Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Күшман Айдана Есенханқызы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Мамандығы 5В050300 - Психология
Алматы 2022
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Қорғауға жіберілді
ӘГП кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент Көшербаев Ж.Д.
______________________20__ ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
5В050300 - Психология мамандығы бойынша
Орындаған:_________________________ _ Күшман А.Е.
(қолы)
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.м,______________________ Темірханқызы Л.
аға оқытушы (қолы)
Алматы 2022
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы
Бекітемін
ӘГП кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент Көшербаев Ж.Д.
______________________20__ ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Күшман Айдана Есенханқызы
5B050300 - "Психология" мамандығы бойынша білім алушы
Жобаның тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Академия бойынша ____ ________ 20 ___ж. № ____ бұйрығымен бекітілді.
Ғылыми жетекшісі: п.ғ.м, аға оқытушы Темірханқызы Л.
Аяқталған жұмысты кафедраға тапсыру мерзімі ____________2022 ж.
Жұмыстың мазмұны мен көлемі:
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі ... ... ...
0.2 Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ЖҰМЫСТАР
2.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасындағы балалардың құқықтары туралы заң. 2-тарау 7-2-баппен толықтырылды - ҚР 09.04.2016 № 501-V
2. Бала құқықтары туралы конвенция. ҚР. Астана, 2016 ж.
3. Назарбаева С.А. Этика жизни .- Алматы. - 2000.-84 с.
4. Напорт П. Социальная педагогика. - М.: Владос, 2002. - 272 б.
5. Лодкина Т.В. Социальная педагогика. Защита семьи и детства: Учебное пособие для вузов. - М.: Академия, 2003 (2009).
6. Тихомирова Е. И. Социальная педагогика. Самореализация школьников в коллективе: учеб. пособие для вузов Е. И. Тихомирова. 2-е изд., стер. - М.: Академия, 2007.
7. Штинова Г.Н. Социальная педагогика: Учеб. для вузов Под общ. ред. М.А. Галагузовой. - М.: Владос, 2008.
8. Мудрик А.В. Введение в социальную педагогику. - М.: ИПП, 1997. -368 б.
9. Никитин В.А. Начала социальной педагогики - М: Флинта, 1998. - 72 б.
10. Парсонс Т., Чеснокова Ф. О социальных системах. - М .: Акдемический проект, 2002 .- 832 б.
Тапсырма беру мерзімі _______________________
Ғылыми жетекшісі _____________________
(қолы)
Тапсырманы білім алушы орындауға қабылдады _____________________
(қолы)
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы
Күнтізбелік кесте
4 курс студенті Күшман Айдана Есенханқызы Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері тақырыбына дипломдық жұмысты (жобаны) жазу мен рәсімдеуі.
№ рс
Жұмыс кезеңдері
Орындалу мерзімі
Жетекшінің орындалу туралы белгісі
1
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша негізгі көздер бойынша библиография жасай отырып, әдебиеттерді іріктеу, зерделеу және өңдеу; дипломдық жұмыс жоспарын құру және оны ғылыми жетекшімен келісу.
Қараша
2021
орындалды
2
Дипломдық жұмыс бірінші бөлімін жазу және тексеруге ұсыну
Қараша
2021
орындалды
3
Бірінші бөлімнің 1.1 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі
Желтоқсан
2021
орындалды
4
Бірінші бөлімнің 1.2 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Қаңтар
2022
орындалды
5
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімін жазу және тексеріске ұсыну
Қаңтар
2022
орындалды
6
Екінші бөлімнің 2.1 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу нәтижелері
Ақпан
2022
орындалды
7
Диплом алдындағы практикадан өту орны бойынша жиналған практикалық материалдарды жүйелеу, талдау және өңдеу; жетекшіге тексеруге ұсыну
Наурыз
2022
орындалды
8
Екінші бөлімнің 2.2 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері
Сәуір
2022
орындалды
9
Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен ұсыныстарды келісу
Сәуір
2022
орындалды
Тапсырма беру мерзімі _______________________
Ғылыми жетекшісі _____________________Темірханқызы Л.
(қолы)
Тапсырманы білім алушы орындауға қабылдады _______________Күшман А.Е.
(қолы)
НОРМАБАҚЫЛАУ
"5B050300-Психология" мамандығының ПСок - 18 тобының білім алушының дипломдық жұмысы
Күшман Айдана Есенханқызы
Дипломдық жұмыстық тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Әдістемелік нұсқаулық талаптарына сәйкес дипломдық жұмысты талдау
№
Нысан
Өлшемдер
Сәйкес келеді +
Сәйкес келмейді -
1
Тақырып атауы
Бекітілген тақырыпқа сәйкес келеді
+
2
Шрифт көлемі
14 кегель
+
3
Шрифт атауы
Times New Roman
+
4
Қатараралық интервал
Бірыңғай
+
5
Абзац
1,25 см
+
6
Өріс (мм)
Сол жағы -30 мм, оң жағы - 10 мм, жоғарғы бөлігі - 20 мм, астыңғы бөлігі - 25 мм
+
7
Дипломдық жұмыстың көлемі
Басылым мәтіні 50-60 бет (гуманитарлық мамандықтар үшін 100 бетке дейін)
+
8
Бет саны нөмірлеу
Алмаспайтын, беттің төменгі бөлігінде, ортасында араб сандарымен
+
9
Жұмыстың құрылымдық бөлімшелерінің бірізділігі
Мұқаба, Титульдық бет, Дипломдық жұмысқа арналған тапсырма, Мазмұны, Кіріспе, Негізгі бөлім (екі - үш тарау), Қорытынды, Пайдаланылған әдебиеттер тізімі, Қосымшалар.
+
10
Жұмыстың құрылымдық бөлімшелерін ресімдеу
Әрбір құрылымдық бөлім жаңа беттен басталады. Бөлім атаулары абзацтан бас әріппен қою шрифтпен жазылады. Бөлім атауы мен мәтін арасы- екі қатар. Бөлім атауынан кейін нүкте қойылмайды.
+
11
Кестелерді ресімдеу
Мәтінде ескертуден кейін орналасады.
+
12
Суреттерді ресімдеу
Мәтінде ескертуден кейін орналасады.
+
13
Сілтемелер
Мәтіндегі сілтемелер саны пайдаланылған әдебиеттер санына сәйкес келуі тиіс.
+
Нормабақылаушы: ________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ж.)
Норма бақылаудың нәтижесімен таныстым:
Білім алушы: ________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ж.)
Ескертпелер жойылды: ________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ж.)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі ... ... ...
10.2 Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ЖҰМЫСТАР
2.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жетімдік - біздің қоғамның алдында тұрған өте өткір мәселелердің бірі. Жетімдіктің етек алуы бүгінгі таңда көп елдерге тән күрделі мәселе болып отыр. Мұндай балаларды әр елде әрқалай атайды - қабылданбаған балалар, тастанды болу үшін туылғандар, өмірлік нәрестелер.
Жетімдіктің бар себебін атап шығу айтарлықтай қиын, сондай көп қырлы мәселе болғандықтан да, ғылымның әртүрлі саласындағы ғалымдар қарастырғанмен де, әлі күнге түбегейлі зерттелген жоқ.
Жетімдік баланың қоршаған орта, ересектер мен өз құрбы-құрбыластарымен сезімдік байланыстарын бұзатын фактор әрі оған қосымша денелік, психологиялық және әлеуметтік дамуында да терең тежеу тудырады.
Мұндай бағдарламаның қажеттілігін ата-ана қамқорлығынан айырылған балалар, тұратын баспана мен тұрғылықты жері жоқ балалар, босқын балалар, әртүрлі зорлық-зомбылықты бастан өткерген, нашар отбасынан шыққан балалар, отбасы мен қоғамда қиындықтарға тап болған балалар және тағы басқа үлгідегі типтік білім беру мекемелері мәселелерін шеше алмайтын тәуекел тобындағы балалар категориясының санының арта түсуі себептері туындатып отыр. Олардың астарында сөзсіз ата-ана мен бала арасындағы байланысты үзетін қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және психологиялық жағдайларға қатысты қазіргі отбасылардың күрделі мәселелері жатыр. Оған қоса балалық шақ әлеуметтік институтының тұрақсыздығы, оның нормалары мен құндылық негіздерінің жойылуы, әлеуметтік жетімдік құбылысының етек алуына әкеп соғады. Бұл мәселе жылдан-жылға шиеленісіп барады. 1991 жылы бар-жоғы 42 балалар үйі болса, қазір олардың саны - 70-ке жетіп отыр.
Жетімдіктің тікелей себебіне айналатын ата-ана депривациясы жетімнің тұлғалық қалыптасуына өте жағымсыз әсерін тигізеді (Бережнова Л.Н., Дубровина И.В., Прихожан А.М., Толстых Н.Н., Щипицына Л.М. және тағы басқалары), әлеуметтендіру барысының оңтайлы өтуіне кедергі келтіреді.
Көптеген мәліметтер бойынша, орта есеппен 30%-ға жуық балалар үйінің түлектері дербес өмірдің алғашқы жылында сотты болады, 20%-ы баспанасынан айрылады және 10%-ы өз-өзіне қол жұмсайды. Бұл мәліметтер балалар үйі түлектерінің кері бейімделгендігін, әлеуметтік дағдылардың бұрмаланғандығын, девианттық және делинквенттік мінез-құлықтың бұрмалануы, коммуникативтік өрістегі өрескелдіктерді, әлеуметтенудің төменгі деңгейін көрсетеді.
Мұндағы жетім балалар мәселесіне арналған теориялық және қолданбалы зерттеудің басты міндеттерінің бірі - жетім балаларды дербес өмір сүруге дайындау үдерісінде көмек беру жолдарын іздеу болып табылады. Бұл жұмыс жетімге әлеуметтік пана болудың тиімдірек түрін таңдауды (дәстүрлі балалар үйі, отбасылық балалар үйі, отбасы орнын басатын отбасы және тағы басқалары), сондай-ақ олардың ұйымдастырылған өмір салтына байланысты балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік-психологиялық қолдау жүйесін құруды қарастырады.
Балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан сәби өзінің барлық уақытын әртүрлі маман иелерімен тікелей байланыста өткізеді (ұстаздармен, психологтармен, дәрігерлермен, заңгерлермен). Осылайша үнемі көмек беретін ересектер мен тәрбиеленушілердің арасында өзара әрекет жағдайы қалыптасады. Бірақ, балалар үйіндегі жұмыс тәжірибесінде мынадай жағдайлар аз кездеспейді: жетім балалармен жұмыс істейтін мамандар өз жұмыстарын орындағанда, олар оның мақсаты мен бағытын өз әріптестерімен бірге үйлестірмейді, олардың әрекеті мен жеткен жетістіктеріне қызықпайды, осының салдарынан елеулі нәтижеге жете алмайды. Бұл құбылысты жою үшін біртұтас стратегиялық мақсатқа бағындырылған, жетім балаларды қолдауда теңестірілген психологиялық жағдайлар тудыру аса қажет.
Сонымен, балалар үйі жағдайында ата-ана қамқорлығынан айырылған (жетім бала) балаларды әлеуметтік-психологиялық қолдау тәжірибесінде, әлеуметтік психология теориясына кереғар, қайшылықтарды атап көрсетуге болады. Олар:
* қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасында қайшылықтар;
* балалар үйі жағдайында жетім балаларды қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық.
Зерттеу мәселесі: балалар үйі жағдайында әлеуметтендіру, өмірге бейімдеу үдерісінде жетім балаларға қолдау көрсетудің психологиялық жағдайларды жетілдірудің өзектілігін арттырады.
Зерттеудің нысаны - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру үдерісі.
Зерттеу пәні - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу және оны түзету бағдарламасын ұсыну.
Зерттеудің міндеттері:
oo балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесін теориялық тұрғыда зерттеу және олардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін айқындау;
балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу;
балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері.
Зерттеу әдістері:
1. А.А.Бодалев, В.В.Столиннің Мен кіммін? әдістемесі.
2. Н. Юринованың әдістемелік графигіндегі Жаңбырдағы адам әдістемесі.
3. Л.В. Байбородовтың әлеуметтену пікіртерімі.
4. Б. Басстың Тұлғаның бағыттылығын анықтау анкетасы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, психологиялық ойындар мен жаттығуларды тиімді қолданса, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды балалар үйінде әлеуметтендірудің деңгейін көтеруге болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін - тәрбиені бала тұлғасының әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық құрамдас бөлігі ретінде санау тұжырымдамасы (О.С.Гребенюк, А.В.Мудрик, М.И.Рожков); әлеуметтік ортаны баланың тұлғалық қалыптасуындағы өте маңызды детерминант ретінде қабылдауға бағытталған педагогикадағы әлеуметтік-рөлдік тұжырымдама (Н.М.Таланчук, В.П.Созонов); жетім балаларды өмірге бейімдеуде қолданылатын әлеуметтік-психологиялық қолдауды ұйымдастырудың басты психологиялық жағдайларының әдістемелік негіздерінде әзірленген әлеуметтік-психологиялық қолдау мен жәрдем теориясы (Л.И.Аксенова, А.В.Мудрик, Х.Т.Шерьязданова, Ю.Н.Галагузова, Б.А.Расчетина, А.А.Тынышбаева), интегративті тұлғалық құрылым ретінде көрінетін әлеуметтік-психологиялық жұмысқа ұстаздардың кәсіби жеке дайындығы тұжырымдамасы (Г.Ж.Меңлібекова) мазмұндап отыр.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Жетім балалардың барынша нәтижелі тұлғалық және әлеуметтік дамуы үшін жағдай жасауға болатын тәсілдер және олармен жұмыс жасаудың ерекше түрін табу аса қажет.
Зерттеу базасы: Алматы қаласындағы № 1 балалар үйі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі
Бүгінгі таңда әлеуметтік тәрбиеге үлкен мән беріліп отыр, оның мәнісі - адамның әлеуметтік бейімделуіне ғана емес, сонымен қоса әлеуметтік қызметтегі мүмкіндіктерін ашуда, оның ішінде ақжүректілік пен аяушылық тәрізді қасиеттерін дамытуға, ең бастысы - тәжірибе жүзінде мұндай әрекетке қабілеттілік пен қажеттілікті ұғындыру.
Соңғы жылдары қоғамымызда ата-ана қамқорлығынан айырылған балалар мен жетім балалар категориясының саны ұдайы өсіп отырғаны байқалады. Бұл әлеуметтік-психологиялық демеу мекемелерін құруды талап етеді.
Балалар құқын қорғау мен сақтау - ғасырлар шебіндегі өзекті мәселе болып табылады. Бала құқы туралы БҰҰ конвенциясында (1989 ж.), сонымен қатар басқа халықаралық құқықтық актілерде бала дербес құқық субъектісі ретінде жарияланады. Оның өмір сүруі және толыққанды дамуына тең құқық бекітілген, кез-келген құқығын шектеу түрінен сақтауға, өзіндік болмысын сақтауға, баланың құқы мен мүддесін сақтауға мемлекет міндеттеледі.
Қазіргі кезде балалардың құқы мен заңды мүдделерін қорғау жергілікті жердегі қамқорлыққа алу және асырап алу ұйымдарына жүктелген. Қазақстан Республикасының Отбасы және неке туралы заңының 106-бабына сәйкес олар өз қызметтерін білім беру, әлеуметтік қорғау және денсаулық сақтау өкілетті мекемелері арқылы іске асырып отырады. Бірақ, өкілеттілікті шашыраңқылығы салдарынан, баланың отбасыдан айрылуының алдын алу, өмірлік қиын жағдайларға тап болған балаларды уақытылы табу және оларды отбасыға орналасуына шара қолдану көп жағдайда шешілмеген күйінде қалады. Осыған байланысты пана болу және қамқорлыққа алу ұйымдарына әкімшіліктің дербес құрылымдық бөлімшесі ретінде жаңа құқылық статус беріп, өзгерістер енгізу керек.
Балалардың мүддесі мен құқын қорғау бойынша кейбір функцияларды Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы кеңесші ұйым, Отбасы және әйел мәселелері бойынша ұлттық комиссия атқарады. Отбасы, әйел, балаға қатысты мемлекеттік саясатты қалыптастыруға арналған ұсынымдарды өңдеу мәселелерін шешеді.
Жинақталған мәліметтер Қазақстан Республикасы Прокуратурасының ресми сайтынан алынды.
Тексеру нәтижесі бойынша мемлекеттік өкілетті ұйымдардағы 218 заң бұзушылықты жою мен 23 протест-наразылық айқындалды. Пана болу мен қамқорлыққа алу ұйымдарының, кәмелет жасына жетпегендерді ақтау мен бейімдеу уақытша оңашалау орталықтарында, балалар мен емдеу мекемелерінде 61 әкімшілік іс қаралып, 3 қылмыстық іс қозғалды.
Алқалық ұжым көрсеткендей, құқықтық шаралармен қоса, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар құқын бұзуға мүмкіндік тудыратын жағдайларды жою жолдарын қарастыру қажет [1].
Балалар құқы мен мүдделерін қорғау халықаралық нормаларын іске асыру үдерісі Қазақстан Республикасында ұлттық заңдардың дамуы мен жетілуіне түрткі болып отыр. Балалар құқы туралы Конвенцияның жалпы ұстанымдары мен нормалары (2.3.6 және 12-баптар) Қазақстан Республикасының Ата заңында, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-іс жүргізу, Қылмыстық-үкім ету кодекстерінде қарастырылды. Балалардың құқы мен мүдделерін басты негізге алған тұтастай заңдар кешені қабылданды (Қазақстан Республикасындағы сәбилер құқы туралы, Отбасы және неке туралы, Отбасылық үлгідегі балалар ауылы мен жастар үйлері туралы, Мүмкіндіктері шектеулі балаларға әлеуметтік және дәрігерлік-психологиялық түзеу жәрдемдерін беру туралы, Кәмелетке толмағандардың арасында заң бұзушылықтан сақтандыру мен балалардың панасыз және қараусыз қалуының алдын алу туралы және тағы басқалары). Ұлттық және халықаралық нормаларға барынша нақты және тұтастай сәйкестіру мақсатында заң актілеріне түзетулер, толықтырулар, өзгерістер енгізілді.
Конвенция - 0-ден 18 жасқа дейінгі барлық балаларға қатысты халықаралық заңы бар құжат. Конвенция 1989 жылы 20 қарашада қабылданды. Бала құқығы туралы Конвенциясы ҚР 1994 жылы 11 қарашада заңдық күшіне енді.
Қазақстан Республикасы балалардың таңдаулы мүдделерін қамту мақсатында негізгі мақсаты балалар құқын қорғау болып табылатын барынша маңызды конвенциялармен бірікті: Сәбилер құқылары туралы Конвенциясы 1994 жылы бекітілді, 2000 жылы жұмысқа қабылдаудағы ең төменгі жас мөлшері туралы Конвенция, 2001 жылы бала саудасы, балалар жезөкшелігі мен балалар порнографиясына қатысты бала құқықтары туралы Конвенцияға қосымша хаттама және қарулы қақтығыстарға балалардың араласуына қатысты бала құқықтары Конвенциясына қосымша хаттама енгізілді. 2002 жылы бала еңбегінің ауыр түрлерін түп-тамырымен жоюда шұғыл шаралар қолдану және тыйым салу туралы МОТ Конвенциясы (182-Конвенция), 2004 жылы қарашада БҰҰ адам саудасы және үшінші тарап арқылы жезөкшелікті пйдаланумен күрес туралы Конвенциясына қол қойып, қорытынды хаттамамен толықтырды.
Бала құқын қорғауды қамтамасыз етілуін іске асыратын Конвенцияның Қазақстанда бекітілмеген бірнеше маңызды тұстары баршылық. Сондай халықаралық құқылық құжаттардың бірі - мемлекетаралық бала асырап алу салаларындағы серіктестік пен балаларды қорғау туралы Конвенция (Гаага, 29 мамыр, 1993 жыл).
Мемлекетаралық бала асырап алу салаларындағы серіктестік пен балаларды қорғау туралы Гаага Конвенциясы бала құқықтарының сақталуын бақылай отырып, шетелдік асырап алушылықтың баланың таңдаулы мүдделерін іске асыруын растайды, Конвенция нормаларының орындалуын орталық ұйымдарға міндеттейді және оның механизмдерін қарастырады [2].
Республикада қазіргі кезде мемлекет жәрдеміне мұқтаж балаларға көмек беруге арналған 79 мыңнан аса балалар тәрбиеленіп жатқан 660 интернаттық ұйымдар бар. Олардың ішінде: жалпы және санаторлық үлгідегі мектеп-интернаттарда - 37 541 бала, мектеп жанындағы интернатта - 15 096 бала, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар мен жетім балаларға арналған балалар үйі мен мектеп-интернаттарда - 12 574 бала, мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған түзету мекемелерінде - 12 599 бала, девианттық мінез-құлықты балаларға арналған ерекше тәрбиелеу жағдайларын қажет ететін балалар мен жасөспірімдерге арналған мекетеп-интернаттарда - 884 бала, отбасы үлгісіндегі балалар ауылында - 281 бала, отбасы үлгісіндегі балалар үйінде - 247 бала тәрбиеленуде. 1991 жылы небәрі 42 балалар үйі болса, қазір 70-ке жетіп отыр.
ҚР Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы мен Жастар үйлері туралы Заңына сәйкес 5 балалар ауылы мен 19 жастар үйлері, үш SOS - Қазақстан Балалар ауылдары жұмыс істеуде.
Алғаш 1992 жылдың 27 наурызынан бастап Бөбек қайырымдылық қорының президенті Сара Алпысқызы Назарбаева Қазақстандықтардың болашағы, ұлттық генефондты сақтау жолында жұмыс істеу аналық жүрек пен ұлтжанды сезімді, парасаттылық пен ақ ниетті қажет етеді деген еді бір сөзінде. Бөбектің негізгі мақсаты - әлеуметтік тұрмыс жағдайы нашар отбасындағы балалардың жағдайын жақсартуға жәрдемдесу, әсіресе, ата-ананың аялы алақанына зәру жетімдерге, экологиялық апат аймақтарында тұрып жатқан ауру сырқау және мүгедек балаларға қамқорлық жасау. Қордың құрылтайшылары - мемлекет және қоғамдық ірі ұйымдар, әлемдегі іскер адамдар, банктер мен коммерциялық құрылымдар. Олардың әрқайсысы Қазақстан балалары және олардың болашағы үшін қаржылай, заттай көмектесіп, елдің болашақ азаматтарының аяғынан тұрып кетуіне жәрдем беруде. Сара Алпысқызы Назарбаеваның басшылық етуімен Бөбек қоры осы 30 жыл ішінде көптеген нақты жұмыстарды жүзеге асырып, халықаралық деңгейге көтерілді. Бұл таңда Республикалық Бөбек қайырымдылық қорының басшылығымен еліміздің барлық облыс орталықтары мен ірі қалаларында қордың бөлімшелері, Республикалық балалар реабилитациялық сауықтыру орталығы ашылып, онда балалардың денсаулығының қалыпқа келуі, алаңсыз өмір сүруі үшін барлық жағдайлар жасалған. Қор Алматыда тұңғыш рет жетім балаларға арналған отбасы тектес SOS-Қазақстан баллар қалашығын ашты. Бұл Австриядағы халықаралық SOS-Кирнердорф интернационал қорының қайырымдылық көмегінің арқасында іске асты. SOS Балалар Ауылдары мен SOS Жасөспірім Үйлерінде мемлекеттік емес әулеметтік мекемелер 57 жылдан бері Жер бетінің 59 000 жетім және жасөспірім балалар құқығын, мүддесін қорғау жұмысын атқарады. SOS Балалар Ауылдары мен SOS Жасөспірім Үйлерінде балалар педагогикалық, дәрігерлік, әлеметтік бағдарламалар арқылы шұғыл көмек алады, ол ұйымдардың қызметкерлері балаға өз өмірінен орын тауып, білім алып, өз-өзін асырап , халық арасында өмір сүруге ықпалдарын тигізіп, жәрдем береді [3].
Неміс педагогы және философы П.Наторп 1899 жылы әлеуметтік педагогиканың мәні мен негізгі категорияларын анықтайтын Әлеуметтік педагогика еңбегін жарыққа шығарды.
Пауль Наторп халыққа білім беру мен мәдениетті дамыту мақсатында қоғамда тәрбиелік күштердің интеграциясы идеясын қалыптастырды. Ол қоғамның жалпыға бірдей педагогизациялануы үшін күресіп, тәрбиелік одақтар құруға, яғни осы идеяның жүзеге асуына мүмкіндік беретін азаматтар одағын құруға шақырды. Сондай-ақ, бұл қызметті ол әлеуметтік педагогика деп атады [4].
Әлеуметтік педогогиканың бірнеше анықтамалары кездеседі. Т.В.Лодкина оны әлеуметтік ортаның тәрбиелік ғылымы деп атайды. Г.Н.Штинованың пікірінше, әлеуметтік педогогика - бұл жалпы педогогиканың әлеуметтік қызметін көрсететін және барлық жастағы топтардың тәрбие процесін қадағалаушы ғылыми пән. Ал, Е.И.Тихомировтың көзқарасынша, әлеуметтік педогогика өсіп келе жатқан ұрпақ ортасының әлеуметтік факторларының әсерін қадағалаушы, жеке тұлға деңгейінде оптимистік тәрбие іс шараларының тиімді жүйесін шыңдап, шынайылыққа алып келу ғылымы [5,6,7].
А.В.Мудрик әлеуметтік педогогиканы социализация контексіндегі әлеуметтік тәрбиені қадағалаушы педогогиканың бір саласы ретінде қарайды, яғни барлық жастағы топтар тәрбиесі және әлеуметтік категориялы адамдар, бұл тәрбие негізгі болып саналынбайтын арнайы осы үшін құрылған ұйымдарға қатысты [8].
В.А. Никитиннің пікірі бойынша бейімделу ұғымы әр түрлілерді аспектілерде қолданылады. Дәрігерлік-әлеуметтік бейімделу - ауру және зақымдар нәтижесінде, сонымен қатар басқа да физикалық және психикалық шектелген мүмкіншілікті адамның денсаулығы мен еңбекке жарамдылығын қалпына келтіруге бағытталған медициналық және әлеуметтік шаралар кешені. Психикалық бейімделу ұғымы жеке қарастырылмайды [9].
Өз жұмысымызда біз келесі ұғымдарды қолданамыз: психологиялық бейімделу - жасөспірімдердің психологиялық дамуы мен оны қалпына келтіруге бағытталған психологиялық шаралар кешені, баланың қоғамға енуі, бірігуі бойынша түрлі жасөспірімдік дезадаптацияны жеңудің психокоррекциясы мен диагностикасы. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу - әлеуметтендіру институтарының (жанұя, мектеп, құрдастардың қатынасы және тағы басқалары) қызметін атқаратын әлеуметтік, психологиялық көмек шараларының кешені.
Әлеуметтік - реабилитациялық психологиялық қызмет балалардың қолайлы, толық құнды тіршілік әрекетіне арналған шарттардың жасалуына бағытталған, олардың білім алуы және дамуы. Ол әлеуметтік - тұрмыстық бейімделуден басталады, яғни балаларды суға, ыстық тағамды жеуге, төсектегі ақжаймаларда ұйықтау және тағы басқалары. Содан кейін, дәрігерлік-әлеуметтік бейімделу - балаларды емдейді, педикулез типтес тұрмыстық аурулардан қорғайды.
Психо-эмоциялық бейімделу бұл - өмір сүрудің қолайлы жағдайларын жасау, қызметшінің және тәрбиешінің мейірімділігі, сонымен қатар, арнайы психотерапиалық әдістер, ең алдымен ойын терапиясы, ертегі терапиясы, психотерапиалық театр.
Қазіргі күні психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік психологиялық бейімделудің түрлері мен әдістері айтарлықтай сан алуан және, ең алдымен, жас өспірім дезадаптациясының мінез-құлқына тәуелді болып келеді. Мінез-құлқы мен табиғатына қарай В.А. Никитин жас өспірім дезадаптациясының үш түрін бөліп көрсетеді: патогендік, психоәлеуметтік және әлеуметтік, бұлар өз кезегінде әр түрлі дәрежеде анықталады.
Әлеуметтік бейімделуде дезадаптацияның сипатына байланысты психиканың ақауларын анықтап, әрі оларды түзейтін психологиялық-педагогикалық, түзеуші-диагностикалық бағдарламалар жоғары орын алады. Олар сондай-ақ, адамның танымдық саласымен бірге жеке басының ерекшеліктерін, тұлға аралық қатынастарда жасөспірімнің әлеуметтік статусын қалпына келтіруге әсерін тигізеді.
Жетім және ата-ананың қарауынсыз қалған балалардың бейімделу процесінің іске асуындағы қиыншылықтар жасөспірімде болатын дезадаптацияның аралас түрінің, яғни патогендік, психоәлеуметтік және әлеуметтік түрлерінің болуынан көрінеді. Сол кезде түзетуші-диагностикалық бағдарламалар жоғарыда аталған дезадаптация түрлерінің барлығына бағдарланады [9].
Әлеуметтік жүйе компоненттеріне Т.Парсонстың жүргізген құрылымдық-функционалдық талдауы бойынша әр бір қызмет етуші жүйе қанағаттанарлық түрде төрт мәселені шешуі керек:
1) қоршаған ортаға бейімделу;
2) жүйенің негізгі мақсатының жүзеге асырылуын қамтамасыз ету және оған жету үшін қаражат жұмылдыру;
3) құрылымдық элементтер қызметінің біріктірілуі мен үйлестігі;
4) қоғамда үстемдік етуші құнды бейнені қолдау мен жүйе ішіндегі қысымды жою [10].
Өзінің күйзеліс теориясымен белгілі болған канадалық физиолог Г. Селье басқа бағытты ұстанады, яғни ол қалыптасудың үш сатысынан тұратын жалпы адаптациялық синдром түсінігін енгізген: бірінші - қобалжу, екінші - қарсыласу, үшінші - күйзелу. Ол бейімделуді адамның өмір сүпу кезіндегі қайталанып отыратын үдеріс деп түсіндіріледі. Сөйтсе де жағымды бейімделу және нәтижеге жету жағдайында ағза және тұлға қарсыласы фазасының соңында өзіне белгілі әдістер арқылы сол жағдайды бағындырады. Дезадаптация жағжайында күйзеліс фазасы - дағдарыс орын алады.
Бейімделу үдерісі өзара әсерлесудің барлық деңгейін бірдей қамтиды:
1) сенсерлі-перцептивті;
2) ұсыну;
3) вербальді-логикалық.
Бұл деңгейлердің барлығына антиципациялық үдерістің болуы тән. Алайда, сенсрлі-перцептивті деңгейде антиципация өзекті ағымдық іс-әрекеттермен шектеледі. Ұсыну деңгейінде потенциалды іс-әрекеттердің антиципациясы көрініс табады. Ал, вербальді-логикалық деңгейде ол қызметті жалпы болжау мен жоспарларды қамтамасыз ете отырып неғұрлым толық көрінеді. Осы шақтан болашаққа өту мүмкіндігі және тағы басқалары [11].
Әлеуметтік икемделу мен бейімделу ұғымдарын негізге ала отырып В.П Кащенко [12] балаларды әлеуметтік қалпына келтірудің негізгі әдісі деп - мінез-құлықты және жалпы бүкіл тұлғаны түзету мақсатын алдына қойған медико-терапиялық, оқу-танымдық және тәрбиелік шаралардың синтезін есептеді. Ол тәжірибедегі баланың жасаған әр бір ісі, баланың қатысқан әр бір шарасы оған түзеуші әсер етуі тиіс екенін қалады. Мысалы, балалардың мерекелері болсын ең алдымен әлсіз, мінез-құлқы ауыр, ұяң немесе ұжымдық жұмысқа аз араласатын балаларды тәрбиелеуде түзетуші тәрбие берудің басты құралы болып табылады.
20-шы жылдары жетім балаларды тәрбиелеудің үдерістері толық қалыптасты. Еңбек балаларға тек белгілі бір білім, қабілеттілік бере ғана қоймай, балалар үйінің өзін-өзі қамтамасыз етуінің маңызды көзі ретінде көрінеді. Мұндай бағыт балалардың әлеуметтік бейімделу мәселелері олардың терең эмоциялық жағдайларын қанағаттандыратын, баланың зерттеуге қызығушылығы мен еңбекке белсенділігін ұйымдастыратын тәрбиелік-білім беретін еңбек коммуналары ретінде құрылуын талап етті.
Осы кезеңде тәрбиенің жалпы қоғамдық, сондай-ақ еңбектік бағытының принціпі бекітіледі. Бұл мәселені шешудің маңызды бір құралы болып принциптерін қалыптастыруда Ю.В.Трошинаның үлесі жоғары қоғамдық пайдалы қызметті ұйымдастыру қарастырылады. Үйсіз балалар әрдайым балалар алаңдарын, бесіктер және т.б. жасауға жұмылдырылатыны, бүкіл аймақ тұрғындарына арнап мерекелер ұйымдастырып, кәсіпорындарда болып, ал жаз мезгілінде ауылшаруашылығы жұмыстарына жиі араласатыны белгілі [13].
Осы тұрғыда жастар ортасындағы теріс мінез-құлық қалыптарының кенінен тараған түрлеріне қараусыздық пен қаңғыбастық жатады. Бірінші түсінік жастар ортасындағы жасы кіші - балалар және жасөспірімдерге қолданылады, екіншісі олардан ересектеу жастағы жастар тобына қолданылады.
Қараусыздық, қараусыз өткен балалық - кең тараған, күрделі қоғамдық апат. Қараусыз қалғандар - психологиялық бақылау мен қамқорлықтан шет қалған, қоғамдық өмірлері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір сүретін жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата-анасынан (немесе қамқоршылығынан) және үйлерінен айырылғандарды ғана есептемеу керек. Егер ата-аналары (немесе қамқоршылары) балаларды тамақ бермей, қатал ұстап, өзі үлгі көрсетіп қылмыс жасауға итермелесе, мұндай ата-аналардың балалары қараусыз болып есептеледі.
Қараусыз қалғандардың негізгі психофизикалық қасиеттері үйсіз өмірде қалыптасады, мазмұны көшедегі қатал күрес пен үлкендердің тәрбиелік көмегі мен қалыпты балалардың ортасының болмауынан қалыптасты. Қараусыз қалғандарды өзін-өзі сақтау инстинкті өте жоғары дамыған, оны өзімен жасты балалар мен жасөспірімдерден байқай алмайсыз. Эмоционалды қозушылық жақсы байқалады, оны көбіне жасанды қоздырғыштар - алкогол, есірткі, тұрмыстық химия заттарын қолдану арқылы күшейтіп отырады. Жыныстық өмірдің сезімтал элементтері қалыпты жастық физиологиялық нормадан бұрын жетіледі де, ол тәртіпсіз жыныстық қатынастарға бару, жезөкшелікке әкеп соғады. Авантюристікке деген ұмтылыс байқалады, ол тәртіпсіздік пен еңбектегі тұрақсыздықтың қалыптасуына әсер етеді. Тіршілік үшін күрес деструктивтік бағыттылықтың агрессивті қасиеттерін қалыптастырады.
Үйсіз өмірдің салдарынан психикалық және физикалық денсаулық пен дамудың жағдайын бұзады. Көптеген қараусыз қалғандарда асқазан-ішек трактының жұмысының бұзылуы, бронх-өкпе жүйесінің бұзылуы, аллергиялық аурулар, венериялық аурулар жиі кездеседі [14].
Заңсыз туылған балалар отбасылары да ерекше назар аударуды қажет етеді. Басынан бастап әкесіз отбасыларында, баланың туу себебінің әртүрлілігіне қарай - жалғыз басты әйелдің, өз күшіне сеніп, бала өсіруге саналы түрде барған жалғыз басты аналар мен кездейсоқ ана болып қалған жасөспірім - жалғыз басты аналардың балалары жедел арнайы көмек пен қолдауды қажет етеді. Олардың болмауы ата-аналары бар болса да жетімдік көру сияқты эскалация құбылысына әкеп соғады.
Көп балалы отбасыларында, тұрғылықты аймақтың ерекшелігіне қарай, баланың дүниеге келуі өмірлік құндылықтардың бірі, ұлттық мәдени-діни дәстүрді ұстану негізі болуы мүмкін. Бірақ, балалардың көптігі - әл-ауқатсыздықтың белгісі де болуы мүмкін, ол ата-аналарының асоциалдық өмір салтын кешуінен (маскүнемдік, аморальдық өмір салты) болады. Балалардың туу себептерінің әртүрлілігі көп балалы отбасыларында әлеуметтік депривация бейнесінің жіктеліп, күрделенуіне әкеп соғады: бір жағдайда - балаларына жеткілікті түрде қамқорлықтың болуы.
Барлық жағдайларда да отбасындағы балалардың депривациясының ортақ салдары олардың керекті әлеуметтік рөлдерді игере алмауы, әлеуметтік шындықты адекватты тұрғыда қабылдап, бағалай білуге қажетті жеке қасиеттерінің қалыптаспай қалуы болып табылады. Отбасының өзінің әлеуметтендіру қызметін атқармауы баланың басқа әлеуметтік институттарымен, соның ішінде мектеппен өзара әрекеттестігін қиындатады, не бұзады, ал мектеп өз кезегінде отбасымен бірігіп ол депривацияны тереңдетеді де, қараусыздықтың күшті факторын қалыптастырады.
ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда қараусыз қалған, бейімделмеген жасөспірімдер үшін арнаулы реабаилитациялық әлеуметтік қызметтер кеңінен таралып отыр. Бұл мекемелердің атаулары әртүрлі - баспаналар, тәрбие үйлері, орталықтар және тағы басқалары. Бірақ олардың негізгі мақсаттары біреу - баланың отбасылық байланысын қайта қалпына келтіру немесе алмастыру. Мұнда негізгі үш бағытты атап өтуге болады:
баланы өз отбасына қайтару;
оған қамқор болатын отбасын табу;
сол мекемеде отбасылық жағдай жасау.
Жоғарыда көрсетілген бағыттардың біріншісін тәжірибе жүзінде шешуде ата-аналармен және балалармен психологтың, әлеуметтік қызметкердің жақсы диалогтық қарым-қатынас орнатып, әңгімелесушісінің тілін тауып, түсінуге тырысуы көмектеседі. Бұл жерде жақсы кеңесшінің рөлі ең тиімді, кеңесші отбасы мүшелеріне проблемаларын өздері шешіп, өздеріне қолайлы жол табуға көмектеседі.
Әрине, мұндай жұмыс барлық отбасыларында жүзеге аса бермейді. Бірақ, ата-аналық құқықтан айырылса да, немесе бала олардан күштеп тартып алынса да, ата-ананың біреуі әлі де болса баласымен жақсы байланысты сақтаған кезде (бұрынғы қараусыз қалған бала ата-аналарымен кездескісі келсе) ата-аналар күні ұйымдастырылуы мүмкін, ал патронажы сәйкес келсе баланы уақытша үйіне жіберуге рұқсат етуге болады. Осы жағдайды бақылап отырған мекеме кейіннен ата-аналық құқығын қайта қалпына келтіруге өтініш бере алады [15].
Егер отбасының бірлігін сақтай алмаған жағдай болса, екінші бағыттағы проблеманы шешуге кірісу керек - бұрынғы қараусыз қалған қамқор болатын отбасын іздеу. Мұндай отбасын табу үшін асырап алушы (орнын ауыстушы) деген түсінікті анықтап алу керек. Баланың оның қалыпты дамуына барлық қажетті жағдай жасалған отбасында тәрбие алуға құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік беру керек.
Асырап алған отбасы - баланы өз аттарына шығарып асырап алатын отбасы емес, тек баланы тәрбиелейтін отбасы. Бірақ, оны алдын-ала тексереді, бала тәрбиеленетін жағдайларына қарайды. Психолог асырап алушы ата-аналардың жеке бас ерекшеліктерін, мінездерін тексереді, отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынасты зерттеп, қорытынды шығарады. Зерттеуден кейін (бақылау, тестер және тағы басқалары) асыраушы ата-аналар әлеуметтік-реабилитациялық мекемемен бітім-шартқа отырады, кейіннен жергілікті әкімшіліктің тапсыруымен асыраушы отбасына психологиялық, құқықтық көмек көрсетеді, бекітілген нормалар бойынша баланы асырауға кететін шығындарды: тамағын, дәрі-дәрмектерін, киімдері, мектеп құралдарын төлейді. Баланы күтуге және тәрбиелеуге жауапкершілік алған асыраушы ата-аналар еңбектері үшін төлем ақы алады, қазіргі жағдайда ол өте аз сома ғана.
Осы жерде негізгі себеп материалдық мүдде ғана ма деген сұрақ туады. Бұл әрине мүмкін. Бірақ екі жақты жауапкершілікті қамтамасыз ететін бітім-шартқа отырғаннан кейін әлеуметтік-реабилитациялық мекеме балалардың асырап алған отбасында қалай өмір сүріп, тәрбиеленіп жатқанын бақылауға құқықты, әрі міндетті [16].
Асыранды отбасында өсіп жатқан бала, отбасы оған қамқоршылыққа алуға немесе асырап алуға құжатын ресмилегенше, мемлекеттің қарамағында болады. Бірақ, арнаулы мекеменің қызметкерлері оларды жеделдетіп, жағдайдың тезірек шешілуіне әрекет ете алмайды, өткені баланы асырап ала алмаған жағдайда да, баланың толық отбасындағы өмірі әлеуметтік реабилитация үшін маңызды.
Сонымен қатар балалардың көпшілігі қамқор болатын, асыранды отбасыларына түсе алмайтыны белгілі, сондықтан үшінші бағыттағы - арнаулы мекемелердің үй жағдайына жақын келетін жағдай ұйымдастыру мақсатын шешу өте маңызды. Мұндай жағдайларды ұйымдастыру үшін ұйықтау, тамақтану, бос уақытты өткізу және еңбек етуге жағдай жасаудың өзі аз, ол тағы да мыналардан тұруы керек:
* балалар мен жасөспірімдерге отбасы бере алатын өмірге маңызды санитарлық-гигиеналық, шаруашылық-тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру;
* балалар өмірін отбасы стилінде ұйымдастыру, ол сабақтардың, дәстүрлердің мазмұнында, мадақтау мен қолдауда, үлкендермен сенімді қарым-қатынаста болу формаларында жатыр;
* балалардың әртүрлі еңбек, бос уақытты өткізудегі балалар мен ересектердің әріптестігі сияқты іскерліктері мен дағдыларын игеру процесін құру;
* балада бұрынғы отбасында және қараусыз жүрген өмірінде жоғалтып алған өзінің құндылығы мен қадір-қасиетін бағалайтын сезімді қалпына келтіруге барлық қарым-қатынас жүйесін жұмылдыру;
* баланың бұрнғы өмірлік кезеңінде танымдық әрекетінің (жалпы білім беретін мектеп, КТУ, теңестіру сыныптары, өтемдік оқыту сыныптары) қалыптасуының қандай дәрежеде өткенін ескере отырып, жеке ерекшелігіне қарай оқыту;
* әлеуметтік - реабилитациялық жұмыстың табыстылығы ретінде тартымды, дамытушы еңбекке балаларды тарту.
Сонымен, әлеуметтік жағынан қараусыз қалған балалардың қиын кезінде реабилитациялық мекеменің онымен байланысқа түсіп, жаңа ортаға, жаңа қатынастар жүйесінде бейімделу үшін мыналар қажет: жақсы тұрмысты қамтамасыз ететін, білім алуға және еңбек етуге тартуға қайтадан оралуға мүмкіндік жасаудың жағдайлар кешені; медико-психологиялық тексеруден және қалпы келтіруден өткізу; жеке патронаж.
Әлеуметтік - психологиялық қызметтің негізгі түсінігі - әлеуметтік бейімделу және әлеуметтік оңалту болып табылады [17].
В.А.Никитин бойынша әлеуметтік бейімделуді өзгертілген әлеуметтік ортаға индивидтің үйренуі. Әлеуметтік бейімделудің құралы индевидпен норманы қабылдау және жаңа әлеуметтік ортаның құңдылықтары болып табылады.(Мысалы: балалар үйі, балалар үйінен кейінгі орта оқу мекемесі). Оның ойынша әлеуметтік бейімделу екі формадан тұрады:
1) белсенді - бұл индивидтің әлеуметтік ортаға өзгерту мақсатымен талпынуы;
2) сылбыр, енжар, селқос - бұл оның ықпалына керісінше талпынбауы. Ал әлеуметтік бейімделудің төменгі көрсеткіштері болып индивидтің басқа әлеуметтік ортаға кіруі болып табылады.(мысалға: мекемеден, балалар үйінен қашуы, қаңғыбастығы) [9].
Жетім балаларды оқытудың түрлі нұсқаларын қарастырайық.
1. Ата-ана қамқорлығынан айрылған жасөспірімдер мектеп интернатта жатып, оқиды. Бұл жағдайда екі түрлілік кездеседі:
топтар бір жастағы ұлдар мен қыздардан жасы мен жыныстық белгілері бойынша жинақталған мектеп-интернат. Мұндай класта жинақтауда балалардың қарым-қатынас жасау шеңбері шектеледі, бұл жетім балалардың коммуникативті дағдылардың маңызды дамымай қалуына алып келелері сөзсіз.
топтар жас пен жыныстық белгілері әр түрлі алмастырушы отбасы принципі бойынша жинақталған мектеп-интернат. Кластық қалыптасу принципі сол баяғыдай, алайда бір класта бірнеше алмастырушы отбасы - топтарынан құралған балалар оқиды.
Класты жинақтаудың бірінші, екінші нұсқасы да мектеп-интернат жағдайларында жетім балаларды оқыту олардың әлеуметтік-эмоционалдық дамуына қолайлы жағдай туғызбайды. Өйткені, отбасыларда тәрбиеленген балалармен өмір сүру ортасы шектелген.
Осы мәселені шешудің бірнеше жолдары ұсынылады:
мектеп-интернаттан тыс қосымша білім беру мекемелеріне жетім балалардың белсенді араласуы. Бұл олардың эмоционалды және коммуникативті тәрбиесін молайтады, түрлі микро социумдарда өзінің Мен позициясын анықтауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар бала 1 үйірмеге ғана емес, бірнеше үйірмелерге қатысса тіптен жақсы.
мектеп-интернат өте жиі шағын аудан, ауыл-поселке балалары үшін мәдени қалыптастырушы балалар орталығы болып табылады. Мектеп-интенатқа отбасысы бар балалар да келеді. Мұндай балалар жетім балалар үшін коммуникативті қарым-қатынастар жоспарында ғана емес, сонымен қатар эмоционалдық даму жоспарында да аса қолайлы.
балалардың жексенбі, мереке күндері қамқоршы және қамқорлыққа алған отбасыларға, өз туысқандарына бару. Баланың әлеуметтендіру және оның әлеуметтік-эмоционалдық проблемаларын шешудің бұл жолы маңызды. Бала шынайы отбасы шарттарында болады, отбасылық қарым-қатынастар, әліуметтік-тұримыстық шеберлік тәжірибесіне ие болады.
2. Жетім балалар олардың білім деңгейіне сәйкес шағын ауданда мектепке барып, балалар үйінде тұрады.
Қазіргі уақытта жетім балалар үйінде тұрып жатқан балалардың барған мектептерінде кластар топтастырудың екі формасы байқалады:
- мектептерде тек балалар үйінен келген балалар топтасқан жетімдер кластары құрылып жатыр. Оларды жеке кластарға жасанды бөлу осы балалардың агрессивтілігіне алып келеді.
- жетім балалар үшін аса қолайлы болып отбасында тәрбиеленіп жатқан құрдастарымен бірге класта оқу саналады. Бұл жағдайда жетім балалар мектепке және балалар үйіндегі құрдастар ұжымында әр түрлі жағдайда болады. Осы жағдайлардың әрбіреуі түрлі эмоциналдық байқауларға алып келеді [18].
Қазіргі Қазақстанда панасыз балалар және әлеуметтік жетімдік мәселелері өршіп келеді. Ресми мәліметтер бойынша осындай балалар саны көбеюде. Мемлекет жетімдерді әлеуметтік қалыптастыру жөнінде жаңа жүйе құруға мәжбүр. Біздің мемлекет жетім балалар және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды әлеуметтік қорғау жөнінде іс-шаралар қолдануда. Жетім балаларды тәрбиелеу, білім берудің мемлекеттік жүйесін реформалау жүргізілуде.
Балалар үйі жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қарамағына ала отырып жұмыстарын келесі бағыттарда жүргізеді:
1) баланың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ата-аналарының, туыстарының тарапынан болатын қатігездіктен қорғау (ұрып-соғу, үйден қуу, аштық, зорлау), криминалдық элементтер қолдану;
2) баланың заңды құқықтарын қорғау (ата-анасымен арақатынас, асырап алу, білім беру, мамандық алу және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Күшман Айдана Есенханқызы
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Мамандығы 5В050300 - Психология
Алматы 2022
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Қорғауға жіберілді
ӘГП кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент Көшербаев Ж.Д.
______________________20__ ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
5В050300 - Психология мамандығы бойынша
Орындаған:_________________________ _ Күшман А.Е.
(қолы)
Ғылыми жетекшісі
п.ғ.м,______________________ Темірханқызы Л.
аға оқытушы (қолы)
Алматы 2022
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы
Бекітемін
ӘГП кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент Көшербаев Ж.Д.
______________________20__ ж.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Күшман Айдана Есенханқызы
5B050300 - "Психология" мамандығы бойынша білім алушы
Жобаның тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Академия бойынша ____ ________ 20 ___ж. № ____ бұйрығымен бекітілді.
Ғылыми жетекшісі: п.ғ.м, аға оқытушы Темірханқызы Л.
Аяқталған жұмысты кафедраға тапсыру мерзімі ____________2022 ж.
Жұмыстың мазмұны мен көлемі:
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі ... ... ...
0.2 Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ЖҰМЫСТАР
2.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасындағы балалардың құқықтары туралы заң. 2-тарау 7-2-баппен толықтырылды - ҚР 09.04.2016 № 501-V
2. Бала құқықтары туралы конвенция. ҚР. Астана, 2016 ж.
3. Назарбаева С.А. Этика жизни .- Алматы. - 2000.-84 с.
4. Напорт П. Социальная педагогика. - М.: Владос, 2002. - 272 б.
5. Лодкина Т.В. Социальная педагогика. Защита семьи и детства: Учебное пособие для вузов. - М.: Академия, 2003 (2009).
6. Тихомирова Е. И. Социальная педагогика. Самореализация школьников в коллективе: учеб. пособие для вузов Е. И. Тихомирова. 2-е изд., стер. - М.: Академия, 2007.
7. Штинова Г.Н. Социальная педагогика: Учеб. для вузов Под общ. ред. М.А. Галагузовой. - М.: Владос, 2008.
8. Мудрик А.В. Введение в социальную педагогику. - М.: ИПП, 1997. -368 б.
9. Никитин В.А. Начала социальной педагогики - М: Флинта, 1998. - 72 б.
10. Парсонс Т., Чеснокова Ф. О социальных системах. - М .: Акдемический проект, 2002 .- 832 б.
Тапсырма беру мерзімі _______________________
Ғылыми жетекшісі _____________________
(қолы)
Тапсырманы білім алушы орындауға қабылдады _____________________
(қолы)
Қазақ еңбек және әлеуметтік қатынастар Академиясы
Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер кафедрасы
Күнтізбелік кесте
4 курс студенті Күшман Айдана Есенханқызы Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері тақырыбына дипломдық жұмысты (жобаны) жазу мен рәсімдеуі.
№ рс
Жұмыс кезеңдері
Орындалу мерзімі
Жетекшінің орындалу туралы белгісі
1
Дипломдық жұмыс тақырыбы бойынша негізгі көздер бойынша библиография жасай отырып, әдебиеттерді іріктеу, зерделеу және өңдеу; дипломдық жұмыс жоспарын құру және оны ғылыми жетекшімен келісу.
Қараша
2021
орындалды
2
Дипломдық жұмыс бірінші бөлімін жазу және тексеруге ұсыну
Қараша
2021
орындалды
3
Бірінші бөлімнің 1.1 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі
Желтоқсан
2021
орындалды
4
Бірінші бөлімнің 1.2 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Қаңтар
2022
орындалды
5
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімін жазу және тексеріске ұсыну
Қаңтар
2022
орындалды
6
Екінші бөлімнің 2.1 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу нәтижелері
Ақпан
2022
орындалды
7
Диплом алдындағы практикадан өту орны бойынша жиналған практикалық материалдарды жүйелеу, талдау және өңдеу; жетекшіге тексеруге ұсыну
Наурыз
2022
орындалды
8
Екінші бөлімнің 2.2 тарауын жазу және тексеруге ұсыну Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері
Сәуір
2022
орындалды
9
Ғылыми жетекшімен қорытындылар мен ұсыныстарды келісу
Сәуір
2022
орындалды
Тапсырма беру мерзімі _______________________
Ғылыми жетекшісі _____________________Темірханқызы Л.
(қолы)
Тапсырманы білім алушы орындауға қабылдады _______________Күшман А.Е.
(қолы)
НОРМАБАҚЫЛАУ
"5B050300-Психология" мамандығының ПСок - 18 тобының білім алушының дипломдық жұмысы
Күшман Айдана Есенханқызы
Дипломдық жұмыстық тақырыбы: Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері
Әдістемелік нұсқаулық талаптарына сәйкес дипломдық жұмысты талдау
№
Нысан
Өлшемдер
Сәйкес келеді +
Сәйкес келмейді -
1
Тақырып атауы
Бекітілген тақырыпқа сәйкес келеді
+
2
Шрифт көлемі
14 кегель
+
3
Шрифт атауы
Times New Roman
+
4
Қатараралық интервал
Бірыңғай
+
5
Абзац
1,25 см
+
6
Өріс (мм)
Сол жағы -30 мм, оң жағы - 10 мм, жоғарғы бөлігі - 20 мм, астыңғы бөлігі - 25 мм
+
7
Дипломдық жұмыстың көлемі
Басылым мәтіні 50-60 бет (гуманитарлық мамандықтар үшін 100 бетке дейін)
+
8
Бет саны нөмірлеу
Алмаспайтын, беттің төменгі бөлігінде, ортасында араб сандарымен
+
9
Жұмыстың құрылымдық бөлімшелерінің бірізділігі
Мұқаба, Титульдық бет, Дипломдық жұмысқа арналған тапсырма, Мазмұны, Кіріспе, Негізгі бөлім (екі - үш тарау), Қорытынды, Пайдаланылған әдебиеттер тізімі, Қосымшалар.
+
10
Жұмыстың құрылымдық бөлімшелерін ресімдеу
Әрбір құрылымдық бөлім жаңа беттен басталады. Бөлім атаулары абзацтан бас әріппен қою шрифтпен жазылады. Бөлім атауы мен мәтін арасы- екі қатар. Бөлім атауынан кейін нүкте қойылмайды.
+
11
Кестелерді ресімдеу
Мәтінде ескертуден кейін орналасады.
+
12
Суреттерді ресімдеу
Мәтінде ескертуден кейін орналасады.
+
13
Сілтемелер
Мәтіндегі сілтемелер саны пайдаланылған әдебиеттер санына сәйкес келуі тиіс.
+
Нормабақылаушы: ________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ж.)
Норма бақылаудың нәтижесімен таныстым:
Білім алушы: ________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ж.)
Ескертпелер жойылды: ________________ ________________________
(қолы) (Т.А.Ж.)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі ... ... ...
10.2 Балалар үйінде тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУГЕ БАҒЫТТАЛҒАН ЖҰМЫСТАР
2.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жетімдік - біздің қоғамның алдында тұрған өте өткір мәселелердің бірі. Жетімдіктің етек алуы бүгінгі таңда көп елдерге тән күрделі мәселе болып отыр. Мұндай балаларды әр елде әрқалай атайды - қабылданбаған балалар, тастанды болу үшін туылғандар, өмірлік нәрестелер.
Жетімдіктің бар себебін атап шығу айтарлықтай қиын, сондай көп қырлы мәселе болғандықтан да, ғылымның әртүрлі саласындағы ғалымдар қарастырғанмен де, әлі күнге түбегейлі зерттелген жоқ.
Жетімдік баланың қоршаған орта, ересектер мен өз құрбы-құрбыластарымен сезімдік байланыстарын бұзатын фактор әрі оған қосымша денелік, психологиялық және әлеуметтік дамуында да терең тежеу тудырады.
Мұндай бағдарламаның қажеттілігін ата-ана қамқорлығынан айырылған балалар, тұратын баспана мен тұрғылықты жері жоқ балалар, босқын балалар, әртүрлі зорлық-зомбылықты бастан өткерген, нашар отбасынан шыққан балалар, отбасы мен қоғамда қиындықтарға тап болған балалар және тағы басқа үлгідегі типтік білім беру мекемелері мәселелерін шеше алмайтын тәуекел тобындағы балалар категориясының санының арта түсуі себептері туындатып отыр. Олардың астарында сөзсіз ата-ана мен бала арасындағы байланысты үзетін қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және психологиялық жағдайларға қатысты қазіргі отбасылардың күрделі мәселелері жатыр. Оған қоса балалық шақ әлеуметтік институтының тұрақсыздығы, оның нормалары мен құндылық негіздерінің жойылуы, әлеуметтік жетімдік құбылысының етек алуына әкеп соғады. Бұл мәселе жылдан-жылға шиеленісіп барады. 1991 жылы бар-жоғы 42 балалар үйі болса, қазір олардың саны - 70-ке жетіп отыр.
Жетімдіктің тікелей себебіне айналатын ата-ана депривациясы жетімнің тұлғалық қалыптасуына өте жағымсыз әсерін тигізеді (Бережнова Л.Н., Дубровина И.В., Прихожан А.М., Толстых Н.Н., Щипицына Л.М. және тағы басқалары), әлеуметтендіру барысының оңтайлы өтуіне кедергі келтіреді.
Көптеген мәліметтер бойынша, орта есеппен 30%-ға жуық балалар үйінің түлектері дербес өмірдің алғашқы жылында сотты болады, 20%-ы баспанасынан айрылады және 10%-ы өз-өзіне қол жұмсайды. Бұл мәліметтер балалар үйі түлектерінің кері бейімделгендігін, әлеуметтік дағдылардың бұрмаланғандығын, девианттық және делинквенттік мінез-құлықтың бұрмалануы, коммуникативтік өрістегі өрескелдіктерді, әлеуметтенудің төменгі деңгейін көрсетеді.
Мұндағы жетім балалар мәселесіне арналған теориялық және қолданбалы зерттеудің басты міндеттерінің бірі - жетім балаларды дербес өмір сүруге дайындау үдерісінде көмек беру жолдарын іздеу болып табылады. Бұл жұмыс жетімге әлеуметтік пана болудың тиімдірек түрін таңдауды (дәстүрлі балалар үйі, отбасылық балалар үйі, отбасы орнын басатын отбасы және тағы басқалары), сондай-ақ олардың ұйымдастырылған өмір салтына байланысты балалар мен жасөспірімдерді әлеуметтік-психологиялық қолдау жүйесін құруды қарастырады.
Балалар үйінде тәрбиеленіп жатқан сәби өзінің барлық уақытын әртүрлі маман иелерімен тікелей байланыста өткізеді (ұстаздармен, психологтармен, дәрігерлермен, заңгерлермен). Осылайша үнемі көмек беретін ересектер мен тәрбиеленушілердің арасында өзара әрекет жағдайы қалыптасады. Бірақ, балалар үйіндегі жұмыс тәжірибесінде мынадай жағдайлар аз кездеспейді: жетім балалармен жұмыс істейтін мамандар өз жұмыстарын орындағанда, олар оның мақсаты мен бағытын өз әріптестерімен бірге үйлестірмейді, олардың әрекеті мен жеткен жетістіктеріне қызықпайды, осының салдарынан елеулі нәтижеге жете алмайды. Бұл құбылысты жою үшін біртұтас стратегиялық мақсатқа бағындырылған, жетім балаларды қолдауда теңестірілген психологиялық жағдайлар тудыру аса қажет.
Сонымен, балалар үйі жағдайында ата-ана қамқорлығынан айырылған (жетім бала) балаларды әлеуметтік-психологиялық қолдау тәжірибесінде, әлеуметтік психология теориясына кереғар, қайшылықтарды атап көрсетуге болады. Олар:
* қазіргі заманғы Қазақстанда жетім балалардың көбеюі мен мұндай балаларды әлеуметтендірудің (өмірге бейімдеудің) нәтижелілігін қамтамасыз ететін оңтайлы жағдайлар мен амалдардың жеткіліксіздігі арасында қайшылықтар;
* балалар үйі жағдайында жетім балаларды қолдау мен оларға жәрдемдесудің кешенді тәсілдерінің қажеттілігі және мұндай әдістемелік технологияның жеткіліксіздігінің арасындағы қайшылық.
Зерттеу мәселесі: балалар үйі жағдайында әлеуметтендіру, өмірге бейімдеу үдерісінде жетім балаларға қолдау көрсетудің психологиялық жағдайларды жетілдірудің өзектілігін арттырады.
Зерттеудің нысаны - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру үдерісі.
Зерттеу пәні - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты - балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу және оны түзету бағдарламасын ұсыну.
Зерттеудің міндеттері:
oo балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесін теориялық тұрғыда зерттеу және олардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін айқындау;
балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін эксперименттік тұрғыда зерттеу;
балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендірудің психологиялық түзету бағдарламасы және қалыптастырушы эксперименттің нәтижелері.
Зерттеу әдістері:
1. А.А.Бодалев, В.В.Столиннің Мен кіммін? әдістемесі.
2. Н. Юринованың әдістемелік графигіндегі Жаңбырдағы адам әдістемесі.
3. Л.В. Байбородовтың әлеуметтену пікіртерімі.
4. Б. Басстың Тұлғаның бағыттылығын анықтау анкетасы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, психологиялық ойындар мен жаттығуларды тиімді қолданса, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды балалар үйінде әлеуметтендірудің деңгейін көтеруге болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін - тәрбиені бала тұлғасының әлеуметтенуінің психологиялық-педагогикалық құрамдас бөлігі ретінде санау тұжырымдамасы (О.С.Гребенюк, А.В.Мудрик, М.И.Рожков); әлеуметтік ортаны баланың тұлғалық қалыптасуындағы өте маңызды детерминант ретінде қабылдауға бағытталған педагогикадағы әлеуметтік-рөлдік тұжырымдама (Н.М.Таланчук, В.П.Созонов); жетім балаларды өмірге бейімдеуде қолданылатын әлеуметтік-психологиялық қолдауды ұйымдастырудың басты психологиялық жағдайларының әдістемелік негіздерінде әзірленген әлеуметтік-психологиялық қолдау мен жәрдем теориясы (Л.И.Аксенова, А.В.Мудрик, Х.Т.Шерьязданова, Ю.Н.Галагузова, Б.А.Расчетина, А.А.Тынышбаева), интегративті тұлғалық құрылым ретінде көрінетін әлеуметтік-психологиялық жұмысқа ұстаздардың кәсіби жеке дайындығы тұжырымдамасы (Г.Ж.Меңлібекова) мазмұндап отыр.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Жетім балалардың барынша нәтижелі тұлғалық және әлеуметтік дамуы үшін жағдай жасауға болатын тәсілдер және олармен жұмыс жасаудың ерекше түрін табу аса қажет.
Зерттеу базасы: Алматы қаласындағы № 1 балалар үйі.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. кіріспеден, екі тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ
1.1 Балалар үйіндегі тәрбиеленушілерді әлеуметтендіру мәселесі
Бүгінгі таңда әлеуметтік тәрбиеге үлкен мән беріліп отыр, оның мәнісі - адамның әлеуметтік бейімделуіне ғана емес, сонымен қоса әлеуметтік қызметтегі мүмкіндіктерін ашуда, оның ішінде ақжүректілік пен аяушылық тәрізді қасиеттерін дамытуға, ең бастысы - тәжірибе жүзінде мұндай әрекетке қабілеттілік пен қажеттілікті ұғындыру.
Соңғы жылдары қоғамымызда ата-ана қамқорлығынан айырылған балалар мен жетім балалар категориясының саны ұдайы өсіп отырғаны байқалады. Бұл әлеуметтік-психологиялық демеу мекемелерін құруды талап етеді.
Балалар құқын қорғау мен сақтау - ғасырлар шебіндегі өзекті мәселе болып табылады. Бала құқы туралы БҰҰ конвенциясында (1989 ж.), сонымен қатар басқа халықаралық құқықтық актілерде бала дербес құқық субъектісі ретінде жарияланады. Оның өмір сүруі және толыққанды дамуына тең құқық бекітілген, кез-келген құқығын шектеу түрінен сақтауға, өзіндік болмысын сақтауға, баланың құқы мен мүддесін сақтауға мемлекет міндеттеледі.
Қазіргі кезде балалардың құқы мен заңды мүдделерін қорғау жергілікті жердегі қамқорлыққа алу және асырап алу ұйымдарына жүктелген. Қазақстан Республикасының Отбасы және неке туралы заңының 106-бабына сәйкес олар өз қызметтерін білім беру, әлеуметтік қорғау және денсаулық сақтау өкілетті мекемелері арқылы іске асырып отырады. Бірақ, өкілеттілікті шашыраңқылығы салдарынан, баланың отбасыдан айрылуының алдын алу, өмірлік қиын жағдайларға тап болған балаларды уақытылы табу және оларды отбасыға орналасуына шара қолдану көп жағдайда шешілмеген күйінде қалады. Осыған байланысты пана болу және қамқорлыққа алу ұйымдарына әкімшіліктің дербес құрылымдық бөлімшесі ретінде жаңа құқылық статус беріп, өзгерістер енгізу керек.
Балалардың мүддесі мен құқын қорғау бойынша кейбір функцияларды Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы кеңесші ұйым, Отбасы және әйел мәселелері бойынша ұлттық комиссия атқарады. Отбасы, әйел, балаға қатысты мемлекеттік саясатты қалыптастыруға арналған ұсынымдарды өңдеу мәселелерін шешеді.
Жинақталған мәліметтер Қазақстан Республикасы Прокуратурасының ресми сайтынан алынды.
Тексеру нәтижесі бойынша мемлекеттік өкілетті ұйымдардағы 218 заң бұзушылықты жою мен 23 протест-наразылық айқындалды. Пана болу мен қамқорлыққа алу ұйымдарының, кәмелет жасына жетпегендерді ақтау мен бейімдеу уақытша оңашалау орталықтарында, балалар мен емдеу мекемелерінде 61 әкімшілік іс қаралып, 3 қылмыстық іс қозғалды.
Алқалық ұжым көрсеткендей, құқықтық шаралармен қоса, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар құқын бұзуға мүмкіндік тудыратын жағдайларды жою жолдарын қарастыру қажет [1].
Балалар құқы мен мүдделерін қорғау халықаралық нормаларын іске асыру үдерісі Қазақстан Республикасында ұлттық заңдардың дамуы мен жетілуіне түрткі болып отыр. Балалар құқы туралы Конвенцияның жалпы ұстанымдары мен нормалары (2.3.6 және 12-баптар) Қазақстан Республикасының Ата заңында, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық-іс жүргізу, Қылмыстық-үкім ету кодекстерінде қарастырылды. Балалардың құқы мен мүдделерін басты негізге алған тұтастай заңдар кешені қабылданды (Қазақстан Республикасындағы сәбилер құқы туралы, Отбасы және неке туралы, Отбасылық үлгідегі балалар ауылы мен жастар үйлері туралы, Мүмкіндіктері шектеулі балаларға әлеуметтік және дәрігерлік-психологиялық түзеу жәрдемдерін беру туралы, Кәмелетке толмағандардың арасында заң бұзушылықтан сақтандыру мен балалардың панасыз және қараусыз қалуының алдын алу туралы және тағы басқалары). Ұлттық және халықаралық нормаларға барынша нақты және тұтастай сәйкестіру мақсатында заң актілеріне түзетулер, толықтырулар, өзгерістер енгізілді.
Конвенция - 0-ден 18 жасқа дейінгі барлық балаларға қатысты халықаралық заңы бар құжат. Конвенция 1989 жылы 20 қарашада қабылданды. Бала құқығы туралы Конвенциясы ҚР 1994 жылы 11 қарашада заңдық күшіне енді.
Қазақстан Республикасы балалардың таңдаулы мүдделерін қамту мақсатында негізгі мақсаты балалар құқын қорғау болып табылатын барынша маңызды конвенциялармен бірікті: Сәбилер құқылары туралы Конвенциясы 1994 жылы бекітілді, 2000 жылы жұмысқа қабылдаудағы ең төменгі жас мөлшері туралы Конвенция, 2001 жылы бала саудасы, балалар жезөкшелігі мен балалар порнографиясына қатысты бала құқықтары туралы Конвенцияға қосымша хаттама және қарулы қақтығыстарға балалардың араласуына қатысты бала құқықтары Конвенциясына қосымша хаттама енгізілді. 2002 жылы бала еңбегінің ауыр түрлерін түп-тамырымен жоюда шұғыл шаралар қолдану және тыйым салу туралы МОТ Конвенциясы (182-Конвенция), 2004 жылы қарашада БҰҰ адам саудасы және үшінші тарап арқылы жезөкшелікті пйдаланумен күрес туралы Конвенциясына қол қойып, қорытынды хаттамамен толықтырды.
Бала құқын қорғауды қамтамасыз етілуін іске асыратын Конвенцияның Қазақстанда бекітілмеген бірнеше маңызды тұстары баршылық. Сондай халықаралық құқылық құжаттардың бірі - мемлекетаралық бала асырап алу салаларындағы серіктестік пен балаларды қорғау туралы Конвенция (Гаага, 29 мамыр, 1993 жыл).
Мемлекетаралық бала асырап алу салаларындағы серіктестік пен балаларды қорғау туралы Гаага Конвенциясы бала құқықтарының сақталуын бақылай отырып, шетелдік асырап алушылықтың баланың таңдаулы мүдделерін іске асыруын растайды, Конвенция нормаларының орындалуын орталық ұйымдарға міндеттейді және оның механизмдерін қарастырады [2].
Республикада қазіргі кезде мемлекет жәрдеміне мұқтаж балаларға көмек беруге арналған 79 мыңнан аса балалар тәрбиеленіп жатқан 660 интернаттық ұйымдар бар. Олардың ішінде: жалпы және санаторлық үлгідегі мектеп-интернаттарда - 37 541 бала, мектеп жанындағы интернатта - 15 096 бала, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар мен жетім балаларға арналған балалар үйі мен мектеп-интернаттарда - 12 574 бала, мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған түзету мекемелерінде - 12 599 бала, девианттық мінез-құлықты балаларға арналған ерекше тәрбиелеу жағдайларын қажет ететін балалар мен жасөспірімдерге арналған мекетеп-интернаттарда - 884 бала, отбасы үлгісіндегі балалар ауылында - 281 бала, отбасы үлгісіндегі балалар үйінде - 247 бала тәрбиеленуде. 1991 жылы небәрі 42 балалар үйі болса, қазір 70-ке жетіп отыр.
ҚР Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы мен Жастар үйлері туралы Заңына сәйкес 5 балалар ауылы мен 19 жастар үйлері, үш SOS - Қазақстан Балалар ауылдары жұмыс істеуде.
Алғаш 1992 жылдың 27 наурызынан бастап Бөбек қайырымдылық қорының президенті Сара Алпысқызы Назарбаева Қазақстандықтардың болашағы, ұлттық генефондты сақтау жолында жұмыс істеу аналық жүрек пен ұлтжанды сезімді, парасаттылық пен ақ ниетті қажет етеді деген еді бір сөзінде. Бөбектің негізгі мақсаты - әлеуметтік тұрмыс жағдайы нашар отбасындағы балалардың жағдайын жақсартуға жәрдемдесу, әсіресе, ата-ананың аялы алақанына зәру жетімдерге, экологиялық апат аймақтарында тұрып жатқан ауру сырқау және мүгедек балаларға қамқорлық жасау. Қордың құрылтайшылары - мемлекет және қоғамдық ірі ұйымдар, әлемдегі іскер адамдар, банктер мен коммерциялық құрылымдар. Олардың әрқайсысы Қазақстан балалары және олардың болашағы үшін қаржылай, заттай көмектесіп, елдің болашақ азаматтарының аяғынан тұрып кетуіне жәрдем беруде. Сара Алпысқызы Назарбаеваның басшылық етуімен Бөбек қоры осы 30 жыл ішінде көптеген нақты жұмыстарды жүзеге асырып, халықаралық деңгейге көтерілді. Бұл таңда Республикалық Бөбек қайырымдылық қорының басшылығымен еліміздің барлық облыс орталықтары мен ірі қалаларында қордың бөлімшелері, Республикалық балалар реабилитациялық сауықтыру орталығы ашылып, онда балалардың денсаулығының қалыпқа келуі, алаңсыз өмір сүруі үшін барлық жағдайлар жасалған. Қор Алматыда тұңғыш рет жетім балаларға арналған отбасы тектес SOS-Қазақстан баллар қалашығын ашты. Бұл Австриядағы халықаралық SOS-Кирнердорф интернационал қорының қайырымдылық көмегінің арқасында іске асты. SOS Балалар Ауылдары мен SOS Жасөспірім Үйлерінде мемлекеттік емес әулеметтік мекемелер 57 жылдан бері Жер бетінің 59 000 жетім және жасөспірім балалар құқығын, мүддесін қорғау жұмысын атқарады. SOS Балалар Ауылдары мен SOS Жасөспірім Үйлерінде балалар педагогикалық, дәрігерлік, әлеметтік бағдарламалар арқылы шұғыл көмек алады, ол ұйымдардың қызметкерлері балаға өз өмірінен орын тауып, білім алып, өз-өзін асырап , халық арасында өмір сүруге ықпалдарын тигізіп, жәрдем береді [3].
Неміс педагогы және философы П.Наторп 1899 жылы әлеуметтік педагогиканың мәні мен негізгі категорияларын анықтайтын Әлеуметтік педагогика еңбегін жарыққа шығарды.
Пауль Наторп халыққа білім беру мен мәдениетті дамыту мақсатында қоғамда тәрбиелік күштердің интеграциясы идеясын қалыптастырды. Ол қоғамның жалпыға бірдей педагогизациялануы үшін күресіп, тәрбиелік одақтар құруға, яғни осы идеяның жүзеге асуына мүмкіндік беретін азаматтар одағын құруға шақырды. Сондай-ақ, бұл қызметті ол әлеуметтік педагогика деп атады [4].
Әлеуметтік педогогиканың бірнеше анықтамалары кездеседі. Т.В.Лодкина оны әлеуметтік ортаның тәрбиелік ғылымы деп атайды. Г.Н.Штинованың пікірінше, әлеуметтік педогогика - бұл жалпы педогогиканың әлеуметтік қызметін көрсететін және барлық жастағы топтардың тәрбие процесін қадағалаушы ғылыми пән. Ал, Е.И.Тихомировтың көзқарасынша, әлеуметтік педогогика өсіп келе жатқан ұрпақ ортасының әлеуметтік факторларының әсерін қадағалаушы, жеке тұлға деңгейінде оптимистік тәрбие іс шараларының тиімді жүйесін шыңдап, шынайылыққа алып келу ғылымы [5,6,7].
А.В.Мудрик әлеуметтік педогогиканы социализация контексіндегі әлеуметтік тәрбиені қадағалаушы педогогиканың бір саласы ретінде қарайды, яғни барлық жастағы топтар тәрбиесі және әлеуметтік категориялы адамдар, бұл тәрбие негізгі болып саналынбайтын арнайы осы үшін құрылған ұйымдарға қатысты [8].
В.А. Никитиннің пікірі бойынша бейімделу ұғымы әр түрлілерді аспектілерде қолданылады. Дәрігерлік-әлеуметтік бейімделу - ауру және зақымдар нәтижесінде, сонымен қатар басқа да физикалық және психикалық шектелген мүмкіншілікті адамның денсаулығы мен еңбекке жарамдылығын қалпына келтіруге бағытталған медициналық және әлеуметтік шаралар кешені. Психикалық бейімделу ұғымы жеке қарастырылмайды [9].
Өз жұмысымызда біз келесі ұғымдарды қолданамыз: психологиялық бейімделу - жасөспірімдердің психологиялық дамуы мен оны қалпына келтіруге бағытталған психологиялық шаралар кешені, баланың қоғамға енуі, бірігуі бойынша түрлі жасөспірімдік дезадаптацияны жеңудің психокоррекциясы мен диагностикасы. Әлеуметтік-психологиялық бейімделу - әлеуметтендіру институтарының (жанұя, мектеп, құрдастардың қатынасы және тағы басқалары) қызметін атқаратын әлеуметтік, психологиялық көмек шараларының кешені.
Әлеуметтік - реабилитациялық психологиялық қызмет балалардың қолайлы, толық құнды тіршілік әрекетіне арналған шарттардың жасалуына бағытталған, олардың білім алуы және дамуы. Ол әлеуметтік - тұрмыстық бейімделуден басталады, яғни балаларды суға, ыстық тағамды жеуге, төсектегі ақжаймаларда ұйықтау және тағы басқалары. Содан кейін, дәрігерлік-әлеуметтік бейімделу - балаларды емдейді, педикулез типтес тұрмыстық аурулардан қорғайды.
Психо-эмоциялық бейімделу бұл - өмір сүрудің қолайлы жағдайларын жасау, қызметшінің және тәрбиешінің мейірімділігі, сонымен қатар, арнайы психотерапиалық әдістер, ең алдымен ойын терапиясы, ертегі терапиясы, психотерапиалық театр.
Қазіргі күні психологиялық-педагогикалық және әлеуметтік психологиялық бейімделудің түрлері мен әдістері айтарлықтай сан алуан және, ең алдымен, жас өспірім дезадаптациясының мінез-құлқына тәуелді болып келеді. Мінез-құлқы мен табиғатына қарай В.А. Никитин жас өспірім дезадаптациясының үш түрін бөліп көрсетеді: патогендік, психоәлеуметтік және әлеуметтік, бұлар өз кезегінде әр түрлі дәрежеде анықталады.
Әлеуметтік бейімделуде дезадаптацияның сипатына байланысты психиканың ақауларын анықтап, әрі оларды түзейтін психологиялық-педагогикалық, түзеуші-диагностикалық бағдарламалар жоғары орын алады. Олар сондай-ақ, адамның танымдық саласымен бірге жеке басының ерекшеліктерін, тұлға аралық қатынастарда жасөспірімнің әлеуметтік статусын қалпына келтіруге әсерін тигізеді.
Жетім және ата-ананың қарауынсыз қалған балалардың бейімделу процесінің іске асуындағы қиыншылықтар жасөспірімде болатын дезадаптацияның аралас түрінің, яғни патогендік, психоәлеуметтік және әлеуметтік түрлерінің болуынан көрінеді. Сол кезде түзетуші-диагностикалық бағдарламалар жоғарыда аталған дезадаптация түрлерінің барлығына бағдарланады [9].
Әлеуметтік жүйе компоненттеріне Т.Парсонстың жүргізген құрылымдық-функционалдық талдауы бойынша әр бір қызмет етуші жүйе қанағаттанарлық түрде төрт мәселені шешуі керек:
1) қоршаған ортаға бейімделу;
2) жүйенің негізгі мақсатының жүзеге асырылуын қамтамасыз ету және оған жету үшін қаражат жұмылдыру;
3) құрылымдық элементтер қызметінің біріктірілуі мен үйлестігі;
4) қоғамда үстемдік етуші құнды бейнені қолдау мен жүйе ішіндегі қысымды жою [10].
Өзінің күйзеліс теориясымен белгілі болған канадалық физиолог Г. Селье басқа бағытты ұстанады, яғни ол қалыптасудың үш сатысынан тұратын жалпы адаптациялық синдром түсінігін енгізген: бірінші - қобалжу, екінші - қарсыласу, үшінші - күйзелу. Ол бейімделуді адамның өмір сүпу кезіндегі қайталанып отыратын үдеріс деп түсіндіріледі. Сөйтсе де жағымды бейімделу және нәтижеге жету жағдайында ағза және тұлға қарсыласы фазасының соңында өзіне белгілі әдістер арқылы сол жағдайды бағындырады. Дезадаптация жағжайында күйзеліс фазасы - дағдарыс орын алады.
Бейімделу үдерісі өзара әсерлесудің барлық деңгейін бірдей қамтиды:
1) сенсерлі-перцептивті;
2) ұсыну;
3) вербальді-логикалық.
Бұл деңгейлердің барлығына антиципациялық үдерістің болуы тән. Алайда, сенсрлі-перцептивті деңгейде антиципация өзекті ағымдық іс-әрекеттермен шектеледі. Ұсыну деңгейінде потенциалды іс-әрекеттердің антиципациясы көрініс табады. Ал, вербальді-логикалық деңгейде ол қызметті жалпы болжау мен жоспарларды қамтамасыз ете отырып неғұрлым толық көрінеді. Осы шақтан болашаққа өту мүмкіндігі және тағы басқалары [11].
Әлеуметтік икемделу мен бейімделу ұғымдарын негізге ала отырып В.П Кащенко [12] балаларды әлеуметтік қалпына келтірудің негізгі әдісі деп - мінез-құлықты және жалпы бүкіл тұлғаны түзету мақсатын алдына қойған медико-терапиялық, оқу-танымдық және тәрбиелік шаралардың синтезін есептеді. Ол тәжірибедегі баланың жасаған әр бір ісі, баланың қатысқан әр бір шарасы оған түзеуші әсер етуі тиіс екенін қалады. Мысалы, балалардың мерекелері болсын ең алдымен әлсіз, мінез-құлқы ауыр, ұяң немесе ұжымдық жұмысқа аз араласатын балаларды тәрбиелеуде түзетуші тәрбие берудің басты құралы болып табылады.
20-шы жылдары жетім балаларды тәрбиелеудің үдерістері толық қалыптасты. Еңбек балаларға тек белгілі бір білім, қабілеттілік бере ғана қоймай, балалар үйінің өзін-өзі қамтамасыз етуінің маңызды көзі ретінде көрінеді. Мұндай бағыт балалардың әлеуметтік бейімделу мәселелері олардың терең эмоциялық жағдайларын қанағаттандыратын, баланың зерттеуге қызығушылығы мен еңбекке белсенділігін ұйымдастыратын тәрбиелік-білім беретін еңбек коммуналары ретінде құрылуын талап етті.
Осы кезеңде тәрбиенің жалпы қоғамдық, сондай-ақ еңбектік бағытының принціпі бекітіледі. Бұл мәселені шешудің маңызды бір құралы болып принциптерін қалыптастыруда Ю.В.Трошинаның үлесі жоғары қоғамдық пайдалы қызметті ұйымдастыру қарастырылады. Үйсіз балалар әрдайым балалар алаңдарын, бесіктер және т.б. жасауға жұмылдырылатыны, бүкіл аймақ тұрғындарына арнап мерекелер ұйымдастырып, кәсіпорындарда болып, ал жаз мезгілінде ауылшаруашылығы жұмыстарына жиі араласатыны белгілі [13].
Осы тұрғыда жастар ортасындағы теріс мінез-құлық қалыптарының кенінен тараған түрлеріне қараусыздық пен қаңғыбастық жатады. Бірінші түсінік жастар ортасындағы жасы кіші - балалар және жасөспірімдерге қолданылады, екіншісі олардан ересектеу жастағы жастар тобына қолданылады.
Қараусыздық, қараусыз өткен балалық - кең тараған, күрделі қоғамдық апат. Қараусыз қалғандар - психологиялық бақылау мен қамқорлықтан шет қалған, қоғамдық өмірлері денсаулықтарына зиянды жағдайларда өмір сүретін жасөспірімдер. Қараусыз қалғандар деп ата-анасынан (немесе қамқоршылығынан) және үйлерінен айырылғандарды ғана есептемеу керек. Егер ата-аналары (немесе қамқоршылары) балаларды тамақ бермей, қатал ұстап, өзі үлгі көрсетіп қылмыс жасауға итермелесе, мұндай ата-аналардың балалары қараусыз болып есептеледі.
Қараусыз қалғандардың негізгі психофизикалық қасиеттері үйсіз өмірде қалыптасады, мазмұны көшедегі қатал күрес пен үлкендердің тәрбиелік көмегі мен қалыпты балалардың ортасының болмауынан қалыптасты. Қараусыз қалғандарды өзін-өзі сақтау инстинкті өте жоғары дамыған, оны өзімен жасты балалар мен жасөспірімдерден байқай алмайсыз. Эмоционалды қозушылық жақсы байқалады, оны көбіне жасанды қоздырғыштар - алкогол, есірткі, тұрмыстық химия заттарын қолдану арқылы күшейтіп отырады. Жыныстық өмірдің сезімтал элементтері қалыпты жастық физиологиялық нормадан бұрын жетіледі де, ол тәртіпсіз жыныстық қатынастарға бару, жезөкшелікке әкеп соғады. Авантюристікке деген ұмтылыс байқалады, ол тәртіпсіздік пен еңбектегі тұрақсыздықтың қалыптасуына әсер етеді. Тіршілік үшін күрес деструктивтік бағыттылықтың агрессивті қасиеттерін қалыптастырады.
Үйсіз өмірдің салдарынан психикалық және физикалық денсаулық пен дамудың жағдайын бұзады. Көптеген қараусыз қалғандарда асқазан-ішек трактының жұмысының бұзылуы, бронх-өкпе жүйесінің бұзылуы, аллергиялық аурулар, венериялық аурулар жиі кездеседі [14].
Заңсыз туылған балалар отбасылары да ерекше назар аударуды қажет етеді. Басынан бастап әкесіз отбасыларында, баланың туу себебінің әртүрлілігіне қарай - жалғыз басты әйелдің, өз күшіне сеніп, бала өсіруге саналы түрде барған жалғыз басты аналар мен кездейсоқ ана болып қалған жасөспірім - жалғыз басты аналардың балалары жедел арнайы көмек пен қолдауды қажет етеді. Олардың болмауы ата-аналары бар болса да жетімдік көру сияқты эскалация құбылысына әкеп соғады.
Көп балалы отбасыларында, тұрғылықты аймақтың ерекшелігіне қарай, баланың дүниеге келуі өмірлік құндылықтардың бірі, ұлттық мәдени-діни дәстүрді ұстану негізі болуы мүмкін. Бірақ, балалардың көптігі - әл-ауқатсыздықтың белгісі де болуы мүмкін, ол ата-аналарының асоциалдық өмір салтын кешуінен (маскүнемдік, аморальдық өмір салты) болады. Балалардың туу себептерінің әртүрлілігі көп балалы отбасыларында әлеуметтік депривация бейнесінің жіктеліп, күрделенуіне әкеп соғады: бір жағдайда - балаларына жеткілікті түрде қамқорлықтың болуы.
Барлық жағдайларда да отбасындағы балалардың депривациясының ортақ салдары олардың керекті әлеуметтік рөлдерді игере алмауы, әлеуметтік шындықты адекватты тұрғыда қабылдап, бағалай білуге қажетті жеке қасиеттерінің қалыптаспай қалуы болып табылады. Отбасының өзінің әлеуметтендіру қызметін атқармауы баланың басқа әлеуметтік институттарымен, соның ішінде мектеппен өзара әрекеттестігін қиындатады, не бұзады, ал мектеп өз кезегінде отбасымен бірігіп ол депривацияны тереңдетеді де, қараусыздықтың күшті факторын қалыптастырады.
ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда қараусыз қалған, бейімделмеген жасөспірімдер үшін арнаулы реабаилитациялық әлеуметтік қызметтер кеңінен таралып отыр. Бұл мекемелердің атаулары әртүрлі - баспаналар, тәрбие үйлері, орталықтар және тағы басқалары. Бірақ олардың негізгі мақсаттары біреу - баланың отбасылық байланысын қайта қалпына келтіру немесе алмастыру. Мұнда негізгі үш бағытты атап өтуге болады:
баланы өз отбасына қайтару;
оған қамқор болатын отбасын табу;
сол мекемеде отбасылық жағдай жасау.
Жоғарыда көрсетілген бағыттардың біріншісін тәжірибе жүзінде шешуде ата-аналармен және балалармен психологтың, әлеуметтік қызметкердің жақсы диалогтық қарым-қатынас орнатып, әңгімелесушісінің тілін тауып, түсінуге тырысуы көмектеседі. Бұл жерде жақсы кеңесшінің рөлі ең тиімді, кеңесші отбасы мүшелеріне проблемаларын өздері шешіп, өздеріне қолайлы жол табуға көмектеседі.
Әрине, мұндай жұмыс барлық отбасыларында жүзеге аса бермейді. Бірақ, ата-аналық құқықтан айырылса да, немесе бала олардан күштеп тартып алынса да, ата-ананың біреуі әлі де болса баласымен жақсы байланысты сақтаған кезде (бұрынғы қараусыз қалған бала ата-аналарымен кездескісі келсе) ата-аналар күні ұйымдастырылуы мүмкін, ал патронажы сәйкес келсе баланы уақытша үйіне жіберуге рұқсат етуге болады. Осы жағдайды бақылап отырған мекеме кейіннен ата-аналық құқығын қайта қалпына келтіруге өтініш бере алады [15].
Егер отбасының бірлігін сақтай алмаған жағдай болса, екінші бағыттағы проблеманы шешуге кірісу керек - бұрынғы қараусыз қалған қамқор болатын отбасын іздеу. Мұндай отбасын табу үшін асырап алушы (орнын ауыстушы) деген түсінікті анықтап алу керек. Баланың оның қалыпты дамуына барлық қажетті жағдай жасалған отбасында тәрбие алуға құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік беру керек.
Асырап алған отбасы - баланы өз аттарына шығарып асырап алатын отбасы емес, тек баланы тәрбиелейтін отбасы. Бірақ, оны алдын-ала тексереді, бала тәрбиеленетін жағдайларына қарайды. Психолог асырап алушы ата-аналардың жеке бас ерекшеліктерін, мінездерін тексереді, отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынасты зерттеп, қорытынды шығарады. Зерттеуден кейін (бақылау, тестер және тағы басқалары) асыраушы ата-аналар әлеуметтік-реабилитациялық мекемемен бітім-шартқа отырады, кейіннен жергілікті әкімшіліктің тапсыруымен асыраушы отбасына психологиялық, құқықтық көмек көрсетеді, бекітілген нормалар бойынша баланы асырауға кететін шығындарды: тамағын, дәрі-дәрмектерін, киімдері, мектеп құралдарын төлейді. Баланы күтуге және тәрбиелеуге жауапкершілік алған асыраушы ата-аналар еңбектері үшін төлем ақы алады, қазіргі жағдайда ол өте аз сома ғана.
Осы жерде негізгі себеп материалдық мүдде ғана ма деген сұрақ туады. Бұл әрине мүмкін. Бірақ екі жақты жауапкершілікті қамтамасыз ететін бітім-шартқа отырғаннан кейін әлеуметтік-реабилитациялық мекеме балалардың асырап алған отбасында қалай өмір сүріп, тәрбиеленіп жатқанын бақылауға құқықты, әрі міндетті [16].
Асыранды отбасында өсіп жатқан бала, отбасы оған қамқоршылыққа алуға немесе асырап алуға құжатын ресмилегенше, мемлекеттің қарамағында болады. Бірақ, арнаулы мекеменің қызметкерлері оларды жеделдетіп, жағдайдың тезірек шешілуіне әрекет ете алмайды, өткені баланы асырап ала алмаған жағдайда да, баланың толық отбасындағы өмірі әлеуметтік реабилитация үшін маңызды.
Сонымен қатар балалардың көпшілігі қамқор болатын, асыранды отбасыларына түсе алмайтыны белгілі, сондықтан үшінші бағыттағы - арнаулы мекемелердің үй жағдайына жақын келетін жағдай ұйымдастыру мақсатын шешу өте маңызды. Мұндай жағдайларды ұйымдастыру үшін ұйықтау, тамақтану, бос уақытты өткізу және еңбек етуге жағдай жасаудың өзі аз, ол тағы да мыналардан тұруы керек:
* балалар мен жасөспірімдерге отбасы бере алатын өмірге маңызды санитарлық-гигиеналық, шаруашылық-тұрмыстық дағдыларды қалыптастыру;
* балалар өмірін отбасы стилінде ұйымдастыру, ол сабақтардың, дәстүрлердің мазмұнында, мадақтау мен қолдауда, үлкендермен сенімді қарым-қатынаста болу формаларында жатыр;
* балалардың әртүрлі еңбек, бос уақытты өткізудегі балалар мен ересектердің әріптестігі сияқты іскерліктері мен дағдыларын игеру процесін құру;
* балада бұрынғы отбасында және қараусыз жүрген өмірінде жоғалтып алған өзінің құндылығы мен қадір-қасиетін бағалайтын сезімді қалпына келтіруге барлық қарым-қатынас жүйесін жұмылдыру;
* баланың бұрнғы өмірлік кезеңінде танымдық әрекетінің (жалпы білім беретін мектеп, КТУ, теңестіру сыныптары, өтемдік оқыту сыныптары) қалыптасуының қандай дәрежеде өткенін ескере отырып, жеке ерекшелігіне қарай оқыту;
* әлеуметтік - реабилитациялық жұмыстың табыстылығы ретінде тартымды, дамытушы еңбекке балаларды тарту.
Сонымен, әлеуметтік жағынан қараусыз қалған балалардың қиын кезінде реабилитациялық мекеменің онымен байланысқа түсіп, жаңа ортаға, жаңа қатынастар жүйесінде бейімделу үшін мыналар қажет: жақсы тұрмысты қамтамасыз ететін, білім алуға және еңбек етуге тартуға қайтадан оралуға мүмкіндік жасаудың жағдайлар кешені; медико-психологиялық тексеруден және қалпы келтіруден өткізу; жеке патронаж.
Әлеуметтік - психологиялық қызметтің негізгі түсінігі - әлеуметтік бейімделу және әлеуметтік оңалту болып табылады [17].
В.А.Никитин бойынша әлеуметтік бейімделуді өзгертілген әлеуметтік ортаға индивидтің үйренуі. Әлеуметтік бейімделудің құралы индевидпен норманы қабылдау және жаңа әлеуметтік ортаның құңдылықтары болып табылады.(Мысалы: балалар үйі, балалар үйінен кейінгі орта оқу мекемесі). Оның ойынша әлеуметтік бейімделу екі формадан тұрады:
1) белсенді - бұл индивидтің әлеуметтік ортаға өзгерту мақсатымен талпынуы;
2) сылбыр, енжар, селқос - бұл оның ықпалына керісінше талпынбауы. Ал әлеуметтік бейімделудің төменгі көрсеткіштері болып индивидтің басқа әлеуметтік ортаға кіруі болып табылады.(мысалға: мекемеден, балалар үйінен қашуы, қаңғыбастығы) [9].
Жетім балаларды оқытудың түрлі нұсқаларын қарастырайық.
1. Ата-ана қамқорлығынан айрылған жасөспірімдер мектеп интернатта жатып, оқиды. Бұл жағдайда екі түрлілік кездеседі:
топтар бір жастағы ұлдар мен қыздардан жасы мен жыныстық белгілері бойынша жинақталған мектеп-интернат. Мұндай класта жинақтауда балалардың қарым-қатынас жасау шеңбері шектеледі, бұл жетім балалардың коммуникативті дағдылардың маңызды дамымай қалуына алып келелері сөзсіз.
топтар жас пен жыныстық белгілері әр түрлі алмастырушы отбасы принципі бойынша жинақталған мектеп-интернат. Кластық қалыптасу принципі сол баяғыдай, алайда бір класта бірнеше алмастырушы отбасы - топтарынан құралған балалар оқиды.
Класты жинақтаудың бірінші, екінші нұсқасы да мектеп-интернат жағдайларында жетім балаларды оқыту олардың әлеуметтік-эмоционалдық дамуына қолайлы жағдай туғызбайды. Өйткені, отбасыларда тәрбиеленген балалармен өмір сүру ортасы шектелген.
Осы мәселені шешудің бірнеше жолдары ұсынылады:
мектеп-интернаттан тыс қосымша білім беру мекемелеріне жетім балалардың белсенді араласуы. Бұл олардың эмоционалды және коммуникативті тәрбиесін молайтады, түрлі микро социумдарда өзінің Мен позициясын анықтауына мүмкіндік береді. Сонымен қатар бала 1 үйірмеге ғана емес, бірнеше үйірмелерге қатысса тіптен жақсы.
мектеп-интернат өте жиі шағын аудан, ауыл-поселке балалары үшін мәдени қалыптастырушы балалар орталығы болып табылады. Мектеп-интенатқа отбасысы бар балалар да келеді. Мұндай балалар жетім балалар үшін коммуникативті қарым-қатынастар жоспарында ғана емес, сонымен қатар эмоционалдық даму жоспарында да аса қолайлы.
балалардың жексенбі, мереке күндері қамқоршы және қамқорлыққа алған отбасыларға, өз туысқандарына бару. Баланың әлеуметтендіру және оның әлеуметтік-эмоционалдық проблемаларын шешудің бұл жолы маңызды. Бала шынайы отбасы шарттарында болады, отбасылық қарым-қатынастар, әліуметтік-тұримыстық шеберлік тәжірибесіне ие болады.
2. Жетім балалар олардың білім деңгейіне сәйкес шағын ауданда мектепке барып, балалар үйінде тұрады.
Қазіргі уақытта жетім балалар үйінде тұрып жатқан балалардың барған мектептерінде кластар топтастырудың екі формасы байқалады:
- мектептерде тек балалар үйінен келген балалар топтасқан жетімдер кластары құрылып жатыр. Оларды жеке кластарға жасанды бөлу осы балалардың агрессивтілігіне алып келеді.
- жетім балалар үшін аса қолайлы болып отбасында тәрбиеленіп жатқан құрдастарымен бірге класта оқу саналады. Бұл жағдайда жетім балалар мектепке және балалар үйіндегі құрдастар ұжымында әр түрлі жағдайда болады. Осы жағдайлардың әрбіреуі түрлі эмоциналдық байқауларға алып келеді [18].
Қазіргі Қазақстанда панасыз балалар және әлеуметтік жетімдік мәселелері өршіп келеді. Ресми мәліметтер бойынша осындай балалар саны көбеюде. Мемлекет жетімдерді әлеуметтік қалыптастыру жөнінде жаңа жүйе құруға мәжбүр. Біздің мемлекет жетім балалар және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды әлеуметтік қорғау жөнінде іс-шаралар қолдануда. Жетім балаларды тәрбиелеу, білім берудің мемлекеттік жүйесін реформалау жүргізілуде.
Балалар үйі жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балаларды қарамағына ала отырып жұмыстарын келесі бағыттарда жүргізеді:
1) баланың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ата-аналарының, туыстарының тарапынан болатын қатігездіктен қорғау (ұрып-соғу, үйден қуу, аштық, зорлау), криминалдық элементтер қолдану;
2) баланың заңды құқықтарын қорғау (ата-анасымен арақатынас, асырап алу, білім беру, мамандық алу және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz