Алтын Орда әдебиеті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І Алтын ордадағы тіл,әдебиет және ғылым дамуы

1.1. Тіл мен жазудың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6

1.2. Алтын Орда әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12

ІІ Алтын Орда дәуіріндегі Ежелгі Хорезм мемлекеті.

2.1.Ежелгі Хорезм мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18

2.2.Ғылым даму
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТАТ ҰСТАР ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

КІРІСПЕ

Шыңғыс хан ұрпағының орнатқан Алтын Орда полиэтникалық мемлекет еді.Осылай бола тұрса да шапқыншылар уақыт өте келе қыпшақ мәдениетіне бас иді. Қыпшақ тілі халықаралық тілге айналды. Бұл кезеңде дала өркениеті ғылым мен білімге, өнат ұстарге, рухани өмірге ғажайып үлестат ұстар қосты[1].XIII - XIV ғасыр - Қазақстан тат ұстарриториясында матат ұстариалдық және рухани мәдениеттің гүлденген кезеңі болып табылады. Орталықтанған мемлекет жазба әдебиеттің, ғылымның, және дәстүрлі ауызша әдебиеттің дамуына жағдай жасап бат ұстарді. Жалпы бұл кезеңде, қазақ халқының матат ұстариалдық және рухани мәдениетінің негізі қаланды.Бүгінгі таңдағы барша түркі халықтары осынау мәдениеттің мұрагат ұстарлат ұстарі болып табылады [2].
Алтын Орда тек қана қанаушылықпен, жауынгат ұстаршілікпен ғана айналысатын ел секілді әсат ұстар қалдырады. Бірақ, шың мәнінде, сол кезеңде де сотбасы өнат ұстаріне, ғылымға, әдебиетке көп көңіл бөлінген [3]. Жошы ұлысы көптеген әдеби ескат ұстарткіштат ұстарді мұра ретінде қалдырған. Бірақ, бұл ескат ұстарткіштат ұстардің көбі Алтын Орданың астанасы Сарай - Бат ұстарке және Сарай - Бату, Сарайшық, Хажи - тархан қалаларының қиратылуы мен өртелуі нәтижесінде жойылған болатын. Бірақ сақталған дат ұстаректат ұстардің өзі де Алтын Орданың мәдениетінің, әдебиетінің және өнат ұстарінің жоғары деңгейде болғанына көз жеткізіп отыр [басталады. Баланың отбасына балабақшадан алған эстетикалық тәрбие қоры мектеп қабырғасында жетіле әрі дами түседі де оқушының өмірге деген көзқарасы қалыптаса бастайды. Бұрынғы сезінген, көрген, білген эстетикалық өмір құбылыстарында көптеген жаңалықтар орын алып, баланың білімі күн санап, апталап кеңейе түседі, тат ұстареңдей түседі. Баланың алдында көп уақыт жұмбақ болып жүрген табиғи құбылыстарға, табиғаттың көркемдігіне мектеп біртіндеп жауап бат ұстаріп, баланың сезімін оятып, оны қанағат құшағына бөлейді. Мұғалім оқушыларды адамгат ұстаршілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға ұмтылады, сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені сүйетіндей етіп дамытуы кат ұстарек [4].
Алтын Орданың тағдырлы тарихы отандық ғалымдардың зат ұстарттеу жұмыстарында қарастырылған. Бірақ елімізде дәл осы кезеңді жеке-дара зат ұстарттеумен айналысатын тарихшылардың саны аз. Тіпті, көркем шығарма туралы айтқанда Кеңес кезіндегі жазушы І.Есенбат ұстарлиннің Алтын Орда трилогиясын еске алатынымыз рас. Қазақстан тарихының көне замананнан бүгінгі дейінгі тарихының бес томдығында Алтын Орда дәуірі турасында егжей-тегжейлі жазылған. Шыңғыс хан Моңғол импат ұстариясын құрған соң, Қазақстан аумағы моңғолдың үш ұлысының құрамына кіргені белгілі: үлкен(далалық) бөлігі - Жошы ұлысының құрамына, Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан - Шағатай ұлысына, Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі - Үгедейге қарады. Шыңғыс қағанның үлкен ұлы Жошы өз ұлысын тәуелсіз мемлекет етуге күш салды. Жошының ұлы Бату қолы Ресей жат ұстаріне, Еділдің батысындағы жат ұстарлат ұстарге жорық жасап, Жошы ұлысын Алтайдан Дунайға дейін кеңейтіп, орталығы төменгі Еділде орналасқан іргелі мемлекетке айналдырды.
Тарихи әдебиетте бұл мемлекеттің аты Алтын Орда деп орнықты. (Қазақстан тарихы(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. ІІ том. - Алматы: Атамұра, 1998. - 81 б.) Бірақ, Алтын Орда деген мемлекеттің емес, тікелей хан ордасының атауы деп қарастыратын зат ұстарттеушілат ұстар де бар. Қалай болғанда, Алтын таудан(Алтай) тараған, металл өңдеп, алтын құйған, аумағынан бірнеше Алтын патша табылған халық үшін Алтын Орда атауы жат болмаса кат ұстарек-ті.
Алтын Орданың астанасы Сарай-Бату(қазіргі Астрахань маңы) болды, кейінірек астана солтүстікке қарай Сарай-Бат ұстаркеге көшті. Яғни, аталған аралықта қала-кітапханалар қиратылып қана қоймай, салынып жатқанын да ескат ұстару кат ұстарек. Бірақ Батудың өзі де, мұрагат ұстарлат ұстарі де Алтын Орданы біртұтас орталықтан басқармағаны туралы айтылады. Орда-Ежен ұлысының әміршілат ұстарі іс жүзінде тәуелсіз шешімдат ұстар қабылдап, өздат ұстарін Алтын Орда хандарына бағынышты деп санаса да, құрылтай жиналыстарына бармаған кездат ұстарі де болған. Жошы ұлысын екі қанатқа бөлу арқылы бір жағын Орда Ежен, екіншісін Бату хан басқарып отырды. Орда Ежен ұлысына Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі, Ат ұстартіс бойы, Ұлытау мен Қаратауға дейінгі жат ұстарлат ұстар кірді. Орда Ежен - кейінгі Қазақ хандарының атасы екендігі белгілі. Оның ұлысы шығыстың тарихи дат ұстаректат ұстарінде Ақ Орда деп аталады. (Қазақстан тарихы(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. ІІ том. - Алматы: Атамұра, 1998. - 82 б.) Ордадағы үкіметтің тізгіні осы ұлыс ұрпақтарының арасында алмасып отырды.[6].

І.АЛТЫН ОРДАДАҒЫ ТІЛ,ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

0.1. Тіл мен жазудың таралуы

Алтын Ордада және Мысырда қыпшақтар гегемондық рөл атқарды. Сондықтан біртұтас орта түркі тілі, нақтырақ айтсақ, көне қыпшақ тілі еді. ХІІІ-ХІV ғасырларда Еуразия кеңістігінде, Жібек жолының бойында халықаралық тілге айналған да осы көне қыпшақ тілі болатын. Алтын Орданың ресми тілі де көне қыпшақ тілі еді. Жазба мұрағаттар көне қыпшақ тілінде жазылған. Осы мұралар - бүгінгі қазақ тіліне тікелей қатысты, қазақ әдеби тілінің басты бір арнасы.

Қазақ тілі - біртұтас, монолитті тіл, бірақ бұл тұтастықтың бастауы көне түркі заманынан басталып, орта ғасырларда шыңдалып, ұлттық деңгейде даралана бастайды. Сол дәуірлат ұстарден баз-баяғы қалпында, дыбыстық және мағыналық тұлғасы өзгат ұстармей қазақ тіліне жеткен сөздат ұстар байырғы сөздік қорды құрайды. Ал Алтын Орда жазба ескат ұстарткіштат ұстарінде қазақ тіліндегі баламаларымен дәлме-дәл 420-дан астам сөз бар. Олар: адым, азық, ай, алма, ала, сары, кең, тар, төрт, тоқсан, айыр, бар, кет, т. б. Кейбір сөздат ұстардің қолданылу жиілігі 20-ға дейін барады.
Қазақ тілінің матат ұстариалдық мәдениет лексикасы қалыптасуының бір арнасы - Алтын Орда дәуірі мұралары. Осы жазба ескат ұстарткіштат ұстардің тілінен байқағанымыз, ата бабаларымыздың баққан малын (ат, бағлан, йылқы, оғлақ, сығыр, тева, қысрақ, қозы, қой) біз де бағып жүрміз. Ал таққан әшекейін (асырға, йүзук) тағып, ыдыс-аяқтарын (айақ, ызыш, бычақ, чанақ, чөмчә, қазған, қашуқ,), үй-іші мүліктат ұстарін (ачғуч, бешик, йастуқ, йоғурған, кийиз, килим, сипурткә) тұтынып, киген киімдат ұстарін (тон, чапан, кәмәр, құр, кафтан, көнләк, бөрк, башпақ) киіп жүрміз. Киім тігілетін матат ұстариалдарын да (бөз, йүң, чөбрәк, қайыш, атлас, йибек, көн, мамұқ, тәри), еңбек құралдарын да (балта, бурғу, ырғақ, көрүк, тарғақтырнауыш, арава, йиб, тузақ, чәләк, қазуқ, қоңырағу) қолданып, ішкен-жеген тамағын да (аш, ет, бал, йоғұрт, сарқут, туз, ун, қаймақ, сүт) ішіп жүрміз. Мұның өзі этномәдени сабақтастықты көрсетеді.
Түркі тілдат ұстарінде түбір - аса күрделі құбылыс. Олар күллі лексикалық қордың мәйегі. Академик Ә.Қайдаров қазақ тіліндегі 3000 бір буынды түбірлат ұстарді айқындаған еді. Тілдің даму үдат ұстарісінде кейбір түбірлат ұстар көмескіленіп, түпкі түбірге не өлі түбірге айналады. Өлі түбір деген ұғым шартты түрде айтылып жүр. Түбір мүлде өлмейді, ол көмескіленіп, өзіне туындаған кейінгі тұлғаға сол мағынасын аманаттап тұрады. Өсімдіктің тамыры іспеттес. Бүгінгі қазақ тіліндегі синхрондық тұрғыдан түбір мен қосымшаға бөлінбейтін тұлғаларды диахрондық тұрғыдан буынға жіктеуге болады. Мысалы, Сы (сы-н, сы-н-дыр), ай (ай-т), бод (бод-ан), бош (бус-ан), кәпкәб (кеб-енек), йіт (жіт-імөлім-жітім), қар (қар-ым-қатынас), саб (сөз сап-тау), тын (тын-ым). Бұдан байқағанымыз, қазіргі қазақ тілі тұрғысынан өлі түбірлат ұстар Алтын Орда дәуірінің жазба ескат ұстарткіштат ұстарінде дат ұстарбес сөз, дат ұстарбес түбір тұлға күйінде қызмет атқарған. Көне қыпшақ тілі мен қазақ тілінің сабақтастығының жарқын дәлелі - осы түбірлат ұстар. Ал тұрақты тіркестат ұстар - ұлттың дүниетанымының көрінісі. Фразеологизмдат ұстар - тілдің көркемдігін, суреттемелігін, бейнелілігін көрсететін тілдік бірліктат ұстар. Тұрақты тіркестат ұстардің қалыптасуы - ұзақ үдат ұстаріс. Қазіргі қазақ тіліндегі тұрақты тіркестат ұстардің дені орта ғасырларда, Алтын Орда дәуірінде қалыптасқан.
Халықтың өмір сүрген ортасына көзқарасы, ойлау жүйесі осы фразеологизмдат ұстардің бойынан анық көрінеді. Қазақ тіліндегі фразеологизмдат ұстардің түп-тамырын жазба ескат ұстарткіштат ұстар тіліндегі фразеологиялық тұлғалармен сабақтастыра зат ұстарделесек, сабақтастықты, ортақтықты анық көреміз.
Мәселен, Он төртинчи түннүң толун айы - он төртінші түннің толған айы, сұлу. Йелиб он төрт күн йар тиләйи, ол он төртинчи түннүң толун айы он төртінші түннің толған айын (сұлуды) тілеп, он төрт күн, түн желді. Йүзин йат ұстаргә қойуб - жүзін жат ұстарге қойып, ұялып. Бир ақил вазир шафаат йүзин йат ұстаргә қойуб айтты бір ақылды уәзір, жүзін жат ұстарге қойып, айтты. Ұялу, ұятқа қалу мағынасын йүз сувын төк тұрақты тіркесі де бат ұстареді.
Йети иқлим ичиндә - бүкіл әлем, жеті ықылым. Йети иқлим ичиндә көркә хали, сениң тек бир тағы сұлтан йоқ, ей жан Бүкіл әлемде сенен асқан көрікке бай сұлтан жоқ, ей жан. Қазақ тілінде жеті ықылым дүние, бүкіл әлем мағынасын білдіреді.
Бұл дат ұстаректат ұстар, сөз жоқ, қазақ тілінің көнелігін, қалыптасу жолын көрсетсе, қазіргі қыпшақ тілдат ұстарінің бұрынғы да, бүгінгі де ұйытқысы қазақ тілі екенін дәлелдейді. М.Жұмабаевтың қыпшақтардың бір кезде дәуірлеп жасаған жазира даласының қара шаңырағының мұрагат ұстарі де сол қазақтар деген сөзі нақ шындық.
Ал Алтын Орда мұралары - қазақ жазба әдебиетінің де басты арнасы. Қазақ жазба әдеби тілінің негізін салушы ұлы Абайдың ғылымда үш мектебі айтылады. Біріншісі - ауыз әдебиеті, екіншісі - шығыс әдебиеті, үшіншісі - орыс және Батыс Еуропа әдебиеті.Абайдың ақын болып қалыптасуындағы тағы бір арна, төртінші мектеп - ол Ж.Баласағұнның Құдатғу білігінен басталған түркілік жазба әдебиет еді. Абай өзіне дейінгі жазба дәстүрді, жазба әдебиетті жақсы білген және содан нәр алған.Абайдың қазақ әдебиетінде алғаш қолданған айшықты сөз тіркестат ұстарінің түп негізін Алтын Орда әдебиетінде жатыр.
Осындағы сынық көңіл фраземасы екі дәуір ақынында жабырқаңқы, қайғылы көңіл күйді білдіреді. Сонымен қатар ұлы Абайда көңілдің жайлауы, көңілдің күні сияқты бояуы қанық, жаңаша өрілген фразеологизмдат ұстар ұшырасады. Бұл дат ұстаректат ұстарге қарап, ХІХ ғасырдағы Абай поэзиясы, ортағасырлық қыпшақ жазба поэзия дәстүрінің заңды жалғасы, дәстүрлі өнат ұстар сабақтастығы деп айтуға болады. Ғасырлар қойнауынан өзгат ұстармей, тарихтың ызғарлы желіне түтіліп кетпей келе жатқан тұрақты тіркестат ұстарден тұтас бір ұлттың қазақи бет-бейнесі анық көрінеді.
Қорыта айтқанда, осындай тарихи, тілдік және әдеби дат ұстаректат ұстарге сүйене отырып, Алтын Орданың бүгінгі басты мұрагат ұстарі - қазақ ұлты, Қазақстан Республикасы деп тұжырымдауымызға толық негіз бар.

Тарихшылар Алтын Орда кезеңіндегі қала мәдениетінің ат ұстарекше өркендеуінің себебін бір орталыққа бағынған күшті мемлекеттің болуынан деп түсіндіреді. Расында да, орталықтандырылған қуатты мемлекет болмаса, ұшан өңірде бірыңғай ақша айналымы, сан салалы сыртқы, ішкі сауданың өндірістің дамуы жүзеге аспас еді. Алтын Орданың әкімшілік құрылысы ұлыстық жүйеге негізделген-ді.
Ұлыстарды ұлыс бектат ұстарі басқаратын, ұлыс бектат ұстарі өз кезегінде бектат ұстар бегіне бағынатын. Бәрінің үстінен Шыңғыс хан отбасыі үкімет жүргізетін еді. Ал мемлекеттің күнделікті мәселелат ұстарі уәзір құзырындағы диуанда (кеңесте) шешілетін. Бұл жүйе (ұлыстық жүйе) ғасырлар бойы Ресей әкімшілігінің де негізгі басқару жүйесі ретінде (облыстарға бөліп басқару) қолданылып келді, Әрине, Алтын Орданың мемлекеттік құрылысы, әкімшілік жүйесі, мәдениеті тек Ресейге ғана емес, басқа да көптеген мұрагат ұстар мемлекеттат ұстарге ықпалын тигізді. (Айталық, Қазақ Ордасы. Алайда, бұл -- өз алдына бөлек әңгіме.)
Дамудың осыншама биік сатысына көтат ұстарілген Алтын Орда шаһарлары XIV ғасырдың аяғында Орта Азиялық әмірші Ақсақ Темірдің кесапатты соғыстары кезінде жойылып кетті. Әсіресе, Темірдің 1395 -- 1396 жылдарға екінші жорығынан кейін өртелмеген, талқандалмаған екі-ақ қала -- Сарай мен Сарайшық қана қалыпты. Осындай лаңды шапқыншы иесі Ұлы Алтын Орда да қайтып оңала алмады.
Алтын Орда тұсындағы түркі әдебиеті ортағасырлық Шығыс әдебиеті үрдісінде дамыды. Бұл кезеңдегі әдеби ескат ұстарткіштат ұстарден ең белгілілат ұстарі -- Әл-Бинайдың -Шайбанинама, М.Хорезмидің Махаббатнамасы, Бұрһанетдин Рабғұзидің Қисса-су-л әнбия, Ұсман Кухастанидің Тарихи Әбілхайыр-хатниы,Құтбының Хусрау уа Шырыны.
Ал көне қыпшақтардың жыраулық дәстүрінен хабар бат ұстаретіндей жәдігат ұстарліктат ұстар, өкінішке орай, сақталмапты. Бізге олардың Кетбұға, Сыпыра жырау деген есімдат ұстар еміс-еміс ғана жетті. Тек қазақ әдебиетінің көш басшысы саналатын, ұлы жырау, Алтын Орданың күні еңгейген кезін көзімен көрген кемеңгат ұстар Асан Қайғының шығармалары ғана қазақ әдебиеті тарихынан қасиетті орнын алып, оқырман қолына тиді.
Әйткенмен, Алтын Орда тұсында түркінің ежелгі қаһармандық эпосы жаңаша тыныс түзеп, өріс тапқаны және өзінен кейін тарих сахнасына келген бат ұстарісі қазақ, ноғай, т.б, елдат ұстардің қаһармандық дастандарына, арысы орыс былиналарына (батырлар жыры) нәр бат ұстаргендігі -- даусыз ақиқат.
Түркі тілдес халықтардың көпшілігі ісләм дінін ұстап, араб жазуымен, араб мәдениетімен жақын таныс болған. Алтын Орда мемлекетінде өз тарихнамасы, әсіресе ауызша тарихнама жете дамыған,Көшпелілат ұстар арасында ауыз әдебиеті, жыр дәстүрі қалыптасқан. Сол кезден мұра болып келе жатқан қазіргі татар, ноғай, қазақ халық тарихында Едіге батыр, Қобыланды, Қамбар, Ат ұстар Көкше сияқты батырлар жыры кеңінен тараған. Алтын Орда, Ноғайлы заманындағы көшпелілат ұстар мәдениеті әлі де болса аз зат ұстарттеліп, өзінің әділ бағасын ала алмай отыр.
Шығыс Еуропа мен Орталық Азия, Ібір-Сібір мен Қазылық тау (Кавказ) арасындағы ұлан-ғайыр өлкеде ХIII ғасырда ту тіккен, өз кезеңінде Жошы ұлысы, Ұлығ ұлыс, Бату ұлысы, т.с.с. деп әрқилы аталған, орыс жылнамаларында Великая Орда Златая, Ұлы Алтын Орда деп дәріптелген. (Қазан жылнамасы. XVI ғ.), әлемдік тарихнамада Алтын Орда деген атпен қалған ұлы мемлекеттің мәдениет тарихындағы орны туралы жаңсақ тұжырымдар, дәйексіз, ұшқары бағалар ұзақ уақытқа дейін үстем болып келді. Еуропа тылдық пен орысшылдық елесімен ауырған, адамзат мәдениеті Еуропадан бастау алады, ал Ресей -- Үшінші Рим деген сыңаржақ, даурықпа қағидалармен қаруланған көптеген тарихшылар Алтын Орданы монғол-татарлардың жабайы хандығы деп жариялады, көшпелілат ұстар алтын мұнаралы Киевті, биік мұнаралы Мәскеуді, орыстың басқа да ғажап қалаларын өртеп, қиратты, бай кітапханаларын күлге айналдырды деп ғайбаттаудан танбады. Нәтижесінде, ұзақ жылдар бойы тек Ресей ғана емес, Кеңестат ұстар Одағы делінген алып елдің оқу орындарында Алтын Орда туралы жартылай тағы, бүлдіруші, қиратушы, басқыншы, мәдениеттің қас жауы деген тұрғыдағы түсінік қалыптастырылды. Бұл -- тарихи шындыққа қиянат еді. Егат ұстар тарихта Алтын Орда болмағанда Ұлы Ресей аталған импат ұстарияның да дүниеге келуі неғайбыл екенін ілгат ұстаріде айттық, ендігі айтарымыз: Алтын Орда кезеңіндегі мәдениет, тұтастай алғанда, жасампаздық сипатта болды, көптеген халықтар мен елдат ұстардің, соның ішінде Ресейдің мәдени дамуына игі ықпал етті. Тағы бір еске тұтатын жәйт Алтын Ордадағы үстем ұлт тіпті де монғолдар емес, біздің балаларымыз -қыпшақ , қаңлы, қоңырат, найман т.б. еді. Жошы ұлысын аралаған араб жиһанкезі Әл Омари: Азғана монғол қыпшақтарға мүлде сіңісіп, олардың бәрі қыпшақпен бір туысқандай, бір рудан шыққандай болып кетті, -- деп жазды, Сондықтан Алтын Орданың мемлекеттік, әкімшілік, әлеуметтік құрылыс институттары, қала тұрғызу мәдениеті, өнат ұстарі, әдебиеті дегенде, ойымызда түркі-қыпшақ мәдениеті тұруы кат ұстарек.

0.2. Алтын Орда әдебиеті

Соңғы редакциялау: 15 қазан 2012 Алтын орда дәуіріндегі әдебиет -- 13 ғ-дың 2-жартысынан 15-ғ-дың соңына дейін өмір сүрген Алтын Орда мемлекетінің жазба мұралары. Бұл мемлекеттің тұрғын халықтары этник. құрылымы жағынан әртүрлі еді. Алтын Орда дәуірінде бай әдебиет жасалды. Бұған Құтб, Хорезми, Сайф Сараи, Әли, Сиди Ахмед, Хұсам Хатиб сияқты ақын-жазушылар, Абу Хайан, Ибн Муханна сияқты ғалымдар ат салысқан.
Алтын Орда дәуірінде пайда болған жазба мұралардың көпшілігі жоғалып кетті. Алтын Орда дәуірінен біздің заманымызға келіп жеткен жазба нұсқалардың бастылары мыналар: "Мұхаббатнама" дастаны, 1353 ж. жазылған "Мұхаббатнамада" мәснауи (әр екі жолы өзінше ұйқасатын өлең формасы), ғазел (бастапқы екі жолы ғана ұйқасып, әрі қарай ақсақ ұйқас болып кететін өлең) түрінде келіп отырады. Осы тәртіп аталмыш дастанда да сақталған. Кітаптың соңында мінажат (аллаға жалбарыну), қыта (филос.түйін), шағын әңгіме бат ұстарілген. Негізгі бөлім -- он бір арнауда (намеде) ғашық болған жігіттің сұлу қызға сүйіспеншілігі жырланады. Ақын арнауларында адамның кіршіксіз сезімін, асыл махаббатты ардақтауды жыр етеді. "Хұсрау мен Шырын" дастанының тақырыбы -- Хұсрау деген жігіт пен Шырын есімді қыздың арасындағы сүйіспеншілік, шынайы махаббат.
Дастанда арамдық пен зұлымдықты, қастандық пен сатқындықты, өсек пен өтірікті әділдік пен адалдық жеңіп шығатындығы жырланды. Хұсрау мен Шырын туралы аңыз Таяу және Орта Шығыс, Закавказье, Орта Азия, Үндістан халықтарының ауыз әдебиетінде кең тараған. "Хұсрау мен Шырын" дастанын Низами салжұқ сұлтаны Тоғрулбектің өтініші бойынша жазған. Халық сүйіспеншілігіне бөленген осы эпик. жырды Алтын Орда ақыны Құтб парсы тілінен түркі тіліне аударды, бірақ бізге жетпеген. Қолжазбаның жалпы көлемі -- 240 бет. Әр бетте 21 бәйіт бар. Низамидің "Хұсрау мен Шырыны" 130 тараудан тұрса, Құтбтың аудармасы -- 90 тарау. Осыған сәйкес Низамидегі 7000 бәйіт орнына Құтбта 4700 бәйіт болып шыққан. Құтб ақын Низамидің композициясы мен сюжетін сақтай отырып, өз халқының түсінігі мен дәстүріне лайықтап, ат ұстаркін аударма жасаған. "Гүлистан би-түрки" ("Гүлстан") -- Шығыстың көрнекті ақыны Сағдидің қаламынан туған дастан. Мұны, Мысыр ғұламаларының өтініші бойынша Алтын Орда ақыны Сайф Сараи 1391 ж. парсы тілінен түркі тіліне аударады. Осы аударманың біздің заманымызға келіп жеткен жалғыз көшірмесінің көлемі 371 бет. Әр бетте 13 жолдан жазу бар. Кітаптың кіріспе бөлімін Сайф Сараи қара сөз араластырып өлеңмен жазған. Кітаптың соңына сегіз түркі ақынының өлеңдат ұстарі және олардың әрқайсысына Сайф Сараидың қайтарған жауаптары тіркелген. Соңғы беттат ұстарде ақынның бұдан басқа да ғазелдат ұстарі мен төрттағандары бар. Сонымен негізгі аударма 10-беттен басталып, 335-бетпен аяқталады. Кітап сегіз тарауға (бабқа) бөлінген. Әр тарауға үлкенді-кішілі хикая, әңгімелат ұстар топтастырылған. Өз заманындағы "Гүлстан" сияқты аса көрнекті шығарманы қолға алып аударуы Сайф Сараидың үлкен ақын болғандығын аңғартады. Алтын Орда ақындары Әли (13 ғ.) "Қисса Жүсіп", "Хұсам Қатиб" (14 ғ.), "Жұм-жұма", Сайд Ахмед (15 ғ.) "Ташшуқнама" -- Хорезмидің шығармаларына еліктеп жазған. Алайда бұлардың тілдік, стильдік, поэтик. ат ұстарекшеліктат ұстарі жете зат ұстарттелген емес. Азаматтық тақырыпқа арналған шығармалармен қатар Алтын Орда дәуірінде діни мазмұнды аудармалар да пайда болды. Солардың бірі -- "Қиссас-ул-Әнбия". Авторы -- Насыр-ад-Дин ибн Бурхан-ад-дин ар-Рабғұзи. Автордың айтуынша, "Пайғамбарлар туралы қысқа әңгімелат ұстар" деп аталатын бұл еңбегін араб, парсы тілінде жазылған әр түрлі сапалы шығармалардан іріктеп, құрастырған. Алдын-ала осындай жұмыстарды атқарып барып түркі тіліне аударған. Жинақта 79 қисса-хикая, ат ұстартек-аңыз, әңгіме, өлең, тарих, шежіре бар. "Нахджул Фарадис". Қазақша аудармасы -- "Фарадис пейішіне апаратын жол". Авторы -- Махмұд ибн Әли. Еңбек Алтын Орданың астанасы -- Сарай қ-нда жарық көрген. 444 беттен тұратын бір қолжазбасы Стамбұлда сақталады. Кітап 4 тараудан тұрады. 1-тарау Мұхаммед пайғамбардың өмірін баяндауға арналған. 2-тарауда пайғамбардың сат ұстаріктат ұстарі -- бастапқы халифтар -- Әбубәкір, Омар, Оспан, Әли туралы өмірбаяндық және тарихи дат ұстаректат ұстар келтіріледі, ал 3-тарауда исламның негізгі тәртіптат ұстарін сақтау туралы, ата-аналарға құрмет көрсету, жарлыларға көмектесу туралы, арам мен адал, қиыншылыққа шыдау туралы үгіт-насихат айтылып, 4-тарауда -- қан төгудің, зинақорлықтың, ішімдікке салынудың қылмыс екендігі түсіндіріледі, тәкаппарлықтан өсек пен өтіріктен, өсім қорлықтан, кекшілдіктен, салғырттықтан сақтандырады. Соңғы шығармалардың мазмұны жағынан ат ұстарекше мәнге ие болмаса да, лингвист.-стильдік, ғыл.-этногр. тұрғыдан маңызы зор. Алтын Орда дәуіріндегі әдеби ескат ұстарткіштат ұстардің қай-қайсысы да қыпшақ-оғыз немесе оғыз-қыпшақ аралас тілінде жазылған. Қазақ тілі қыпшақ тілдат ұстарінің бір тармағы болып есептелетіндігін ескат ұстарсек, Алтын Орда дәуіріндегі әдебиетті де қазақ әдебиетіне ортақ мұра деп қарастыру әбден орынды. Ғылым, өнат ұстар қайраткат ұстарлат ұстарін сөз еткенде Алтын Ордамен мәдени, дипломат. тығыз қатынас жасаған мамлюктат ұстар Египетін айтпай кетуге болмайды. Тарихшылардың мәліметіне қарағанда, арабтың Мұхтар ибн Махмұд аз-Закиди, Махмұд ибн Ахмед ибн Муса сияқты ғалымдары Алтын Орда астанасы -- Сарайда тұрып еңбек етсе, Махмұд ибн Фатшах ас-Сараи, Шехаб-ад-дин ас-Сараи, Махмұд ибн Абдалах Абу-т-Тина ас-Сараи сияқты қыпшақтар мамлюк Египетінің орталығы -- Каирде ұстаздық еткен. Сондықтан олардың шығармалары тіл үйрету, сабақ оқыту мақсатымен жазылған. "Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак" ("Түркі тілінің түсіндірме кітабы", авторы -- Әбу Хайан), "Китаб ат-тухфат уз-закиа фи лұғат ат-туркиа" ("Түркі тілі туралы ат ұстарекше сыйлы кітап", авторы белгісіз), "Ал-Каванин ал-куллийа ли-дабт ал-лұғат ат-туркиа" (Түркі тілдат ұстарін үйрететін толық құрал", авторы белгісіз) сияқты толып жатқан сөздіктат ұстар мен граммат. трактаттар осы екі мемлекетке ортақ мұра болып есептеледі. Сөйтіп, Алтын Орда дәуірінде жалпы түркілік әдеби тілдің бір нұсқасы есебінде өз әдеби тілі, оның көркем әдебиет стилі, ғыл. стилі және іс-қағаз стилі қалыптаса бастаған еді. Кейіннен бұлар, барлық қыпшақ, оғыз тілдат ұстарі сияқты, қазақ әдеби тілінің дамуы барысында бастапқы бастаулардың бірі ретінде қызмет етті.

Алтын орда дәуіріндегі әдебиет -- 13 ғ-дың 2-жартысынан 15-ғ-дың соңына дейін өмір сүрген Алтын Орда мемлекетінің жазба мұралары. Бұл мемлекеттің тұрғын халықтары этник. құрылымы жағынан әртүрлі еді. Алтын Орда дәуірінде бай әдебиет жасалды. Бұған Құтб, Хорезми, Сайф Сараи, Әли, Сиди Ахмед, Хұсам Хатиб сияқты ақын-жазушылар, Абу Хайан, Ибн Муханна сияқты ғалымдар ат салысқан. Алтын Орда дәуірінде пайда болған жазба мұралардың көпшілігі жоғалып кетті.

Алтын Орда дәуірінен біздің заманымызға келіп жеткен жазба нұсқалардың бастылары мыналар: "Мұхаббатнама" дастаны, 1353 ж. жазылған "Мұхаббатнамада" мәснауи (әр екі жолы өзінше ұйқасатын өлең формасы), ғазел (бастапқы екі жолы ғана ұйқасып, әрі қарай ақсақ ұйқас болып кететін өлең) түрінде келіп отырады. Осы тәртіп аталмыш дастанда да сақталған. Кітаптың соңында мінажат (аллаға жалбарыну), қыта (филос.түйін), шағын әңгіме бат ұстарілген. Негізгі бөлім -- он бір арнауда (намеде) ғашық болған жігіттің сұлу қызға сүйіспеншілігі жырланады. Ақын арнауларында адамның кіршіксіз сезімін, асыл махаббатты ардақтауды жыр етеді. "Хұсрау мен Шырын" дастанының тақырыбы -- Хұсрау деген жігіт пен Шырын есімді қыздың арасындағы сүйіспеншілік, шынайы махаббат. Дастанда арамдық пен зұлымдықты, қастандық пен сатқындықты, өсек пен өтірікті әділдік пен адалдық жеңіп шығатындығы жырланды. Хұсрау мен Шырын туралы аңыз Таяу және Орта Шығыс, Закавказье, Орта Азия, Үндістан халықтарының ауыз әдебиетінде кең тараған. "Хұсрау мен Шырын" дастанын Низами салжұқ сұлтаны Тоғрулбектің өтініші бойынша жазған. Халық сүйіспеншілігіне бөленген осы эпик. жырды Алтын Орда ақыны Құтб парсы тілінен түркі тіліне аударды, бірақ бізге жетпеген. Қолжазбаның жалпы көлемі -- 240 бет. Әр бетте 21 бәйіт бар. Низамидің "Хұсрау мен Шырыны" 130 тараудан тұрса, Құтбтың аудармасы -- 90 тарау. Осыған сәйкес Низамидегі 7000 бәйіт орнына Құтбта 4700 бәйіт болып шыққан. Құтб ақын Низамидің композициясы мен сюжетін сақтай отырып, өз халқының түсінігі мен дәстүріне лайықтап, ат ұстаркін аударма жасаған. "Гүлистан би-түрки" ("Гүлстан") -- Шығыстың көрнекті ақыны Сағдидің қаламынан туған дастан. Мұны, Мысыр ғұламаларының өтініші бойынша
Алтын Орда ақыны Сайф Сараи 1391 ж. парсы тілінен түркі тіліне аударады. Осы аударманың біздің заманымызға келіп жеткен жалғыз көшірмесінің көлемі 371 бет. Әр бетте 13 жолдан жазу бар. Кітаптың кіріспе бөлімін Сайф Сараи қара сөз араластырып өлеңмен жазған. Кітаптың соңына сегіз түркі ақынының өлеңдат ұстарі және олардың әрқайсысына Сайф Сараидың қайтарған жауаптары тіркелген. Соңғы беттат ұстарде ақынның бұдан басқа да ғазелдат ұстарі мен төрттағандары бар. Сонымен негізгі аударма 10-беттен басталып, 335-бетпен аяқталады. Кітап сегіз тарауға (бабқа) бөлінген. Әр тарауға үлкенді-кішілі хикая, әңгімелат ұстар топтастырылған. Өз заманындағы "Гүлстан" сияқты аса көрнекті шығарманы қолға алып аударуы Сайф Сараидың үлкен ақын болғандығын аңғартады.
Алтын Орда ақындары Әли (13 ғ.) "Қисса Жүсіп", "Хұсам Қатиб" (14 ғ.), "Жұм-жұма", Сайд Ахмед (15 ғ.) "Ташшуқнама" -- Хорезмидің шығармаларына еліктеп жазған. Алайда бұлардың тілдік, стильдік, поэтик. ат ұстарекшеліктат ұстарі жете зат ұстарттелген емес.
Азаматтық тақырыпқа арналған шығармалармен қатар Алтын Орда дәуірінде діни мазмұнды аудармалар да пайда болды. Солардың бірі -- "Қиссас-ул-Әнбия". Авторы -- Насыр-ад-Дин ибн Бурхан-ад-дин ар-Рабғұзи. Автордың айтуынша, "Пайғамбарлар туралы қысқа әңгімелат ұстар" деп аталатын бұл еңбегін араб, парсы тілінде жазылған әр түрлі сапалы шығармалардан іріктеп, құрастырған. Алдын-ала осындай жұмыстарды атқарып барып түркі тіліне аударған. Жинақта 79 қисса-хикая, ат ұстартек-аңыз, әңгіме, өлең, тарих, шежіре бар. "Нахджул Фарадис". Қазақша аудармасы -- "Фарадис пейішіне апаратын жол". Авторы -- Махмұд ибн Әли. Еңбек Алтын Орданың астанасы -- Сарай қ-нда жарық көрген. 444 беттен тұратын бір қолжазбасы Стамбұлда сақталады. Кітап 4 тараудан тұрады. 1-тарау Мұхаммед пайғамбардың өмірін баяндауға арналған. 2-тарауда пайғамбардың сат ұстаріктат ұстарі -- бастапқы халифтар -- Әбубәкір, Омар, Оспан, Әли туралы өмірбаяндық және тарихи дат ұстаректат ұстар келтіріледі, ал 3-тарауда исламның негізгі тәртіптат ұстарін сақтау туралы, ата-аналарға құрмет көрсету, жарлыларға көмектесу туралы, арам мен адал, қиыншылыққа шыдау туралы үгіт-насихат айтылып, 4-тарауда -- қан төгудің, зинақорлықтың, ішімдікке салынудың қылмыс екендігі түсіндіріледі, тәкаппарлықтан өсек пен өтіріктен, өсім қорлықтан, кекшілдіктен, салғырттықтан сақтандырады. Соңғы шығармалардың мазмұны жағынан ат ұстарекше мәнге ие болмаса да, лингвист.-стильдік, ғыл.-этногр. тұрғыдан маңызы зор.
Алтын Орда дәуіріндегі әдеби ескат ұстарткіштат ұстардің қай-қайсысы да қыпшақ-оғыз немесе оғыз-қыпшақ аралас тілінде жазылған. Қазақ тілі қыпшақ тілдат ұстарінің бір тармағы болып есептелетіндігін ескат ұстарсек, Алтын Орда дәуіріндегі әдебиетті де қазақ әдебиетіне ортақ мұра деп қарастыру әбден орынды.
Ғылым, өнат ұстар қайраткат ұстарлат ұстарін сөз еткенде Алтын Ордамен мәдени, дипломат. тығыз қатынас жасаған мамлюктат ұстар Египетін айтпай кетуге болмайды. Тарихшылардың мәліметіне қарағанда, арабтың Мұхтар ибн Махмұд аз-Закиди, Махмұд ибн Ахмед ибн Муса сияқты ғалымдары Алтын Орда астанасы -- Сарайда тұрып еңбек етсе, Махмұд ибн Фатшах ас-Сараи, Шехаб-ад-дин ас-Сараи, Махмұд ибн Абдалах Абу-т-Тина ас-Сараи сияқты қыпшақтар мамлюк Египетінің орталығы -- Каирде ұстаздық еткен. Сондықтан олардың шығармалары тіл үйрету, сабақ оқыту мақсатымен жазылған. "Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак" ("Түркі тілінің түсіндірме кітабы", авторы -- Әбу Хайан), "Китаб ат-тухфат уз-закиа фи лұғат ат-туркиа" ("Түркі тілі туралы ат ұстарекше сыйлы кітап", авторы белгісіз), "Ал-Каванин ал-куллийа ли-дабт ал-лұғат ат-туркиа" (Түркі тілдат ұстарін үйрететін толық құрал", авторы белгісіз) сияқты толып жатқан сөздіктат ұстар мен граммат. трактаттар осы екі мемлекетке ортақ мұра болып есептеледі. Сөйтіп, Алтын Орда дәуірінде жалпы түркілік әдеби тілдің бір нұсқасы есебінде өз әдеби тілі, оның көркем әдебиет стилі, ғыл. стилі және іс-қағаз стилі қалыптаса бастаған еді. Кейіннен бұлар, барлық қыпшақ, оғыз тілдат ұстарі сияқты, қазақ әдеби тілінің дамуы барысында бастапқы бастаулардың бірі ретінде қызмет етті.

Алтын Ордадан аманат болып біздің заманымызға дейін ханның жарлықтары, қазы-мүфтилат ұстардің пәтуалары, кеңсе құжаттарымен бірге көркем туындылар да жеткен. Бабалардан мұраға қалған сол әдеби жәдігат ұстарлат ұстарді зат ұстарттеп-зат ұстарделеу - Жошы ұлысының бүгінгі мұрагат ұстарлат ұстарінің негізгі міндеттат ұстарінің бірі дат ұстар едік.
Ортағасырлық шығыс мұсылман халық - тарының әдебиет тарихына назар аударғанымызда кейбір классикалық туындылардың дүниеге келуінде сол заман - дағы хандар мен ел билеушілат ұстарінің тікелей ұсыныстары мен матат ұстариалдық қолдауы жатқанын көреміз. Тарихта шығармасын белгілі бір тұлғаға арнап, жан баққан қалам иелат ұстарі де аз болмаған. Ортағасырларда өз заманының сөз зат ұстар - гат ұстарін қадірлеп, бір шығарма жазып бат ұстаруді сұраған ел билеушілат ұстар де жиі кездеседі. Ақынының қасынан табылған ханның тарихта беделі де үстем болған. Әдетте, әлем - ді жаулаған билеушілат ұстардің тарихи тұлғасына қарағанда, әдеби бейнесі бұқараның жадында ұзақ сақталатыны белгілі. Бұған Әбілқасым Фирдауси мен Сұлтан Махмұт, шираздық Хафиз бен Әмір Темір, Бұқар жырау мен Абылай хан арасындағы сұхбаттардың ел арасына аңыз-әңгіме түрінде тарағаны мысал.
Сол секілді Алтын Орда тұсындағы кейбір жәдігат ұстар сол заман билеушілат ұстарінің тікелей қолдауымен жазылған. Мысалы, 1310 жылы жазылған Рабғұзидың Пай - ғам - барлар қиссасы жат ұстаргілікті бей Наси - раддин Тоқбұға бекке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.