Ықыластың әкесінен игерген алғашқы күйі Қорқыт күйі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Дәстүрлі өнер институты
Дәстүрлі музыкалық өнер және хореография кафедрасы
Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01407(05010600) - Музыкалық білім мамандығы
Қызылорда 2022 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Дәстүрлі өнер институты
Дәстүрлі музыкалық өнер және хореография кафедрасы
Қорғауға жіберу
Кафедра меңгерушісі ________Н.Б. Мирманов
____ ___________2022 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыру
6В01407(05010600) - Музыкалық білім мамандығы
Орындаған: Тұнық Сатай МО-18-1 оқу тобының студенті
Ғылыми жетекші: Сүлейменова Б.Р., п.ғ.к., аға оқытушы
Қызылорда 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың теориялық негіздері
1.1 Ғылыми әдебиеттердегі таным, музыкалық таным мәселелері
1.2Музыканы тыңдау оқушылар танымын арттырудың негізгі әрекеті ретінде
1.3Ықылас шығармашылығының мазмұндық сипаттамасы мен оқушылардың музыкалық танымдық мүмкіндіктерін арттырудағы маңызы
2. Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың әдістемелік мазмұны.
2.1 Музыка сабақтарында Ықылас күйлерін қолданудың бүгінгі жағдайы
2.2 Бесінші сынып музыка сабағында Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыруды ұйымдастырудың тиімді жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Әлемдік білім кеңістігіне ұмтылған жаңа кезеңнің талаптары мектептегі әрбір пән алдында оқушының танымдық мүмкіндіктерін арттырып, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына оң ықпал ету міндеттерін қарастырады Оған Қазақстан Респуликасының Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасының білім беру саласының мемлекеттік тұжырымдамасында, жалпы білім беретін орта мектепті дамыту тұжырымдамасында және басқа да мемлекеттік құжаттарда жеке тұлғаның танымдық әрекетін жоғары деңгейде жетілдіруді басты мақсат ретінде белгіленгені дәлел бола алады.
Бұл орта мектептегі музыка пәніне де қатысты. Музыкалық білім берудің танымдық бағыттылығы музыка өнерінің ең озық үлгілерін: халықтық, классикалық, заманауи музыкамен тығыз бірлікте зерделеуінен көрініс табады. Осы орайда аты әлемге танымал, ұлтымыздың рухани мәдениетінде өшпестей өзіндік орнын қалдырған Ықылас музыкалық мұраларын қастерлеу мен насихаттау бағытындағы жұмыстар әр кезеңде өз өзектілігін жоғалтпақ емес.
Ықылас шығармашылығын зерттеуде филолог, әдебиетіш өнертанушы ғалымдар А.Затаевич, А.Жұбанов, Ә.Марғұлан, А.Сейдембек, Б.Сарыбаев, С.Күзембай, Т.Джумагалиеваның, композитордың өмірі мен шығармашылығын көркем әдебиет түрінде жеткізген жазушы композитор И.Жақановтың, бүгінгі күні қобыз аспабында орындаушылық өнердің қалыптасуы мен дамуын сабақтастықта зерделеп жүрген өнертанушылардың Қ.Уразалиева, А.Ерғалиевалардың еңбектері аса маңызды.
Сонымен қатар белгілі тарихи тұлғалардың өмірі мен еңбектерін жас ұрпаққа таныстырып, олардың адамгершілік, отаншылдық қасиеттері мен дүниетанымын қалыптастыру бағытындағы ғалым педагогтарымыз М.Балтабаев, С. Ұзақбаева, Ш. Құлманова, Дүйсембінова, М. Оразалиева, Ж.Еңсепов А. және т.б.) еңбектері құнды болып табылады.еңбектері аса маңызды.
Дегенменде, қазақ музыка тарихында қобыз өнерін дамытып қалыптастыруға зор үлес қосқан тұлғалардың орындаушылық және шығармашылық сипаттарын ашумен қатар, оны музыкалық білім беру жүйесінің түрлі деңгейлік жүйесінде оқу тәрбие процесінде қолдана білу мәселесі әлі де кенжелеп келеді.
Қойылған мәселенің шешімін іздестіру зертту жұмысымыздың тақырыбын Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың теориялық негіздері- деп алуға мүмкіндік берді
Жұмысымыздың басты мақсаты жалпы білім беретін орта мектепте ұлы күйші композитор Ы.Дүкенұлының шығармашылығын оқушыларға игертіп қана қоймай оның танымдық тәрбиелік мүмкіндіктерін дәлелдей білу
Зерттеудің нысаны - жалпы білім беретін орта мектептегі музыкалық білім мен тәрбие беру процесі
Зерттеу пәні - Ықылас шығармашылығын музыка сабағында қолдану
Зерттеу болжамы: егер, жалпы білім беретін мектепте атақты күйші Ықылас Дүкенұлының шығармашылығы мен аспаптық шығармалары кешенді ьалдалып, яғни оның танымдық, музыкалық танымдық мүмкіндіктері тыңдау барысында қарастырылса онда, ұлы композитордың музыкалық туындылары оқушылардың сезімталдығын оятып киелі ұлттық аспабымызға деген қызығушылық, құрмет пен мақтаныш сезімі арта түседі.
Зерттеу міндеттері:
1 Ғылыми әдебиеттердегі таным, музыкалық таным мәселелерін айқындау.
2. Ықылас Дүкенұлының музыкалық шығармашылығының туындауына ықпалын тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға сипаттама беру;
3. Қобыз аспаптық музыкасының дамуындағы Ықылас күйлерінің алатын орны мен жанрлық ерекшеліктерін қарастыру.
4.Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыруды ұйымдастырудың тиімді жолдарын тәжірибеде көрсету
Ықылас Дүкенұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеуге арналған философ, тарихшылардың, филологтардың, әдебиетшілердің, өнертанушылардың, психологтардың, педагог, музыкант педагог ғалымдар мен әдіскерлердің еңбектері, ҚР білім беру туралы Заңы, ҚР білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы, ҚР білім беру стандарттары мен музыка бағдарламалары
Зерттеу кезеңдері:
бірінші кезеңде зерттеуге алынған мәселе бойынша музыкалық, ғылыми-педагогикалық әдебиеттермен танысып, жинақталған материалдарға талдама жасалалынды, ғылыми-ұғымдық аппараты анықталады.
Ықылас Дүкенұлының композиторлық шығармашылық мұрасына талдама жаслынды, жүйеге келтірілді, оқу процесінде қолдану мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
- Ықылас Дүкенұлының шығармашылығының музыка тыңдау барысындағы танымдық мүмкіндіктері айшықталды
- Ықылас Дүкенұлының музыкалық шығармашылық мұрасының туындауына ықпалын тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға талдау жасалды;
Ықылас күйлерін музыка сабағында тыңдату мен қолданудың тиімді жолдары негізделді.
1. Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың теориялық негіздері.
1.1 Музыкалық білім беру педагогикасындағы музыкалық таным мәселелері.
Музыка сабағының пән және өнер ретіндегі ерекшелігі яғни, түрлі өмір құбылыстарын дыбыстық бейне арқылы шындықты игерудің көркемдік құралы болуы, оқушыларға дүниені көркемдік тұрғыдан тануында жетекші міндет атқарады. Ал, бұл міндетті жүзеге асыру үшін мектеп кезінен бастап музыкалық өнерге деген қарым-қатынас қажеттілігі туындау керек. Ол, әрине ең алдымен баланың танымдылық мүмкіндіктерін дамытумен байланысты.
Басқа өнер түрлеріне қарағанда музыка адамның адамгершілік жағына, санасына ең қуатты ықпал ететін өнер түрлерінің бірі. Сондықтан музыканың танымдылық мүмкіндіктері бүгінгі күні музыкалық бағыттағы ғылымдармен қатар психологиялық, философиялық тарихи және әлеуметтік және басқа ғалымдар тұрғысынан зерттелуде. Сондықтан біз музыкалық таным мәселесін анықтауда оны философиялық, психологиялық және өзіміздің зерттеу жұмысымызға қатысты музыкатанушылық тұрғыдан қарастыруға тырыстық.
Ежелден адамзат жаңа білімдерді алуға әрқашанда ұмтылғаны белгілі. Тіршілік құпияларын меңгеру-адамзаттың ұлы мақтанышы болып табылатын ақылдың шығармашылық белсенділігіне жоғары ұмтылыстарының көрінісі. Өзінің дамуында ол болмыстың мәніне үңілудің және шектеуліден жан-жақты шындыққа жетудің ұзақ және күрделі жолынан өтті. Бұл жолда көптеген айғақтар, табиғаттың, қоғамдық өмір мен адамның өзінің қасиеттері және заңдары ашылып тіл арқылы жинақталып қорытылған білімі мен оның нәтижелері жүйеленіп, дүниетану теориясы немесе гносеология ғылымы туындады.
Таным теориясы немесе гносеология (гр. gnosis-таным, logos-ұғым, iлiм) философияның алғашқы даму кезендерiнен келе жатыр. Гносеология-адамның танымдық iзденiстерiнiң табиғатын, бiлiмнiн шындыққа қатынасын, оның мәдениет және қатынастар-байланыстар жүйесiнде алатың орынын, даму шарттарын, ақиқат өлшемiн және сонымен қатар, шынайы бiлiмдерге жету заңдылықтарың мен әдiс-тәсiлдерiн қарастырады. [23, 409-410бб.]
Гносеологиядағы орталық ұғымдарға таным субъектісі мен таным объектісі, білім, таным жатады. Білім-адамның санасында берілген, өзінің қызметінде шынайы дүниенің заңды байланыстарын бейнелейтін объективті шындық Таным-адамның санасындағы ақиқаттылық және нағыздықтың оны одан өрі өзгерту мүмкіндігін мақсат ететін, мақсатты бағытталған белсенді бейнелену үдерісі.
Таным барысында болмыстың түрлі қырлары ашылады, қоршаған дүниедегі заттардың, құбылыстардың сыртқы жақтары мен мәні ашылады, сонымен қоса таным қызметінің субъектісі - адам адамды, демек, өзін-өзі зерттейді. Демек, таным-адам қызметінің қоршаған дүниені және ондағы өзін тануға бағытталған арнайы түрі.
Адам таным бойынша әрекеттің екі негізгі түрін жүзеге асырады: қоршаған дүниені өзге ұрпақтардың танымдық қызметінің нәтижелері арқылы таниды (кітаптар оқиды, білім алады, материалдық және рухани мәдениеттің; барлық түрлерімен қауышады); - қоршаған дүниені тікелей таниды (өзі немесе адамзат үмітін бір жаңалық ашады).
Білім терминінің үш аспектіде қолданылатынын естен шығармау керек: бірдеңені істеу, жүзеге асыру үшін хабардар болуға негізделген білім мен машық қабілеттері; кез келген танымдық мәні бар ақпарат; практикамен өзара байланыста болатын ерекше танымдық бірлік. Соңғы екі аспекті ерекше философиялық пән - таным теориясының (гносеологияның) зерттеу объектісін құрайды.
Таным теориясының философиялық пән ретіндегі зерттейтіні мыналар: тұтас түрдегі танымның сипаты, оның мүмкіндіктері мен шекаралары, білім мен шынайылықтың, білім мен сенімнің, таным субъектісі мен объектісінің ара-қатынасы, ақиқат және оның өлшемдері, танымның формалары мен деңгейлері, оның тарихи, әлеуметтік-мәдени негіздері, сонымен қоса білімнің түрлі формаларының ара-қатынастары. Қазіргі философияда таным ортақ мәселелердің бірі болып табылады және басқа ғылым салалары үшін де, айталық музыкалық білім беру педагогкасы үшін әдіснамалық негіз болып табылады. Дүниетаным проблемалары музыкалық білім беру теориясы мен практикасының барлық аспектілерінің, деңгейлерінің өн бойына сіңісіп жарып өтеді..
Музыкалық білім беру педагогикасының ең маңызды әдіснамалық бағыт- бағдарының қатарына философиялық тұрғыдан пайымдалған диалог категориясын жатқызамыз.
Музыкалық білім беру педагогикасындағы диалог - қарапайым құрал, әдіс қана емес. Бұл музыкалық білім беру процесінің мәндік негізі, оның әдіснамалық принципі, өйткені музыка тұлғалық және тұлғааралық қарым-қатынастың бір сәттегі актісі. Диалог қайсы бір эгоистік тұйықтықтың, алдын алып, болдырмауға қызмет етеді. Шынайы рухани диалог жағдайында педагог оқыту емес, әрдайым оқушыға өздігімен білім алуды үйретуге талпынады.
Сонымен қатар философия бүгінгі музыкалық білім беру педагогикасының мазмұндық өзегін құрайтын мәселелерді, категорияларды және құбылыстарды ғылыми тұрғыдан қарастырады. Тіпті ерте кездің өзінде-ақ Аристотель музыкалық білім беру педагогикасында өнер дегенді қалай түсінеміз, музыканың мәні неде және музыканың адамға қалай әсер ететіндігі жөніндегі бүгінде көкейтестілігін жоймаған мәселелерді қоя білген.
Аристотель алғашқылардың бірі болып көркемдік танымның ролі мен ерекшелігін аңғаруға, музыканың катарсистік (тазару, арылу) мүмкіндігін ашуға, өнер туындыларының эстетикалық құндылығының табиғатына негіздеме беруге, музыканың адамға және оның психикасына ықпал ету ерекшеліктері мен әлеуметтік мінез - құлқын анықтауға талпынды. Музыкалық білім беру педагогикасының шиеленіскен түрде пайымдауды қажетсініп келген (және әрдайым қажетсінеді де) сан түрлі проблемалары мен ұғым - түсініктері үнемі философиялық ой - пікір назарында болып келеді. Оған өнердің мән - мағынасы туралы, ондағы адам мен әлемнің сұлулығының бірлігі, олардың өзара қарым - қатынасы туралы идеяларды жүзеге асыру мәселелері мысал бола алады.
Атап айтқанда, дәл осы Адамдағы адамилықты дамытудың қажеттігін дәріптеуші гуманиттік бағыттылықты бүгінгі күні философия да, педагогиканың барлық саласы да, соның ішінде музыкалық білім беру педагогикасы да түйісу үстінде.
Соңғы кездерде музыкалық білім беру педагогикасы мен философияның өзара әрекеттестігі жеке тұлға (оқушының) танымын қалыптасуы проблемасы ерекше ден қойылатын жаңа мазмұнмен толығуда.
Музыка тануға деген қажеттік музыкалық іс-әрекет практикасында қалыптасқан музыканың құрылымының ішкі заңдылықтарын анықтайтын және жүйелейтін дәстүрлерді және музыкалық мәдениеттің интонациялық тәжірибесін жинақтаушы көптеген трактаттарды, ілімдерді, теориялық тұжырымдарды өмірге әкелді. Бұндай трактаттардың туындауы өз кезегінде соларға сәйкес музыкалық - педагогикалық пікір, көзқарастарда көрініс тапқан музыканың табиғаты және оның функциялары жөніндегі музыкатану білімдерді байытты. Сөйтіп музыкатаным музыкалық білім беру педагогикасы тарихи даму процесінде үнемі бірін-бірі өзара байытып отырды. Өйткені белгілі бір музыкалық мәдениеттің аясында тәжірибені жеткізу, меңгерілетін музыкалық материалға сәйкес музыкалық-педагогикалық технологияны өңдемелеуді талап етеді. Осылайша әрбір жаңа музыкалық- педагогикалық технология тұтас алғанда музыкалық мәдениеттің әрмен қарай дамуына өз ықпалын тигізіп отырды.
Музыкатанымдық зерттеулер айталық, музыкалық шығармалар, музыкалық жанр, сазгерлердің шығармашылық өмірбаяны сияқты нақты құбылыстарды және стильдердің ауысымының тарихи процесі, музыкалық жанрлардың даму эволюциясы, музыкалық шығармашылықтың әлеуметтік-мәдени, ұлттық контекстісі ретіндегі жалпы құбылыстарды қарастыратын, күрделі иерархиялық және көпфукционалдық жүйе болып табылатын музыка өнерін және музыка мәдениетін зерттеуге бағытталады.
Бүгінгі таңдағы философияның, психологияның, антрополгияның, құрылымдық лингвистиканың, семиотиканың, математиканың, кибернетиканың және т. б. ғылымдардың жетістіктері мен тәжірибесін сіңірген позиция музыкатану саласындағы зерттеулердің әдіснамалық негізі болып танылады.
Музыкатанымдық зерттеулерде қолданылатын құралдардың сан түрлілігіне қармастан олар қай дәрежеде болсын музыканың интонациялық табиғатын санамен пайымдауға бағытталған. Музыканың музыканы басқа өнер түрлерінен ерекшелеп көрсететін арнайы қасиеті - дәл сол интонациялық табиғаты.
Б.В.Яворский мен Б.В.Асафьевтің музыканың интонациялық табиғаты жөніндегі зерттеулері отандық музыкатануда интонация теориясының өңдемеленуінің ізашары болды. Музыкалық интонация ұғымының шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде сан түрлі мағынада және сан қилы түсіндірілуі осы музыкатану терминін жүйелеу және оның мән - мағынасын нақтылау қажеттігін тудырады.
Осы заманғы музыкатанушылар музыканың интонация ұғымының түрлі деңгейдегі пайымдауларын ұсынады. Мәселен, интонация көркемдік контекстегі Е.А.Ручьевская) міндетті түрде белгілі бір көркемдік мән - мағынаны иеленген музыкалық - мәнерлеу құралдар жүйесінің қайсы бір элементі болуы мүмкін. Бұндай интонация автордың жеткізейін деген ойын білдіріді және тек қана санамен орындауында және тыңдаушының санамен қабылдауында өмір сүреді.[24, 4б.]
Сонымен бірге интонация сазгердің ойын білдіре отырып тек бір ғана нақты адамның ғана емес, бүткіл бір дәуірдің дүниеге көзқарасын, дүниеге қарым - қатынасын, дүниені түйсінуін, дүниеге зер салуын пайымдауға қабілетті. В.В.Медушевский айтқандай интонация музыка өнерінің әлеуметтік және эстетикалық функцияларын иемдене отырып, бүткіл мәдениеттің тәжірибесін өз бойында ұйытуға мүмкіндігі бар. Сондықтан музыкалық интонация үшін мәдениеттің түрлі қабаттарында (халықтық, рухани - діни, зиялы) жинақталған дүниетанымдық ұстанымдарды, музыканың күш - қуатын, музыкалық шығармашылықтың типтерін айыра білу оны анықтаушы фактор болып саналады. Бұндай музыкалық интонация мәдениеттің шоғыры ретінде музыкалық шығармашылықтың тарихи, ұлттық, жеке деңгейлерінде түрліше өрістейді және стильдік, жанрлық дәстүрлерде өзінің айшықтылығымен сипатталады. [25, 23б.]
Міне, сондықтан да интонация да, жанр да, стиль, образ және т.б. музыкатанымның өзге ғылымдармен. Сонымен бірге музыкалық білім беру педагогикасымен тоғысудың негізінде жататын дәл сол музыкатанымдық тірек категориялары болып саналады.
Музыкатанымда интонация категориясы музыкалық тондарды биіктігіне қарай ұйымдастыру ретінде, музыкалық пікір айтудың үлгісі (манера), дыбыстап айтылғанда санамен пайымдау ретінде, музыканың семантикалық бірлігі және т.б. ретіндегі түрлі деңгейлерде қарастырылады. Осыған байланысты интонация теориясының интонациялық ортақтастығы мен айырмашылығын анықтау негізінде музыка мен сөйлеудің өзара байланысы; арнайы ерекшелігі ретіндегі музыканың процессуалдығы; өзінің тарихи эволюциясы барысындағы музыкалық интонацияның семантикасы сияқты аспектілері мейлінше белсенділікпен зерделенуде.
Музыкатанымдағы осы проблемалардың зерттелуі педагог- музыканттарды музыкалық білім берудің мазмұны мен әдістерін интонациялық тұрғыдан қарастыруға түрткі болды.
Педагогикалық процесс жағдайында музыканың интонациялық табиғатын ашып көрсету деген нені білдіреді?
Музыкалық білім беру педагогикаксында интонациялық тұрғы музыкаға бойлап енужәне музыканы жанды өнер ретінде қабылдау проблемаларын пайымдауға байланысты қолданылады. Және осы бағытта жасалатын алғашқы қадам музыклық және сөйлеу интонацияларының ортақтастығын және өзгешелігін анықтау сияқты интонация теориясының аспектілеріне бет бұру болып саналады.
Бағдарламалардың қай-қайсысында да интонациялардың типтерін олардың семантикалық (бейнелеу, мәнерлеу) функциялары және эмоционалды-бейнелілік, жанрлық тұрғы (лирикалық,қаһармандық, драмалық және т.б.) негізінде анықтау байқалады.
Педагог-музыкант үшін интонацияны барлық музыкалық мәнерлеу құралдарының біріктірілуі ретінде қарастыру мәнді болып саналады. Бұндай тұрғы интонацияны мазмұн мен форманың бірлігін танытатын дыбыс кешенділігі ретінде түсіндіру болашақта әрі қарай дамытылады.
Музыкалық білім беру педпгогикасында музыканы интонацмялық процесс ретінде аңғарту үлкен маңызға ие.Бұл ретте интонация музыкалық форманың даму өзегі ретінде түсіндіріледі.
Интонациялық теория туындағанды туындату әдісі материалмен ойша эксперимент жүргізу әдісі, қайта интонацмялау әдісі және т.б. сияқты оқушылардың музыканы бағамдау әдістерінің жасалуына негіз жасады.
Интонация ұғымы педагогикалық талдау беруде түрліше мағыналық ракуста қарастырылады. Оларды таңдау интонациялық тұрғының қандай іс-әрекеттің түрінде, музыканың қандай музыкалық материалдың үлгісінде зерделенетініне, педагог- музыканттың алдында қандый нақты педагогикалық міндеттер тұратындығына байланысты болды.
Дей тұрғанмен, интонацияның табиғатын пайымдауға байланысты бірқатар проблемалар әлі де болса музыкалық- педагогика ғылымы мен практикасы аясынан сырт қалуда. Мәселен, музыкалық білім беру педагогикасы үшін музыкалық интонацияның семантикасын оның тарихи эволюциясы барысында зерттеу, сонымен бірге оның көркемдік мазмұнын меңгерудің бір кезеңі ретіндегі музыкалық шығарманың интонациялық дамуын және интонация драматургиясын ой таразылаудың болашағы зор болғанымен оған қажетті деңгейде назар аударылмай келеді.
Практика жүзінде шешімін таппай келе жатқан авторлық және орындаушылық интонацияның жекелігін, ерекше екендігін анықтауға, ХХ ғасыр музыкасының интонациялық өзгешелігін оған ізашар болған музыкалық дәстүрлермен өзара байланыста анықтауға байланысты музыкатанымдық проблемалар зерттеуді талап етеді.
Музыкалық білім беру педагогикасы үшін музыканың интонациялық табиғатын жанрлық тұрғы деңгейінде меңгеру проблемасы аса маңызды болып саналады. Бүгінгі күні отандық музыкатануда музыкада орындаушылықты орныққан мазмұны және құралдары типтерімен белгілі бір әлеуметтік міндеті мен өмір сүру формасының аясында қалыптасқан музыкалық шығармалардың типі ретіндегі жанр туралы пайымдау берік орын алған.
Дәл осылайша музыка өнерін типологиялау проблемасы отандық музыкатанудағы музыкалық жанрлар теориясы саласында маңызды ие болып отыр. Бұл теория кәсібіи академиялық және халық музыкасын зерделеу негізінде жасалған. Осыған байланысты міндеті мен өмір сүру жағдайының орындаушылық құралдары, музыканың өзге түрлерімен байланысы, мазмұнның типі және т.б. сияқтыларды негізге алатын музыкалық жанрлардың типологиясының түрлі тұжырымдамалары пайда болды . Е.В.Назайкинский отандық музыкатанымда музыка өнерін жанрлық жіктемелеу тұжырымдамаларын жинақтау және жүйелеу барысында және жанрлық жіктемелеуде негізге алынатын әлеуметтік факторға сүйене отырып музыканың өмір сүруінің үш:синкреттік және бұқаралық-коммуникациялық жанрлық формасын ажыратып берді: [26, 41б.]
Жанрлық жіктемелердің музыкалық білім беру педагогикасы үшін маңыздылығының бағасы өлшеусіз. Музыкалық жанр өзінің коммуникациялық, семантикалық және жинақтаушылық функциялары арқасында мәдениеттің зердесін сақтаушы генетикалық код-кесте (Е.В.Назайкинский) күш-қуатына ие. Басқаша айтқанда, жанр бәлкім тыңдаушы мен сазгердің, болмыс пен оның көркем шығармаларда бейнеленуі арасындағы тікелей келістіруші бола алады. Мәселен, жанрлық типологиялау арқылы музыка тілінің ұғымдық, мән - мағыналық ұяшықтары бекиді, сөйтіп тыңдаушыда олардың семантикалық маңызын, мағынасын оқып алу мүмкіндігі пайда болады. Сонымен бірге әлеуметтік фактор музыка өнерінің адамның өмір тәжірибесін және оның іс-әрекетінің байланыстары жөніндегі есіндегіні бекітеді және жандандырады.
Жанр осылайша тыңдаушы мен сазгердің арасында, болмыс пен оның көркем шығармаларда бейнеленуі арсындағы келістіруші бола отырып, кез - келген музыкалық - коммуникативтік процеске негіз болады. Сондықтан музыкалық - педагогикалық зерттеулердегі жанр категориясы музыка өнерін меңгеру проблемаларының шешімін іздестіруде бірден - бір тірек екендігін мойындауға тиіспіз.
Музыкалық білім беру педагогикасында жанрлық тұрғы бірнеше деңгейде жүзеге асырылады. Мәселен, музыкатануда ұсынылған түрлі варианттағы жанрлық жіктемелер музыкалық материалдарды сұрыптау мен оны ұйымдастыру үшін негіз болады.
Осы ретте оқу материалын құрудың бағдарламадағы музыкадан-бағдарламалық емес музыкаға және керісінше жанрлық негіздерді қарапайым формадан күрделі формаларға қарай сипаттау сияқты түрлі жолдары ұсыналады. Бұндай бағдар практика жүзінде барлық оқу бағдарлаламаларында байқалады. Олардың кейбіреулерінде жекелеген тақырыптарды оқытуда музыкалық материалдарды жеке орындалатын музыкадан ансамбльмен және оркестрмен орындалатын музыкаға қарай өту принципі бойынша құрастыру ұсынылады.
Ресей педагогы академик Б.Кабалевскийдің музыкалық білім беру ұстанымында оқушыларға музыкалық жанрларды олардың тұрақты белгілерін анықтау арқылы меңгерту проблемалары марш, ән және би сияқты жанрлар мысалында шешімін табуда. Бұл ретте педагог-музыкант өзінің назарын осы жанрларға тән болатын типтік образды-эмоционалдық мазмұнға аударады. Оқушыларды әндік, билікілік, марштық категорияларымен таныстыру оларды келешекте мәселен,симфония, сонато, концерт, опера және т.б. күрделі жанрларды зерделенуіне дайын болуын қамтамасыз етеді.
Дей тұрғанмен, музыкалық білім беру педагогикасы үшін жанр категориясының тірек ретіндегі маңыздылығына қарамастан, осы категорияға байланысты қарстырылатын музыкатанудың көптеген проблемалары ғылыми музыкалық - педагогикалық тұрғыдан зерделеуге қол жеткізілген жоқ.
Мәселен, халықтық және кәсіби жанрлардың, жеңіл және салиқалы музыканың өзара әрекеттестігі жолдары, сонымен бірге соната, симфония, концерт және т.б. күрделі жанрлардың типтік белгілерінің тарихи эволюциясы проблемалары, олардың тематизмінің жанрлық бастау бұлағы, сондай-ақ жанрлық интонациясын анықтау, жеке сазгерлік мәнердегі интерпретациясын талдау мәселелері зерттеу нысанасы ретінде қолға алынбай жатыр. Жанр және ХХғасыр музыкасындағы жанрлық дәстүр де өзінің музыкатаным саласынан зеттелуін және педагогикалық пайымдалуын күтуде.
Осы аталған проблемалардың шешімін табу педагог- музыканттың жанр мен стиль, жанр мен форма, жанр мен категориясының айырмашылықтарын және арақатынастық сипатын ұғынып - түсінген жағдайда ғана мүмкін болады.
Музыкалық білім беру педагогикасында күрделі де, әлі де болса шешімін таппай келе жатқан проблеманың бірі музыкалық стиль категориясының педагогикалық түсініктемесі (интерпретациясы). Музыкалық стиль (мәнер) дегенді белгілі бір идеялық-образдық мазмұнды нақтылы көрсетуге қызмет ететін мәнерлеу құралдары жүйесі ретінде пайымдаймыз.
Осы заманғы отандық музыкатануда музыкалық стиль проблемасын зерттеу интонация теориясы негізінде жүргізілуде. Музыкалық стиль дегенді музыкалық шығармашылықтың музыкадан тыс факторларының ықпалымен орныққан және белгілі бір идеялық-образдық мазмұнды нақты көрсетуге қызмет ететін мәнерлеу құралдарының жүйесі ретінде түсіну қажет.
Сазгердің дүниеге көзқарасы және дүние туралы түсінігі, дәуірдің идеялық-тұжырымдық мазмұны, музыкалық-тарихи процестің жалпы заңдылықтарын жатқызады. Зерттеушілер музыкалық стильдің басты детерминаты санаты ретінде шығармашылықты тұлғаның мінезін, оның эмоционалдық бітістерін (Е.В. Назайкинский), сазгердің шығармашылықты ойлау ерекшеліктерін (М.К. Михайлов), оның әлемді руханилықпен көре білуін (Е. В. Медушевский) атап көрсетеді. Сонымен бірге элеуметтік - тарихилық, ұлттық, жанрлық және т.б. стилқұраушы факторлардың (С.С.Скребков, Т.Н. Ливанова) стильдік жүйенің маңыздылығына ерекше назар аударылады. [24, 64-65бб.]
Бұның бәрі зерттеушілік ойды дәуірлік (тарихи стиль), ұлттық, көркемдік бағыт, авторлық, орындаушылық, жанрлық тәріздес стилдер жүйесінің иерархиялық деңгейлерінің бірлігін іздестіруге бағыттайды.
Музыкатанымдық еңбектердегі стильдік жүйенің түрлі деңгейлерінің өзара байланысы музыкалық - мәнерлеу құралдарын (М.К.Михайлов, Е.В.Назайкинский) пайдалануда жалпы мен ерекшенің, жүйелік пен жүйеден тыстың, типтік пен жекеліктің арақатынасы ретінде ашылып көрсетілуде. Бұл ретте типтердің өлшемі тек қана тарихи - мәдени және эстетикалық тұрғыдан ғана емес, осы заманғы адамның стильдік қабылдау тұрғысынан да қарастырылады. (Е.В.Назайкинский). Осыған байланысты музыкалық білім беру педагогикасы үшін музыкалық стиль теориясының психологиялық аспектілерін қарастыру және интонациялық қор, ішкі - есту фоны (М.К.Михайлов), стильдік күйге келтіру, стильдік сезім, стильдік апперцепция (Е.В.Назайкинский) сияқты ұғымдарды ғылыми айналымға ендіру көкейкесті болып саналады. [24, 65-66 бб.]
Музыкалық білім беру педагогикасында стильдік тұрғының жүзеге асырылуы түрліше көрініс береді. Мәселен, жалпы білім беретін мектептер үшін дайындалған музыка бағдарламаларының барлығында түрлі еуропалық стилге жататын шығармалар ендірілген. Бұл жерде музыкалық материалдарды стильдік белгілер бойынша ұйымдастыруда педагогтың басты назары тарихи дәуір стилі, ұлттық стиль, бағыттар стилі, сазгерлік стиль, орындаушылық стиль сияқты белгілі бір стильдік жүйенің деңгейлерін меңгеруге аударылады.
Музыкалық стильдердің иерархиялық деңгейлері Ю.Б.Алиев және Е.В.Николаева дайындаған жалпы білім беретін мектептердің жоғары сыныптарына арналған бағдарламасында сан қырлы көрініс тапқан. Бұл бағдарламада музыкалық материалдарды ұйымдастыруда тарихи стилдердің ауысымының хронологиялық принципі негізге алынған. Ал жекелеген тарихи стилдерді зерделеу аясында халықтық музыкадан кәсіби музыкаға; дәуірдің стильдік бағытынан жеке сазгерлік стильде ұйғарылуына; жеке сазгерлік стилден, жеке орындаушылық стильге бірізділікпен ауысу ұсынылады. Материалдарды осылайша жүйелеу интонациялық - есту және стильді теориялық меңгерту элементтерін пайдалану қажеттігін көздейді. [27]
Музыкалық білім беру педагогикасында стильдік тұрғыны жүзеге асыруда музыкатынымдық стильдік талдау әдісін қайтара интонациялау маңызды роль атқарады.
Стильдік талдау әдісін жасауда педагог - музыканттар шығармалар мен мәнерлеу құралдарының ұқсастығын есту арқылы ажырату, есте жаңғырту ретінде тусіндірілетін оның ең маңызды компоненті стильдік есту атрибуциясына сүйенеді. Стильдік - есту талдау әдісі (Ю.Б.Алиев, Б.Л.Стробинский) және музыканы аңғарып, пайымдаудың интонациялық-әдісі (Е. Д. Критская, Г. П. Сергеева) міне, дәл осыған бағытталған. [24, 77-78 бб.]
Стильдік тұрғының музыкалық білім беру педагогикасында жүзеге асырылуының ерекшелігі музыкалық стиль категориясының педагогикалық түсініктемесінде (трактовка) өлшеу нүктесінде (точка отсчета), немесе, түпкі көзқарасқа (угол зрения) жөн сілтейтін педагогикалық тұжырымдамалармен анықталады. Егер, музыкадан туындап және музыкаға сүйенетін (Д.Б.Кабалевский) педагогикалық тұжырымдаманы негізге алсақ, онда стильдің педагогикалық түсініктемесі белгілі бір идеялық- образдық мазмұнды нақтылы түрде көрсету үшін қызмет ететін мәнерлеу құралдары жүйесі ретінде стильдің музыкатанымдық анықтамасымен сәйкес келеді. Бұндай жағдайда педагог-музыканттың алдында музыкалық - интонациялық құралдардың ерекше жүйесін және оқушылардың оларды жеткізе білу және меңгеру формаларын нақтылау міндеттері туындайды. Өзге ден қоюлар (акценттер) стильдік тұрғыны пайдалану барысындағы баланың мүмкіндіктеріне (Ю. Б. Алиев) қарай бағдарланған педогогикалық тұжырымдамалар контексінде көріне алады. Бұл жағдайда музыкалық стиль категориясын зерделеу, ең әуелі қабылдау психолгиясы тұрғысынан жүзеге асырылады. Осы тұрғыдан келгенде музыкатанымда стиль бірнеше нақты шығармаларды есту арқылы қабылдау тәжірибесінің салдары болып саналатын жеке және ұғымдық санада объективті өмір сүретін талдап қорытылған ұғым-түсінік ретінде пайымдалады(трактуется). Мұндай қабылдаудың нәтижесі нақты музыкалық-көркемдік обьектілер негізінде пайда болған түрлі стильдердің образдарының ықшамдалуы болып табылады. Стильді осылайша пайымдаудан туындай отырып, оқушылардың стильді тану шекарасы жөніндегі мәселе балалардың есту түсініктерімен және музыканы қабылдау қабілеттеріне сүйенген осы тұжырымдаманың аясында шешімін табады. [28]
Сірә, осы педагогикалық тұрғылардың екеуі де бірімен-бірі диалектикалық өзара байланысып бірін-бірі толықтырып тұратын болса керек. Музыкалық білім беру педагогикасында музыкалық стильді танудағы дәл осындай екі жақты көзқарастың түйісуі стиль теориясын және музыкатанымда тәржімеленген стильдік талдау әдісін педагогикалық пайымдау үшін бастау көзі болып табылады.
Музыкалық білім беру педагогикасында стильдік тұрғыны өңдемелеудің болашағы идеялық-мазмұндық жағының қағидаларын стильдік дәлелдемелеу әдістерін меңгеруде есту тәжірибесі мен ізашар және ілеспелі дәстүрлер туралы білімдер негізінде стильді көп деңгейлі белгі-нышандардың жүйесі ретінде пайымдауда, стильдік эволюцияның заңдылықтарын оқушылардың стильдік - есту тәжірибесі, стильдік параллельдер, шығармалардың өзге өнер түрлері туындыларының аналогиясы деңгейінде анықтауда, музыкатануда да музыкалық білім беру педагогикасында да түрлі зерттеушілік көзқарастарды жақындатудың табиғи процесі болып табылатын музыканың, сондай-ақ музыкалық жанрлардың интонациялық табиғатын меңгеру барысында стильдік түрғыны пайдалануда көрініс табуы тиіс. [24, 56-66бб.]
Музыкалық танымның психологиялық бағыттылығы музыка пәні мұғалімінің оқушылардың музыкалық қабілеттерін мақсатты бағыттылықпен дамыту процесінде және оның өзіндік принциптерін жүзеге асыруда қамтамасыз етіледі. Ондай принциптерге сана мен іс-әрекеттің бірлігі; психикалық процестерді тұтастық пен жүйелілік тұрғыдан түсіну жатады. Сана мен іс-әрекеттің бірлігі принципі музыкалық білім берудің психологиялық және педагогикалық проблемаларын әдіснамалық талдауды іс-әрекеттік тұрғыдан жүзеге асыруды көздейді. Музыкалық қабілеттердің кейбір аспектілерінің дамуын, музыкалық сананың динамикасын сипаттайтын музыкалық-танымдық процестерді (музыкалық қабылдау, ойлау, ес және т.б.) зерттеу музыкалық қабілеттердің іс-әрекетін ұйымдастыру негізінде дамып қана қоймай, оның қалыптасатындағы, жаңадан пайда болатындығы жөніндегі қағидаларға жүгінеді.
Сонымен музыкалық білім берудің танымдық бағыттылығы музыка өнерін халықтық, классикалық, діни - рухани, жаңа кезең музыкасының тығыз бірлігіне сүйене отырып зерделеуде көрініс табады. Музыкалық білім беру музкалық іс-әрекет практикасында қалыптасқан музыка мәдениетінің интонациялық тәжірибесін зерделеп, музыка құрылымының ішкі заңдылықтырын айқындайтын ілімдерге, теориялық тұжырымдымылырғы сүйенеді. Оқушыларға музыкалық білім беруде музыка пәні мұғалімінің нақты педагогикалық міндеттерін шешуде интонациялық тұрғы, жанрлық тұрғы, стильдік тұрғыдан келу музыка өнерінің адам мен қоғам өміріндегіалатын орнын, қоршаған дүниені көркемдік тұрғыдан меңгерудің ерекше формасы ретінде оның мәнін салмақтауға көмектеседі.
Музыкатанымдық бағыттылығы. Жеке тұлғаның музыка өнеріне кірігуі музыканы тыңдау, орындау және музыка шығару сияқты іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Музыканы тыңдаудың музыкатанымдық бағыттылығы өнер туындыларымен таныстыру ғана емес, оқушылардың музыкалық шығармаларды толыққанды қабылдау іскерлігін, дағдыларын қалыптастыру, музыкалық, шығармашылық қабілеттерін, музыкаға қызығушылығы мен музыкалық талғамын дамыту міндеттерін шешіп отырады. Ол үшін оқушыларға музыкалық образдың мәнелілігі, мәнерлеу құралдары, музыкалық ойдың өзегі болып табылатын интонация жөнінде түсініктер, музыкалық шығармалардың формалары туралы мағлұматтар беріп, музыкатанымдық білімдерге икемдеу қажет.
Музыкалық танымды адамды тәрбиелеу мақсатындағы педагогикалық мәселе ретінде қарастыруды, музыкалық шығармаларды танудың ерекше бір түрі көркемдік таным деп те атауға саяды. Бұл мәселе төңірегінде музыкант педагогтардың біріңғай пікірі жоқ.
Адамның музыка арқылы танымын музыканың көркемдік шығармашылық құрылымы мен формасы, көркемдік құралдары арқылы тану және осыған байланысты іскерліктерін қалыптастыру, бұл көбіне арнаулы кәсіби музыкалық білім беру салаларындағы оқу орындарына тән таным болып табылады.
Екінші бағытқа өзіне ұнайтын музыка түрлерін ғана іріктеп тануға ұмтылушыларды жатқызуға болады.
Жалпы білім беретін мектептегі баланың музыкалық танымы музыкалық білімнің ең қарапайым түрлерін игеруге бағытталады. Сонымен қатар оқушыларға жоғарыда атап өткен көркемдік танымның бірі, оның мағыналық танымдылық жағына баса назар аудару жақтары да кеңінен қарастырыла бастады. Біздің пікірімізше, баланың жас ерекшеліктеріне, оның қабылдауына қарай музыканы тануда бір жақтылық танытуға болмайды, себебі музыканың көркемдік құралын, оның көркемдік бейнелігін қатар қарастырғанда ғана музыка шынайы өнер ретінде қабылданады
1.3Ықылас шығармашылығының мазмұндық сипаттамасы мен оқушылардың музыкалық танымдық мүмкіндіктерін арттырудағы маңызы
Қазақстанның білгілі қобызшысы, композиторы,қылқобыз тартудың асқан шебері Ы.Дүкенұлы өмір сүрген уақыт Қазақстан жерінің Ресей империясының кол астына еніп, отарлау саясатын басынан өткізген кезең.
Бәрімізге мәлім, қазақ елі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бірінші жартысында феодалдық қоғамдық қатынастар дәуірінде болған. Қазақ халқы, бір жағынан, жергілікті феодалдардың, екінші жағынан, Ресей Патшасының зор қанауының, езгісінде болды. Еңбекші бұқараның хал-жағдайы өте нашар күйді кешірді, өйткені оларды әр уақытта алуан түрлі ауыр салықтар төлеп отыруға мәжбүрледі. Қанаушылар олардың құңарлы-шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөл және шөлейт жерлерге ығыстырды.
Ресей патшасы байырғы ұлтты одан әрі жаныштап, езуді күшейтті. Ал, жергілікті үстем тап, қалыптасып келе жатқан буржуазия, дін басылары, патшалық ресей үкіметі, халықты революциялық күрестен аулақ ұстауға тырысты, қазақ бұқара халқын орыстың жұмысшы-шаруа табынан, алдынғы қатарлы интеллегенциясынан алыс ұстауға әрекет жасады, араға іріткі салды, ұлтаралық дау-дамайды, жанжалды насихаттады. Осылардың салдарынан Қазақстанда бұқара халықтың патшалық ресей үкіметіне, жергілікті хандарға, байларға қарсы әлденеше стихиялық ереуіл-көтерілістері болды, бірақ олардың бәрі күшпен басылып отырды.
Ел билеуші жергілікті бай - манаптардың халық санасына үнемі Ресей мемлекеті бізге бар жақсылық жасауда деген, қоғамдық пікір тудыруға тырысып баққаны байқалады. Олар басқаларға қазақ халқы орыстарға бағынғанға дейін негізінен көшпенді өмір сүрді. Сөйтіп Еуропалық елдерден артта қалған жартылай жабайы халық болды деген жел сөз таратып, қазақтарды отырықшылыққа үйретудің қажеттігі туралы екі ұшты жоспарлар құра бастады.
Қазақ жерін отарға айналдыру саясатының тиімді түрі миграция тәсілі болды.
Өткен ғасырдағы патшалы Ресейдің осындай саясаты кешегі кеңес үкіметіне де мұра болып қалғанды. Өйткені, Ресей Қазақстанды жаулап алғаннан соң, оның жерін шикізат қоймасы мен арзан жұмыс күшіне айналдыруды көздеді. Өлкенің өнеркәсібін игеру көп экономикалық шығынды қажет етті. Сондықтан, Ресей пайдалы қазбалары мен мал шаруашылығының өнімдерін қанағат тұтты. Осының нәтижесінде Қазақстанда XIX ғасырдың соңында мал шаруашылығы мамандандырылған шаруашылықтың басты түрі ретінде қала берді
Мәдениеттану оқулығында Қазақстанның Ресей құрамына енуі туралы мынадай жалпы бір схема (кесте) көп жылдар бойы ақиқаттың бірден-бір көрінісі деп есептелініп келді:
1) Қазақстан Ресейге қосылмаса, жоңғар шапқыншылығынан халық ретінде құрып кететін еді (алайда, ХҮІІІ ғасырдың ортасында Абылай хан мемлекеті жоңғарларды түпкілікті жеңген).
2) Қазақ халқы Ресей арқылы Еуропаның озық мәдениетімен танысты
3) Ресейге қосылу нәтижесінде Қазақстанда феодализм шайқалып, озық капиталистік өндіріс тәсілі ене бастады.
4) Қазақ еңбекшілері Ресей пролетариаты мен шаруашылығының революциялық күресіне араласты деп көрсетілген [27,34б]
Патша өкіметі қазақтың шұрайлы жерлерін орыс шаруаларына және казактарға тегін тартып әперіп, оған қоса халық бұқарасына сан түрлі алым-салықтар салып, тонау ісін аяусыз жүргізді. Осылайша жергілікті бай-сұлтандардың қанауы және патша әкімшілігіне төленетін салықтар халықтың тұрмысын төмендетіп, мүшкіл жағдайға жеткізді. Ресей билігінің қазақ жерінде жүргізген бұл отарлық саясаты қазақ халықын рухани әлеуметтік дағдарыс пен күйзеліске душар етті.
Еуразия даласын жаулап алған славяндық мәдениет осы даланың байырғы тұрғындарын ноқталап қоюға тырысты. Ресей империясы өз қарауындағы халықтарды ақ патшаға берілгендік идеясына тәрбиелеу мақсатымен әр түрлі миссионерлік тәсілдерді шебер қолдана білді. Осындай ілімдердің бірі Ресейдің басқа халықтар алдындағы тарихи-мәдени миссиясы деген бүркеніш уағыз. Ағылшындардың бай мәдени мұрасы бар үнділерді шырмағаны сияқты, орыстар Орталық Азия мен Қазақстанды отарлау және ассимиляциялау полигоны бейнесінде қарастырды. Тіпті қазіргі күнге дейін осы миссионерлердің таратқан төмендегідей қағидалары қоғамдық санада терең тамыр жайған. Солардың бірі қазақтардың таза мұсылман еместігі туралы ұғым.
Араб алфавитін ығыстыру мақсатымен миссионерлер кирилицаны енгізуге шақырды. ұлы орыстандыру саясатының негізгі құралы еді және олардың түбінде қазақтарды христиан дінін қабылдауға әкелмек ойлары болды. Жас бала өз сауатын туған тілінде ашқанымен, орыс алфавиті арқылы мәдени ассимиляцияға ұшырайтын. Осының салдарынан бұрынғы шығыстық мәдени бағдар батыс мәдениетіне ауды.
Орта ғасырлардың ортағасырлық озық мәдениетімен, қалалары мен төл жазуынан айырылған халықтың бар сана сезімі фольклор еді. Көшпелі мәдениетке қолайлы форма - ауыз әдебиеті, ел басқарудың ұтымды түрі - билер соты.
Бұл дәуірде мәдениеттің екі саласы - әдебиет және музыка салыстырмалы түрде едәуір дамыды.
Әдеби даму екі бағытта өркендеді: ауызша шығармашылық және жазбаша. Ауызша шығармашылық ақындар айтысы, дастандар, батырлық және лирикалық-эпикалық поэмалар, шешендік сөздер, ертегі, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б. шығару арқылы жетілді.
Көп замандардан бері қалыптасып қалған халықтың ауыз әдебиеті мен жыраулар шығармаларынан нәр алған ақындардың, жыршылардың, әншілердің, шешендердің үлкен тобы өмірге келді. Олардың арасынан қазақ халқының әдебиеті мен өнерін дамытып, жаңа белеске көтеруге үлес қосқан, есімдері елге белгілі тамаша қайраткерлер шықты.
Бұқар жырау өз шығармаларында халықты елдікке, бірліккке шақырады, тәуелсіздік жолындағы күреске үндейді, шет ел басқыншыларын әшкерелейді. Өмірдің уақытша екенін, сондықтан да оның әрбір жылын ұқыпты, орынды пайдалану қажеттігін ескертеді
Сүйінбай Аронұлы нағыз суырып салма, айтыстың ақиық ақыны, ешкімнен жеңілмеген. Өз замандастары ішінен озық ойы, өткір тілімен қазақ, қырғыз елдеріне аты тарап, әйгілі болды. Сүйінбай алдымен халық мұңын мұңдап, үстем тап өкілдерінің әділетсіздігін бетіне басып (Тезек төреге), әшкерелеп отырған батыр да, әділ ақын. Елді қорғау, тәуелсіздік жолындағы күрес оның шығармаларының басты тақырыбы болған (Жабай батыр, Сұраншы батыр).
Біржан Қожағұлұлы атақты әнші, ақын, композитор. Ол қазақтың әншілік өнерін жаңа белеске көтерді. Оның Ақ тентек, Алтын балдақ, Айтбай т.б. туындыларының шоқтығы биік. Біржан өз төңірегіне талантты ақындарды, өнерпаздарды, әншілерді жинап, қазақтың ақындық, әншілік өнерінің одан әрі дамуына үлес қосады.
Сара Тастамбекқызы жастайынан домбырашы, күйші, әнші, ақын қауым ортасында өседі. Он үш жасынан бастап қолына домбыра алып, әнші қыз атанып, шаршы топқа түседі. Талай суырып салма ақындармен айтысқа түсіп, алдырмаған ақын. Сара шығармаларында әділдік, теңдік, әсіресе әйел теңдігі басты орын алады.
ХІХ ғасырда өмір сүрген Шернияз Жарылғасұлы, Дулат Бабатайұлы, Шөже Қаржаубайұлы, Ақан сері Қорамсаұлы, Мұхит Мералыұлы сияқты басқа да өнерпаздар жыршылық, ақындық, әншілік өнерді дамытуға өз үлестерін қосты.
Алайда ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап Қазақстанды Ресей өзінің тікелей отарына айналдырып, жаңа әкімшілік тәртібін енгізді. Қысқаша айтқанда, көшпелік мәдениет орыс империясының әсерінен біртіндеп шайқала бастады. Қалалар салынып, фабрика мен зауыттарда қазақ жұмысшылары көбейе берді. Ресей экспансиясы қазақ сахарасындағы көне Шығыс мәдениетін ығыстыруды өзінің негізгі мақсаттарының бірі деп санады.
Белгілі Еуропалық түсінік бойынша, XIX ғасырда қазақтардың мәдениет дәрежесі орыстармен салыстырғанда әлдеқайда төмен болған. Алайда, мұндай теңестіру қазақтардың мәдениетіне орыс мәдениетінің тұрмысынан қараудың негізінде пайда болғаны шындық. Бірақ әділін айту керек, кезінде демократтарды былай қойғанда, кейбір миссионерлердің өздері де қазақ халқының ұлттық өзіндік мәдениетін жоғары бағалап, қазақтар бейбіт, бауырмал, адамдар ретінде сипатталған. Әйтседе, өкінішке орай, қазақ елін басқару (патшалы Ресейдің тарапынан) өте шиеленіскен, қиын жағдайда жүргізілді. Сол кезде Современник, сатиралық Искра, Военный собранник тағы басқа көптеген газет-журналдар мен альманахтардың беттерінде қазақтарға хат танытудың қажеттілігі, қазақ жұмысшыларының тұз өндіру орындарындағы қиын жағдайлары, көшпелі ауылдардағы тап қайшылықтары қазақ халқының әдебиеті мен мәдениетін кенжелеп қалу қауіпі турасында және қазақ даласындағы отарлау саясатын жүргізіп отырған патша үкіметінің топас іс жүргізушілері хақында еңбектер жазған. [28,233б]
Осының барлығы жергілікті халықтың өміріне, әдеп-ғұрпына үлкен әсер етті. Оларға күштеу арқылы Еуропалық дүниетанымның белгілерін енгізе бастады. Отаршылдар қазақ мәдениеті Еуропалықтар мен орыстардың мәдениетімен салыстырғанда Екінші сортта деп келісті
Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тарихы жоққа шығарылды. Халық көшпелі рулар мен тайпалардың жиынтығы болғандықтан олардың мәдениеті мен әдебиеті ауызға алғысыз,-деп көрсетілді. Орыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Дәстүрлі өнер институты
Дәстүрлі музыкалық өнер және хореография кафедрасы
Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01407(05010600) - Музыкалық білім мамандығы
Қызылорда 2022 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті
Дәстүрлі өнер институты
Дәстүрлі музыкалық өнер және хореография кафедрасы
Қорғауға жіберу
Кафедра меңгерушісі ________Н.Б. Мирманов
____ ___________2022 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыру
6В01407(05010600) - Музыкалық білім мамандығы
Орындаған: Тұнық Сатай МО-18-1 оқу тобының студенті
Ғылыми жетекші: Сүлейменова Б.Р., п.ғ.к., аға оқытушы
Қызылорда 2022 ж.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың теориялық негіздері
1.1 Ғылыми әдебиеттердегі таным, музыкалық таным мәселелері
1.2Музыканы тыңдау оқушылар танымын арттырудың негізгі әрекеті ретінде
1.3Ықылас шығармашылығының мазмұндық сипаттамасы мен оқушылардың музыкалық танымдық мүмкіндіктерін арттырудағы маңызы
2. Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың әдістемелік мазмұны.
2.1 Музыка сабақтарында Ықылас күйлерін қолданудың бүгінгі жағдайы
2.2 Бесінші сынып музыка сабағында Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыруды ұйымдастырудың тиімді жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Әлемдік білім кеңістігіне ұмтылған жаңа кезеңнің талаптары мектептегі әрбір пән алдында оқушының танымдық мүмкіндіктерін арттырып, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына оң ықпал ету міндеттерін қарастырады Оған Қазақстан Респуликасының Білім туралы Заңында, Қазақстан Республикасының білім беру саласының мемлекеттік тұжырымдамасында, жалпы білім беретін орта мектепті дамыту тұжырымдамасында және басқа да мемлекеттік құжаттарда жеке тұлғаның танымдық әрекетін жоғары деңгейде жетілдіруді басты мақсат ретінде белгіленгені дәлел бола алады.
Бұл орта мектептегі музыка пәніне де қатысты. Музыкалық білім берудің танымдық бағыттылығы музыка өнерінің ең озық үлгілерін: халықтық, классикалық, заманауи музыкамен тығыз бірлікте зерделеуінен көрініс табады. Осы орайда аты әлемге танымал, ұлтымыздың рухани мәдениетінде өшпестей өзіндік орнын қалдырған Ықылас музыкалық мұраларын қастерлеу мен насихаттау бағытындағы жұмыстар әр кезеңде өз өзектілігін жоғалтпақ емес.
Ықылас шығармашылығын зерттеуде филолог, әдебиетіш өнертанушы ғалымдар А.Затаевич, А.Жұбанов, Ә.Марғұлан, А.Сейдембек, Б.Сарыбаев, С.Күзембай, Т.Джумагалиеваның, композитордың өмірі мен шығармашылығын көркем әдебиет түрінде жеткізген жазушы композитор И.Жақановтың, бүгінгі күні қобыз аспабында орындаушылық өнердің қалыптасуы мен дамуын сабақтастықта зерделеп жүрген өнертанушылардың Қ.Уразалиева, А.Ерғалиевалардың еңбектері аса маңызды.
Сонымен қатар белгілі тарихи тұлғалардың өмірі мен еңбектерін жас ұрпаққа таныстырып, олардың адамгершілік, отаншылдық қасиеттері мен дүниетанымын қалыптастыру бағытындағы ғалым педагогтарымыз М.Балтабаев, С. Ұзақбаева, Ш. Құлманова, Дүйсембінова, М. Оразалиева, Ж.Еңсепов А. және т.б.) еңбектері құнды болып табылады.еңбектері аса маңызды.
Дегенменде, қазақ музыка тарихында қобыз өнерін дамытып қалыптастыруға зор үлес қосқан тұлғалардың орындаушылық және шығармашылық сипаттарын ашумен қатар, оны музыкалық білім беру жүйесінің түрлі деңгейлік жүйесінде оқу тәрбие процесінде қолдана білу мәселесі әлі де кенжелеп келеді.
Қойылған мәселенің шешімін іздестіру зертту жұмысымыздың тақырыбын Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың теориялық негіздері- деп алуға мүмкіндік берді
Жұмысымыздың басты мақсаты жалпы білім беретін орта мектепте ұлы күйші композитор Ы.Дүкенұлының шығармашылығын оқушыларға игертіп қана қоймай оның танымдық тәрбиелік мүмкіндіктерін дәлелдей білу
Зерттеудің нысаны - жалпы білім беретін орта мектептегі музыкалық білім мен тәрбие беру процесі
Зерттеу пәні - Ықылас шығармашылығын музыка сабағында қолдану
Зерттеу болжамы: егер, жалпы білім беретін мектепте атақты күйші Ықылас Дүкенұлының шығармашылығы мен аспаптық шығармалары кешенді ьалдалып, яғни оның танымдық, музыкалық танымдық мүмкіндіктері тыңдау барысында қарастырылса онда, ұлы композитордың музыкалық туындылары оқушылардың сезімталдығын оятып киелі ұлттық аспабымызға деген қызығушылық, құрмет пен мақтаныш сезімі арта түседі.
Зерттеу міндеттері:
1 Ғылыми әдебиеттердегі таным, музыкалық таным мәселелерін айқындау.
2. Ықылас Дүкенұлының музыкалық шығармашылығының туындауына ықпалын тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға сипаттама беру;
3. Қобыз аспаптық музыкасының дамуындағы Ықылас күйлерінің алатын орны мен жанрлық ерекшеліктерін қарастыру.
4.Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттыруды ұйымдастырудың тиімді жолдарын тәжірибеде көрсету
Ықылас Дүкенұлының өмірі мен шығармашылығын зерттеуге арналған философ, тарихшылардың, филологтардың, әдебиетшілердің, өнертанушылардың, психологтардың, педагог, музыкант педагог ғалымдар мен әдіскерлердің еңбектері, ҚР білім беру туралы Заңы, ҚР білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы, ҚР білім беру стандарттары мен музыка бағдарламалары
Зерттеу кезеңдері:
бірінші кезеңде зерттеуге алынған мәселе бойынша музыкалық, ғылыми-педагогикалық әдебиеттермен танысып, жинақталған материалдарға талдама жасалалынды, ғылыми-ұғымдық аппараты анықталады.
Ықылас Дүкенұлының композиторлық шығармашылық мұрасына талдама жаслынды, жүйеге келтірілді, оқу процесінде қолдану мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы:
- Ықылас Дүкенұлының шығармашылығының музыка тыңдау барысындағы танымдық мүмкіндіктері айшықталды
- Ықылас Дүкенұлының музыкалық шығармашылық мұрасының туындауына ықпалын тигізген тарихи, әлеуметтік жағдайларға талдау жасалды;
Ықылас күйлерін музыка сабағында тыңдату мен қолданудың тиімді жолдары негізделді.
1. Ықылас күйлерін тыңдау негізінде оқушылардың музыкалық танымдылық мүмкіндіктерін арттырудың теориялық негіздері.
1.1 Музыкалық білім беру педагогикасындағы музыкалық таным мәселелері.
Музыка сабағының пән және өнер ретіндегі ерекшелігі яғни, түрлі өмір құбылыстарын дыбыстық бейне арқылы шындықты игерудің көркемдік құралы болуы, оқушыларға дүниені көркемдік тұрғыдан тануында жетекші міндет атқарады. Ал, бұл міндетті жүзеге асыру үшін мектеп кезінен бастап музыкалық өнерге деген қарым-қатынас қажеттілігі туындау керек. Ол, әрине ең алдымен баланың танымдылық мүмкіндіктерін дамытумен байланысты.
Басқа өнер түрлеріне қарағанда музыка адамның адамгершілік жағына, санасына ең қуатты ықпал ететін өнер түрлерінің бірі. Сондықтан музыканың танымдылық мүмкіндіктері бүгінгі күні музыкалық бағыттағы ғылымдармен қатар психологиялық, философиялық тарихи және әлеуметтік және басқа ғалымдар тұрғысынан зерттелуде. Сондықтан біз музыкалық таным мәселесін анықтауда оны философиялық, психологиялық және өзіміздің зерттеу жұмысымызға қатысты музыкатанушылық тұрғыдан қарастыруға тырыстық.
Ежелден адамзат жаңа білімдерді алуға әрқашанда ұмтылғаны белгілі. Тіршілік құпияларын меңгеру-адамзаттың ұлы мақтанышы болып табылатын ақылдың шығармашылық белсенділігіне жоғары ұмтылыстарының көрінісі. Өзінің дамуында ол болмыстың мәніне үңілудің және шектеуліден жан-жақты шындыққа жетудің ұзақ және күрделі жолынан өтті. Бұл жолда көптеген айғақтар, табиғаттың, қоғамдық өмір мен адамның өзінің қасиеттері және заңдары ашылып тіл арқылы жинақталып қорытылған білімі мен оның нәтижелері жүйеленіп, дүниетану теориясы немесе гносеология ғылымы туындады.
Таным теориясы немесе гносеология (гр. gnosis-таным, logos-ұғым, iлiм) философияның алғашқы даму кезендерiнен келе жатыр. Гносеология-адамның танымдық iзденiстерiнiң табиғатын, бiлiмнiн шындыққа қатынасын, оның мәдениет және қатынастар-байланыстар жүйесiнде алатың орынын, даму шарттарын, ақиқат өлшемiн және сонымен қатар, шынайы бiлiмдерге жету заңдылықтарың мен әдiс-тәсiлдерiн қарастырады. [23, 409-410бб.]
Гносеологиядағы орталық ұғымдарға таным субъектісі мен таным объектісі, білім, таным жатады. Білім-адамның санасында берілген, өзінің қызметінде шынайы дүниенің заңды байланыстарын бейнелейтін объективті шындық Таным-адамның санасындағы ақиқаттылық және нағыздықтың оны одан өрі өзгерту мүмкіндігін мақсат ететін, мақсатты бағытталған белсенді бейнелену үдерісі.
Таным барысында болмыстың түрлі қырлары ашылады, қоршаған дүниедегі заттардың, құбылыстардың сыртқы жақтары мен мәні ашылады, сонымен қоса таным қызметінің субъектісі - адам адамды, демек, өзін-өзі зерттейді. Демек, таным-адам қызметінің қоршаған дүниені және ондағы өзін тануға бағытталған арнайы түрі.
Адам таным бойынша әрекеттің екі негізгі түрін жүзеге асырады: қоршаған дүниені өзге ұрпақтардың танымдық қызметінің нәтижелері арқылы таниды (кітаптар оқиды, білім алады, материалдық және рухани мәдениеттің; барлық түрлерімен қауышады); - қоршаған дүниені тікелей таниды (өзі немесе адамзат үмітін бір жаңалық ашады).
Білім терминінің үш аспектіде қолданылатынын естен шығармау керек: бірдеңені істеу, жүзеге асыру үшін хабардар болуға негізделген білім мен машық қабілеттері; кез келген танымдық мәні бар ақпарат; практикамен өзара байланыста болатын ерекше танымдық бірлік. Соңғы екі аспекті ерекше философиялық пән - таным теориясының (гносеологияның) зерттеу объектісін құрайды.
Таным теориясының философиялық пән ретіндегі зерттейтіні мыналар: тұтас түрдегі танымның сипаты, оның мүмкіндіктері мен шекаралары, білім мен шынайылықтың, білім мен сенімнің, таным субъектісі мен объектісінің ара-қатынасы, ақиқат және оның өлшемдері, танымның формалары мен деңгейлері, оның тарихи, әлеуметтік-мәдени негіздері, сонымен қоса білімнің түрлі формаларының ара-қатынастары. Қазіргі философияда таным ортақ мәселелердің бірі болып табылады және басқа ғылым салалары үшін де, айталық музыкалық білім беру педагогкасы үшін әдіснамалық негіз болып табылады. Дүниетаным проблемалары музыкалық білім беру теориясы мен практикасының барлық аспектілерінің, деңгейлерінің өн бойына сіңісіп жарып өтеді..
Музыкалық білім беру педагогикасының ең маңызды әдіснамалық бағыт- бағдарының қатарына философиялық тұрғыдан пайымдалған диалог категориясын жатқызамыз.
Музыкалық білім беру педагогикасындағы диалог - қарапайым құрал, әдіс қана емес. Бұл музыкалық білім беру процесінің мәндік негізі, оның әдіснамалық принципі, өйткені музыка тұлғалық және тұлғааралық қарым-қатынастың бір сәттегі актісі. Диалог қайсы бір эгоистік тұйықтықтың, алдын алып, болдырмауға қызмет етеді. Шынайы рухани диалог жағдайында педагог оқыту емес, әрдайым оқушыға өздігімен білім алуды үйретуге талпынады.
Сонымен қатар философия бүгінгі музыкалық білім беру педагогикасының мазмұндық өзегін құрайтын мәселелерді, категорияларды және құбылыстарды ғылыми тұрғыдан қарастырады. Тіпті ерте кездің өзінде-ақ Аристотель музыкалық білім беру педагогикасында өнер дегенді қалай түсінеміз, музыканың мәні неде және музыканың адамға қалай әсер ететіндігі жөніндегі бүгінде көкейтестілігін жоймаған мәселелерді қоя білген.
Аристотель алғашқылардың бірі болып көркемдік танымның ролі мен ерекшелігін аңғаруға, музыканың катарсистік (тазару, арылу) мүмкіндігін ашуға, өнер туындыларының эстетикалық құндылығының табиғатына негіздеме беруге, музыканың адамға және оның психикасына ықпал ету ерекшеліктері мен әлеуметтік мінез - құлқын анықтауға талпынды. Музыкалық білім беру педагогикасының шиеленіскен түрде пайымдауды қажетсініп келген (және әрдайым қажетсінеді де) сан түрлі проблемалары мен ұғым - түсініктері үнемі философиялық ой - пікір назарында болып келеді. Оған өнердің мән - мағынасы туралы, ондағы адам мен әлемнің сұлулығының бірлігі, олардың өзара қарым - қатынасы туралы идеяларды жүзеге асыру мәселелері мысал бола алады.
Атап айтқанда, дәл осы Адамдағы адамилықты дамытудың қажеттігін дәріптеуші гуманиттік бағыттылықты бүгінгі күні философия да, педагогиканың барлық саласы да, соның ішінде музыкалық білім беру педагогикасы да түйісу үстінде.
Соңғы кездерде музыкалық білім беру педагогикасы мен философияның өзара әрекеттестігі жеке тұлға (оқушының) танымын қалыптасуы проблемасы ерекше ден қойылатын жаңа мазмұнмен толығуда.
Музыка тануға деген қажеттік музыкалық іс-әрекет практикасында қалыптасқан музыканың құрылымының ішкі заңдылықтарын анықтайтын және жүйелейтін дәстүрлерді және музыкалық мәдениеттің интонациялық тәжірибесін жинақтаушы көптеген трактаттарды, ілімдерді, теориялық тұжырымдарды өмірге әкелді. Бұндай трактаттардың туындауы өз кезегінде соларға сәйкес музыкалық - педагогикалық пікір, көзқарастарда көрініс тапқан музыканың табиғаты және оның функциялары жөніндегі музыкатану білімдерді байытты. Сөйтіп музыкатаным музыкалық білім беру педагогикасы тарихи даму процесінде үнемі бірін-бірі өзара байытып отырды. Өйткені белгілі бір музыкалық мәдениеттің аясында тәжірибені жеткізу, меңгерілетін музыкалық материалға сәйкес музыкалық-педагогикалық технологияны өңдемелеуді талап етеді. Осылайша әрбір жаңа музыкалық- педагогикалық технология тұтас алғанда музыкалық мәдениеттің әрмен қарай дамуына өз ықпалын тигізіп отырды.
Музыкатанымдық зерттеулер айталық, музыкалық шығармалар, музыкалық жанр, сазгерлердің шығармашылық өмірбаяны сияқты нақты құбылыстарды және стильдердің ауысымының тарихи процесі, музыкалық жанрлардың даму эволюциясы, музыкалық шығармашылықтың әлеуметтік-мәдени, ұлттық контекстісі ретіндегі жалпы құбылыстарды қарастыратын, күрделі иерархиялық және көпфукционалдық жүйе болып табылатын музыка өнерін және музыка мәдениетін зерттеуге бағытталады.
Бүгінгі таңдағы философияның, психологияның, антрополгияның, құрылымдық лингвистиканың, семиотиканың, математиканың, кибернетиканың және т. б. ғылымдардың жетістіктері мен тәжірибесін сіңірген позиция музыкатану саласындағы зерттеулердің әдіснамалық негізі болып танылады.
Музыкатанымдық зерттеулерде қолданылатын құралдардың сан түрлілігіне қармастан олар қай дәрежеде болсын музыканың интонациялық табиғатын санамен пайымдауға бағытталған. Музыканың музыканы басқа өнер түрлерінен ерекшелеп көрсететін арнайы қасиеті - дәл сол интонациялық табиғаты.
Б.В.Яворский мен Б.В.Асафьевтің музыканың интонациялық табиғаты жөніндегі зерттеулері отандық музыкатануда интонация теориясының өңдемеленуінің ізашары болды. Музыкалық интонация ұғымының шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде сан түрлі мағынада және сан қилы түсіндірілуі осы музыкатану терминін жүйелеу және оның мән - мағынасын нақтылау қажеттігін тудырады.
Осы заманғы музыкатанушылар музыканың интонация ұғымының түрлі деңгейдегі пайымдауларын ұсынады. Мәселен, интонация көркемдік контекстегі Е.А.Ручьевская) міндетті түрде белгілі бір көркемдік мән - мағынаны иеленген музыкалық - мәнерлеу құралдар жүйесінің қайсы бір элементі болуы мүмкін. Бұндай интонация автордың жеткізейін деген ойын білдіріді және тек қана санамен орындауында және тыңдаушының санамен қабылдауында өмір сүреді.[24, 4б.]
Сонымен бірге интонация сазгердің ойын білдіре отырып тек бір ғана нақты адамның ғана емес, бүткіл бір дәуірдің дүниеге көзқарасын, дүниеге қарым - қатынасын, дүниені түйсінуін, дүниеге зер салуын пайымдауға қабілетті. В.В.Медушевский айтқандай интонация музыка өнерінің әлеуметтік және эстетикалық функцияларын иемдене отырып, бүткіл мәдениеттің тәжірибесін өз бойында ұйытуға мүмкіндігі бар. Сондықтан музыкалық интонация үшін мәдениеттің түрлі қабаттарында (халықтық, рухани - діни, зиялы) жинақталған дүниетанымдық ұстанымдарды, музыканың күш - қуатын, музыкалық шығармашылықтың типтерін айыра білу оны анықтаушы фактор болып саналады. Бұндай музыкалық интонация мәдениеттің шоғыры ретінде музыкалық шығармашылықтың тарихи, ұлттық, жеке деңгейлерінде түрліше өрістейді және стильдік, жанрлық дәстүрлерде өзінің айшықтылығымен сипатталады. [25, 23б.]
Міне, сондықтан да интонация да, жанр да, стиль, образ және т.б. музыкатанымның өзге ғылымдармен. Сонымен бірге музыкалық білім беру педагогикасымен тоғысудың негізінде жататын дәл сол музыкатанымдық тірек категориялары болып саналады.
Музыкатанымда интонация категориясы музыкалық тондарды биіктігіне қарай ұйымдастыру ретінде, музыкалық пікір айтудың үлгісі (манера), дыбыстап айтылғанда санамен пайымдау ретінде, музыканың семантикалық бірлігі және т.б. ретіндегі түрлі деңгейлерде қарастырылады. Осыған байланысты интонация теориясының интонациялық ортақтастығы мен айырмашылығын анықтау негізінде музыка мен сөйлеудің өзара байланысы; арнайы ерекшелігі ретіндегі музыканың процессуалдығы; өзінің тарихи эволюциясы барысындағы музыкалық интонацияның семантикасы сияқты аспектілері мейлінше белсенділікпен зерделенуде.
Музыкатанымдағы осы проблемалардың зерттелуі педагог- музыканттарды музыкалық білім берудің мазмұны мен әдістерін интонациялық тұрғыдан қарастыруға түрткі болды.
Педагогикалық процесс жағдайында музыканың интонациялық табиғатын ашып көрсету деген нені білдіреді?
Музыкалық білім беру педагогикаксында интонациялық тұрғы музыкаға бойлап енужәне музыканы жанды өнер ретінде қабылдау проблемаларын пайымдауға байланысты қолданылады. Және осы бағытта жасалатын алғашқы қадам музыклық және сөйлеу интонацияларының ортақтастығын және өзгешелігін анықтау сияқты интонация теориясының аспектілеріне бет бұру болып саналады.
Бағдарламалардың қай-қайсысында да интонациялардың типтерін олардың семантикалық (бейнелеу, мәнерлеу) функциялары және эмоционалды-бейнелілік, жанрлық тұрғы (лирикалық,қаһармандық, драмалық және т.б.) негізінде анықтау байқалады.
Педагог-музыкант үшін интонацияны барлық музыкалық мәнерлеу құралдарының біріктірілуі ретінде қарастыру мәнді болып саналады. Бұндай тұрғы интонацияны мазмұн мен форманың бірлігін танытатын дыбыс кешенділігі ретінде түсіндіру болашақта әрі қарай дамытылады.
Музыкалық білім беру педпгогикасында музыканы интонацмялық процесс ретінде аңғарту үлкен маңызға ие.Бұл ретте интонация музыкалық форманың даму өзегі ретінде түсіндіріледі.
Интонациялық теория туындағанды туындату әдісі материалмен ойша эксперимент жүргізу әдісі, қайта интонацмялау әдісі және т.б. сияқты оқушылардың музыканы бағамдау әдістерінің жасалуына негіз жасады.
Интонация ұғымы педагогикалық талдау беруде түрліше мағыналық ракуста қарастырылады. Оларды таңдау интонациялық тұрғының қандай іс-әрекеттің түрінде, музыканың қандай музыкалық материалдың үлгісінде зерделенетініне, педагог- музыканттың алдында қандый нақты педагогикалық міндеттер тұратындығына байланысты болды.
Дей тұрғанмен, интонацияның табиғатын пайымдауға байланысты бірқатар проблемалар әлі де болса музыкалық- педагогика ғылымы мен практикасы аясынан сырт қалуда. Мәселен, музыкалық білім беру педагогикасы үшін музыкалық интонацияның семантикасын оның тарихи эволюциясы барысында зерттеу, сонымен бірге оның көркемдік мазмұнын меңгерудің бір кезеңі ретіндегі музыкалық шығарманың интонациялық дамуын және интонация драматургиясын ой таразылаудың болашағы зор болғанымен оған қажетті деңгейде назар аударылмай келеді.
Практика жүзінде шешімін таппай келе жатқан авторлық және орындаушылық интонацияның жекелігін, ерекше екендігін анықтауға, ХХ ғасыр музыкасының интонациялық өзгешелігін оған ізашар болған музыкалық дәстүрлермен өзара байланыста анықтауға байланысты музыкатанымдық проблемалар зерттеуді талап етеді.
Музыкалық білім беру педагогикасы үшін музыканың интонациялық табиғатын жанрлық тұрғы деңгейінде меңгеру проблемасы аса маңызды болып саналады. Бүгінгі күні отандық музыкатануда музыкада орындаушылықты орныққан мазмұны және құралдары типтерімен белгілі бір әлеуметтік міндеті мен өмір сүру формасының аясында қалыптасқан музыкалық шығармалардың типі ретіндегі жанр туралы пайымдау берік орын алған.
Дәл осылайша музыка өнерін типологиялау проблемасы отандық музыкатанудағы музыкалық жанрлар теориясы саласында маңызды ие болып отыр. Бұл теория кәсібіи академиялық және халық музыкасын зерделеу негізінде жасалған. Осыған байланысты міндеті мен өмір сүру жағдайының орындаушылық құралдары, музыканың өзге түрлерімен байланысы, мазмұнның типі және т.б. сияқтыларды негізге алатын музыкалық жанрлардың типологиясының түрлі тұжырымдамалары пайда болды . Е.В.Назайкинский отандық музыкатанымда музыка өнерін жанрлық жіктемелеу тұжырымдамаларын жинақтау және жүйелеу барысында және жанрлық жіктемелеуде негізге алынатын әлеуметтік факторға сүйене отырып музыканың өмір сүруінің үш:синкреттік және бұқаралық-коммуникациялық жанрлық формасын ажыратып берді: [26, 41б.]
Жанрлық жіктемелердің музыкалық білім беру педагогикасы үшін маңыздылығының бағасы өлшеусіз. Музыкалық жанр өзінің коммуникациялық, семантикалық және жинақтаушылық функциялары арқасында мәдениеттің зердесін сақтаушы генетикалық код-кесте (Е.В.Назайкинский) күш-қуатына ие. Басқаша айтқанда, жанр бәлкім тыңдаушы мен сазгердің, болмыс пен оның көркем шығармаларда бейнеленуі арасындағы тікелей келістіруші бола алады. Мәселен, жанрлық типологиялау арқылы музыка тілінің ұғымдық, мән - мағыналық ұяшықтары бекиді, сөйтіп тыңдаушыда олардың семантикалық маңызын, мағынасын оқып алу мүмкіндігі пайда болады. Сонымен бірге әлеуметтік фактор музыка өнерінің адамның өмір тәжірибесін және оның іс-әрекетінің байланыстары жөніндегі есіндегіні бекітеді және жандандырады.
Жанр осылайша тыңдаушы мен сазгердің арасында, болмыс пен оның көркем шығармаларда бейнеленуі арсындағы келістіруші бола отырып, кез - келген музыкалық - коммуникативтік процеске негіз болады. Сондықтан музыкалық - педагогикалық зерттеулердегі жанр категориясы музыка өнерін меңгеру проблемаларының шешімін іздестіруде бірден - бір тірек екендігін мойындауға тиіспіз.
Музыкалық білім беру педагогикасында жанрлық тұрғы бірнеше деңгейде жүзеге асырылады. Мәселен, музыкатануда ұсынылған түрлі варианттағы жанрлық жіктемелер музыкалық материалдарды сұрыптау мен оны ұйымдастыру үшін негіз болады.
Осы ретте оқу материалын құрудың бағдарламадағы музыкадан-бағдарламалық емес музыкаға және керісінше жанрлық негіздерді қарапайым формадан күрделі формаларға қарай сипаттау сияқты түрлі жолдары ұсыналады. Бұндай бағдар практика жүзінде барлық оқу бағдарлаламаларында байқалады. Олардың кейбіреулерінде жекелеген тақырыптарды оқытуда музыкалық материалдарды жеке орындалатын музыкадан ансамбльмен және оркестрмен орындалатын музыкаға қарай өту принципі бойынша құрастыру ұсынылады.
Ресей педагогы академик Б.Кабалевскийдің музыкалық білім беру ұстанымында оқушыларға музыкалық жанрларды олардың тұрақты белгілерін анықтау арқылы меңгерту проблемалары марш, ән және би сияқты жанрлар мысалында шешімін табуда. Бұл ретте педагог-музыкант өзінің назарын осы жанрларға тән болатын типтік образды-эмоционалдық мазмұнға аударады. Оқушыларды әндік, билікілік, марштық категорияларымен таныстыру оларды келешекте мәселен,симфония, сонато, концерт, опера және т.б. күрделі жанрларды зерделенуіне дайын болуын қамтамасыз етеді.
Дей тұрғанмен, музыкалық білім беру педагогикасы үшін жанр категориясының тірек ретіндегі маңыздылығына қарамастан, осы категорияға байланысты қарстырылатын музыкатанудың көптеген проблемалары ғылыми музыкалық - педагогикалық тұрғыдан зерделеуге қол жеткізілген жоқ.
Мәселен, халықтық және кәсіби жанрлардың, жеңіл және салиқалы музыканың өзара әрекеттестігі жолдары, сонымен бірге соната, симфония, концерт және т.б. күрделі жанрлардың типтік белгілерінің тарихи эволюциясы проблемалары, олардың тематизмінің жанрлық бастау бұлағы, сондай-ақ жанрлық интонациясын анықтау, жеке сазгерлік мәнердегі интерпретациясын талдау мәселелері зерттеу нысанасы ретінде қолға алынбай жатыр. Жанр және ХХғасыр музыкасындағы жанрлық дәстүр де өзінің музыкатаным саласынан зеттелуін және педагогикалық пайымдалуын күтуде.
Осы аталған проблемалардың шешімін табу педагог- музыканттың жанр мен стиль, жанр мен форма, жанр мен категориясының айырмашылықтарын және арақатынастық сипатын ұғынып - түсінген жағдайда ғана мүмкін болады.
Музыкалық білім беру педагогикасында күрделі де, әлі де болса шешімін таппай келе жатқан проблеманың бірі музыкалық стиль категориясының педагогикалық түсініктемесі (интерпретациясы). Музыкалық стиль (мәнер) дегенді белгілі бір идеялық-образдық мазмұнды нақтылы көрсетуге қызмет ететін мәнерлеу құралдары жүйесі ретінде пайымдаймыз.
Осы заманғы отандық музыкатануда музыкалық стиль проблемасын зерттеу интонация теориясы негізінде жүргізілуде. Музыкалық стиль дегенді музыкалық шығармашылықтың музыкадан тыс факторларының ықпалымен орныққан және белгілі бір идеялық-образдық мазмұнды нақты көрсетуге қызмет ететін мәнерлеу құралдарының жүйесі ретінде түсіну қажет.
Сазгердің дүниеге көзқарасы және дүние туралы түсінігі, дәуірдің идеялық-тұжырымдық мазмұны, музыкалық-тарихи процестің жалпы заңдылықтарын жатқызады. Зерттеушілер музыкалық стильдің басты детерминаты санаты ретінде шығармашылықты тұлғаның мінезін, оның эмоционалдық бітістерін (Е.В. Назайкинский), сазгердің шығармашылықты ойлау ерекшеліктерін (М.К. Михайлов), оның әлемді руханилықпен көре білуін (Е. В. Медушевский) атап көрсетеді. Сонымен бірге элеуметтік - тарихилық, ұлттық, жанрлық және т.б. стилқұраушы факторлардың (С.С.Скребков, Т.Н. Ливанова) стильдік жүйенің маңыздылығына ерекше назар аударылады. [24, 64-65бб.]
Бұның бәрі зерттеушілік ойды дәуірлік (тарихи стиль), ұлттық, көркемдік бағыт, авторлық, орындаушылық, жанрлық тәріздес стилдер жүйесінің иерархиялық деңгейлерінің бірлігін іздестіруге бағыттайды.
Музыкатанымдық еңбектердегі стильдік жүйенің түрлі деңгейлерінің өзара байланысы музыкалық - мәнерлеу құралдарын (М.К.Михайлов, Е.В.Назайкинский) пайдалануда жалпы мен ерекшенің, жүйелік пен жүйеден тыстың, типтік пен жекеліктің арақатынасы ретінде ашылып көрсетілуде. Бұл ретте типтердің өлшемі тек қана тарихи - мәдени және эстетикалық тұрғыдан ғана емес, осы заманғы адамның стильдік қабылдау тұрғысынан да қарастырылады. (Е.В.Назайкинский). Осыған байланысты музыкалық білім беру педагогикасы үшін музыкалық стиль теориясының психологиялық аспектілерін қарастыру және интонациялық қор, ішкі - есту фоны (М.К.Михайлов), стильдік күйге келтіру, стильдік сезім, стильдік апперцепция (Е.В.Назайкинский) сияқты ұғымдарды ғылыми айналымға ендіру көкейкесті болып саналады. [24, 65-66 бб.]
Музыкалық білім беру педагогикасында стильдік тұрғының жүзеге асырылуы түрліше көрініс береді. Мәселен, жалпы білім беретін мектептер үшін дайындалған музыка бағдарламаларының барлығында түрлі еуропалық стилге жататын шығармалар ендірілген. Бұл жерде музыкалық материалдарды стильдік белгілер бойынша ұйымдастыруда педагогтың басты назары тарихи дәуір стилі, ұлттық стиль, бағыттар стилі, сазгерлік стиль, орындаушылық стиль сияқты белгілі бір стильдік жүйенің деңгейлерін меңгеруге аударылады.
Музыкалық стильдердің иерархиялық деңгейлері Ю.Б.Алиев және Е.В.Николаева дайындаған жалпы білім беретін мектептердің жоғары сыныптарына арналған бағдарламасында сан қырлы көрініс тапқан. Бұл бағдарламада музыкалық материалдарды ұйымдастыруда тарихи стилдердің ауысымының хронологиялық принципі негізге алынған. Ал жекелеген тарихи стилдерді зерделеу аясында халықтық музыкадан кәсіби музыкаға; дәуірдің стильдік бағытынан жеке сазгерлік стильде ұйғарылуына; жеке сазгерлік стилден, жеке орындаушылық стильге бірізділікпен ауысу ұсынылады. Материалдарды осылайша жүйелеу интонациялық - есту және стильді теориялық меңгерту элементтерін пайдалану қажеттігін көздейді. [27]
Музыкалық білім беру педагогикасында стильдік тұрғыны жүзеге асыруда музыкатынымдық стильдік талдау әдісін қайтара интонациялау маңызды роль атқарады.
Стильдік талдау әдісін жасауда педагог - музыканттар шығармалар мен мәнерлеу құралдарының ұқсастығын есту арқылы ажырату, есте жаңғырту ретінде тусіндірілетін оның ең маңызды компоненті стильдік есту атрибуциясына сүйенеді. Стильдік - есту талдау әдісі (Ю.Б.Алиев, Б.Л.Стробинский) және музыканы аңғарып, пайымдаудың интонациялық-әдісі (Е. Д. Критская, Г. П. Сергеева) міне, дәл осыған бағытталған. [24, 77-78 бб.]
Стильдік тұрғының музыкалық білім беру педагогикасында жүзеге асырылуының ерекшелігі музыкалық стиль категориясының педагогикалық түсініктемесінде (трактовка) өлшеу нүктесінде (точка отсчета), немесе, түпкі көзқарасқа (угол зрения) жөн сілтейтін педагогикалық тұжырымдамалармен анықталады. Егер, музыкадан туындап және музыкаға сүйенетін (Д.Б.Кабалевский) педагогикалық тұжырымдаманы негізге алсақ, онда стильдің педагогикалық түсініктемесі белгілі бір идеялық- образдық мазмұнды нақтылы түрде көрсету үшін қызмет ететін мәнерлеу құралдары жүйесі ретінде стильдің музыкатанымдық анықтамасымен сәйкес келеді. Бұндай жағдайда педагог-музыканттың алдында музыкалық - интонациялық құралдардың ерекше жүйесін және оқушылардың оларды жеткізе білу және меңгеру формаларын нақтылау міндеттері туындайды. Өзге ден қоюлар (акценттер) стильдік тұрғыны пайдалану барысындағы баланың мүмкіндіктеріне (Ю. Б. Алиев) қарай бағдарланған педогогикалық тұжырымдамалар контексінде көріне алады. Бұл жағдайда музыкалық стиль категориясын зерделеу, ең әуелі қабылдау психолгиясы тұрғысынан жүзеге асырылады. Осы тұрғыдан келгенде музыкатанымда стиль бірнеше нақты шығармаларды есту арқылы қабылдау тәжірибесінің салдары болып саналатын жеке және ұғымдық санада объективті өмір сүретін талдап қорытылған ұғым-түсінік ретінде пайымдалады(трактуется). Мұндай қабылдаудың нәтижесі нақты музыкалық-көркемдік обьектілер негізінде пайда болған түрлі стильдердің образдарының ықшамдалуы болып табылады. Стильді осылайша пайымдаудан туындай отырып, оқушылардың стильді тану шекарасы жөніндегі мәселе балалардың есту түсініктерімен және музыканы қабылдау қабілеттеріне сүйенген осы тұжырымдаманың аясында шешімін табады. [28]
Сірә, осы педагогикалық тұрғылардың екеуі де бірімен-бірі диалектикалық өзара байланысып бірін-бірі толықтырып тұратын болса керек. Музыкалық білім беру педагогикасында музыкалық стильді танудағы дәл осындай екі жақты көзқарастың түйісуі стиль теориясын және музыкатанымда тәржімеленген стильдік талдау әдісін педагогикалық пайымдау үшін бастау көзі болып табылады.
Музыкалық білім беру педагогикасында стильдік тұрғыны өңдемелеудің болашағы идеялық-мазмұндық жағының қағидаларын стильдік дәлелдемелеу әдістерін меңгеруде есту тәжірибесі мен ізашар және ілеспелі дәстүрлер туралы білімдер негізінде стильді көп деңгейлі белгі-нышандардың жүйесі ретінде пайымдауда, стильдік эволюцияның заңдылықтарын оқушылардың стильдік - есту тәжірибесі, стильдік параллельдер, шығармалардың өзге өнер түрлері туындыларының аналогиясы деңгейінде анықтауда, музыкатануда да музыкалық білім беру педагогикасында да түрлі зерттеушілік көзқарастарды жақындатудың табиғи процесі болып табылатын музыканың, сондай-ақ музыкалық жанрлардың интонациялық табиғатын меңгеру барысында стильдік түрғыны пайдалануда көрініс табуы тиіс. [24, 56-66бб.]
Музыкалық танымның психологиялық бағыттылығы музыка пәні мұғалімінің оқушылардың музыкалық қабілеттерін мақсатты бағыттылықпен дамыту процесінде және оның өзіндік принциптерін жүзеге асыруда қамтамасыз етіледі. Ондай принциптерге сана мен іс-әрекеттің бірлігі; психикалық процестерді тұтастық пен жүйелілік тұрғыдан түсіну жатады. Сана мен іс-әрекеттің бірлігі принципі музыкалық білім берудің психологиялық және педагогикалық проблемаларын әдіснамалық талдауды іс-әрекеттік тұрғыдан жүзеге асыруды көздейді. Музыкалық қабілеттердің кейбір аспектілерінің дамуын, музыкалық сананың динамикасын сипаттайтын музыкалық-танымдық процестерді (музыкалық қабылдау, ойлау, ес және т.б.) зерттеу музыкалық қабілеттердің іс-әрекетін ұйымдастыру негізінде дамып қана қоймай, оның қалыптасатындағы, жаңадан пайда болатындығы жөніндегі қағидаларға жүгінеді.
Сонымен музыкалық білім берудің танымдық бағыттылығы музыка өнерін халықтық, классикалық, діни - рухани, жаңа кезең музыкасының тығыз бірлігіне сүйене отырып зерделеуде көрініс табады. Музыкалық білім беру музкалық іс-әрекет практикасында қалыптасқан музыка мәдениетінің интонациялық тәжірибесін зерделеп, музыка құрылымының ішкі заңдылықтырын айқындайтын ілімдерге, теориялық тұжырымдымылырғы сүйенеді. Оқушыларға музыкалық білім беруде музыка пәні мұғалімінің нақты педагогикалық міндеттерін шешуде интонациялық тұрғы, жанрлық тұрғы, стильдік тұрғыдан келу музыка өнерінің адам мен қоғам өміріндегіалатын орнын, қоршаған дүниені көркемдік тұрғыдан меңгерудің ерекше формасы ретінде оның мәнін салмақтауға көмектеседі.
Музыкатанымдық бағыттылығы. Жеке тұлғаның музыка өнеріне кірігуі музыканы тыңдау, орындау және музыка шығару сияқты іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Музыканы тыңдаудың музыкатанымдық бағыттылығы өнер туындыларымен таныстыру ғана емес, оқушылардың музыкалық шығармаларды толыққанды қабылдау іскерлігін, дағдыларын қалыптастыру, музыкалық, шығармашылық қабілеттерін, музыкаға қызығушылығы мен музыкалық талғамын дамыту міндеттерін шешіп отырады. Ол үшін оқушыларға музыкалық образдың мәнелілігі, мәнерлеу құралдары, музыкалық ойдың өзегі болып табылатын интонация жөнінде түсініктер, музыкалық шығармалардың формалары туралы мағлұматтар беріп, музыкатанымдық білімдерге икемдеу қажет.
Музыкалық танымды адамды тәрбиелеу мақсатындағы педагогикалық мәселе ретінде қарастыруды, музыкалық шығармаларды танудың ерекше бір түрі көркемдік таным деп те атауға саяды. Бұл мәселе төңірегінде музыкант педагогтардың біріңғай пікірі жоқ.
Адамның музыка арқылы танымын музыканың көркемдік шығармашылық құрылымы мен формасы, көркемдік құралдары арқылы тану және осыған байланысты іскерліктерін қалыптастыру, бұл көбіне арнаулы кәсіби музыкалық білім беру салаларындағы оқу орындарына тән таным болып табылады.
Екінші бағытқа өзіне ұнайтын музыка түрлерін ғана іріктеп тануға ұмтылушыларды жатқызуға болады.
Жалпы білім беретін мектептегі баланың музыкалық танымы музыкалық білімнің ең қарапайым түрлерін игеруге бағытталады. Сонымен қатар оқушыларға жоғарыда атап өткен көркемдік танымның бірі, оның мағыналық танымдылық жағына баса назар аудару жақтары да кеңінен қарастырыла бастады. Біздің пікірімізше, баланың жас ерекшеліктеріне, оның қабылдауына қарай музыканы тануда бір жақтылық танытуға болмайды, себебі музыканың көркемдік құралын, оның көркемдік бейнелігін қатар қарастырғанда ғана музыка шынайы өнер ретінде қабылданады
1.3Ықылас шығармашылығының мазмұндық сипаттамасы мен оқушылардың музыкалық танымдық мүмкіндіктерін арттырудағы маңызы
Қазақстанның білгілі қобызшысы, композиторы,қылқобыз тартудың асқан шебері Ы.Дүкенұлы өмір сүрген уақыт Қазақстан жерінің Ресей империясының кол астына еніп, отарлау саясатын басынан өткізген кезең.
Бәрімізге мәлім, қазақ елі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бірінші жартысында феодалдық қоғамдық қатынастар дәуірінде болған. Қазақ халқы, бір жағынан, жергілікті феодалдардың, екінші жағынан, Ресей Патшасының зор қанауының, езгісінде болды. Еңбекші бұқараның хал-жағдайы өте нашар күйді кешірді, өйткені оларды әр уақытта алуан түрлі ауыр салықтар төлеп отыруға мәжбүрледі. Қанаушылар олардың құңарлы-шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөл және шөлейт жерлерге ығыстырды.
Ресей патшасы байырғы ұлтты одан әрі жаныштап, езуді күшейтті. Ал, жергілікті үстем тап, қалыптасып келе жатқан буржуазия, дін басылары, патшалық ресей үкіметі, халықты революциялық күрестен аулақ ұстауға тырысты, қазақ бұқара халқын орыстың жұмысшы-шаруа табынан, алдынғы қатарлы интеллегенциясынан алыс ұстауға әрекет жасады, араға іріткі салды, ұлтаралық дау-дамайды, жанжалды насихаттады. Осылардың салдарынан Қазақстанда бұқара халықтың патшалық ресей үкіметіне, жергілікті хандарға, байларға қарсы әлденеше стихиялық ереуіл-көтерілістері болды, бірақ олардың бәрі күшпен басылып отырды.
Ел билеуші жергілікті бай - манаптардың халық санасына үнемі Ресей мемлекеті бізге бар жақсылық жасауда деген, қоғамдық пікір тудыруға тырысып баққаны байқалады. Олар басқаларға қазақ халқы орыстарға бағынғанға дейін негізінен көшпенді өмір сүрді. Сөйтіп Еуропалық елдерден артта қалған жартылай жабайы халық болды деген жел сөз таратып, қазақтарды отырықшылыққа үйретудің қажеттігі туралы екі ұшты жоспарлар құра бастады.
Қазақ жерін отарға айналдыру саясатының тиімді түрі миграция тәсілі болды.
Өткен ғасырдағы патшалы Ресейдің осындай саясаты кешегі кеңес үкіметіне де мұра болып қалғанды. Өйткені, Ресей Қазақстанды жаулап алғаннан соң, оның жерін шикізат қоймасы мен арзан жұмыс күшіне айналдыруды көздеді. Өлкенің өнеркәсібін игеру көп экономикалық шығынды қажет етті. Сондықтан, Ресей пайдалы қазбалары мен мал шаруашылығының өнімдерін қанағат тұтты. Осының нәтижесінде Қазақстанда XIX ғасырдың соңында мал шаруашылығы мамандандырылған шаруашылықтың басты түрі ретінде қала берді
Мәдениеттану оқулығында Қазақстанның Ресей құрамына енуі туралы мынадай жалпы бір схема (кесте) көп жылдар бойы ақиқаттың бірден-бір көрінісі деп есептелініп келді:
1) Қазақстан Ресейге қосылмаса, жоңғар шапқыншылығынан халық ретінде құрып кететін еді (алайда, ХҮІІІ ғасырдың ортасында Абылай хан мемлекеті жоңғарларды түпкілікті жеңген).
2) Қазақ халқы Ресей арқылы Еуропаның озық мәдениетімен танысты
3) Ресейге қосылу нәтижесінде Қазақстанда феодализм шайқалып, озық капиталистік өндіріс тәсілі ене бастады.
4) Қазақ еңбекшілері Ресей пролетариаты мен шаруашылығының революциялық күресіне араласты деп көрсетілген [27,34б]
Патша өкіметі қазақтың шұрайлы жерлерін орыс шаруаларына және казактарға тегін тартып әперіп, оған қоса халық бұқарасына сан түрлі алым-салықтар салып, тонау ісін аяусыз жүргізді. Осылайша жергілікті бай-сұлтандардың қанауы және патша әкімшілігіне төленетін салықтар халықтың тұрмысын төмендетіп, мүшкіл жағдайға жеткізді. Ресей билігінің қазақ жерінде жүргізген бұл отарлық саясаты қазақ халықын рухани әлеуметтік дағдарыс пен күйзеліске душар етті.
Еуразия даласын жаулап алған славяндық мәдениет осы даланың байырғы тұрғындарын ноқталап қоюға тырысты. Ресей империясы өз қарауындағы халықтарды ақ патшаға берілгендік идеясына тәрбиелеу мақсатымен әр түрлі миссионерлік тәсілдерді шебер қолдана білді. Осындай ілімдердің бірі Ресейдің басқа халықтар алдындағы тарихи-мәдени миссиясы деген бүркеніш уағыз. Ағылшындардың бай мәдени мұрасы бар үнділерді шырмағаны сияқты, орыстар Орталық Азия мен Қазақстанды отарлау және ассимиляциялау полигоны бейнесінде қарастырды. Тіпті қазіргі күнге дейін осы миссионерлердің таратқан төмендегідей қағидалары қоғамдық санада терең тамыр жайған. Солардың бірі қазақтардың таза мұсылман еместігі туралы ұғым.
Араб алфавитін ығыстыру мақсатымен миссионерлер кирилицаны енгізуге шақырды. ұлы орыстандыру саясатының негізгі құралы еді және олардың түбінде қазақтарды христиан дінін қабылдауға әкелмек ойлары болды. Жас бала өз сауатын туған тілінде ашқанымен, орыс алфавиті арқылы мәдени ассимиляцияға ұшырайтын. Осының салдарынан бұрынғы шығыстық мәдени бағдар батыс мәдениетіне ауды.
Орта ғасырлардың ортағасырлық озық мәдениетімен, қалалары мен төл жазуынан айырылған халықтың бар сана сезімі фольклор еді. Көшпелі мәдениетке қолайлы форма - ауыз әдебиеті, ел басқарудың ұтымды түрі - билер соты.
Бұл дәуірде мәдениеттің екі саласы - әдебиет және музыка салыстырмалы түрде едәуір дамыды.
Әдеби даму екі бағытта өркендеді: ауызша шығармашылық және жазбаша. Ауызша шығармашылық ақындар айтысы, дастандар, батырлық және лирикалық-эпикалық поэмалар, шешендік сөздер, ертегі, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б. шығару арқылы жетілді.
Көп замандардан бері қалыптасып қалған халықтың ауыз әдебиеті мен жыраулар шығармаларынан нәр алған ақындардың, жыршылардың, әншілердің, шешендердің үлкен тобы өмірге келді. Олардың арасынан қазақ халқының әдебиеті мен өнерін дамытып, жаңа белеске көтеруге үлес қосқан, есімдері елге белгілі тамаша қайраткерлер шықты.
Бұқар жырау өз шығармаларында халықты елдікке, бірліккке шақырады, тәуелсіздік жолындағы күреске үндейді, шет ел басқыншыларын әшкерелейді. Өмірдің уақытша екенін, сондықтан да оның әрбір жылын ұқыпты, орынды пайдалану қажеттігін ескертеді
Сүйінбай Аронұлы нағыз суырып салма, айтыстың ақиық ақыны, ешкімнен жеңілмеген. Өз замандастары ішінен озық ойы, өткір тілімен қазақ, қырғыз елдеріне аты тарап, әйгілі болды. Сүйінбай алдымен халық мұңын мұңдап, үстем тап өкілдерінің әділетсіздігін бетіне басып (Тезек төреге), әшкерелеп отырған батыр да, әділ ақын. Елді қорғау, тәуелсіздік жолындағы күрес оның шығармаларының басты тақырыбы болған (Жабай батыр, Сұраншы батыр).
Біржан Қожағұлұлы атақты әнші, ақын, композитор. Ол қазақтың әншілік өнерін жаңа белеске көтерді. Оның Ақ тентек, Алтын балдақ, Айтбай т.б. туындыларының шоқтығы биік. Біржан өз төңірегіне талантты ақындарды, өнерпаздарды, әншілерді жинап, қазақтың ақындық, әншілік өнерінің одан әрі дамуына үлес қосады.
Сара Тастамбекқызы жастайынан домбырашы, күйші, әнші, ақын қауым ортасында өседі. Он үш жасынан бастап қолына домбыра алып, әнші қыз атанып, шаршы топқа түседі. Талай суырып салма ақындармен айтысқа түсіп, алдырмаған ақын. Сара шығармаларында әділдік, теңдік, әсіресе әйел теңдігі басты орын алады.
ХІХ ғасырда өмір сүрген Шернияз Жарылғасұлы, Дулат Бабатайұлы, Шөже Қаржаубайұлы, Ақан сері Қорамсаұлы, Мұхит Мералыұлы сияқты басқа да өнерпаздар жыршылық, ақындық, әншілік өнерді дамытуға өз үлестерін қосты.
Алайда ХІХ ғ. ІІ жартысынан бастап Қазақстанды Ресей өзінің тікелей отарына айналдырып, жаңа әкімшілік тәртібін енгізді. Қысқаша айтқанда, көшпелік мәдениет орыс империясының әсерінен біртіндеп шайқала бастады. Қалалар салынып, фабрика мен зауыттарда қазақ жұмысшылары көбейе берді. Ресей экспансиясы қазақ сахарасындағы көне Шығыс мәдениетін ығыстыруды өзінің негізгі мақсаттарының бірі деп санады.
Белгілі Еуропалық түсінік бойынша, XIX ғасырда қазақтардың мәдениет дәрежесі орыстармен салыстырғанда әлдеқайда төмен болған. Алайда, мұндай теңестіру қазақтардың мәдениетіне орыс мәдениетінің тұрмысынан қараудың негізінде пайда болғаны шындық. Бірақ әділін айту керек, кезінде демократтарды былай қойғанда, кейбір миссионерлердің өздері де қазақ халқының ұлттық өзіндік мәдениетін жоғары бағалап, қазақтар бейбіт, бауырмал, адамдар ретінде сипатталған. Әйтседе, өкінішке орай, қазақ елін басқару (патшалы Ресейдің тарапынан) өте шиеленіскен, қиын жағдайда жүргізілді. Сол кезде Современник, сатиралық Искра, Военный собранник тағы басқа көптеген газет-журналдар мен альманахтардың беттерінде қазақтарға хат танытудың қажеттілігі, қазақ жұмысшыларының тұз өндіру орындарындағы қиын жағдайлары, көшпелі ауылдардағы тап қайшылықтары қазақ халқының әдебиеті мен мәдениетін кенжелеп қалу қауіпі турасында және қазақ даласындағы отарлау саясатын жүргізіп отырған патша үкіметінің топас іс жүргізушілері хақында еңбектер жазған. [28,233б]
Осының барлығы жергілікті халықтың өміріне, әдеп-ғұрпына үлкен әсер етті. Оларға күштеу арқылы Еуропалық дүниетанымның белгілерін енгізе бастады. Отаршылдар қазақ мәдениеті Еуропалықтар мен орыстардың мәдениетімен салыстырғанда Екінші сортта деп келісті
Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан тарихы жоққа шығарылды. Халық көшпелі рулар мен тайпалардың жиынтығы болғандықтан олардың мәдениеті мен әдебиеті ауызға алғысыз,-деп көрсетілді. Орыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz