Қазақстанның ішкі туризмі

ХИМИЯ-БИОЛОГИЯ БАҒЫТЫНДАҒЫ НАЗАРБАЕВ ЗИЯТКЕРЛІК МЕКТЕБІ

ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ ЕСЕБІ

Өскемен, 2022

КІРІСПЕ2

Негізгі мақсаттары:2

Зерттеу сұрақтары:2

НЕГІЗГІ БӨЛІМ3

1. 1 Қазіргі заманда туризмның дамуы қалай жүріп жатыр?3

1. 2 Туризмді қандай жолдармен дамытуға болады?3

1. 3 Ішкі туризмнің дамуына кедергі болып отырған қандай мәселелерді шешу керек?4

1. 4 Кімнің тәжірибесі Қазақстан үшін жетекші вектор бола алады?5

Зерттеу әдістері6

Зерттеу нәтижелері6

Сұхбат6

Сауалнама7

Фокус-группа8

Қазақстандағы туризмнің SWOT-талдау9

Бағалау10

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ11

Қазақстанның ішкі туризмі жақында дами бастады, бірақ соған қарамастан оның ел экономикасы саласында үлкен маңызы бар. Қазіргі заманда көптеген тұрғындар Қазақстанның әлемдік аренадағы әлеуетін біледі және туризмді дамыту қажеттігін түсінеді. Өкінішке орай, бұл саланың дамуына барлығы бірдей үлес қоса бермейді және туризм елдегі негізгі табыс көзіне айнала алмайды деп есептейді.

Ішкі туризмнің потенциалы зор, болашағы табысты, бірақ елімізде үкімет пен азаматтары барлық саланың мүмкіндіктерді пайдаланбайды. Нәтижесінде, экономиканың қозғаушы күші бола алатын және тұрғындарының әлеуметтік өмірін жақсартатын туризм өте баяу дамып келеді. Туристік аймақты жақсарту және бүкіл қаланың қайта құрылуы арқылы адамдардың әлеуметтік өмірін одан әрі дамыту Бильбао эффектінің арқасында айқын көрінеді. [3] Гуггенхайм мұражайы филиалының құрылған ғимараты Бильбаоның туристік ағынын айтарлықтай арттырып, қала экономикасын көтерді. Kazakh Tourism ұйымы Қазақстан туралы айтуынша, 2018 жылда Қазақстанға туристік мақсатымен келген адамдардың саны 8. 79 миллион болды, 2017 жылмен салыстырғанда тек 14%-ға көп. Сондай-ақ, туризм тек экономикаға емес, бүкіл елдегі дамуына тікелей әсер етеді. Біріншіден, мемлекетті тану оны әлемдік аренада ілгерілетеді, ұлттық ерекшеліктер, құндылықтарды насихаттайды. Екіншіден, жергілікті тұрғындар да өз елін танып, ұлттық рухты нығайтып, мемлекеттінің дамуына өз үлестерін қосады. Сол себептен, ішкі туризмді дамытып, қазақстандықтарды осы саланы қолдауға және шетелдіктерді тартуға көндіру керек.

Негізгі мақсаттары: Адамдардың туризмді дамыту мәселесі туралы қаншалықты хабардар екенін және олардың осы саланы ілгерілетуге қатысуға қаншалықты дайын екенін білу. Алған мәліметтерге сүйене отырып, ішкі туризм Қазақстанның негізгі табыс көзіне айналуы мүмкін бе екенін түсіну, шешімге келу.

• Туризмнің жылдам ілгерілеуіне не кедергі жасайды?
• Қазақстандағы туристік орындардың қандай оң және теріс жақтары бар?
• Туризмның дамуының негізгі қадамдар қандай?

Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ішкі туризмді дамыту Қазақстан экономикасын дамытуға көмектеседі. Соның арқасында инфрақұрылым жақсарады, жаңа мектептер, ауруханалар салуға, жолдардың сапасын арттыруға болады. Сонымен қатар, еліміздің жергілікті жердегі әлеуметтік жағдайын жаңа деңгейге көтереді. Ішкі туризм халық өмірін жақсартудың, ішкі және сыртқы саясатты қолдаудың қозғаушы күшіне айналуы мүмкін.

Соңғы жылдары Қазақстандағы ішкі туризм әуе қатынасының кеңеюіне және шетелдіктердің келуіне байланысты дамып келеді. Бізде әдемі, бай табиғат, көптеген таулар, көлдер, батыста Каспий теңізі және басқа да көптеген назар аударатын нысандар бар. Дегенмен, мемлекеттің басты мақсаты - отандық туристер санын арттыру. Біздің елдегі азаматтардың көпшілігі әрқашан шетелде демалуды жөн көрді, бірақ пандемия адамдарды елде демалуға мәжбүр етті. Сондықтан 2019-2020 жылдардағы жаһандық дағдарысқа қарамастан, Қазақстан мүмкіндігінше үлкен шығынға ұшыраған жоқ. Мұның бәрі жергілікті халықтың Қазақстанды көп аралап, саланы сақтауға үлкен үлес қосқанының арқасында. Диаграма бойынша, Қазақстанның ең танымал аймақтарға Алматы қаласы, Алакөл және Түркестан қаласы жатады.

Сондықтан бұл өңірлерді дамытуға мемлекет тарапынан қыруар қаржы бөлініп, жаңғыртып, келушілердің сұранысын қанағаттандыруда. Басқа туристік аймақтарға да инвестиция құйылып жатыр, бірақ, өкінішке орай, мемлекеттік қолдау мен ауқымды жоспарлар өзін ақтамай отыр және жиі орындала бермейді. Сонғы жылдарында бұл Қазақстанның кез келген саласын дамытудағы басты мәселелердің біріне айналды. Ең бастысы, тіпті ең

Сүрет 1. Басым туристік аймақтар

Сурет 1 кішкентай прогресс топырақтың да, судың да әртүрлі ластануымен бірге жүреді. Ал бұл өз кезегінде елдің, туристік аймақтың рейтингін төмендетіп, экономикаға қатты әсер етеді. Туризмнің қазіргі дамуы азаматтардың және келген шетелдіктердің мәдениет деңгейін көтеруді талап етеді.

Бұрын айтылғандай, 2020 жылы ішкі туризм шет елдермен жабылған шекараларының арқасында үлкен шығынға ұшыраған жоқ. Адамдар Қазақстанды аралап, көбірек жерлерді көріп, әдемі және қызықты туристік орталықтар туралы ақпарат тарататты. Демалыс орындарына ең жақын көршілеріміз (Ресей, Қырғызстан және т. б. ) келді. Бұл экономикаға оң әсерін тигізіп, турагенттерге күш-жігері мен идеяларын дұрыс жағына бағыттауға көмектесті. Мысалы, көп адамдарды қалай тартуға болатыны, яғни осындай жағдайда ең бірінші және негізгі кілт не екені белгілі болды.

Біріншіден, адамдардың көпшілігі бастапқыда саяхаттаудың қолжетімді және оңай жолдарын іздейді. Мұндай жағдайларды жасау Қазақстан үшін өте маңызды. Сондықтан, туристердің әртүрлі топтары үшін әртүрлі қызметтер пакетін ұсынатын, елімізге шетелден келу процесін жеңілдететін жүйе құру қажет. Сонымен қатар, шетелдіктер ғана емес, жергілікті тұрғындар үшін де тасымалдау жолдарын жақсарту керек. Проблеманың шешуі бірінші кезекте жолдардың сапасын жақсарту, Қазақстан бойынша тікелей рейстер мен турлар санын арттыру дегенді білдіреді. Осындай өзгерістер туристер үшін және ең бастысы, осы аймақтарда тұратын адамдар үшін пайдалы болады. Жалпы, туризмнің дамуы халықтың өмір сүру деңгейін көтеруге де үлкен үлес қосады: дамыған экономика, инфрақұрылым, көптеген қызықты мекемелер және т. б. Мұның бәрі елді әлемдік аренаға ілгерілетуге, халықтың тұрмыс жағдайын жақсартуға септігін тигізеді.

Екіншіден, жергілікті тұрғындар табиғатымыздың сұлулығын жақында ғана байқап, біле бастады. Еліміздің тануы - әр азаматтың міндеті, Қазақстан оған әлеуметтік желілер мен осындай орындардың «жарнамаларының» арқасында жетті . Ресейлік «Орел и решка» сияқты ауқымды және танымал бағдарламалар елімізде шығарылымдарын бірнеше рет түсірді. Бұл шоудың миллиондаған аудиториясы мүлдем әртүрлі басқа елдерде тұратындықтан, Қазақстанға барғысы келетін шетелдіктер көбейіп келеді. Ал ең бастысы, отандастарымыз өскен жерін мақтан ете бастады, бұл ұлттық патриоттық рухты көтеріп, қазақстандықтардың өз елін көбірек аралауына итермелейді. Ал бұл өз кезегінде ішкі туризмді дамытады. Сондықтан, мақсаттарға заманауи ресурстарды, танымал жастар трендтерін пайдалану және елді оның шекарасынан тыс таныту арқылы қол жеткізіледі.

Ішкі туризмнің табысты дамуына бірнеше факторлар әсер етеді. Олардың негізгілері: сапалы инфрақұрылым, экономикалық жағдай, географиялық орналасуы және ел тұрғындарының туристерді қабылдауы. Жоғарыда айтылғандай, біздің ел туризмге, инфрақұрылымға қыруар қаржы құйып жатыр, бірақ бұл пайдасыз болып көрінеді.

Қазіргі кезде ең басты мәселе - Қазақстандағы жолдардың біркелкі еместігі, ел ішінде қауіпсіз, жылдам жүруге мүмкіндік бермейді. Жолдың нашарлығы туристік орындарға жетуді қиындатады, тіпті қазақтарды басқа елдерге ұшуға мәжбүр етеді. Қаражат бөлінгенімен, Алакөлге, ең атақты туристік нүктесіне апаратын жолдың салынып жатқанына 10 жылдан асты. Бұл экономикалық дағдарыстың, инфрақұрылымның баяу дамуының, елдің жаңғыруының астарында сыбайлас жемқорлық сияқты орасан зор мәселе жатқанын дәлелдейтін бір мысал. Осы мәселе тек туризмге ғана емес, басқа салаларға да зиянын тигізеді.

Сондай-ақ, Қазақстанның географиялық орыны да аса тиімді емес. Біз континенттің орталығында орналасқанымызға және әртүрлі елдерден көптеген рейстерге қарамастан, климат әрқашан көп адамдарды тарта алмайды. Қазақстанда адамдар негізінен маусымы 3 айдан аспайтын жазғы демалысты дамытуға жұмсайды. Яғни, көл немесе теңіз маңындағы туристік база үш ай бойы ақша әкеледі, ал қалған уақытта оны сақтап, жаңа өзгерістер енгізу өте елеулі, бұл өте қымбатқа түседі. Өкінішке орай, таулы аймақтарымыз және белсенді туризміміз тез дамып жатқан жоқ. Меніңше, халықты, шетел адамдарды көбірек тарту үшін мұндай орындарды арнайы туристік нысандармен жабдықтау керек. Бес ай бойы Қазақстанда басымдыққа айналуы мүмкін осы демалыс түрінен пайда табуға болады. Бар болғаны жылы үйлер, арнайы құрал-жабдықтар және сол жерге барып, демалу кезіндегі қауіпсіздік.

Соңында, туристер мен жергілікті тұрғындар арасындағы қарым-қатынас басты рөлдердің бірі болып табылады. Өздеріңіз білетіндей, туристердің көптігі қоршаған ортаның ластануы және мәдениеттердің араласуы сияқты мәселелердің себебі болып табылады. Соның салдарынан көптеген азаматтар келушілер арасында және олар үшін туризмді дамытуға қарсы шығып жатыр. Осы мәселені шешу үшін тұрғындарға неліктен барлық жерде туризмді дамыту маңызды екенін түсіндіру қажет. Мысалы, бұл экономикалық жағдайдың жақсаруы, демек, азаматтардың өмір сүру деңгейі, инфрақұрылымның жақсаруы, жаңа мәдениет үшін маңызды нысандардың пайда болуы. Сонымен қатар экологиялық туризмді дамытуға, халықтың ғана емес, шетелдіктердің де мәдениетін көтеруге болады (табиғат тазалығын сақтау) . Мұның бәрі күнделікті пайдалы болады және Қазақстанның басқа елдермен қарым-қатынасын одан әрі жақсартады (көпвекторлы саясатқа үлес қосады) .

Осы негізгі факторларға назар аударсақ, үлкенді-кішілі барлық мәселелерді шешетін болсақ, туризм саласы, жалпы өмір сүру деңгейі жаңа биіктерге, жетістіктеріне жетеді. Қазақстанның дамуына бірнеше кедергілер бар, бірақ одан да көп мүмкіндіктер бар. Сондықтан соларды пайдаланып, туризмнің болашағына жол ашу керек.

Америка Құрама Штаттары ішкі туризмнен түсетін табыс бойынша әлемде бірінші орында. 2018 жылы отандық туристер АҚШ-да 933 миллиард доллар жұмсады, дейді Sonata tour, бұл жалпы саяхат шығындарының 86 пайызын құрайды[2] . Негізгі артықшылықтардың бірі - ішкі туризм экономиканың әртүрлі салаларында АҚШ-тың шамамен 7, 7 миллион жұмыс орнын тікелей қолдайды.

Сондықтан, АҚШ-тың бұл табысқа қалай қол жеткізгенін, азаматтардың осы салаға қосқан үлесін талдау, содан кейін қорытынды жасап, жұмыс істеу керек. Мысалы, адамдардың АҚШ-ты аралауының негізгі себептері (тек шетелдіктер ғана емес, сонымен қатар азаматтар да) атақты жерлер, Американың әртүрлі бөліктерінің әртүрлі ерекшеліктері, бай тарих және үлкен ойын-сауық аймағы. Табыстың едәуір бөлігі халықаралық туризмнен емес, ішкі туризмнен түсетінін ескеру қажет.

Американың тағамдары, фильмдері, әндері мен шығармашылық тұлғалары, ғалымдары әлемдік аренада өте белгілі екеніне сенімдімін. АҚШ өз мәдениеті әлем бойынша насихаттайды, жаһандану оның ерекшеліктерімен басқа елдердің көптеген азаматтарын танысады және американдық мәдениетті барлық жерде енгізуге көмектеседі. Қазақстан да шетелде жоғарылаған адамдардың арқасында осындай нәтижелерге қол жеткізе алады. Мысалы, бұл Димаш Құдайберген, Данелия Тулешова, Айсұлтан Сейітов және тағы басқалар. Ол үшін бұл тұлғалардың патриоттық рухы, ұлттық тіл мен қасиеттерді дәріптеуге ұмтылуы маңызды.

Экономикалық дамудың да маңызы зор, өйткені әлеуеті мықты, бәсекеге қабілетті, қуатты тәуелсіз ел ғана мәдениетін өркендете алады. АҚШ-тың бұл күшін де байқауға болады. Халықаралық іс-шараларды өткізу туристерді көбірек тартумен қатар, елге өзіндік экономикалық әсері де бар.

АҚШ-пен қатар Испанияның, атап айтқанда Бильбаоның туризмді дамытуда жақсы тәжірибесі бар. Бильбао эффектісі бір көрнекті ғимараты бар бүкіл қаланы немесе ауданды түрлендірумен сипатталады[3] . Әрине, тек біреу емес, бірнеше ғимарат жасау қажет және негізгі тарту факторы болатын кешенді мәдени даму шараларын қабылдау қажет. Қазақстанда рухани даму, мектептерде құндылықтарды насихаттау, қалаларда плакаттар ілуге миллиардтаған сомалар жұмсалады, бірақ қазақ халқының жан дүниесін көрсететін бірде-бір аса ауқымды мұражай әлі салынбаған. Туризмнің дамуында халық ғимараттары, тарихи көрмелер орасан зор рөл атқарады, бірақ мұны бәрі бірдей түсіне бермейді, көбінесе инвестиция дұрыс емес өзгерістерге салынады.

Осындай жетістіктерге қарап, басқалардың үлкен жетістіктерін көріп, жақсырақ жасауға, әлсіз жақтары өзгеруге тырысу керек, өзің үшін де, аудитория үшін де жұмыс істеу маңызды. Осы арқылы қаржыны үнемдеп, мәдени мұраларымыз бен тарихи байлықтарымызды нығайтуға болады.

Зерттеу жұмысын жүргізу кезінде зерттеу әдістері үлкен рөл атқарады. Алдымен Қазақстандағы туризмнің жағдайын, даму іс-шараларын, болып жатқан өзгерістерді және халық пен үкіметтің қосқан үлесін білу мақсатында интернеттен қажетті ақпарат, статистикалық мәліметтерді таптым. Мен үшін тек өзекті ақпараты бар сенімді дереккөздерді пайдалану маңызды болды. Сайттардың негізгі мысалдар: primeminister. kz, tengrinews. kz т. б.

Жоба барысында мен халық арасында сауалнама, туристік фирманың иесімен сұхбат жүргіздім, соның арқасында туризм саласының кәсіби жағымен таныстым. Таңдалған зерттеу әдісі маған әртүрлі көзқарастағы зерттеу сұрақтарының әрқайсысы бойынша қажетті деректерді алуға көмектесті. Сондай-ақ, барлық үш әдіс әртүрлі платформаларда, онлайн режимінде жүргізілді, сондықтан процесс жылдам болды.

Сурет 2, 3. Сұхбат

Біріншіден, мен Атантаева Айнура Алмасовна, «Sanutour» туристік агенттігінің иесімен сұхбат жүргіздім. Ол арқасында мен қандай туризмді дамыту қажет (сыртқы әлде ішкі), туристердің негізгі ағыны қандай факторлар анықтайды және саланың қазіргі даму деңгейінің себептерін білдім. Айнур айтуынша, ішкі туризмнің көлемін ұлғайту, ел экономикасына үлес қосу, азаматтардың тұрмыс жағдайын жақсарту маңыздырақ. Дегенмен, басқа елдерден келушілер санын арттырудың әлеуеті зор және бұл мақсатқа жетуде үкімет басты рөл атқармауы мүмкін. Сонымен қатар, азаматтар мен туристердің толық қауіпсіздігін және саяхаттаудың ыңғайлылығын қамтамасыз ететін дайын турпакеттерді жасау саланы дамытудағы жақсы қадам болмақ.

Сондай-ақ, ең маңызды сұрақтардың бірі: «Елге келетін туристердің негізгі ағынын не анықтайды?». Енді Айнурдың сөзін келтірейін: «Әрине, еліміздің әлемдік аренаға танылуы, тағы да «-станға» ораламын. Көп адамдар Қазақстан, біздің мәдениетімізді білмейді, осында қауіпті деп санайды. Қызық, әлемде 9-шы ел, бірақ имидж ондай деңгейде емес. Қазақстанда танымал болу үшін барлық мүмкіндіктер мен құралдар бар. Сондай-ақ, ең бастысы - инфрақұрылым. Көптеген жылдар бойы туризм жолдар, қонақ үйлер, әуежайлар туралы айтып келеді. Мұны өзгерту керек. Біздің ұлттық идеямыз әлемге ашылып, өзіміздің кім екенімізді, дала перзенті екенімізді көрсету болуы керек. Мәдениеттің, табиғаттың тазалығын сақтап, болашаққа бағдарлау керек».

Енді біз тұтынушыларды тарту үшін не қажет екенін, қандай іс-шараларды орындау керектігін білдік, сонымен қатар барлық дамуға не кедергі болатынын түсіну керек. Осыған байланысты мен туризмнің экономикалық құрамдас бөлігіне қатысты сұрақ қойдым: «Мемлекеттің барлық қаржылық қолдауы тікелей пайдалануға келе ме?». Туристік агенттік иесінің айтуынша, туризмге миллиардтаған теңге инвестиция құйылады, бірақ жұмысшылардың көпшілігі оны дұрыс пайдаланбайды, сондықтан туризм баяу дамып келеді. Адамдарға бұл ақшаны дұрыс бағытқа бағыттайтын білім жетіспейді және біздің елдегі туризмнің деңгейін көтеретін нәтижелі жұмыс істеуге деген ұмтылыс жоқ. Сондай-ақ, барлық қаражаттың өз игерілмеуінің басты себебі - жемқорлық. Бұл тек туризмге ғана емес, еліміздің өмірінің басқа салаларына да қатысты. Сол себептен, экономикалық мәселелерді шешу үшін ең алдымен сыбайлас жемқорлықты жою және қаржылық қолдауды инфрақұрылымды, қызмет көрсетуді және жұмысшылардың кәсіби деңгейін арттыруға бағыттау қажет.

Екіншіден, мен халық арасында сауалнама жүргіздім, елдегі туризмді дамытуға қатысты сұрақтарыма 50 адам жауап берді. Бұл аса маңызды, өйткені туризм тұтынушыларға бағытталған сала болып табылады.

Елімізде көптеген туристік фирмалар әлеуметтік зерттеулер жасады, мысалы, tengrinews. kz «Қазақстандағы туризмнің дамуына не кедергі болады?» деген сұрақты қарастырды, бірақ мен өзімнің зерттеуімді жүргізгім келді және сауалнамадағы бірінші сұрақ «Ішкі туризмді дамытуға кедергі болып отырған негізгі мәселелер қандай?» болды[6] . Әртүрлі жастағы, әртүрлі саяхат тәжірибесі бар адамдар бірнеше мәселе туралы айтып кетті, мысалы, инфрақұрылым, яғни жол сапасы, бағалары және т. б. Төртінші суретте статистика айқын көрінеді.

Сурет 4(даму кедергілері)

Келесі сұрақ: Қазақстанда туризм неге маңызды? Халық туристік прогрестің маңыздылығын түсінетіні анықталды. Сондықтан олар оның негізгі себептерін таңдады. Ең жиі айтылған себеп бұл «Қазақстан экономикасына үлес қосады» - 36%. Барлық жиналған ақпарат пен статистика (жауап саны) бірінші кестеде жазылған.

Кесте 1(туризмнің маңызы)

Үшіншіден, туристердің көп ағыны қоршаған ортаның тазалығына кері әсерін тигізетіндіктен, адамдар табиғатымызды сақатау туралы ойлай ма, соны анықтау керек болды. Мәдени туризмді дамыту үшін халықтың бұл мәселеге қаншалықты алаңдайтынын түсіну маңызды. Сондықтан менің сауалнамадағы келесі сұрақ: «Табиғатта уақыт өткізгеннен кейін қоқыс жинайсыз ба?» болды. Респонденттердің 90%-ы «Иә» нұсқасын таңдаса, 4%-ы «Кейде» деп жауап берді, сонымен қатар 3 адам (6%) «Иә» деп жауап берді. Жоқ».

Келесі зерттеу сұрағы «Туристік орындар қалай дамыған?» болды. Мен оның жауабын фокус-топтық талқылау барысында таптым. Төрт сыныптасым төрт туристік орталығына және ондағы қызмет көрсету, тағамның сапасы мен тазалығына баға берді. Сондай-ақ олардың әрқайсысы Қазақстанның туристік аймағы туралы қорытынды жасады. Жалпы алғанда, қызмет көрсету орташа деңгейде, тамақ сапасы жоғары және орындар таза. Қазақстанда туризм дамымаған, бірақ болашақта оны жақсарту үшін көптеген мүмкіндіктер бар.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс