локтевск зауыты 1725 ж. негізі қаланып, 1729 ж. Белая өзені бойында іске қосылды. 1736 ж. Колыван-Воскресенск тау-кен зауытының аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км. құрап, Қасмала өзенінен Үлбі өзеніне дейін жетті. Осы өнеркәсіп орны шеңберінде 1739 ж. Барнауыл және 1744 ж. Шүлбі зауыттары ашылды.
Патша үкіметі салған Ертіс шебінің бойындағы Семиярск орманынан жоғарыда аталған императорлық Колыван және Воскресенск күміс кеніштері үшін ағаш дайындалып, тасылған болатын. Бұл ағаштар Ертіс өзені бойынан алынып кеніштердегі ұсталық жұмыстар үшін де пайдаланылды.
ХVІІІ ғ. Шығыс Қазақстан өңірінде болған орыс зерттеушілерінің еңбектерінде Демидов зауыттары туралы жазбалар көптеп кездеседі. Сол кезде жаңа Шүлбі және ескі Шүлбі форпосттарында болған Паллас 1740 ж. ашылған зауыт пен форпост жайлы айтып өтеді. Зерттеушінің баяндауынша форпостта отставкадағы солдаттар мен шаруалар орналасқан. Шығыс өңірдегі табиғаты әсем Шүлбі өзенінің бойында балқыту зауыттарының қажеттіліктері үшін тоғандар салынған болатын. Ал зауыт толық салынбаған және кеніштер жеткілікті түрде игерілмеген, себебі кәсіпорын Демидов қолынан тартып алынды. Ал зауыттың құрылыс материалдары ашық аспан астында мүлдем бүлініп кетпес үшін басқа мақсатта, кейде отын ретінде пайдаланылды. Кәсіпорын үшін қажетті ағаш материалдары жеткілікті болған Шүлбі орманы Семей қаласынан басталатын, оның өн бойында мыс зауытын салуға мол мүмкіндік беретін пайдалы қазбалардың кеніштері өте көп болды. Бұл жердегі кен көп жағдайда еңіс беткейлердің жоғарғы қабатында орналасты. Аса тереңде жатпаса да олар сол кезде әлі зерттеле қоймаған болатын, бірақ көргендердің барлығы бұл кендер мыс екенін анық білетін. Бұл жердің ежелгі замандардағы тұрғындары алтын, мыс, күміс өндірумен айналысқан. Аңыз бойынша сол өңірдегі Алтынтау деп аталатын жердегі халық жылына 1 пұт 10 фунт алтын өндіріп, өз араларында тең бөлісіп отырған. Шүлбі және Үлбі өзендерінің аралығындағы таулардың ішінде Екатеринбург өңіріндегі алтын кеніштерінен табылған, жер бетіне шығып жатқан сарғылт реңді топыраққа ұқсас жыныстың болуы, бұл жерде алтын қорының барына ешкімнің күмәнін келтірмеді. Көшіп келгендер көбінесе сол кездегі орыс шаруалары немесе Сібірден жер аударылған қылмыскерлерден тұрды. Патша үкіметі оларға жақсы жер беріп, егіншілікпен айналысуға немесе жаңадан қолға алынып жатқан металлургия ісіне жұмысқа тартты [10].
Осы мақсатта 1722 жылы ақпан айының аяғында патша капитан И.С. Унковский бастаған экспедиция жібереді. Оның құрамына геодезист Григорий Путилов пен бірнеше тау-кен ісінің мамандары кіреді. Өз жеріне орыс экспедициясының келуіне рұқсат теудегі жоңғар қонтайшысының негізгі мақсаты Ресей көмегімен өз жауы маньчжур басқыншыларының күшін әлсіретіп, сес көрсету еді. Бірақ, орыс әскерлерінің жоңғар жеріне бекіністер салуына жол бермеді.
И. Унковский экспедициясы Сібір мен Орта Азияны жалғастыратын өзен жолдарын, қажетті тау-кен рудаларын іздестіре отырып, 1722 ж. 11 сәуірде Тобылға келіп, ары Қараша Ертіс өзені арқылы Семейге, одан ары Шарды бойлай жүрді. Жолда Қалба жотасы, Телеғұлды, Тарбағатай сілемі Камадабан тауларын асып, Еміл өзеніне дейін жетеді. Хан резиденциясына 1722 жылы 20 қарашада әзер жеткен И.Унковский 1723 жылдың 18 қыркүйегіне дейін хан ордасында болып бірге көшіп жүреді. Патшаның негізгі тапсырмасын орындай алмаса да, И. Унковский экспедициясы 300 мың шаршы метр жердің картасын жасайды, Тарбағатай таулары, Алакөл, Сасықкөл, Ебі-Нұр көлдері мен Жоңғар қақпасы, Тянь-Шанның шығысына, Іле бассейніне дейінгі жерлерді белгілеген. Алғаш рет Аягөз, Балқаш-Алакөл алқабында жобалап, европалық географтарға Қазақстанның шығыс өңірі туралы жаңа деректер берді.
Ертіс алқабының, жалпы Алтай өңірінің зерттелу тарихы да қызық. Бұл өңірді зерттеу, жоғарыда айтылғандай, Сібір өңірінің жағалауына қалалар салына бастағаннан кейін қолға алынды. Алғашқы кезде әскери қамал ретінде салынған қалаларға тұз жетіспеді. Осыған орай, осы күнгі Павлодар қаласы маңындағы көлдерден тұз өндіріп, Ертіс суы арқылы ең алдымен Сібірге, одан кейін Ресейдің басты қалаларына жіберілді. Кейіннен бұл өңірге арнайы экспедициялар жіберіліп, ғылыми тұрғыдан зерттеле бастайды.
Сібірге бірінші академиялық экспедиция көрнекті ғалым Г.Ф.Миллердің басқаруымен 1733 жылы ұйымдастырылды. Бұл экспедиция материалдарында Сібір мен Қазақстан археологиясына қатысты қызықты мәліметтер келтіріледі. Экспедиция құрамында өз заманының белгілі ғалымдары - профессор Г.Ф.Миллер, И.Гмелин, Л.Делаклоер, геодезистер А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин, М.Ушаков болған еді. Кейінірек оларға Сібірдің атақты тарихшысы И.Фишер қосылды. Экспедиция маршруты Тверь, Қазан, Екатеринбург қалалары арқылы жүрді. Тобылдан саяхатшылар Тара, Железинск, Ямышев, Семей бекіністері арқылы Өскеменге, одан Барнаул, Кузнецк арқылы Сібірге барды. 1740 жылы И.Гмелин Солтүстік Қазақстан болып, одан ары Жайықтың (Оралдың) жоғарғы ағысына дейін жетті. И.Гмелин еңбектеріне қарағанда, ол Қазақстан археологиясына қатысты қомақты материалдар жинақтаған, бірқатар ескерткіштердің сипаттамасын жасап, суреттерін салған.
Г.Ф.Миллер Ертіс бойында кең көлемді археологиялық барлау жүргізді, Ямышев бекінісінің аудандарында мен Өскемен маңындағы Үлбіде қазба жұмыстарын ұйымдастырды, оның қызметкерлері Ертіс алабындағы Қалбасын мұнарасы, Семь палат (Семей), Абылайкит замоктары секілді көне құрылыстарды есептеп шығып, суретін қағазға түсірді.
1771 ж. 12 сәуірде Ор бекінісінен генерал-майор және кавалер фон-Траунбергтің басшылығымен, Еділ қалмақтарының көтерілісші ордасын қуғындау үшін әскери корпус шыққан болатын. Осы жасақтың натуралисі ретінде іссапарға жіберілген капитан Николай Рычковтың күнделігі өте қызықты [11]. Бұл жасақ көшпелілерді қуғындай отырып Ұлытау тауларынан оңтүстікке қарай түскен, осылай кейін азық-түлік жетіспеушілігі мен басталып келе жатқан аштықтан Усть-Уйск бекінісіне қарай шығып, Горькая шебіне кері бағыт алды. Жазбалардың авторы Қамысты өзенінің жағасында (Ертіс су алабы), Екатеринбург маңындағы Березовск кеніштерінің алтынды кендеріне ұқсас тас кесектерін тапқанын атап өтеді.
1771-1772 жж. академик П.С. Паллас Ертісті Омбыдан Алтайға дейін жағалай жүріп, оның жаратылыс жағдайын, байлығын мұқият зерттеді. Ғалым бұрын ғылымға белгісіз өсімдіктер, жан-жануарлар түрлерін ашты, ондірісін, ауыл шаруашылығын, халқын білді. Ресей академиялық экспедициясының Волга өңірінің, Каспий ойпатының, Башқұрт-Орал, Забайкалье, жалпы бүкіл Сібірді зерттеуін басқарған П.С.Паллас еңбегі 1771-1776 жылдары "Рессй провинцияларына саяхат" деген атпен неміс тілінде шығып, одан кейін ағылшын, орыс, француз тілдеріне аударылады.
П.С.Палласқа дейін Алтай өңіріне ғылыми мақсатпен барған бірнеше экспедиция да болды. Мысалы, 1721 жылы ғалым Мессершмидг бастаған топ ғылыми-жаратылыстанушылық сипатта зерттеулер жүргізсе, тарихшы Г.Миллер және жаратылыстанушылар Г. Гмелин мен П. Крашенниковтар Шығыс Қазақстан өлкесінің тарихы, этнографиясы, табиғаты мен өсімдіктер дүниесі туралы бай мағлұматтар жинап, төрт томдық Сібір флорасы деп аталатын ғылыми жинақ шығарған. Бұл экспедициялар Барнаул-Змеиногорск-Өскемен-Семей маршруттарымен ғана жүріп, Алтай тауының қойнауына тереңдеп кіре алмаған еді. Алғаш рет Батыс Алтайға жүрексінбей кіріп, Бұқтырма өзенінің барлық салаларын, Чарыш пен Катунь өзені алқабын 1786-1796 жылдары зерттеп, картаға түсірген белгілі зерттеуші, дәрігер Петр Иванович Шангин болды. П.И. Шангин бес ай зерттеу жүргізіп, 150-ге жуық пайдалы қазба түрлерін тауып, Таулы Алтай картасын жасады, географиялық, ботаникалық мәліметтер жинады. П.И. Шангин еңбегі нәтижесінде 1816 жылы орыстың Бас штабы Алтай картасын басып, жарыққа шығарды.
Алтайға экспедициялар легінің одан әрі ағылуына ХҮІІІ ғ. ірі кәсіпкер А. Демидовтың түсті металл өндірісін жолға қойып, байлыққа кенелуі де түрткі болды. Түсті металл өндіру орталығына айналған Барнаул қаласының маңында тез арада жұмысшы поселкелері, ауылдар, кеншілер қалалары пайда болды. Жұмыс іздеушілер, қашқын шаруалар топтары тұрғындар санын көбейтті. Патша қысымынан қашқандар Алтайдың аяқ жетпес тау шатқалдары мен
Бұқтырма бойын мекендеп, оларға "каменщиктер" деген лақап ат тағылды.
ХVІІІ ғасыр соңына қарай саяхатшылар Орталық Қазақстанды жиірек аралай бастады. Капитан И.Г.Андреев, тау-кен ісінің шенеуніктері М.Поспелов пен Т.С.Бурнашев (1800), Ф.Назаров (1813), Н.И.Потанин (1829), т.б. жүру бағыттары (маршруттары) мәлім. Олар өз жазбаларында белгілі бір дәрежеде қазақстан археологиясының сауалдарын да қамтып отырды. Каптиан И.Г.Андреевтің еңбектерінде Қазақстанның этнографиясы, географиясы, тарихы жайлы мағлұматтардан басқа, Семей, Шыңғыс және Қарқаралы аудандары, тіпті Жетісу жеріндегі археология және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялап, жаңа даму жолына түсуіне байланысты оның ішкі мәдени салаларында үлкен өзгерістер болып жатыр. Бұлар әсіресе Мемлекеттік Мәдени мұра, Мәңгілік Ел, Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру, Ұлы Даланың жеті қыры бағдарламаларынан тікелей көрініс тауып отыр. 2004 жылдан бері қолға алынып отырған бұл бағдарламалар ұлтымыздың тарихқа өркениеттілік тұрғысынан қарауының өлшемі екендігін көрсетеді және де ол Қазақстандағы көптеген ескерткіштердің толыққанды зерттелуіне де жағдай жасап, тарих қойнауындағы түйткілі көп мәселелердің шешімін шығаруға бастама ретінде археологияға да зор серпіліс алып келді. Мемлекеттік қаржыландыруға сай көптеген ескерткіштерде кешенді далалық зерттеулер жүргізіліп, бірқатар нысандардан тың материалдар алынды. Жыл сайын жаңа мағлұматтар алынып, қомақты археологиялық қор жасалынды. Әйтсе де, жекелеген дәуірлердің зерттелген ескерткіштерін бір ізге түсіріп, оның тарихын баяндауға, бұрынғы уақыттардағы негізгі ізденістердің мәнін, археологиялық нысандардың тарихи маңыздылығын көрсету кемшін тартып тұрғандығы жасырын емес.
Сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың атауы Шығыс Қазақстан қола дәуірінде. Зерттеудің өзектілігі - Шығыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерінің тарихы мәнісінің ауқымы кең, Отандық ғылымдағы маңызы зор болып табылғандықтан, қалай зерттелгендігін, бұл өңірдің аумағында қандай археологиялық нысандар бар екендігін көрсете отырып, қандай артефактілер алынғандығын, кімдердің дала кезіп қазба жұмыстар жүргізгендігін жүйелеп, қазіргі тарихнамадағы күрделі проблемалардың қырларына мән беріп көрсету болып табылады. Осы дипломдық жұмыстың басты зерттеу обьектісі ретінде Шығыс Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер алынып отыр.
Мерзімдік шеңбері б.з.б. ХVІІІ-VІІІ ғасырлар аралығын қамтиды.
Территориялық зерттеу шегі - Қазақстан Республикасының Шығыс Қазақстан облысы және аталған аумақпен шекаралас өңірлер.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - қола дәуіріндегі Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін сипаттау, олардың зерттелу тарихнамасын баяндау, басқа өңірлермен ұқсастықтары және ерекшеліктерін анықтау.
Міндеттері:
- Шығыс Қазақстанның патшалық Ресей тұсындағы зерттелуін тарихи деректер негізінде қарастыру;
- Кеңес үкіметі және Қазақстанның тәуелсіздік алған мерзіміндегі аталған аумақ бойынша жүргізген ғылыми зерттеулерінің барысы мен маңыздылығын айқындау;
- Шығыс Қазақстандағы қола дәуірі ерте және дамыған кезеңдері ескерткіштерін сипаттау, көршілес аумақтардағы археологиялық нысандармен ұқсастығы, айырмашылығы және байланысын көрсету;
- Қола дәуірінің кейінгі кезеңіндегі Шығыс Қазақстан бойынша ескерткіштерінің ерте темір дәуіріндегі тарихи нысандармен тарихи байланысына және ескерткіш иелерінің еліміздің аумағындағы ірі тайпалық одақтар мен дамыған өркениеттердің қалыптасуындағы орнына мән беру.
Жұмыстың негізгі принципі - объективтілік және тарихшылдық.
Жалпы алғанда, қола дәуірі адамзат тарихындағы маңызды тарихи-мәдени кезең болып саналады. Себебі бұл уақытта қола металлургиясы кең қанат жайып, ол еңбек құралдары мен қару-жарақтарды жасауда басты материалға айналды да, қоғамдағы өндірістік қатынастардың дамуына өз септігін тигізді. Адам баласы алғашқыда мысты игерген болатын. Кейіннен иі жұмсақ мысқа түрлі мөлшерде металдар (қалайы, қорғасын, күшала, т.б.) қосып, балқуы тез, мықты, ұзақ уақыт тоттанбайтын, өңдеуі жеңіл қоспа (қола) өндіріп, одан өзіне қажетті бұйымдарды жасады. Қоладан жасалған еңбек құралдарының өндіріске енуі шаруашылықтың дамуына, шаруашылық түрлерінің алға басуына алып келді. Дегенмен, металл игерудің күрделілігіне орай тастан жасалған бұйымдар да қола дәуірінде бұрынғыдай қолданыла берді.
Адамзат тарихында бұл кезең мыс алғаш рет игерілген энеолит (мысты тас) пен одан кейінгі қола дәуірлерін қосып палеометалл (ежелгі металл) деп те атау орын алған. Ол шартты түрде б.з.б. Ү-ІҮ мыңжылдық пен б.з.б. І мыңжылдықтың бас кезін қамтиды. Кейбір ғалымдар мысты игеру одан әлдеқайда ерте уақыттарда орын алған деп есептейді.
Әлі күнге дейін Еуразияның әрбір тарихи аймақтарында қола металлургиясы қашан пайда болғандығы жайлы пайымдауда ғалымдар арасында пікірталастар орын алып отырғандығы белгілі. Қола дәуірінің нақты қай кезде қалыптасқандығын дәл айту қиын да күрделі мәселелердің бірі. Себебі, әрбір тарихи өңірде немесе Еуразиядағы елдердің аумағында қола дәуірі түрлі мерзімде орныға бастаған еді. Бұған ең алдымен сол жерлерде кен орындарының болуы немесе болмауы өзіндік әсерін тигізіп отырған. Қазіргі таңда жинақталған материалдарға қарап, мамандар мынадай ортақ тұжырым ұстанады: алғашқы кезде қола б.з.б. ІҮ мыңжылдықта Оңтүстік Иран мен Месопотамияда белгілі болған, одан кейін б.з.б. ІІІ-ІІ мыңжылдықтар шебінде Үндістан, Кіші Азия, Сирия, Палестина мен Кипр, т.б. жерлерге, соңынан б.з.б. ІІ мыңжылдықта Еуропа мен Азияның басым бөлігіне таралған. Қазақстан тарихнамасында қола дәуірі б.з.б. ІІ-І мыңжылдықтар аралығын, нақтылай түскенде б.з.б. ХҮІІІ-ҮІІІ ғасырлар аралығын қамтиды. Бірақ, соңғы жылдардағы зерттеулер бұған да өзгерістер енуі мүмкін екендігін толық көрсетіп отыр. Сірә, бұл хронологиялық көрсеткіш алға қарай мамандар тарапынан 3-4 ғасырға жылжуы ықтимал. Қалай болғанда да Қазақстанда қола металлургиясының қарқынды дамуына көп жағдайда кен көздерінің молдығы өз септігін тигізгендігін айта кетуге тиіспіз. Еуразия төскейіндегі кен көздері мол аймақтардың барлығы да ертеден металлургиялық орталықтар ретінде кеңінен танылған. Қазіргі уақыттарда да олардың көпшілігі кенді өңірлер ретінде белгілі. Жекелеген аймақтарды атап кетер болсақ, бұлардың қатарына Шығыс Қазақстан, Орталық Қазақстан, Жетісу, Орал өңірі т.б. жатқызуға болады. Әсіресе түсті металл кендері Шығыс және Орталық Қазақстанның аумағында мол ерте кездерден мол көлемде кездесті. Бұл орталықтардың бәрі де көне замандарда-ақ кен алатын ресурс ретінде белгілі болып, бұл жерлердегі кен алынған ілік орындар археологтар тарапынан зерттелген. Мамандардың пайымдауынша Қазақстандағы әрбір кен орнынан кем дегенде бірнеше жүз тонна кен алынып, нәтижесінде қоғам қажеттілігін өтейтін жүз мыңдаған заттар жасалынды. Сондықтан да мұнда қола дәуірінің бірегей мәдениеттері ежелден-ақ қалыптасқаны анық деуге негіз бар. Қай өңірлерде алғаш рет металл өндіру дамығандығын нақтылайтын - болашақтағы стационарлық жұмыстар болмақ. Табиғи ресурстарға бай Қазақстан аумағы да ілкі замандардағы металл өндіру ісінің алғашқы ошақтары қатарына кіруіне толық мүмкіндігі бар. Мұны дәлелдеу үшін кешенді де жоспалы, жүйелі жұмыстар жүргізу қажет.
Шығыс Қазақстанда алғаш рет ғылыми мақсатта академик В.В. Радлов XIX ғасырдың 60-шы жылдарының басында Семей өңіріндс қазба жұмыстарын жүргізіп, қола дәуірінің бес қорымын, Шүлбі өзені бойынан мыс балқытатын пеш қалдықтарын, кен қазу орындарын тапты. Өз зерттеулерінің нәтижесінде алғаш рет Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін дәуірледі [1].
Шығыс Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштерін зерттеуде Орыс географиялық қоғамының Омбыдағы Батыс Сібір бөлімі мен Семейдегі бөлімшесі маңызды роль атқарды. Семейге жер аударылған Е.П.Михаэлис қаланың мәдени өмірінің өзгеруіне үлкен үлес қосты. Ол А.А. Леонтьев, П.Д. Лобановскийлермен бірге 1883 жылы Семенде алғаш рет музей және кітапхана ашты, бір айдан кейін-ақ ол кітапханаға Абай Құнанбаев келіп, Е.П.Михаэлиспен танысып, таныстықтары достыққа ұласады.
Көне мәдениет ескерткіштерін жинауда, тарихи-мәдени ескерткіштерді тіркеуде, қамқорлыққа алуда қазба жұмыстарын жүргізуде Н.Я.Коншин, В.Никитин, ағайынды В.Н. Белослюдовтар, Ф.Н. Педащенко, А.В.Андриановтар елеулі жұмыстар атқарды [2].
Жүйелі түрдегі мақсатты археологиялык зерттеулер Шығыс Қазақстанда 1935 жылдан Ленинград Ғылым Академиясының қолдауымен жүзеге асты. С.С. Черниковтың басшылығымен 1947 жылы Өскемен және Бұқтырма су электр станциялары құрылысының басталуына байланысты мақсатты қазба жұмыстары қолға алынып, оған Ш.Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнология институты да қатысады [3].
Қазақстан Ғылым Академиясының тарих, археология және этнология институты Шүлбі археологиялык экспедициясының палеолит отряды ашкан (Ж. Таймағамбетов. 1982, 1983, 1987 жылдар) Шүлбі ГЭС-ін су басу аймағын зерттеу кезінде жер бетінен жүздеген тас құралдарының табылуы қазба жұмыстарын жүргізуге негіз болды. Мәдени қалдықтар жердің босаңдау жамылғы қабаттарында 35-40 см биік астыңғы террасада, Шүлбі өзенінің Ертіске құяр сағасындағы қыратта табылады [4]. Қазбаның жалпы көлемі 100 шаршы метрден асады. Құралдар жасауға шикізат ретінде қара, сұр, жасылдау түсті кремний жынысты ұсақ жұмыр тастарды, халцедонды және тау хрусталін пайдаланган. Шүлбі тұрағы мен ондағы қазба жұмыстар көрінісін, табылған заттарды профессор Ж.К.Таймағамбетов әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің тарих факультеті жанынан өзі ұйымдастырған дүние жүзі бойынша санаулы музейлердің бірі болып табылатын "Қазақстанның ежелгі дәуірі музейінде" жинастырған.
1990 жылдардың алғашқы жартысында, орта тұсында қаражатты көп қажет етпейтін бұзылуға жақын тұрған бірқатар ескерткіштер зерттелді. Шығыс Қазақстандағы осындай нысандардың бірі Побока қонысында Ткачев басқарған экспедиция жұмыс істеді. Нәтижесінде бірнеше баспана орындары аршылып, қола дәуіріне жататын тұрмыстық-шаруашылық бұйымдарп жиыстырылады. Алынған материалдар Қазақстандағы қола дәуірі қоныстарынң тарихи сипаттамасын жасауға біршама мүмкіндіктер береді. Жалпы алғанда, ХХ ғасыр соңына таман Шығыс Қазақстан бойынша 20-дан астам қоныс орындары анықталған. Олардың арасындағы Захарика-1, Волчовка, Барашки-1, т.б. жайлы толымды мағлұматтар зерттеуші-археологтар А.А. Ткачев, Н.А. Ткачева, Ю.А. Лысенко еңбектерінде берілген [5]. Алынған мәліметтер негізінде бұл мамандар қола дәуірі қоныстарынң динамикасын, дамуын, үй тұрғызу ерекшеліктерін жан-жақты сипаттап берген.
Соңғы 15-20 жылда әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің тарихшы-археолог ғалымдары (Ә.М. Оразбаев, Ә.Т. Төлеубаев, Ж.К. Таймағамбетов, Ғ.Қ. Омаров, т.б.) Шығыс Қазақстанның көне дәуірін зерттеумен айналысуда [6]. Ол археологиялық экспедиция жұмысына Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің зерттеушілері мен студенттері ат салысуда.
Шығыс Қазақстанда қола ғасырына жататын қоныс, қорым, кен орындары, ғибадатхана, тас бетіне салынған суреттер мен бейнелер (петроглифтер) көптеп табылған. Бұл жұмыста осы дәуірге жататын басты-басты ескерткіштердің жай-күйінің қазіргі тарихымен қатар, ішінара дала галереясы саналатын осы уақыттағы жартас бедерлеріне де ден қойылды. Себебі жартас суреттерінің кейбірі маңындағы құрылысы күрделі нысандармен (қоныс, зират, т.б.) тығыз байланыста болған еді. Олардың барлығын кешенді түрде зерттегенде ғана толымды мәлімет алуға болатындығы айдан анық.
Шығыс Қазақстан қола дәуірі басқа аймақтар мен өзге тарихи кезеңдерге қарағанда көбірек зерттелгенімен, аталмыш дәуірдегі тарихи проблемалардың көпшілігі шешіле қойған жоқ. Неғұрлым қола дәуіріне тән ескерткіштер көбірек зерттелген сайын бұл тарихи-мәдени кезеңге қатысты сан алуан мәселелер легі де ұлғая бастайтындығы тарихи шындық болып отыр. Мұның өзі бір шетінен отандық археология ғылымының дамуын да көрсетеді. Жыл сайын жүргізіліп отырған далалық ізденістер ескерткіштер туралы ақпараттар легін ұлғайта түседі. Кейбірі уақыт өте келе зерттеушілер тарапынан қағыс қалып та жатады. Мұндай олқылықтарды болдырмау үшін тарихнамалық бағыттағы ізденістер арқылы кез келген ғылым саласы өткенін зерделеп отыруы қажет.
Қазіргі таңда, Қазақстан тәуелсіз республика болған кезде, археология жаңа социум ішінде жаңаша қоғамдық статус иемденді, мұның өзі оның дамуына мол мүмкіндіктер ашып отыр. Әлбетте, бұл бірден орныға салатын дүние емес, әлі өтпелі кезең қиыншылықтарынан өту, ғылымның қызметін айқындайтын тиісті заңнамалық база орнықтыру, мамандар (кадрлар) әлуетін қалыптастыру, зерттеу жұмыстарын қаржыландыру сауалдарын шешу керек. Тәуелсіздік жылдарында еліміз саяси, экономикалық және мәдени дамуында белестерден өтті. Қазақстан экономикасы, әлеуметтік салалары, ғылыми және мәдени әлуеті дамып жатқан демократиялық мемлекет ретінде қалыптасты. Сол себепті де бүгінгі күні тәуелсіз республикамыздың археология ғылымының дамып жатқан және болашақта дамитын бағыттары туралы сөз қозғаса да болады.
Археологиялық және тарихи зерттеулердегі басым бағдар ретінде Қазақстан археологиясының Еуразиялық мәдениет пен тарихқа жататындығы туралы қалыптасқан ережені қала беруі тиіс. Шығыс Қазақстан өңірі тарихының үздіксіз дамығандығына, оның аумағында қалыптасқан сан алуан мәдениеттердің сабақтастығына көпшілік еңбектерде ерекше мән берілген. Осыған байланысты археология ғылымына тиесілі тұжырымдамалық негіздерді дамыту, Шығыс Қазақстан территориясын кешенді түрде зерттеу үшін ғылыми бағыттарды, ғылыми деректері, басымдық бағдарлары мен практикалық тұрғыдан шешілуі тиіс және шешілу үстіндегі мәселелерді мынадай блоктарға топтастыруға болады:
1. Тас, қола және темір дәуірлеріндегі, орта ғасырлардағы археологиялық мәдениеттерді зерделеу; мәдени қабаттары бар шөгінділерге, археологиялық мәдени қабаттардың жұрт-орындарына, жекелеген кешендер мен бұйымдар категорияларына тән типологиялық және сыныптамалық проблемаларды зерттеу; жергілікті мәдениеттер мен олардың нұсқаларын бөліп көрсету.
2. Хронологиялық жүйе, кезеңдестіру, салыстырмалы және абсолюттік хронология құрылысын зерттеу; хронологиялық мәліметтер қорының типологиясын зерделеу; жалпы және жергілікті кезеңдестірудің өтпелі кезеңдеріндегі сәйкестік мәселелерін қарастыру.
3. Мал шаруашылығы, егіншілік және ирригация сынды ежелгі өндірістердің техникалық деңгейі мен эволюциясын зерделеу; ежелгі металлургия мен тау-кен ісі, керамикалық өндіріс, тоқымашылық секілді қолөнерді зерттеу.
4. Адамның шығу тегіне (антропогенез), адам қоғамының (социогенез) даму кезеңдеріне, тайпалар мен халықтардың қалыптасуы (этногенез) қатысты мәселелерді талдау; кенттендіру (урбанизация) мен көшпелілікті (номадизмді), көшпелі және отырықшы өркениеттердің өзара байланысын, ежелгі өнер мен архитектураны, байырғы қоғамдағы дүниетаным мен идеологияны зерделеу.
5. Палеоэкология мәселелерін зерттеу; картографиялық, топонимикалық, палеогеографиялық, палеозоологиялық және археологиялық жаңғыртулар; археологиялық нысандардан көрініс тапқан түрлі мазмұндағы сипаттамаларды модельдеу сауалдарын қарастыру; тәжірибелік қайта құрулар.
6. Археологиялық түсініктердің мәні мен рөлін анықтау, олардың сызбасын жасау; семантикалық талдау; комбинаторлық, статистикалық, нормативтік, математикалық модельдеу мен тілдік қасиеттердің нәтижелерін интерпретациялау принциптерін қарастыру.
7. Ескерткіштерді есепке алу (төлқұжатын жасау), қалпына келтіру мен адаптация, археологиялық мұраны консервациялау және сақтау; теориялық принциптер мен технология, әдістемелік бағыттарды зерттеу; археологиялық ескерткіштерді сақтау, регенерациялау мәселелері; топтама қорларының каталогын жасау; археологиялық ескерткіштерді музейлендіру және археологиялық туризмді дамыту.
8. Шешілуі тиіс басымдылықтар арасынан Қазақстанның социум ретінде адамзат тарихи дамуының үрдістеріне тигізген әсерін теориялық тұрғыдан қарастыру ерекшеленеді; осы өңірде өмір сүрген автохтонды тайпалар мен халықтардың Еуразиядағы заттай және рухани өркениеттер эволюциясына қосқан үлесін бағамдалуда; қазақ халқына тән мәдениет, өнер, дүниетаным тамырлары, оның мемлекеттілігінің дамуы және ру-тайпалық құрылымдардың біртұтас қауымға бірігуі зерделенуде.
9. Археологиялық мәліметтер, жазба және нумизматикалық дереккөздерінің негізінде ежелгі дәуір мен орта ғасырлардағы отырықшы өркениеттер мен көшпелі мәдениеттердің өзара байланысы зерттелініп жатыр, жекелей алғанда, отырықшы ел мен көшпелілілік тоғысқан аймақтардағы байырғы қала өркениетінің бастапқы кезіне қатысты сауалдар, көшпенділердің отырықшылыққа көшуі қарастырылуда.
10. Қолөнер, сауда және ақша айналымындағы, ауыл шаруашылығындағы, идеология мен демографиядағы және әлеуметтік қатынастардағы қала құрылымын, құрылысын және архитектурасын зерттеу қолға алынуда.
11. Археологтар Еуразия тарихындағы маңызды рөл атқарған және атқарып келе жатқан ірі этностардың бірі түрік тілдес халықтардың ғылыми тарихын жазуға қатысады. Бұл, негізінен, қазақ, өзбек, түрікмен, татар және басқа халықтардың жекелеген тарихы елеулі түрде қарастырылғанымен, жалпы түрік халықтарының тарихы әлі күнге дейін қарастырылмаудан келіп туындайды. Қолдағы материалдар олардың мәдениетін Орталық Азияда кейінгі қола дәуірінде өмір сүрген түріктер ата-бабасымен, ерте темір дәуірімен, соның ішінде сақ мәдени қауымдастығымен байланыстыруға мүмкіндік береді. Әлі күнге дейін көне түрік жазуының қайнар-бастаулары шешіле қойған жоқ.
Ежелгі тарихты зерттеу кеңестік тарихқа қарағанда ұзақ жылдар бойы кемшін тартып жатты. Сол себепті де қазіргі таңда тарихтың осы бір бөлігі көпшіліктің қызығушылығын оятуда. Тарих ғылымында қоғамның дамуын беске бөлген формациялық теорияны қолдану ысырылып тасталды. Осыдан алғашқы қауымдық құрылыстан өркениеттерге өту, мәдениет пен өркениет парадигмалары қатынасына қатысты қызығушылықтың оянуы да түсінікті жайт. Археологтар Шығыс Қазақстан аумағынан табылған көне өркениеттердің деңгейі қай дәрежеде болғандығын, бұл өркениеттердің қалыптасуындағы бастапқа кезеңдер мен олардың даму динамикасы жайын анықтауға тырысып келеді. Бұл сауалдар Қазақстан археологиясының ежелгі және орта ғасырлық археологиясындағы ділгер мәселелерді құрайды. Және де дәл осы бағытта соңғы жылдары елеулі табыстарға қол жеткізілді, әрине, мұны одан ары кеңейту және дамыту қажет.
Б.з.б. ІV-ІІІ мыңжылдықтарда Еуразия далалы аймақтарында климаттың ылғалданғандығы анықталып отыр. Мұндай жағдайда ежелгі Қазақстанның Есіл, Тобыл, Ертіс секілді алаптарында өмір сүрген бұрынғы кезбе аңшылар мен балықшылар тобының отырықшылығы күшейе түсті, шаруашылықта мал өсіру мен егіншілік секілді өнім өндіруге көшуі сынды сапалы өзгерістер орын алды.
Өткен ғасырдың 80-жылдарының бас кезінде далалық аймақтардан байырғы қала (протогород) өркениетінің ескерткіштері ашылды. Олар б.з.б. ХVІІІ-ХVІ ғасырларға, яғни ерте қола дәуіріне жатады. Еуразия тарихының контестінде қарастырсақ, ашылған байырғы қала мәдениеті хронологиялық тұрғыдан былайша орын алады: бұл Кіші Азиядағы Троя ІV; материктік Грекияда ерте микен кезеңі; Мысырда ортаңғы (орта) патшалық дәуірі; Тигр мен Евфрат өзендері аралығындағы қала-мемлекеттердің дамыған мәдениеті. Археологтар ашқан бұл өркениетке Арқайым мен Сынтаста (Синташта), Кент типіндегі ескерткіштер тән болып келеді. Бұл уақыттың қоныстары тікбұрышты, немесе жоспары бойынша дөңгелек, гипс пен сазбалшықтан тұратын арнайы блоктардан тұрғызылған қабырғалармен қоршалған. Қабырғаларында парапеттер, мұнаралар, лабиринтті есіктері, орлары мен шығып тұрған фортификациялық құрылыстары бар еді. Ішінде ақсүйектердің және қатардағы қауым мүшелерінің баспаналары (үйлері), қолөнер шеберханалары орналасқан. Орталық алаң ғұрыптық мейрамдар жиыны үшін пайдаланылды. Бұл қоныстарда, дәлірек айтқанда байырғы қалаларда (протогорода) көшелердің коммуникациялық, су жинайтын орын жүйелері болды. Ауданы 150-300 шаршы м баспаналар екі қабатты еді.
Шығыс Қазақстан қола дәуірі ескерткіштерінің қазба барысында қоладан жасалған қару-жарақтар мен еңбек құралдары, әшекейлер көптеп табылған. Ұсталар мен металлургтар байырғы қала маңына орналасқан некропольдардағы бай қабірлерден табылған ат-арбалы жауынгерлер сияқты қоғамның белді де сыйлы мүшелері болды. Мұнда ғибадатханалық кешендер де орналасты. Ұсақ тұрпатты тастан жасалған адам денесі түріндегі ғұрыптық мүсіндер табылған. Сірә, бұл ежелгі Месопотамия тұрғындары сияқты жыл сайын өтетін мейрамдарда құлшылық ететін құдайлардың бейнесі болар. Түрлі белгілері бар саз балшықтан жасалған дәрі (таблетка) пішінді табличкалар да табылған. Мүмкін бұл жазудың бастапқа белгілік жүйесі болар. Әдетте, жазудың шығуы мемлекеттіліктің басталуымен тығыз байланысты екендігі дәлелденген.
Байырғы қала (протогород) тұрғындары егіншілікпен және мал шаруашылығымен айналысқан қауымдар еді. Адамдар егін егіп, ирригациялық жүйелерді салды, асыл тұқымды мал өсірді. Металл құю, оның ішінде мыс пен қоланы өндіру ісі жоғары дәрежеге жетті. Мемлекеттілік қайнар-бастауларымен байланысты бұл өркениет экономикасының негізін осы қола металлургиясы құраған еді. Айта кететін бір жайт, осы уақыттарда Батыс пен Шығысты жалғастырған болашақ Жібек жолының негізі біртіндеп қалыптаса бастаған болатын. Монументті архитектурасы мен мыс өндірген көптеген қоныстары бар Шығыс Қазақстанның дамыған типтегі ескерткіштері кейінгі қола дәуіріне жатады. Бұл кезде Шығыс өңір Орталық Қазақстан секілді мыс пен қола өндірілетін және олардан еңбек құралдары мен қару-жарақтар жасайтын ірі орталықтардың біріне айналды.
Қола дәуірінде Қазақстанда ерте көшпенділер мәдениеті қалыптаса бастайды және де мұны зерттеу қазақстандық археологияның маңызды бағыттарының бірі болып отыр. Қазіргі күні далалы және таулы аймақта мемлекеттілігі, тұрақты сауда, мәдени және саяси байланыстары орныққан мәдени-дүниетанымдық қауымдастық өмір сүргендігін, мұнысын монументті жерлеу архитектурасынан, идеологиясынан, қауымының әлеуметтік бөліктерінен көруге болатындығы ғылыми тұрғыдан негізделген дала өркениеті жайлы сөз қозғалып жүр. Сөйтіп, Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің қайнар-бастауы тарихтың мыңжылға созылған қойнауына дейін барады, және де ол жөнінде қазір Ахемен әулеті тұсындағы Иран, ежелгі Грекия, Хань дәуіріндегі Қытай, Бактрия, Хорезм секілді көне мемлекеттер тарихының аясында баға беруіміз керек.
Қазақстан археологиялық ескерткіштерін зерттеу түрлі мәдени дәстүрлердің өзара байланыстарының үрдісін қалпына келтіруге септігін тигізеді деуге болады. Сонымен қатар ол Қазақстан аумағы тарихи-мәдени тоғысу орталықтарының бірі болғандығын, көшпелі және отырықшы халықтың өзара әрекеттесуі мәдениеттерді байыта түскендігін дәлелдейтін базаны кеңейте түседі. Дәл осындай тоғысу шегінде Қазақстан халықтары мәдениетінің жетістіктері де жатқандығы анық.
Мәдениеттер диалогының жолы болған Жібек жолының рөлі де анықталып келеді. Ол ежелден Батыс пен Шығысты, Азия мен Еуропаны байланыстырып, еуразиялық идеяның негізін қалады. Шығыс Қазақстан аумағы да осы мәдени байланыстардың өзіндік көпірі мен ретрансляторы болғандығын да археологиялық материалдар дәлме-дәл көрсетіп отыр. Дәл осы Қазақстан қалаларынан түрлі діндер жайын айғақтайтын заттар кездескен, ондағы мәдени эталондар, этностар қалдырған жарқын қалалық мәдениет өркениетіне тән дәстүр жаңа дәуірде де көрініс тапқан.
Қазақстанның ежелгі тарихы жер астында жатыр. Оның мұрағаты - археологиялық ескерткіштер. Ал бұл тарих пен мәдениеттің өте нәзік куәсі және құжаты. Сондықтан да, археологияның деңгейін сипаттай келе, тарих пен мәдениет, сондай-ақ археология ескерткіштерін де қорғаудың жай-күйін жақсарта түскен абзал. Тәуелсіз Қазақстан парламенті 1992 жылы алғаш рет Тарихи-мәдени мұраны сақтау және пайдалану туралы Заңын қабылдады. Оның преамбуласында Тарихи-мәдени мұра халық тағдырының маңызды куәсі, оның қазіргі және болашақтағы дамуынының негізі мен міндетті жағдайы, бүкіл адамзат өркениетінің құрамдас бөлігі ретінде барлық қауіп-қатерден үнемі қорғалуы тиіс. Қазақстан Республикасында мұны қамтамасыз ету өнегелі борыш және осы заң бойынша барлық заңды және жеке тұлғалар үшін міндетті деп көрсетілген.
Бірақ бүгінгі күнгі нарықтық экономикалық қатынастарға байланысты салынып жатқан электростансалар құрылысы, магистралды каналдар, игеріліп жатқан өңірлердегі суландыру жүйелері аймағындағы қарқынды шаруашылық құрылыстары әсерінен өткеннің жүздеген ескерткіштері қиратылып жатыр, ұлттың мәдени қоры талан-таражға түсіп жатыр. Сондықтан да мәдени мұраны қорғау мен пайдалану туралы бүгінгі күн талабына сай жаңа заңдар мен заңдық актілер қажет екендігі байқалады.
Әдетте, мәдени мұраның көп түрлілігі мен бағалы қазынасы өркениетті қоғамның негізі, ұлттық және мемлекеттік сана-сезімнің интеграциялық құрауышы болып табылатындығы белгілі. Кең мағынадағы мәдени мұра өнегелілік нормаларды анықтайтын діл, мінез-құлық стереотипін, фольклорлық жүйедегі әлемдік бейнелер мен кезбе сюжеттерден музыкалық үлгіге дейінгі құндылықтарды қамтиды.
Осыншама деректік материалдар арасында әсіресе шежіренің, ауыз әдебиеті үлгілерінің, саяхатшылардың, зерттеушілердің, тарихшылардың еңбектерінің, мұрағат құжаттарының маңыздары аса зор. Дерексіз тарих жоқ. Бұл мәселелерге біздер сондықтан баса назар аудардық. Үлкен, ауқымды жұмыстарда, тыңға түрен салған жаңа бастамаларда кемшіліктердің, кейбір олқылықтардың орын алуы табиғи нәрсе.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы ретінде Шығыс Қазақстан қола дәуірінің тарихының тарихнамасын толыққанды қарастыру, ескерткіштер сипаттамасына тоқталуы және ерте тарихи кезеңдердегі осы аймақтағы тайпалардың әртүрлі этникалық топтармен тарихи сабақтастығының көрсетілуі айқындалған. Зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелер мен зерттеу материалдарын ЖОО студенттеріне ортағасырлық Қазақстан тарихынан жалпы және арнаулы курстар оқығанда, қазақ жеріндегі археологиялық ізденістер жайлы зерттеулер жүргізгенде пайдалану дипломдық жұмыстың теориялық және қолданбалы маңыздылығын құрайды. Сондай-ақ археология деректерінің құндылығына сүйенген, Шығыс Қазақстан қола дәуірі жайлы толымды ақпараттарды негізге алған бұл жұмыс Отандық тарих бойынша көмекші оқу құралдарын жазуға да негіз бола алады.
Құрылымдық жағынан жұмыс екі бөлімнен, кіріспе мен қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1 Шығыс Қазақстандағы қола дәуірінің тарихнамасы
1.1 Шығыс Қазақстанның патшалық Ресей тұсында зерттелуі
Қазақ жерінде өмір сүрген ең ежелгі тайпалар түсті және қара металл өндіріп, оны кәсіп қылып, күнделікті өмірге қажетті заттарын жасап отырған. Осы кәсіп түрімен айналысқан ежелгі халықтарды ауызекі тілде және патшалық Ресей зерттеушілерінің еңбектерінде чуд деген атаумен көрсеткен. Олар ежелгі заманнан оңтүстік Сібір мен жалпы Азия көлемінде мекендеген. Сібірдің оңтүстік бөлігінің барлық аумағында өздерінің іздерін қалдырған бұл халықтың мұрасы бүгінде Минусинск мұражайында мұқият жинақталып, сақталған.
Сібір және Орта Азия аумағындағы ежелгі халықтарда дамыған тау-кен өнеркәсібі бойынша қажет деректерді біз чудтік жұмыстардың қалдықтарынан таба аламыз. Бұл қалдықтар оңтүстік Сібір, оның ішінде қазақ жерінде де көптеп кездеседі. Ежелгі заманнан қалған бұл көне кен орындары жаңа мыс кеніштерін іздеу барысында басты жетекші белгі ретінде қолданылған. Яғни, кейбір жағдайларды есепке алмағанда, барлық тиімділігі жоғары кеніштер ескі чуд үйінділеріне қарап табылған. Кейініректе бұл жерлерді кеншілер қайта өңдеп пайдаланып отырған. Чудтік үйінділер ізімен табылған кеніштер әдетте басқа барлау жолымен ашылған кен орындарына қарағанда тиімді болып келген. Мысалы, инженер Шаньгин, ежелгі халықтарға тиесілі Имантаудағы үйінділерді зерттеп, сипаттайды. Онда табылған кен қалдықтарының ашылымының көлемін шамамен 3 миллион пұтқа жететіндігін мәлімдейді. Анағұрлым үлкенірек үйінділер Жезқазған өңірінде кездеседі. Өкінішке орай, адамның мәдени іс-әрекетінің бұл қалдықтарының көп бөлігі ізсіз жоғалып кеткен. Чудтік кен орындар жайында Сібірдің тау-кен ісі туралы зерттеу еңбектерде жақсы жазылған. Бірақ ежелгі кен қазушылар мен металлургтердің жұмыс тәсілдерін қайта қалпына келтіріп, сипаттағысы келетін біздер үшін бұл халық жайлы көп дүние әлі беймәлім күйінде қалуда. Ежелгі халықтардың тау-кен ісі мен металлургия саласындағы жетістіктері жайлы білу, тарихта олар жайлы толымды ақпаратты сақтау бүгінде өте күрделі іс. Жалпы өзге елдерде де осындай жоғарыда аталған сипаттамаларға сәйкес кен қазу жұмыстарына тән ұқсастықтар жиі байқалады. Мысалы, Африка жерінде Трансельваниядан Суданға дейін созылып жатқан, құрлықтың орталығы арқылы өтетін мыс кеніштерінің кең жолағы бар. Қазба байлықтары жер бетіне шығып жатқан бұл кен орындарынан ежелгі халықтардың тау-кен жұмыстарының ізін оңай байқауға болады. Олардың кейбіреуіндегі мыс кендерінің құрамының мол болғаны және онда өндірілген өнімнің миллиондаған тоннаға дейін жететіндігі анықталған.
Зерттеуші В.П. Семенов Россия атты еңбегінің ХVІІІ томында, Ертістің саласы, Шүлбі өзенінің ағысы бойында ежелгі бес пештің орындарының табылғаны жайлы жазады. Пештердің жанында мыс кені және мыс қалдықтарының көп болғанын көрсетеді [7]. Бұл жайлы Радлов та өз еңбектерінде де атаған [8]. Бұл екі зерттеуші де көрсетілген пеш қалдықтарының қай кезеңнің ескерткіштері екендігін анықтап бере алмаған. Біз де осы мәселелер жайлы түпнұсқалық мәліметтерді іздеп таба алмадық, бірақ бұл төменде айтылатын кәсіпкер А. Демидовтың құрылысы аяқталмаған зауытының қалдықтары болуы мүмкін екендігін жоққа шығармаймыз.
Қазақ даласындағы металлургия және тау-кен ісінің қарқындап дамуына орыс кәсіпкерлері мен әртүрлі мақсатта кен өндіруге қызығушылық білдіргендердің келуі жаңа кезеңнің басталуына себеп болды. Алайда, далалық өңірде болған инженер Ковригинге жергілікті халықтың Бұғылы тауы маңында (Қарқаралыдан Оңтүстік-батысқа қарай 200 верст) көшіп жүріп үнемі қажеттіліктері үшін өздері кен орындарын тауып, қорғасын және басқа түсті металдарды күнделікті өмірде үнемі пайдаланғанын, әсіресе, қазақтар жаугершілік заманда олардан әртүрлі қару-жарақ соғып, қорғаныста қолданғаны туралы жазған.
Қазақ-орыс қатынасы XVI ғасырдан бастау алады, Орта жүз қазақтарының көпес Строгановтармен сауда байланыстарын жасағаны белгілі. ХVІ ғ. аяғында қазақ даласында пайда болған әуесқой кен іздеушілер болғанымен саяси тұрғыда қазақ жері Ресейдің ықпал ету аумағына тек ХVІІІ ғ. енді. Яғни, XVIІІ ғ. басына дейінгі қазақ-орыс қатынасы негізгі үш бағыт бойынша дамыды: сауда, дипломатиялық және әскери байланыстар. Алайда олардың бәрі үзілісті, эпизодтық сипатта болды. Ресей үшін XVIІІ ғасыр І Петр реформаларымен есте қалды. Ол Ресейді шығыс елдерімен байланыстыратын Қазақ хандығына ерекше көңіл бөлді. Орта Азияға баратын сауда жолдары қазақ даласы арқылы өтті. Ресей өзі үшін Үндістан, Таяу Шығыс елдеріне апаратын жаңа ыңғайлы сауда жолдарын іздестіре бастады. Ресей Қазақстанның батыс жерлерін Ортаазиялық хандықтарға қарай жылжу үшін тірек базасы ретінде қолдануға ұмтылды. Бұл міндетті орындау үшін бірқатар ғылыми-барлау және әскери экспедициялар жіберілді. Мысалы А.Д. Бекович-Черкасский 1714 жылы Солтүстік-Батыс Қазақстан арқылы Хиуа хандығына аттанды. Оған Әмудария өзені бойындағы І Петр патшаға мәлім болған ұнтақ алтын кеніші жайлы білу тапсырылған еді. Сол жылдарда І Петрдің жарлығымен И.Д. Бухгольц экспедициясы жабдықталды. Арнайы жарлықта қалалар тұрғызу туралы, алтын, кен орындарын барлау, оны өндіру жолдары айтылды. 1719-1720 жылдары И.М. Лихарев Ертіс өзенінің жоғары ағысын зерттеді [9]. 1751 ж. алтын аралас топырақты қарауға жіберілген бергмейстер Герденрейхтің, 1790 ж. сол мақсатпен Колывано-Воскресенск зауытынан жіберіліп, Тарбағатайдағы қытай жұмыстарын көріп қайтқан және далада тас көмір кендерін байқаған шебер Снегиревтің, 1800 ж. далаға аттанған сол заводтың бершворендері (берг-гешворен) Бурнаков пен Поспеловтың және т. б. да экспедициялары болды.
Сонымен Ресей империясы І Петр уақытынан ақ Қазақ ордасына - қазақ жеріне қызығушылық танытып, басқаларды айтпағанда тау-кен өндірісін дамытуда көздеген мүдделері, 1-ден, Қазақстан күшейіп келе жатқан Ресей экономикасының өнеркәсіп өнімдерін тасымалдайтын аумаққа айналуы, 2-ден, қазақ даласы Ресей үшін болашақта түрлі шикізат, пайдалы қазбалар мен мал шаруашылығы өнімдерін жеткізу аймағына айналуы тиіс еді.
Сөйтіп, орыстардың Қазақ даласымен таныстығы оның қосылғанына дейін әлдеқашан басталған. Катанаевтың еңбектерінен біз ХVІ ғасырдан бастап әртүрлі кезеңдерде қазақ даласына қызметкер адамдардың жасаған бірқатар саяхаттары мен экспедицияларының тізімін таба аламыз [30,96 б.]. Өлкенің мол байлығы жайлы тараған қауесет әңгімелер, Ресей жерінде ұйымдастырылған барлау мақсатындағы бірқатар арнайы іс-сапарларға себеп болды.
Шығыс Қазақстандағы алғашқы өндіріс орындарының бірі Демидов зауыттары мен кеніштері еді. 1740 ж. салына бастаған Демидов зауытында кен өңделгені, Шүлбі станицасы маңындағы Орловск шоқыларының арасындағы қараусыз қалған кеніштері жайлы да деректер бар. Бірақ зауыттың құрылысы аяқталмаған, себебі кейін Кабинет Колыван-Воскресенск зауытын Демидовтан тартып алған болатын, осылайша оның барлық қызметі тоқтаған.
Колыван-Воскресенск зауыты ХVІІІ ғ. қара мыс өндіру бойынша ірі өндіріс орны болды. Кәсіпорынды Алтай полиметалл кеніштерінің негізінде А.Н. Демидов ашқан. Алғашқы Локтевск зауыты 1725 ж. негізі қаланып, 1729 ж. Белая өзені бойында іске қосылды. 1736 ж. Колыван-Воскресенск тау-кен зауытының аумағы солтүстіктен оңтүстікке қарай 400 км. құрап, Қасмала өзенінен Үлбі өзеніне дейін жетті. Осы өнеркәсіп орны шеңберінде 1739 ж. Барнауыл және 1744 ж. Шүлбі зауыттары ашылды.
Патша үкіметі салған Ертіс шебінің бойындағы Семиярск орманынан жоғарыда аталған императорлық Колыван және Воскресенск күміс кеніштері үшін ағаш дайындалып, тасылған болатын. Бұл ағаштар Ертіс өзені бойынан алынып кеніштердегі ұсталық жұмыстар үшін де пайдаланылды.
ХVІІІ ғ. Шығыс Қазақстан өңірінде болған орыс зерттеушілерінің еңбектерінде Демидов зауыттары туралы жазбалар көптеп кездеседі. Сол кезде жаңа Шүлбі және ескі Шүлбі форпосттарында болған Паллас 1740 ж. ашылған зауыт пен форпост жайлы айтып өтеді. Зерттеушінің баяндауынша форпостта отставкадағы солдаттар мен шаруалар орналасқан. Шығыс өңірдегі табиғаты әсем Шүлбі өзенінің бойында балқыту зауыттарының қажеттіліктері үшін тоғандар салынған болатын. Ал зауыт толық салынбаған және кеніштер жеткілікті түрде игерілмеген, себебі кәсіпорын Демидов қолынан тартып алынды. Ал зауыттың құрылыс материалдары ашық аспан астында мүлдем бүлініп кетпес үшін басқа мақсатта, кейде отын ретінде пайдаланылды. Кәсіпорын үшін қажетті ағаш материалдары жеткілікті болған Шүлбі орманы Семей қаласынан басталатын, оның өн бойында мыс зауытын салуға мол мүмкіндік беретін пайдалы қазбалардың кеніштері өте көп болды. Бұл жердегі кен көп жағдайда еңіс беткейлердің жоғарғы қабатында орналасты. Аса тереңде жатпаса да олар сол кезде әлі зерттеле қоймаған болатын, бірақ көргендердің барлығы бұл кендер мыс екенін анық білетін. Бұл жердің ежелгі замандардағы тұрғындары алтын, мыс, күміс өндірумен айналысқан. Аңыз бойынша сол өңірдегі Алтынтау деп аталатын жердегі халық жылына 1 пұт 10 фунт алтын өндіріп, өз араларында тең бөлісіп отырған. Шүлбі және Үлбі өзендерінің аралығындағы таулардың ішінде Екатеринбург өңіріндегі алтын кеніштерінен табылған, жер бетіне шығып жатқан сарғылт реңді топыраққа ұқсас жыныстың болуы, бұл жерде алтын қорының барына ешкімнің күмәнін келтірмеді. Көшіп келгендер көбінесе сол кездегі орыс шаруалары немесе Сібірден жер аударылған қылмыскерлерден тұрды. Патша үкіметі оларға жақсы жер беріп, егіншілікпен айналысуға немесе жаңадан қолға алынып жатқан металлургия ісіне жұмысқа тартты [10].
Осы мақсатта 1722 жылы ақпан айының аяғында патша капитан И.С. Унковский бастаған экспедиция жібереді. Оның құрамына геодезист Григорий Путилов пен бірнеше тау-кен ісінің мамандары кіреді. Өз жеріне орыс экспедициясының келуіне рұқсат теудегі жоңғар қонтайшысының негізгі мақсаты Ресей көмегімен өз жауы маньчжур басқыншыларының күшін әлсіретіп, сес көрсету еді. Бірақ, орыс әскерлерінің жоңғар жеріне бекіністер салуына жол бермеді.
И. Унковский экспедициясы Сібір мен Орта Азияны жалғастыратын өзен жолдарын, қажетті тау-кен рудаларын іздестіре отырып, 1722 ж. 11 сәуірде Тобылға келіп, ары Қараша Ертіс өзені арқылы Семейге, одан ары Шарды бойлай жүрді. Жолда Қалба жотасы, Телеғұлды, Тарбағатай сілемі Камадабан тауларын асып, Еміл өзеніне дейін жетеді. Хан резиденциясына 1722 жылы 20 қарашада әзер жеткен И.Унковский 1723 жылдың 18 қыркүйегіне дейін хан ордасында болып бірге көшіп жүреді. Патшаның негізгі тапсырмасын орындай алмаса да, И. Унковский экспедициясы 300 мың шаршы метр жердің картасын жасайды, Тарбағатай таулары, Алакөл, Сасықкөл, Ебі-Нұр көлдері мен Жоңғар қақпасы, Тянь-Шанның шығысына, Іле бассейніне дейінгі жерлерді белгілеген. Алғаш рет Аягөз, Балқаш-Алакөл алқабында жобалап, европалық географтарға Қазақстанның шығыс өңірі туралы жаңа деректер берді.
Ертіс алқабының, жалпы Алтай өңірінің зерттелу тарихы да қызық. Бұл өңірді зерттеу, жоғарыда айтылғандай, Сібір өңірінің жағалауына қалалар салына бастағаннан кейін қолға алынды. Алғашқы кезде әскери қамал ретінде салынған қалаларға тұз жетіспеді. Осыған орай, осы күнгі Павлодар қаласы маңындағы көлдерден тұз өндіріп, Ертіс суы арқылы ең алдымен Сібірге, одан кейін Ресейдің басты қалаларына жіберілді. Кейіннен бұл өңірге арнайы экспедициялар жіберіліп, ғылыми тұрғыдан зерттеле бастайды.
Сібірге бірінші академиялық экспедиция көрнекті ғалым Г.Ф.Миллердің басқаруымен 1733 жылы ұйымдастырылды. Бұл экспедиция материалдарында Сібір мен Қазақстан археологиясына қатысты қызықты мәліметтер келтіріледі. Экспедиция құрамында өз заманының белгілі ғалымдары - профессор Г.Ф.Миллер, И.Гмелин, Л.Делаклоер, геодезистер А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин, М.Ушаков болған еді. Кейінірек оларға Сібірдің атақты тарихшысы И.Фишер қосылды. Экспедиция маршруты Тверь, Қазан, Екатеринбург қалалары арқылы жүрді. Тобылдан саяхатшылар Тара, Железинск, Ямышев, Семей бекіністері арқылы Өскеменге, одан Барнаул, Кузнецк арқылы Сібірге барды. 1740 жылы И.Гмелин Солтүстік Қазақстан болып, одан ары Жайықтың (Оралдың) жоғарғы ағысына дейін жетті. И.Гмелин еңбектеріне қарағанда, ол Қазақстан археологиясына қатысты қомақты материалдар жинақтаған, бірқатар ескерткіштердің сипаттамасын жасап, суреттерін салған.
Г.Ф.Миллер Ертіс бойында кең көлемді археологиялық барлау жүргізді, Ямышев бекінісінің аудандарында мен Өскемен маңындағы Үлбіде қазба жұмыстарын ұйымдастырды, оның қызметкерлері Ертіс алабындағы Қалбасын мұнарасы, Семь палат (Семей), Абылайкит замоктары секілді көне құрылыстарды есептеп шығып, суретін қағазға түсірді.
1771 ж. 12 сәуірде Ор бекінісінен генерал-майор және кавалер фон-Траунбергтің басшылығымен, Еділ қалмақтарының көтерілісші ордасын қуғындау үшін әскери корпус шыққан болатын. Осы жасақтың натуралисі ретінде іссапарға жіберілген капитан Николай Рычковтың күнделігі өте қызықты [11]. Бұл жасақ көшпелілерді қуғындай отырып Ұлытау тауларынан оңтүстікке қарай түскен, осылай кейін азық-түлік жетіспеушілігі мен басталып келе жатқан аштықтан Усть-Уйск бекінісіне қарай шығып, Горькая шебіне кері бағыт алды. Жазбалардың авторы Қамысты өзенінің жағасында (Ертіс су алабы), Екатеринбург маңындағы Березовск кеніштерінің алтынды кендеріне ұқсас тас кесектерін тапқанын атап өтеді.
1771-1772 жж. академик П.С. Паллас Ертісті Омбыдан Алтайға дейін жағалай жүріп, оның жаратылыс жағдайын, байлығын мұқият зерттеді. Ғалым бұрын ғылымға белгісіз өсімдіктер, жан-жануарлар түрлерін ашты, ондірісін, ауыл шаруашылығын, халқын білді. Ресей академиялық экспедициясының Волга өңірінің, Каспий ойпатының, Башқұрт-Орал, Забайкалье, жалпы бүкіл Сібірді зерттеуін басқарған П.С.Паллас еңбегі 1771-1776 жылдары "Рессй провинцияларына саяхат" деген атпен неміс тілінде шығып, одан кейін ағылшын, орыс, француз тілдеріне аударылады.
П.С.Палласқа дейін Алтай өңіріне ғылыми мақсатпен барған бірнеше экспедиция да болды. Мысалы, 1721 жылы ғалым Мессершмидг бастаған топ ғылыми-жаратылыстанушылық сипатта зерттеулер жүргізсе, тарихшы Г.Миллер және жаратылыстанушылар Г. Гмелин мен П. Крашенниковтар Шығыс Қазақстан өлкесінің тарихы, этнографиясы, табиғаты мен өсімдіктер дүниесі туралы бай мағлұматтар жинап, төрт томдық Сібір флорасы деп аталатын ғылыми жинақ шығарған. Бұл экспедициялар Барнаул-Змеиногорск-Өскемен-Семей маршруттарымен ғана жүріп, Алтай тауының қойнауына тереңдеп кіре алмаған еді. Алғаш рет Батыс Алтайға жүрексінбей кіріп, Бұқтырма өзенінің барлық салаларын, Чарыш пен Катунь өзені алқабын 1786-1796 жылдары зерттеп, картаға түсірген белгілі зерттеуші, дәрігер Петр Иванович Шангин болды. П.И. Шангин бес ай зерттеу жүргізіп, 150-ге жуық пайдалы қазба түрлерін тауып, Таулы Алтай картасын жасады, географиялық, ботаникалық мәліметтер жинады. П.И. Шангин еңбегі нәтижесінде 1816 жылы орыстың Бас штабы Алтай картасын басып, жарыққа шығарды.
Алтайға экспедициялар легінің одан әрі ағылуына ХҮІІІ ғ. ірі кәсіпкер А. Демидовтың түсті металл өндірісін жолға қойып, байлыққа кенелуі де түрткі болды. Түсті металл өндіру орталығына айналған Барнаул қаласының маңында тез арада жұмысшы поселкелері, ауылдар, кеншілер қалалары пайда болды. Жұмыс іздеушілер, қашқын шаруалар топтары тұрғындар санын көбейтті. Патша қысымынан қашқандар Алтайдың аяқ жетпес тау шатқалдары мен
Бұқтырма бойын мекендеп, оларға "каменщиктер" деген лақап ат тағылды.
ХVІІІ ғасыр соңына қарай саяхатшылар Орталық Қазақстанды жиірек аралай бастады. Капитан И.Г.Андреев, тау-кен ісінің шенеуніктері М.Поспелов пен Т.С.Бурнашев (1800), Ф.Назаров (1813), Н.И.Потанин (1829), т.б. жүру бағыттары (маршруттары) мәлім. Олар өз жазбаларында белгілі бір дәрежеде қазақстан археологиясының сауалдарын да қамтып отырды. Каптиан И.Г.Андреевтің еңбектерінде Қазақстанның этнографиясы, географиясы, тарихы жайлы мағлұматтардан басқа, Семей, Шыңғыс және Қарқаралы аудандары, тіпті Жетісу жеріндегі археология және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz