Оқытудың көрнекілік принципінің мәні
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті
Сарсенбай Ербахыт
География сабақтарында көрнекілік принциптерінің негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Білім беру бағдарламасы 6B01507 (5B01507) - География-Тарих
Петропавл қ.2022
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісінің м.а
______________Доскенова.Б.Б
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: География сабақтарында көрнекілік принциптерінің негіздері
Білім беру бағдарламасы 6B01507 (5B01507) - География-Тарих
Орындаған: Сарсенбай Ербахыт
Ғылыми жетекшісі: Мажитова Г.З
География аға оқытушысы
Петропавл қ.2022
Мазмұны
Кіріспе
1 ТАРАУ
БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Оқытудың көрнекілік принципінің мәні
1.2
Педагогика ғылымындағы оқытудың көрнекілік принципінің даму тарихы
1.3
Оқытудың көрнекілік құралдарың жіктелуі және қолдану әдістемесі
2 ТАРАУ
КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
2.1
Оқу суреттерін пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
2.2
Фотосуреттерді пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
2.3
Минералдар коллекцияларын пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
2.4
Оқу кестелерін пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
Тұжырым және қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
АҢДАТПА
Дипломдық жұмыс География сабақтарында көрнелік принциптерінің негіздері тақырыбында орындалған.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі әдеби шолу, қорытынды мен қосымша бөлімдерінде сипатталған.
Кіріспе бөлімі өз кезегінде дипломдық тақырыптың өзектілігі мен мақсатына негізделген. Негізгі бөлімде жалпы География сабығында жобалау жолдарын толық қамтып жазылды, педагогикалық бағытта технологиялық бағыттары қарастырылған. Алынған мәліметтерді сүйене отырып мектеп бағдарламасында география сабағын оқыту мен ұғыну жолдарын сан қилы жолдары барын және көрсете білдім.
АННОТАЦИЯ
Текст научной работы на тему Использование методов проектирования на уроках географии.
Тезис описан во введении, обзоре основной литературы, заключении и дополнительных разделах.
Вводная часть, в свою очередь, основывается на актуальности и цели дипломной работы. В основном разделе подробно освещаются способы проектирования на уроках общеобразовательной географии, приводятся технологические направления в педагогическом направлении. На основе полученной информации мне удалось показать и показать в школьной программе ряд способов преподавания и понимания географии.
АNNOTATION
The use of design methods in geography lessons.
The thesis is described in the introduction, review of the main literature, conclusion and additional sections.
The introductory part, in turn, is based on the relevance and purpose of the thesis. The main section covers in detail the ways of designing at the lessons of general educational geography, technological directions in the pedagogical direction are given. Based on the information received, I was able to show and show in the school curriculum a number of ways of teaching and understanding geography
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Географияны оқытуда көрнекілік үлкен мәнге ие, өйткені географиялық нысандар мен құбылыстардың көпшілігі оқушылардың тікелей қабылдауына қол жетімді емес. Географияны көрнекі құралдарсыз оқыту мүмкін емес. Тіпті ең түрлі-түсті ауызша сипаттамалар, егер ол тақырыптың бейнесін жасамаса, оқушыға ештеңе бермейді.
Көрнекілік құралдары-Оқу құралдары жүйесінің маңызды элементі.
Оқу процесінде көрнекі құралдардың ақпараттық және танымдық функциялары бар, яғни көбейтуге болмайтын процестер мен құбылыстармен танысу; объектінің қазіргі түрінде және оның тарихи дамуындағы сыртқы келбетімен; құбылыстың немесе процестің сипаттамаларын салыстыру немесе өзгерту туралы көрнекі түсінік және т.б.
Оқытудың көрнекі құралдарын қолдану білімді игеруге, оқыту әдістерін жандандыруға, танымдық белсенділікті дамытуға, оқу материалын игеру сапасын арттыруға ықпал етеді. Көрнекілік балалардың санасында тақырып туралы нақты түсінік қалыптастыруға, карта туралы білімді бекітуге көмектеседі.
Оқу - тәрбие процесінің тиімділігі мен сапасын арттыру білім беруді жетілдіру міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстандық білім беруді жаңғырту тұжырымдамасы білім беру жүйесіне, атап айтқанда, одан әрі білім беру үшін негіз қаланатын бастауыш мектепте оқушыларды даярлауға жаңа әлеуметтік талаптар қояды.
Қазіргі педагогика ғылымында әр түрлі ұйымдастырушылық формалар мен құралдардың оңтайлы үйлесуіне көп көңіл бөлінеді. Оқытылатын курстардың мазмұнын, оқушылардың жас ерекшеліктерін, оқытуда ұтымды сабақтау және эмоционалды үйлесімділікті ескере отырып, оқу міндеттерін тиімді шешуге мүмкіндік беретін оқыту жүйесінің артықшылығы зор.
Бүгінгі күні мектептегі білім беруге қойылатын әлеуметтік талаптар мұғалімге оқытудың жаңа түрлерін іздеуді талап етеді. Осындай өзекті мәселелердің бірі оқуда жаңа технологияларды, оқушылардың сөйлеуін, есте сақтау қабілетін, зейінін, шығармашылық қиялын, байқағыштығын дамытатын қызықты сабақтар өткізудің жаңа нысандарын пайдалану қажеттілігі болып табылады. Мұнда оқу процесінде сенсорлық пен логиканың белгілі бір арақатынасына негізделген көрнекілік принципіне ерекше мән беру керек.
Көрнекілік принципі оқытудың негізгі қағидаларының бірі ретінде қазіргі дидактикада тек белгілі бір заттар мен олардың суреттеріне ғана емес, сонымен қатар олардың модельдеріне де жүйелі қолдау ретінде кеңінен түсініледі. Бұл өз кезегінде оларды қолдану аясын кеңейтуді білдіреді.
Сабақтарда көрнекілікті қолданудың мүмкіндіктері үлкен. Оқу материалын сезімдік қабылдау неғұрлым әр түрлі болса, соғұрлым ол терең сіңіріледі. Бұған оқытудың барлық кезеңдерінде көрнекі құралдарды кеңінен қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Ойлаудың арқасында адам айналасындағы заттардың, оқиғалар мен процестердің сыртқы сипаттамаларын біледі. Мұндай білім, ең алдымен, тиісті бағдарланған ойлаудың, яғни бақылаудың, сондай-ақ әртүрлі бағалаулардың арқасында мүмкін болады. Оқушыларға пәндерді өздері көрсетуден тұратын мұғалімнің іс-әрекеттерінің жиынтығы немесе олардың модельдері, сондай-ақ белгілі бір құбылыстарды, оқиғаларды немесе процестерді тиісті түсіндірмемен ұсыну демонстрация деп аталады.
Демонстрацияның арқасында оқушылардың назары кездейсоқ анықталған объектілердің, құбылыстардың немесе процестердің сыртқы сипаттамаларына емес, назары маңызды ақпаратта болады. Нәтижесінде олар демонстрацияның объектілері болып табылатын қажетті ақпарат бөліктерін тезірек және толық біледі әрі көрнекі материалдарды жинау арқылы олар тиісті жалпылаудың ауызша тұжырымына көшуге мүмкіндік алады.
Мұғалім қолданатын әдістер мен оқытудың ұйымдастырушылық формалары жүйесіне дұрыс таңдалған және шебер енгізілген дидактикалық құралдар көрнекілік принципін жүзеге асыруды жеңілдетеді. Осының арқасында олар оқушылардың қажетті ақпаратты тікелей білу жағдайларын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар жанама білім, ақыл-ой белсенділігі, сондай-ақ практикалық іс-әрекеттің әртүрлі сүйенетін әсерлер мен бақылаулар түрінде материал береді.
Қазіргі уақытта вариативті оқу-әдістемелік кешендер әзірленді, олардың негізгі компоненттері: оқулық, баспа негізі бар дәптер, мұғалімге арналған әдістемелік нұсқаулар. Бірақ жыл сайын толықтырылып отыратын оқу құралдарының үлкен қорының болуы осы қорды қалай пайдалану керектігі туралы мәселені ерекше өткір қояды. Оқу процесін жетілдірудің көрнекілік құралдарының мүмкіндіктері қандай, оларды қолдана отырып сабақты қалай ұйымдастыруға болады, оқу құралдарының жекелеген түрлерімен жұмыс істеудің тиімді әдістері қандай? Бұл сұрақтар бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Зерттеу нысаны:География сабақтарындағы көрнекілік құралдардың қолдану әдістемесі маңызын зерделеу.
Зерттеу пәні: жалпы білім беретін мектептерде география сабақтарындағы көрнекілік принциптері.
Зерттеу көздері:
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Диплом жұмысының мақсаты. Білім беру процессінде көрнекілік принціпін қолданудың теориялық және практикалық негіздерін зерделеу.
Диплом жұмысының мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
- Оқытудың көрнекілік принципінің мәні;
- Оқытудың көрнекілік құралдарың жіктелуі және қолдану әдістемесі;
-Көрнекілік құралдарда пайдалана отырып тәжірибелік эксперимент жасау.
Дипломдық жобаның құрылымы:Дипломдық жоба кіріспеден 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, кесте, суреттен және қосымшалардан тұрады. Әдебиеттер тізіміне 30 еңбек енгізілген.
1 БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ МӘНІ
Педагогикалық іс-әрекеттің заңдылықтары оның жалпы ұйымдастырылуын, мәнін, әдістері мен тәсілдерін анықтайтын негізгі мәлімдемелерде, яғни принциптерде белгілі бір көріністі табады.
Қазіргі ғылымда принциптер белгілі бір тұжырымдаманың негізгі, бастапқы тұжырымдары, негізгі идеялар, мінез-құлықтың, іс-әрекеттің негізгі ережелері болып табылады.
Дидактикалық принциптер-бұл жалпы мақсаттары мен заңдылықтарына сәйкес оқу процесінің мәнін, ұйымдастырушылық формалары мен әдістерін анықтайтын негізгі тұжырымдар. Осылайша, педагогикалық іс-әрекеттің принциптері мұғалімнің жұмысын ұйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды көрсетеді, оның бағытын көрсетеді және нәтижесінде педагогикалық процесс тұжырымдамасына шығармашылық көзқарас ықпал етеді [1].
Оқу процесінде және бүкіл педагогикалық іс-әрекеттегі ең маңызды ұйымдастырушылық ұстаным-кқрнекілік принципі. Бұл ұзақ уақыттан бері қолданылып келе жатқан оқу іс-әрекетінің ең кең таралған және түсінікті принциптерінің бірі.
Соңғы уақытта оқу процесінде көрнекілікті пайдалану тағы да өзекті мәселеге айналды. Көрнекі құралдарды қолдану аясы едәуір өсті, олардың тізімі толықтырылды.
Оқу процесінде көрнекілікті пайдалану шарттары екі жақты десе де болдаы. Көрнекіліктің басты міндеті-оқушылардың сезімтал көрнекі әсерлердегі ойлауын, мектептің өмірмен байланысын дамыту.
Оқу процесінде көрнекі құралдарды қолдану саласы әлі нақты анықталған жоқ. Тәжірибе көрсеткендей, көрнекі құралдар кешенді және аспектілі оқытуда, кеңейтуде және тереңдетуде кең қолданылады [2].
Оқу-тәрбие процесіндегі көрнекілік әртүрлі көрнекі құралдарды пайдалана отырып қамтамасыз етіледі. Көрнекі құралдар пайдаланылады, сонымен бірге олар дерексіз байланыстар мен тәуелділіктерді түсіну үшін диалектикалық материализм әдіснамасында қалыптасқан дидактиканың негізгі ережелерінің бірі болып табылады.
Тіпті Я. А. Коменский XVII ғасырда көрнекілік принципін оқытудың ең маңызды қағидасы ретінде негіздеді, "дидактиканың алтын ережесін" шығарды: "...сезімдермен қабылдау үшін барлық нәрсе қол жетімді: көру арқылы қабылдау, есту арқылы, иіс сезу, талғамға жататын - жанасу" [3].
Дидактикалық принциптер:
1-кесте. Дидактикалық түсіндірме
Кейбір нәрселерді бірден бірнеше сезіммен игеруге мүмкіндік бар болғандықтан, оларды оқушының жадына сіңу деңгейі де жоғары болатыны анық. Осы ережеге сәйкес оқу процесіне барлық сезім мүшелерін оята білу керек. Ол былай деп жазды: "Егер біз оқушыларға шынайы және сенімді білім бергіміз келсе, онда біз бәрін жеке бақылаулар мен сезімтал көріну арқылы үйретуге тырысуымыз керек".
Көрнекілік принципі Песталоццидің еңбектерінде айтарлықтай кең жазылды. Оның пікірінше, сезім мүшелері бізді қоршаған әлем туралы тәртіпсіз ақпаратпен қамтамасыз етеді. Оқыту байқаулардағы тәртіпсіздікті болдырмауға, заттарды ажыратуға, біртекті және ұқсас заттарды қайтадан біріктіруге, яғни оқушыларда ұғымдар қалыптастыруға міндетті. Песталоцци: "мен көрнекілікті кез-келген білімнің негізі ретінде мойындай отырып, оқытудың ең жоғары, негізгі принципін берік орнаттым"- деген екен [4].
Кейінірек белгілі мұғалім К.Д.Ушинский көрнекілік принципін дамытып, оқушылардың білім алу процесінде оның маңыздылығын сипаттады. К.Д.Ушинский түсіндіргендей, оқу процесінде көрнекіліктің пайдасы-оқушы сөздер мен объектілер арасындағы қатынасты орнатуға дағдыланады. Оқытудағы көрнекіліктің мағынасы туралы классикалық еңбектерінде ол көрнекі материалдарды қолдану балаларды сөзді, тәжірибені қабылдаумен байланыстыруға үйретеді, ал формасы, түсі, мөлшері, дыбыстары және т. б. туралы пікірлер қалыптасады деп сендірді. Нысанды оқушылар тікелей қабылдауы және мұғалімнің басшылығымен қабылдау өте маңызды"...бала сезімдері ұғымдарға айналды, ой тұжырымдамалардан пайда болды және ой сөзге айналды" [5].
Көрнекілік принципінің табиғи түсіндірмесі салыстырмалы түрде жақында алынған. Оның негізін келесі нақты негізделген ғылыми заңдылықтар құрайды: адамның сезім мүшелері сыртқы ынталандыруларға әр түрлі сезімталдыққа ие, біздің планетамыздың тұрғындарының негізгі саны ең сезімтал - көру органдары. Зерттеулер көрсеткендей, көру органдары есту органдарына қарағанда бес есе, ал тактильді органдарға қарағанда 13 есе көп ақпарат береді; көру мүшелерінен миға түсетін ақпарат айтарлықтай кодтауды қажет етпейді, олар адамның жадында оңай, тез және мұқият жазылады [43]. Қазіргі дидактикада көрнекілік ұғымы қабылдаудың әртүрлі түрлеріне жатады (визуалды, есту, тактильді және т.б.). Көрнекі құралдардың бірде-бір түрі басқасынан сөзсіз артықшылыққа ие емес. Табиғатты зерттеу барысында, мысалы, табиғатқа жақын табиғи нысандар мен суреттерді, ал грамматика сабақтарында - доғалар мен жебелер көмегімен сөздердің бөліктерін әр түрлі түстермен бөлектеу әдісі арқылы сөздердің шартты кескіндерін қолданған жөн. Көбінесе бірдей сұрақтармен танысу процесінде көрнекі құралдардың барлық түрлерін қолдану қажеттілігі туындайды.
Көрнекі құралдарды мақсатты пайдалану, сабақтарды олардың шамадан тыс санымен бөгемеу салмақты болып саналады, өйткені бұл білім алушыларға ең негізгі, маңызды мәселелерді шоғырландыруға және ойлауға кедергі келтіруі мүмкін. Оқу процесінде көрнекілікті мұндай пайдалану жетістікке әкелмейді, керісінше жаңа білімді игеруге және оқушылардың дамуына зиян тигізеді.
Оқушылар маңызды бейнелі идеяларға ие болған кезде оларды ұғымдарды қалыптастыру, оқушылардың дерексіз ойлауын қалыптастыру үшін қолдану керек.
Оқушылардың ақыл-ой белсенділігін оятуға арналған көрнекі құралдарды жасай отырып, К.Д. Ушинский оқытудың кілті көрнекі құралдың өзі емес (яғни көрнекілікті қамтамасыз ету емес), содан кейін сенсорлық бейнені қалыптастыру екенін атап өтті. Осыған сүйене отырып, мұғалім визуалды оқыту әдістемесін байытты, көрнекі құралдармен бірқатар әдістер мен әдістерді жасады [6]. Педагогикалық ғылымның одан әрі дамуы көрнекілік білім берудің әр деңгейінде білім беру процесін ұйымдастырудың және жүргізудің қажетті және заңды құралы болып көрінетінін растады. Сонымен қатар, оны принцип сияқты педагогикалық категорияға жіктеудің қарама-қайшылығы анықталды. Ол оқыту әдісінің белгісі ретінде де, оқыту құралдарының белгісі ретінде де қолданыла бастады. Дегенмен, көбінесе "көрнекілік" термині пәнді оқыту процесінде мұғалім ұстанатын принципті білдіреді. Сонымен қатар, принциптің жалпы сипаттамасымен жұмыстың басым көпшілігінде мұғалімнің қызметі ғана емес, сонымен бірге оқушының қызметі де ерекшеленеді. Яғни, мұғалім көрнекілік принципін жүзеге асырады. Бірақ сонымен бірге оқушы іске асырудың "құралы" болады.
Көрнекілік сенсорлық және логикалық, нақты және теориялық бірлікті қамтамасыз етуі керек, оқушының дерексіз ойлауын қалыптастыруға ықпал етуі керек, сондықтан оқушы көрнекілік принципін жүзеге асыру процесіне қосылады. Бұл оқушыға көрнекіліктер әсер етеді (яғни мұғалім жүзеге асыратын принцип), содан кейін көрнекілік ұғымымен байланысты принциптің өзі сипаттамайтын әрекеттер. Мұндай жағдайда принциптің мәніне оны іске асыруға ешқандай қатысы жоқ нұсқаулар салынады.
Көрнекілік принципінің функциялары:
1) көрнекілік материалды дұрыс түсінуді қамтамасыз етеді;
2) материалды түсінуде тірек ретінде қызмет етеді;
3) зерделенетін материалды іс жүзінде қолдануға жағдай жасайды;;
4) қажетті дағдылар мен дағдыларды игеруге көмектеседі;
5) сабаққа қызығушылық тудырады;
6) еріксіз назар аударады;
7) шаршауды азайтады;
8) бүкіл оқу процесін қамтамасыз етеді [7]
Принципті іске асыру оқу кезеңі мен шешілетін міндеттерді көрсететін тиісті құралдардың құрамымен қамтамасыз етіледі: жаңа материалды зерттеу, білімді бекіту, дағдыларды қалыптастыру, үй тапсырмаларын орындау және оқу материалын игеруді бақылау кезеңінде. Оқыту құралдары білім берудің барлық формаларында қолданылады, онда білім, білік және дағдыларды қалыптастыру және оқыту элементтері бар.
Көрнекілік принципін дұрыс түсіндіру, егер сіз оның атауын қатаң ұстанатын болсаңыз, көрнекі сезімдерді, қабылдауды, бейнелерді кеңінен қолдану, сондай-ақ адамды оқыту мен тәрбиелеу кезінде шындықпен тікелей байланысқа қол жеткізуге болатын сезім мүшелерінің дәлелдеріне үнемі сүйену болып табылады [8].
Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мүмкіндіктерін қарастыра отырып, Т.И. Власова бұл процесс "алынған білімді қабылдау, есте сақтау, түсіну, көбейту және түсіндіруден тұратын тізбек ретінде ұсынылуы мүмкін таным процесін ынталандыруды, күшейтуді" білдіреді [9]. Яғни, белгілі бір дәйектілік анықталады, оның бірінші сатысында мұғалімнің ақпаратты ұсынуы емес, қабылдауы болады. Бұл дұрыс, бірақ зерттелетін принципті жүзеге асыруда тән емес.
Шын мәнінде, принциптің атауы іс жүргізу компоненттерін жүзеге асыруға қажетті мән мен сипатты көрсетпейтіндігі қазіргі мұғалімдердің пікіріне сәйкес принципке негізделген негізгі заңдарда нақты көрсетілген. Атап айтқанда, авторы И. Ф. Харламов (1999) болып табылатын әйгілі "Педагогика" оқулығында былай делінген:
1. "Оқытудың көрнекілігі-бұл оқушылар үшін қоршаған әлемді тану құралы ретінде әрекет ететіндігінің салдары, және бұл процесс объектілерді, құбылыстарды немесе оқиғаларды тікелей бақылауға және зерттеуге негізделген болса, сәтті болады;
2. Танымдық процесс білімді меңгеру процесіне қабылдаудың әртүрлі органдарын енгізуді талап етеді (көрнекі оқыту оқушылардың назарын арттырады, білімді тереңірек игеруге ықпал етеді);
3. Оқытудың көрнекілігі балалардың ойлау ерекшеліктеріне негізделген және осы ойлауды нақтыдан абстрактіге дейін есепке алуды және дамытуды қамтамасыз етеді;
4. Көрнекілік оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттырады және оқу процесін жеңілдетеді" [10].
Харламовтың жұмысында көрініс тапқан позициялардың бір бөлігі И.П.Подласойдың көзқарастарында қолдау мен дамуды табады: "бала формалармен, түстермен, дыбыстармен, жалпы сезімдермен ойлайды, демек, абстрактілі ұғымдар мен сөздерге емес, нақты бейнелерге негізделген визуалды оқыту қажеттілігі". бала тікелей қабылдайтын". Осы ойды жалғастыра отырып, автор былай деп жазады: "оқыту және тәрбиелеу кезінде ұғымдар мен дерексіз ұстанымдар оқушылардың нақты фактілермен, мысалдармен және бейнелермен расталған кезде олардың санасына оңай жететінін ұмытпаңыз; оларды ашу үшін көрнекіліктің әр түрлі түрлерін пайдалану қажет" [11].
Мұнда келтірілген дәйексөздер мен автордың ой-пікірлерінің маңызды сәті-бұл принциптің атауымен қамтамасыз етілуі мүмкін (жағдай жасалады), бірақ кепілдік берілмеуі мүмкін қабылдауды қамтамасыз ету қажеттілігі. Яғни, принцип қабылдауды қамтамасыз етудің түпкі мақсатын қоймайды. Оның мақсаты-жағдай жасау.
Оған салынған процестердің атауы мен мәні арасындағы алшақтық Л.М. Зельманованың жұмысында көрінеді [12], ол қазіргі оқыту теориясы мен практикасындағы көрнекілікті екі жолмен түсінуге болады деп санайды: көрнекілік дегеніміз-оқытудағы сенсорлық рефлексия процесі; оқу материалын оқу кезінде көрнекі құралдарды тірек ретінде пайдалану. "Бірінші жағдайда, "көрнекілік" терминін қолдана отырып, оқытуды көрнекі құралдармен де, онсыз да ұсынуға болады. Мысалы, ауызша деп аталатын нәрсе туралы айтуға болады". Тұжырымдаманың көрінісі, бұл белгілі заңдар мен заңдылықтардың әдістемелік көрінісі, оларды практиканың реттеуші нормалары ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін формада көрсетілген мақсаттар, мәні, мазмұны, оқыту құрылымы туралы білім" [13].
Сондықтан педагогикалық теорияның өзгеруі, ең алдымен, басқа тұжырымдамалардан ерекшеленетін заңдылықтар мен оларға негізделген принциптердің бөлінуіне әсер етеді. Қазіргі заманғы оқыту жүйелері педагогикалық ғылымның басында қолданылғандардан айтарлықтай айырмашылықтарға ие, сондықтан оқытудың заңы және принциптері ұғымдарын түсінуді нақтылау, заңдар мен оқыту принциптері жүйесі арасындағы байланысты негіздеу қажет.
Егер "көрінекілік" дидактикалық принципі туралы айтатын болсақ, онда даму бар. Оқу процесінің маңыздылығын сақтай отырып, оның мазмұны біртіндеп өзгереді. Көрнекілік принципі өзінің жаңа түсінігінде әлі де өзекті болып қала береді және бүгінде бұрынғыдан да маңызды болуы мүмкін.
Оқыту тәжірибесінде көрнекі құралдарды қолдану мұғалімнің сөзімен үйлеседі. Сөздер мен көрнекі құралдарды біріктірудің әдістері мен әдістері, олардың алуан түрлілігіне қарамастан, бірнеше негізгі формаларға ие. Формалардың бірі-сөз арқылы мұғалім студенттер жүргізетін бақылауларды басқарады, ал объектінің сыртқы формасы, оның құрылымы, болып жатқан процестер туралы білім алушылар өздері байқайтын объектілерден алады.
Жаңа сипатталғаннан күрт ерекшеленетін комбинацияның басқа түрінде студенттер пәндер мен процестер туралы мәліметтерді мұғалімнің ауызша түсіндірулерінен алады, ал көрнекі құралдар ауызша хабарламаларды растау және нақтылау үшін қолданылады.
Айта кету керек, комбинацияның сипатталған формаларының біріншісі жаңа материалды игеру үшін ғана емес, сонымен қатар байқауды дамыту үшін де тиімді, әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін. Бірінші форманың артықшылығы объектіге егжей-тегжейлі талдау жүргізілген жағдайларда, мысалы, парақтың ішкі құрылымын зерттеу кезінде көрінеді. Комбинацияның басқа формасын қолдану аз уақытты қажет ететіндіктен, сіз бұл нысанды салыстырмалы түрде "өрескел" нысанды талдау кезінде қолдана аласыз [14].
Осылайша, мұғалімнің сөз бен көрнекі құралдардың тіркесімінің формаларын, олардың нұсқалары мен салыстырмалы тиімділігін білуі көрнекі құралдарды осы дидактикалық тапсырмаға, оқу материалының мазмұнына және басқа да нақты жағдайларға сәйкес шығармашылықпен қолдануға ықпал етеді. Көрнекіліктің дидактикалық принципі оқуда маңызды, дегенмен оны танымдық процестегідей визуалды қабылдау қабілеттерінен гөрі кеңірек түсіну керек.
Ұстазға керек емес, қалай білу қажет, жеке пән, бірақ білу және оны игілігі сынып оқушылары қатысты. Өнер өз пәнін түсіндіре алады, мұғалімнің педагогикалық таланты осы процестің заңдылықтарына, негізгі дидактикалық принциптерге сәйкес оқу процесінің құрылымын құруға негізделген. Осы негіздердің бірі-көріну принципі.
Көрнекілік принципі-негізгі әдістемелік принциптердің бірі. Оны ғалымдар мен мұғалімдер ұзақ уақыт зерттеп келеді, бірақ қазіргі уақытта өзектілігін жоғалтпады. Оқыту-оқытушы мен білім алушы арасындағы тікелей және кері байланыс. Тікелей байланыстың негізгі элементтерінің бірі-идеялар мен оқу материалдарының көрінуі.
Оқу көрнекілігінің маңыздылығы-ежелгі дәуірден бері мұғалімдер үшін дәстүрлі, жалпыға бірдей танылған көрнекілік принципі дидактиканың алтын ережесі деп аталатыны бекер емес. Көрнекі бейненің мәні таным процесінің өзіне байланысты. Таным процесі танымның белгілі бір деңгейлерінде, ол танымның сенсорлық деңгейіндегі көрнекі сурет немесе танымның ұтымды кезеңіндегі концептуалды образ болсын, бейнелер қалыптастыруға дейін азаяды.
1.2 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Көрнекілік идеясы педагогика тарихында көрнекті орын алды. Іс жүзінде бұл педагогика тарихында алғашқылардың бірі болып ғылыми түрде қалыптасқан көрнекіліктің дидактикалық принципін жүзеге асыруда көрінді. Көрнекілік принципі дидактиканың ежелгі және маңызды принциптерінің бірі болып табылады. Жазу болмаған кезде, тіпті мектептің өзі де көрнекілікке жүгінді. Күнделікті жоспарда ежелгі елдердің мектептерінде - Қытай, Египет, Греция, Рим - көрнекілік кең таралған. Көрнекі құралдар еліміздің оқушыларының оқуын жеңілдететін құрал ретінде қолданылды. Алайда, көрнекі құралдарды қолданудың педагогикалық теориясы, принципі болған жоқ.
Т.Мор, Ф. Рабелай, Т. Кампанелла әр түрлі уақытта көріну принципін негіздеуге айтарлықтай үлес қосты[15].
Ағылшын гуманистік ойшылы Т.Мор (1478-1535) өзінің Утопиясында көрнекі құралдарға, әсіресе астрономияны зерттеуде үлкен мән берді.
Көрнекілік идеясының жақтаушысы Ф.Рабелай (1494-1553) болды. Ол оқытуды қоршаған шындықпен байланыстыруға кеңес берді. Оқытудың көрнекі әдістерін қолдана отырып, Ф.Рабелай оқу процесінде ақыл-ой сабақтарын физикалық жаттығулармен және әртүрлі қолөнердің практикалық дамуын қамтитын белсенді іс-шаралармен органикалық түрде біріктіруді ұсынды.
Итальяндық философ және ақын Т.Кампанелла (1568-1639) ғылымды, әсіресе жаратылыстану ғылымын белсенді игеру үшін көрнекілікке ерекше мән берді. "Күн қаласы" шығармасында сипатталған қаланы қоршап тұрған жеті қабырға әртүрлі тақырыптар бойынша көрнекі құралдармен боялған, әр түрлі кестелер түріндегі көрнекі құралдар ағаштарға, саябақтарға ілінген, сондықтан балалар мен серуендерде кем дегенде бір бөлігін біле алады.Білім.
Көрнекілік принципі XVII ғасырда тұжырымдалған., оны педагогикалық процесте қамтамасыз ету бұдан бұрын болған. Білім беру жүйесін дамыту барысында дағдыларды іс-әрекеттер арқылы ғана емес, сонымен қатар абстрактілі және дерексіз сипаты мұғалімге оларды көрсетуге мүмкіндік бермейтін кейбір теориялық заңдар мен заңдылықтарды беру қажет болды. Білімді қалыптастыру кезінде сенсорлық қолдауды құру қажеттілігі арасында педагогикалық қайшылық пайда болды. Бұл қарама-қайшылықты ұлы чех педагогы, педагогика классигі Ян Амос Коменский шешті, ол халықтық педагогиканың тәжірибесін талдау негізінде кітапта берілген материалды көрнекілік принципі түрінде зерттеуді жеңілдететін құрал -- тірек анықтады, ол өз кезегінде педагогикалық заңдылықты жүзеге асырады-заттар мен құбылыстардың мәнін оқыту, олар туралы басқа адамдардың идеяларына емес [16].
Я. А. Коменский көрнекілікті барлық сезім мүшелерін заттар мен құбылыстарды жақсы қабылдауға тарту деп түсінді. Сенсуалистік көзқарастарға сүйене отырып ("бұрын сезімде болмаған ойда ештеңе жоқ"), Я.А. Коменский сенсорлық тәжірибені таным мен оқытудың негізіне қойып, "дидактиканың алтын ережесін" жариялады: "... алтын ережені үйренушілер үшін болсын: мүмкін болатын барлық нәрсе сезімдермен қабылдау, атап айтқанда: көру, есту, иіс сезу, талғамға жататын - жанасу арқылы қол жетімді дәм... сондықтан жаттығуды заттарды ауызша түсіндіруден емес, оларды нақты бақылаудан бастау керек".
"Ұлы дидактикада" Я. А. Коменский көрнекілікті, оның міндеттері мен мағынасын келесідей анықтады: "егер біз студенттерге заттарды шынайы және берік білуге үйретуді қаласақ, онда сіз бәрін жеке байқау және сенсорлық дәлелдер арқылы үйретуіңіз керек...
Адам денесінің анатомиясын бір рет мұқият бақылаған адам мұның бәрін өз көзімен көрмей-ақ, кең түсіндірмелерді оқығаннан гөрі бәрін түсінеді және есіне алады. Демек, белгілі өрнек: өз көзімен қарау дәлелдемені алмастырады". Я. А. Коменский көрнекілік принципін ауызша, пассивті оқытумен салыстырды. Көрнекілікті жүзеге асыру үшін ол нақты заттарды пайдалану және оларды тікелей бақылау қажет деп санады, егер бұл мүмкін болмаса - объектілердің немесе құбылыстардың модельдері немесе көшірмелері. Осылайша, Я.А. Коменский мектепте әртүрлі көрнекі құралдарды кеңінен қолдану туралы өте құнды идеяны дамытады. Оқулықтарда Я. А. Коменский сонымен қатар көрнекілік принципін қолдануды ұсынады, оны өзі құрастырған оқу кітаптары дәлелдейді, олардың көпшілігін ол өзі суреттеген.
Я. А. Коменский объектілерді эмпирикалық қабылдау негізінде тану қабілетіне ие болу керек деп санайды, ал көріну принципі - "дидактиканың алтын ережесі". Алайда, басынан бастап, оны қамтамасыз ететін мұғалімнің іс-әрекетін білдіретін "көріну принципі" ұғымына енгізілген анықтама терминнің өзінен едәуір кең болды. Сонымен бірге, анықтамалар туралы келісілетіні құпия емес, сондықтан бұл принцип көрнекілік пен ақыл-ой әрекеттерінің, көрнекілік пен сөздердің жиынтығы деп түсінілді[17].
XVIII ғасырдың аяғы-XIX ғасырдың басындағы педагогикалық теория мен практиканың қалыптасуына және іс жүзінде көрнекілік қағидатын негіздеуге айтарлықтай үлес қосқан тағы бір ірі гуманистік мұғалім - швейцариялық мұғалім Иоганн Генрих Песталоцци, ол қарапайым табиғат тәрізді білім беру мен оқыту теориясын жасады, педагогикалық әсердің мақсатын анықтады.тұтас және үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. И. Песталоцци құрылған дерексіз ұғымдарды қалыптастыруда көрнекілікті қолданудың маңыздылығын көрсетті және оны бастапқы табиғат тәрізді оқытудың негізін қалады [18].
Көрнекілік принципін зерттеуді П.И. Боровицкий, П.Я. Халперин, Л. В. Занков, И.Я. Лернер, В.В. Половцев, С.Г. Шаповаленко сияқты басқа да танымал отандық ғалымдар сәтті жүргізді [19].
К.Д. Ушинский оқытудың көрнекілігіне терең психологиялық негіздеме берді, сонымен бірге принциптің атауына және орындалатын педагогикалық іс-әрекеттің мәніне негізделген қайшылықты атап өтті.
Француз ойшылы Ж.-Ж.Руссо (1712-1778) өзінің дидактикасында баланың дамуына оның тәуелсіздігі үшін қолдау көрсетті, шапшаңдық, шындықты барынша көрнекілікпен қабылдау. Оның пікірінше, көріну-табиғаттың өзі, өмірлік фактілер. Ол кітаптардан емес, табиғаттан алынуы керек нақты білімді жақтады. Ж.- Ж. Руссо өзінің заманындағы (XVIII ғасыр) мектептерде оқитындарды тек бір сөзбен үйреткен ерекше кітап оқуға наразылықпен қарады. Ол: "заттар, заттар болсын! Мен сөздерге тым көп мән беретінімізді қайталауды тоқтатпаймын; сөйлесу арқылы біз тек сөйлеушілерді жасаймыз".
Оқытудағы көрнекілікке швейцариялық демократ педагог И.Г. Песталоцци (1746-1827) ерекше мән берді. Оның бірқатар еңбектері оны қолдану әдістемесіне арналған, мысалы," көрнекілік әліппесі немесе өлшеу туралы көрнекі ілім", "санның көрнекі ілімі", онда оқытудың жаңа әдістері көрсетілген. И. Г. Песталоцци Я.А. Коменскийдің "алтын ережесіне" ұқсас ойды тұжырымдайды, атап айтқанда: "сіз құбылыстардың немесе кез-келген заттың мәнін қаншалықты көп білсеңіз, ол туралы біліміңіз соғұрлым дұрыс болады".
Бірақ бұл Я.А.Коменскийдің түсіндіруіндегі сенсуализм принципінің өзіндік нұсқасы емес және Ж.-Ж. Руссо сияқты табиғи жағдайдағы заттар мен құбылыстармен міндетті түрде танысу емес. И. Г. Песталоццидің көрнекілігі-баланың рухани күштерін дамытудың бастапқы бастауы, ол міндетті түрде ойдың әрі қарайғы жұмысымен байланысты. Ол көрнекілікті танымның барлық саласында қолдануды ұсынады: тілді, санауды және басқа да оқу пәндерін үйрену кезінде. Алайда, бақылау И.Г. Песталоцци оқыту үшін белгілеген әдістемелік жолды аяқтамайды. Бұл таным процесінің кезеңі ғана, оның міндеті - баланың танымдық қабілетін дамыту. Осылайша, И.Г. Песталоццидің пікірінше, көрнекілік-бұл ойлаудың дамуына әкелетін жол, құрал. И. Г. Песталоцци Я. А. Коменскийдің кейбір оқу кітаптарымен ғана таныс болды, бірақ оның педагогикалық жүйесімен емес. Шамасы, бұл оған:"Мен қазір артқа қарап, өзіме сұрақ қойғанда: мен адамзатқа білім беру үшін не істедім, мен мынаны табамын: мен көрнекілікті кез-келген білімнің абсолютті негізі деп тани отырып, оқытудың жоғарғы негізгі принципін берік орнаттым"[20].
Неміс психологы және педагогы И. Ф. Гербарт (1776-1841) өзінің дидактикалық кеңестерінде оқытуда көрнекілікті кеңінен қолдануды ұсынды: тақырыпты өзі көрсете алмаған кезде оның бейнесін көрсету керек; бірақ бір нәрсені ұзақ уақыт көрсетпеу керек, өйткені монотондылық шаршатады.
Көрнекті неміс мұғалімі Ф. Дистервег (1790-1866) өзінің дамып келе жатқан оқытудың дидактикасында визуалды оқытуды психологиялық заңдар негізінде алынған ережелермен байланыстырды: "алыс жақтан", "қарапайымнан күрделіге", "танымалдан белгісізге", "мақсатқа сай", "анық үйрет". Я. А. Коменский тұжырымдаған бұл ережелер, Ф. Дистервег мұғалімдерді оларды ресми қолданудан сақтандырып, одан әрі дамыды. Ол оларды әр түрлі сәттерге немесе оқытушылық қызметті анықтайтын пәндерге сәйкес бөлді. Ф. Дистервег адамдардың білімге қалай қол жеткізетіні туралы сұраққа жауап бере отырып, былай деді: анықтықтан басқа жол жоқ.
И. Г. Песталоццидің ресми жаттығуларын қабылдамай, К. Д. Ушинский балаларды заттармен жан-жақты таныстыруға тырысты, олардың осы заттар арасындағы нақты байланыстарды түсінуін қалады. К. Д. Ушинский бұрын Я.А.Коменский, И. Г. Песталоцци, Ф. Дистервег жасаған визуалды оқыту әдістемесін едәуір кеңейтіп, жаңа әдістермен байытты. Сонымен, К. Д. Ушинский көрнекілік принципіне гуманитарлық пәндерді оқып, оқушылардың эстетикалық тәрбиесінде ерекше маңызды бейнелі сөз берді. Әдістемелік мақалаларда К. Ушинский оқудағы сөз бен көрнекіліктің арақатынасы туралы бірқатар қызықты, терең және негізгі ойларды айтады. Оның айтуынша, балаларға тек оқу мен жазуды ғана емес, одан да көп дамуды, бақылаулардан қорытынды жасауды үйрету керек.
Ұлы орыс мұғалімі Бастауыш мектепте ана тіліне негізделген біртұтас, қатаң ойластырылған жүйе болуы керек деп санайды. К. Д. Ушинский ана тілінде жұмыс істеудің негізгі буыны ауызша сөйлеуді жасайды, оны жетілдіру жазу және оқу дағдыларына берік негіз береді. Ауызша сөйлеу жұмысында ол балалардың ойлау қабілетін және олардың әлем туралы білімін дамытатын нақты көрнекі материалды қолдануды ұсынады.
К. Д. Ушинский ана тілін үйренуге кеңес бере отырып, ойды қоздыратын және студенттердің ойды сөзбен жеткізуге деген ұмтылысын тудыратын жаттығуларды қолдануды талап етті[21].
Осыдан мұғалім жұмысының бірінші формасы, ол көрнекі, пәндік оқытуды ұсынды, оның ішінде заттар мен құбылыстарды тікелей бақылау, бала тікелей қабылдаған нақты бейнелер туралы әңгіме, сурет арқылы немесе ол бұрын тәуелсіз бақылаулар арқылы алған. Ол үшін К.Д. Ушинский суреттерден балаларды айтуға қатысты егжей-тегжейлі нұсқаулар жасады.
К. Д. Ушинскийдің сөзбен үйлесуі балаларда "шындықты байқау" дағдыларын дамытуға, баланың рухани әлемін "толық, шынайы, жарқын бейнелермен"байытуға бағытталған. Адам танымында К.Д. Ушинский тақырыпты барлық жағынан және ол орнатқан қатынастардың ортасында көру өте маңызды деп санайды.
Тілді үйренуге байланысты көрнекі оқыту оқушының ойлау қабілетін дамытады және оған әлемді дұрыс білуге мүмкіндік береді.
Көрнекі материалдар бастауыш сынып балаларын оңай қызықтырады, бірақ көрнекілік - бұл мақсат емес. Көрнекі оқыту кезінде К. Д. Ушинский ескертті, тақырыптың өзімен танысу ойлауды дамытуға қызмет етеді және осы процесте көмекші рөл атқарады.
К. Д. Ушинский грамматиканы оқытудың субъективті әдісіне қарсы аналитикалық-синтетикалық дыбыстық оқыту әдісін жасады, бұл бастапқы оқу мен жазуды меңгеру жолын айтарлықтай жеңілдетті.
Әрі қарай оқуда көрнекілікті қолдану жағдайларын зерттеу әртүрлі бағыттарда дамыды. Қазіргі уақытта көрнекілік идеяларының дамуы оқуда көрнекілікті орындайтын функцияларды және көрнекілікті педагогикалық практикада қолдану жағдайларын анықтаумен байланысты.
1.3 ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
Көрнекі оқыту әдісі-бұл білімді игеру, тәжірибе қалыптастыру, танымдық және практикалық іс-әрекет үшін қолданылатын идеалды немесе материалдық объект. Көрнекі оқытудың идеалды әдістері-бұл мұғалімдер мен оқушылар жаңа білімді игеру үшін қолданатын білім мен дағдылар. Көрнекі оқыту әдісі-мұғалім мен оқушы егжей-тегжейлі оқыту үшін қолданатын физикалық Нысандар.
Оқу құралдарының қызметі әр түрлі негіздер бойынша қарастырылады: олардың қасиеттері, қызмет субъектілері, білім сапасына және әртүрлі қабілеттердің дамуына әсері, олардың оқу үрдісіндегі тиімділігі (проблемаларды шешудегі қателіктер санын азайту тұрғысынан).
Қызмет пәні бойынша көрнекі оқыту әдістерін оқыту құралдары мен оқу құралдарына бөлуге болады. Оқыту құралдарын негізінен мұғалім оқу материалын түсіндіру және бекіту үшін, ал оқу құралдарын оқушылар оны игеру үшін пайдаланады. Сонымен қатар, оқыту құралдарының бір бөлігі екеуі де болуы мүмкін, оқыту кезеңіне байланысты Оқыту құралдары мұғалімнің ақпараттық және басқару функцияларын жүзеге асыруда өте маңызды. Олар оқушылардың танымдық қызығушылықтарын оятуға және қолдауға көмектеседі, оқу материалының көрнекілігін жақсартады, оны қол жетімді етеді, зерттелетін құбылыс туралы дәлірек ақпарат береді, тәуелсіз жұмысты күшейтеді және оны жеке қарқынмен жүргізуге мүмкіндік береді [22].Оларды жаңа материалды түсіндіру құралдарына, бекіту құралдарына және бақылау құралдарына бөлуге болады.
Оқытудың көрнекілік принципі-оқу процесінде тиісті оқу ақпаратын көрнекі түрде ұсынудың әртүрлі құралдарын қолдануға бағдарлау.
Қазіргі дидактикада көрнекілік принципі тек белгілі бір көрнекі заттарға (адамдар, жануарлар, заттар және т.б.) олардың бейнелері мен модельдеріне ғана емес, жүйелі қолдау болып табылады. Оқытудың көрнекі құралдарының көптеген түрлеріне байланысты оларды жіктеу қажеттілігі туындады. Әдіскерлер қолданатын кең таралған жіктеулердің бірі-бейнеленген материалдың мазмұны мен сипаты бойынша жіктеу.
Ақыл-ой дамуының қарқындылығы көрнекі оқыту әдістері дайын түрінде берілетініне немесе оқушылар сабақта мұғаліммен бірге жасалатынына байланысты.
Құралдарды дайындау мұғалімнің үлгісі бойынша оларды қарапайым пайдаланудан гөрі оқушылардың үлкен даму әсерін және жоғары білім сапасын береді. Бұл оқытудың жаңа құралдарын әзірлеу, сондай-ақ негізгілерін жетілдіру танымдық білім мен нұсқауларды Өзгертуді, жаттығу жаттығуларының жаңа түрлерін қолдануды қамтиды. Тапсырмалардың абсолютті саны емес, олардың әртүрлілігі оқушылардың білім сапасын арттырудың, олардың көкжиегі мен қабілеттерін кеңейтудің дидактикалық негіздерінің бірі болып табылады.
Көрнекі құралдар әдетте үш топқа жіктеледі:
1. Көлемді құралдар (модельдер, коллекциялар, аспаптар, аппараттар және т. б.)
2. Баспа құралдары (суреттер, графиктер, кестелер, оқулықтар және т. б.)
3. Проекциялық материал (кинофильмдер, бейнефильмдер, слайдтар және т. б.)
Баспа басылымдары оқу практикасында кеңінен қолданылады.
Олар арзан, дайындау оңай, баспаханада басылады немесе мұғалім оқушылармен бірге орындайды.
Оларды табиғи заттармен және олардың модельдерімен қатар қосымша құрал ретінде қолданған жөн.
Бүкіл оқу пәнін игеруге қажетті материалдық құралдар оқу пәні жүйесінен алынған жүйені құрайды. Көрнекі оқыту әдістерінің жүйесі келесі принциптерге сәйкес құрылады:
* Жабдық оқу процесінің басқа элементтеріне қойылатын педагогикалық талаптарды толығымен қанағаттандыруы керек: құбылыста маңызды нәрсені көрнекі түрде жаңғыртуы, оңай қабылдануы және көрінуі, эстетикалық келбеті және т. б.
* Оқу құралдарының саны мен түрлері жүйеде оқу бағдарламасының материалдық қажеттіліктерін толық қамтамасыз етуі керек, бірақ артық емес.
* Оқыту құралдары нақты жұмыс жағдайларына және жергілікті халықтың қажеттіліктеріне сәйкес келуге тиіс.
Әрбір әрекет қандай да бір құралдың көмегімен жасалады. Ақыл-ой әрекеттері түпкілікті өнімнің (мақсаттың) бейнесімен, міндеттің (қызметтің) жағдайымен және жұмыс технологиясымен (ойлаудың операциялық құрамымен) қатар ойлау компонентінің құрамына кіретін идеалды құралдардың көмегімен жасалады. Жаңа материалды түсіндіру барысында мұғалім бұл құралдарды нақты (графикалық, символдық және т.б.) білдіреді немесе оларды ауызша (ауызша) білдіреді. Құралдардың ауызша өрнектері әрқашан етістіктен басталады (сурет салу, бейнелеу және т.б.). Көрнекі оқытудың қолданылатын әдістерінің дәйектілігі (кейде аталады) есепті шешу жоспары). Оқытудың құрамы қандай?
Л.С. Выготский оқыту құралдарын: сөйлеу, жазу, схемалар, шартты белгілер, сызбалар, өнер туындылары және басқалар. Жалпы, идеалды құрал - бұл мәдени мұраны, жаңа мәдени құндылықтарды игеру құралы. Білімге айналған алынған ақпарат оқу құралдарының "бастапқы арсеналы" болып табылады. Одан студент ойлау, дәлелдеу, есептеу, есте сақтау және түсіну тәсілдерін тартады. Оқыту-бұл қарым-қатынас, әңгіме, пікірталас, хабарлама, баяндама, дәрістер және т. б. түрінде өтетін оқу процесіне қатысушылар арасында ақпарат алмасу.
Сөйлеу оқыту құралы ретінде көп өлшемді: ол спикердің ақыл-ой даму деңгейін көрсетеді, қабылдау процестеріне делдал болады, әсер етеді және басқарады, білім мен қарым-қатынасты қамтамасыз етеді, адамның ақпарат пен тыңдаушыларға қатынасы мен ұстанымын білдіреді.
Лингвистикалық құралдарды игеру процесінде мұғалімнің сөйлеуі студенттер үшін үлгі болып табылады, ол тек оқу ақпаратын ұсыну құралы ғана емес, сонымен қатар назарды басқару құралы, идеялар мен ұғымдарды қалыптастыру құралы болып табылады. Білім беру мазмұнын жетілдіру көрнекі оқытудың нысандарын, әдістері мен тәсілдерін, әдістерін жетілдіруді талап етеді. Көрнекі оқыту әдістерін құру технологияның дамуымен, педагогикалық және психологиялық ойдың деңгейімен, озық педагогикалық тәжірибемен тығыз байланысты.
Көрнекі оқыту әдістері жүйесінің орталық буынымен қатар (оқулықтар, оқу құралдары және т.б.) қазіргі уақытта көрнекі құралдарды жетілдіруге көп көңіл бөлінуде [23].
Шартты түрде барлық оқу құралдарын келесі топтарға бөлуге болады (1-суретке сәйкес):
- оқулықтар мен оқу құралдары;
- көрнекілік құралдары;
- практикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру құралдары;
- оқытудың техникалық құралдары;
- оқу үрдісінің қосымша құралдары.
Оқу құралдары:
2-кесте. Оқу құралдарының жіктелуі
Оқу құралдары
көрнекілік құралдары
оқулықтар мен оқу құралдары
практикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру құралдары
оқытудың техникалық құралдары
оқу үрдісінің қосымша құралдары
Бұл құралдардың әр тобының құрамы ғылымның дамуына, оның ішінде педагогикалық тәжірибеге байланысты.
Оқулықтар мен оқу құралдары" құралдар тобы оқытушыларға арналған әдебиетті де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті
Сарсенбай Ербахыт
География сабақтарында көрнекілік принциптерінің негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Білім беру бағдарламасы 6B01507 (5B01507) - География-Тарих
Петропавл қ.2022
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісінің м.а
______________Доскенова.Б.Б
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: География сабақтарында көрнекілік принциптерінің негіздері
Білім беру бағдарламасы 6B01507 (5B01507) - География-Тарих
Орындаған: Сарсенбай Ербахыт
Ғылыми жетекшісі: Мажитова Г.З
География аға оқытушысы
Петропавл қ.2022
Мазмұны
Кіріспе
1 ТАРАУ
БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1
Оқытудың көрнекілік принципінің мәні
1.2
Педагогика ғылымындағы оқытудың көрнекілік принципінің даму тарихы
1.3
Оқытудың көрнекілік құралдарың жіктелуі және қолдану әдістемесі
2 ТАРАУ
КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ БОЙЫНША ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫС
2.1
Оқу суреттерін пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
2.2
Фотосуреттерді пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
2.3
Минералдар коллекцияларын пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
2.4
Оқу кестелерін пайдалана отырып, жоспар-конспектілерді әзірлеу
Тұжырым және қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша
АҢДАТПА
Дипломдық жұмыс География сабақтарында көрнелік принциптерінің негіздері тақырыбында орындалған.
Дипломдық жұмыс кіріспе, негізгі әдеби шолу, қорытынды мен қосымша бөлімдерінде сипатталған.
Кіріспе бөлімі өз кезегінде дипломдық тақырыптың өзектілігі мен мақсатына негізделген. Негізгі бөлімде жалпы География сабығында жобалау жолдарын толық қамтып жазылды, педагогикалық бағытта технологиялық бағыттары қарастырылған. Алынған мәліметтерді сүйене отырып мектеп бағдарламасында география сабағын оқыту мен ұғыну жолдарын сан қилы жолдары барын және көрсете білдім.
АННОТАЦИЯ
Текст научной работы на тему Использование методов проектирования на уроках географии.
Тезис описан во введении, обзоре основной литературы, заключении и дополнительных разделах.
Вводная часть, в свою очередь, основывается на актуальности и цели дипломной работы. В основном разделе подробно освещаются способы проектирования на уроках общеобразовательной географии, приводятся технологические направления в педагогическом направлении. На основе полученной информации мне удалось показать и показать в школьной программе ряд способов преподавания и понимания географии.
АNNOTATION
The use of design methods in geography lessons.
The thesis is described in the introduction, review of the main literature, conclusion and additional sections.
The introductory part, in turn, is based on the relevance and purpose of the thesis. The main section covers in detail the ways of designing at the lessons of general educational geography, technological directions in the pedagogical direction are given. Based on the information received, I was able to show and show in the school curriculum a number of ways of teaching and understanding geography
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Географияны оқытуда көрнекілік үлкен мәнге ие, өйткені географиялық нысандар мен құбылыстардың көпшілігі оқушылардың тікелей қабылдауына қол жетімді емес. Географияны көрнекі құралдарсыз оқыту мүмкін емес. Тіпті ең түрлі-түсті ауызша сипаттамалар, егер ол тақырыптың бейнесін жасамаса, оқушыға ештеңе бермейді.
Көрнекілік құралдары-Оқу құралдары жүйесінің маңызды элементі.
Оқу процесінде көрнекі құралдардың ақпараттық және танымдық функциялары бар, яғни көбейтуге болмайтын процестер мен құбылыстармен танысу; объектінің қазіргі түрінде және оның тарихи дамуындағы сыртқы келбетімен; құбылыстың немесе процестің сипаттамаларын салыстыру немесе өзгерту туралы көрнекі түсінік және т.б.
Оқытудың көрнекі құралдарын қолдану білімді игеруге, оқыту әдістерін жандандыруға, танымдық белсенділікті дамытуға, оқу материалын игеру сапасын арттыруға ықпал етеді. Көрнекілік балалардың санасында тақырып туралы нақты түсінік қалыптастыруға, карта туралы білімді бекітуге көмектеседі.
Оқу - тәрбие процесінің тиімділігі мен сапасын арттыру білім беруді жетілдіру міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстандық білім беруді жаңғырту тұжырымдамасы білім беру жүйесіне, атап айтқанда, одан әрі білім беру үшін негіз қаланатын бастауыш мектепте оқушыларды даярлауға жаңа әлеуметтік талаптар қояды.
Қазіргі педагогика ғылымында әр түрлі ұйымдастырушылық формалар мен құралдардың оңтайлы үйлесуіне көп көңіл бөлінеді. Оқытылатын курстардың мазмұнын, оқушылардың жас ерекшеліктерін, оқытуда ұтымды сабақтау және эмоционалды үйлесімділікті ескере отырып, оқу міндеттерін тиімді шешуге мүмкіндік беретін оқыту жүйесінің артықшылығы зор.
Бүгінгі күні мектептегі білім беруге қойылатын әлеуметтік талаптар мұғалімге оқытудың жаңа түрлерін іздеуді талап етеді. Осындай өзекті мәселелердің бірі оқуда жаңа технологияларды, оқушылардың сөйлеуін, есте сақтау қабілетін, зейінін, шығармашылық қиялын, байқағыштығын дамытатын қызықты сабақтар өткізудің жаңа нысандарын пайдалану қажеттілігі болып табылады. Мұнда оқу процесінде сенсорлық пен логиканың белгілі бір арақатынасына негізделген көрнекілік принципіне ерекше мән беру керек.
Көрнекілік принципі оқытудың негізгі қағидаларының бірі ретінде қазіргі дидактикада тек белгілі бір заттар мен олардың суреттеріне ғана емес, сонымен қатар олардың модельдеріне де жүйелі қолдау ретінде кеңінен түсініледі. Бұл өз кезегінде оларды қолдану аясын кеңейтуді білдіреді.
Сабақтарда көрнекілікті қолданудың мүмкіндіктері үлкен. Оқу материалын сезімдік қабылдау неғұрлым әр түрлі болса, соғұрлым ол терең сіңіріледі. Бұған оқытудың барлық кезеңдерінде көрнекі құралдарды кеңінен қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Ойлаудың арқасында адам айналасындағы заттардың, оқиғалар мен процестердің сыртқы сипаттамаларын біледі. Мұндай білім, ең алдымен, тиісті бағдарланған ойлаудың, яғни бақылаудың, сондай-ақ әртүрлі бағалаулардың арқасында мүмкін болады. Оқушыларға пәндерді өздері көрсетуден тұратын мұғалімнің іс-әрекеттерінің жиынтығы немесе олардың модельдері, сондай-ақ белгілі бір құбылыстарды, оқиғаларды немесе процестерді тиісті түсіндірмемен ұсыну демонстрация деп аталады.
Демонстрацияның арқасында оқушылардың назары кездейсоқ анықталған объектілердің, құбылыстардың немесе процестердің сыртқы сипаттамаларына емес, назары маңызды ақпаратта болады. Нәтижесінде олар демонстрацияның объектілері болып табылатын қажетті ақпарат бөліктерін тезірек және толық біледі әрі көрнекі материалдарды жинау арқылы олар тиісті жалпылаудың ауызша тұжырымына көшуге мүмкіндік алады.
Мұғалім қолданатын әдістер мен оқытудың ұйымдастырушылық формалары жүйесіне дұрыс таңдалған және шебер енгізілген дидактикалық құралдар көрнекілік принципін жүзеге асыруды жеңілдетеді. Осының арқасында олар оқушылардың қажетті ақпаратты тікелей білу жағдайларын жақсартып қана қоймайды, сонымен қатар жанама білім, ақыл-ой белсенділігі, сондай-ақ практикалық іс-әрекеттің әртүрлі сүйенетін әсерлер мен бақылаулар түрінде материал береді.
Қазіргі уақытта вариативті оқу-әдістемелік кешендер әзірленді, олардың негізгі компоненттері: оқулық, баспа негізі бар дәптер, мұғалімге арналған әдістемелік нұсқаулар. Бірақ жыл сайын толықтырылып отыратын оқу құралдарының үлкен қорының болуы осы қорды қалай пайдалану керектігі туралы мәселені ерекше өткір қояды. Оқу процесін жетілдірудің көрнекілік құралдарының мүмкіндіктері қандай, оларды қолдана отырып сабақты қалай ұйымдастыруға болады, оқу құралдарының жекелеген түрлерімен жұмыс істеудің тиімді әдістері қандай? Бұл сұрақтар бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі.
Зерттеу нысаны:География сабақтарындағы көрнекілік құралдардың қолдану әдістемесі маңызын зерделеу.
Зерттеу пәні: жалпы білім беретін мектептерде география сабақтарындағы көрнекілік принциптері.
Зерттеу көздері:
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
Диплом жұмысының мақсаты. Білім беру процессінде көрнекілік принціпін қолданудың теориялық және практикалық негіздерін зерделеу.
Диплом жұмысының мақсатына жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
- Оқытудың көрнекілік принципінің мәні;
- Оқытудың көрнекілік құралдарың жіктелуі және қолдану әдістемесі;
-Көрнекілік құралдарда пайдалана отырып тәжірибелік эксперимент жасау.
Дипломдық жобаның құрылымы:Дипломдық жоба кіріспеден 2 бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, кесте, суреттен және қосымшалардан тұрады. Әдебиеттер тізіміне 30 еңбек енгізілген.
1 БІЛІМ БЕРУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІН ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ МӘНІ
Педагогикалық іс-әрекеттің заңдылықтары оның жалпы ұйымдастырылуын, мәнін, әдістері мен тәсілдерін анықтайтын негізгі мәлімдемелерде, яғни принциптерде белгілі бір көріністі табады.
Қазіргі ғылымда принциптер белгілі бір тұжырымдаманың негізгі, бастапқы тұжырымдары, негізгі идеялар, мінез-құлықтың, іс-әрекеттің негізгі ережелері болып табылады.
Дидактикалық принциптер-бұл жалпы мақсаттары мен заңдылықтарына сәйкес оқу процесінің мәнін, ұйымдастырушылық формалары мен әдістерін анықтайтын негізгі тұжырымдар. Осылайша, педагогикалық іс-әрекеттің принциптері мұғалімнің жұмысын ұйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды көрсетеді, оның бағытын көрсетеді және нәтижесінде педагогикалық процесс тұжырымдамасына шығармашылық көзқарас ықпал етеді [1].
Оқу процесінде және бүкіл педагогикалық іс-әрекеттегі ең маңызды ұйымдастырушылық ұстаным-кқрнекілік принципі. Бұл ұзақ уақыттан бері қолданылып келе жатқан оқу іс-әрекетінің ең кең таралған және түсінікті принциптерінің бірі.
Соңғы уақытта оқу процесінде көрнекілікті пайдалану тағы да өзекті мәселеге айналды. Көрнекі құралдарды қолдану аясы едәуір өсті, олардың тізімі толықтырылды.
Оқу процесінде көрнекілікті пайдалану шарттары екі жақты десе де болдаы. Көрнекіліктің басты міндеті-оқушылардың сезімтал көрнекі әсерлердегі ойлауын, мектептің өмірмен байланысын дамыту.
Оқу процесінде көрнекі құралдарды қолдану саласы әлі нақты анықталған жоқ. Тәжірибе көрсеткендей, көрнекі құралдар кешенді және аспектілі оқытуда, кеңейтуде және тереңдетуде кең қолданылады [2].
Оқу-тәрбие процесіндегі көрнекілік әртүрлі көрнекі құралдарды пайдалана отырып қамтамасыз етіледі. Көрнекі құралдар пайдаланылады, сонымен бірге олар дерексіз байланыстар мен тәуелділіктерді түсіну үшін диалектикалық материализм әдіснамасында қалыптасқан дидактиканың негізгі ережелерінің бірі болып табылады.
Тіпті Я. А. Коменский XVII ғасырда көрнекілік принципін оқытудың ең маңызды қағидасы ретінде негіздеді, "дидактиканың алтын ережесін" шығарды: "...сезімдермен қабылдау үшін барлық нәрсе қол жетімді: көру арқылы қабылдау, есту арқылы, иіс сезу, талғамға жататын - жанасу" [3].
Дидактикалық принциптер:
1-кесте. Дидактикалық түсіндірме
Кейбір нәрселерді бірден бірнеше сезіммен игеруге мүмкіндік бар болғандықтан, оларды оқушының жадына сіңу деңгейі де жоғары болатыны анық. Осы ережеге сәйкес оқу процесіне барлық сезім мүшелерін оята білу керек. Ол былай деп жазды: "Егер біз оқушыларға шынайы және сенімді білім бергіміз келсе, онда біз бәрін жеке бақылаулар мен сезімтал көріну арқылы үйретуге тырысуымыз керек".
Көрнекілік принципі Песталоццидің еңбектерінде айтарлықтай кең жазылды. Оның пікірінше, сезім мүшелері бізді қоршаған әлем туралы тәртіпсіз ақпаратпен қамтамасыз етеді. Оқыту байқаулардағы тәртіпсіздікті болдырмауға, заттарды ажыратуға, біртекті және ұқсас заттарды қайтадан біріктіруге, яғни оқушыларда ұғымдар қалыптастыруға міндетті. Песталоцци: "мен көрнекілікті кез-келген білімнің негізі ретінде мойындай отырып, оқытудың ең жоғары, негізгі принципін берік орнаттым"- деген екен [4].
Кейінірек белгілі мұғалім К.Д.Ушинский көрнекілік принципін дамытып, оқушылардың білім алу процесінде оның маңыздылығын сипаттады. К.Д.Ушинский түсіндіргендей, оқу процесінде көрнекіліктің пайдасы-оқушы сөздер мен объектілер арасындағы қатынасты орнатуға дағдыланады. Оқытудағы көрнекіліктің мағынасы туралы классикалық еңбектерінде ол көрнекі материалдарды қолдану балаларды сөзді, тәжірибені қабылдаумен байланыстыруға үйретеді, ал формасы, түсі, мөлшері, дыбыстары және т. б. туралы пікірлер қалыптасады деп сендірді. Нысанды оқушылар тікелей қабылдауы және мұғалімнің басшылығымен қабылдау өте маңызды"...бала сезімдері ұғымдарға айналды, ой тұжырымдамалардан пайда болды және ой сөзге айналды" [5].
Көрнекілік принципінің табиғи түсіндірмесі салыстырмалы түрде жақында алынған. Оның негізін келесі нақты негізделген ғылыми заңдылықтар құрайды: адамның сезім мүшелері сыртқы ынталандыруларға әр түрлі сезімталдыққа ие, біздің планетамыздың тұрғындарының негізгі саны ең сезімтал - көру органдары. Зерттеулер көрсеткендей, көру органдары есту органдарына қарағанда бес есе, ал тактильді органдарға қарағанда 13 есе көп ақпарат береді; көру мүшелерінен миға түсетін ақпарат айтарлықтай кодтауды қажет етпейді, олар адамның жадында оңай, тез және мұқият жазылады [43]. Қазіргі дидактикада көрнекілік ұғымы қабылдаудың әртүрлі түрлеріне жатады (визуалды, есту, тактильді және т.б.). Көрнекі құралдардың бірде-бір түрі басқасынан сөзсіз артықшылыққа ие емес. Табиғатты зерттеу барысында, мысалы, табиғатқа жақын табиғи нысандар мен суреттерді, ал грамматика сабақтарында - доғалар мен жебелер көмегімен сөздердің бөліктерін әр түрлі түстермен бөлектеу әдісі арқылы сөздердің шартты кескіндерін қолданған жөн. Көбінесе бірдей сұрақтармен танысу процесінде көрнекі құралдардың барлық түрлерін қолдану қажеттілігі туындайды.
Көрнекі құралдарды мақсатты пайдалану, сабақтарды олардың шамадан тыс санымен бөгемеу салмақты болып саналады, өйткені бұл білім алушыларға ең негізгі, маңызды мәселелерді шоғырландыруға және ойлауға кедергі келтіруі мүмкін. Оқу процесінде көрнекілікті мұндай пайдалану жетістікке әкелмейді, керісінше жаңа білімді игеруге және оқушылардың дамуына зиян тигізеді.
Оқушылар маңызды бейнелі идеяларға ие болған кезде оларды ұғымдарды қалыптастыру, оқушылардың дерексіз ойлауын қалыптастыру үшін қолдану керек.
Оқушылардың ақыл-ой белсенділігін оятуға арналған көрнекі құралдарды жасай отырып, К.Д. Ушинский оқытудың кілті көрнекі құралдың өзі емес (яғни көрнекілікті қамтамасыз ету емес), содан кейін сенсорлық бейнені қалыптастыру екенін атап өтті. Осыған сүйене отырып, мұғалім визуалды оқыту әдістемесін байытты, көрнекі құралдармен бірқатар әдістер мен әдістерді жасады [6]. Педагогикалық ғылымның одан әрі дамуы көрнекілік білім берудің әр деңгейінде білім беру процесін ұйымдастырудың және жүргізудің қажетті және заңды құралы болып көрінетінін растады. Сонымен қатар, оны принцип сияқты педагогикалық категорияға жіктеудің қарама-қайшылығы анықталды. Ол оқыту әдісінің белгісі ретінде де, оқыту құралдарының белгісі ретінде де қолданыла бастады. Дегенмен, көбінесе "көрнекілік" термині пәнді оқыту процесінде мұғалім ұстанатын принципті білдіреді. Сонымен қатар, принциптің жалпы сипаттамасымен жұмыстың басым көпшілігінде мұғалімнің қызметі ғана емес, сонымен бірге оқушының қызметі де ерекшеленеді. Яғни, мұғалім көрнекілік принципін жүзеге асырады. Бірақ сонымен бірге оқушы іске асырудың "құралы" болады.
Көрнекілік сенсорлық және логикалық, нақты және теориялық бірлікті қамтамасыз етуі керек, оқушының дерексіз ойлауын қалыптастыруға ықпал етуі керек, сондықтан оқушы көрнекілік принципін жүзеге асыру процесіне қосылады. Бұл оқушыға көрнекіліктер әсер етеді (яғни мұғалім жүзеге асыратын принцип), содан кейін көрнекілік ұғымымен байланысты принциптің өзі сипаттамайтын әрекеттер. Мұндай жағдайда принциптің мәніне оны іске асыруға ешқандай қатысы жоқ нұсқаулар салынады.
Көрнекілік принципінің функциялары:
1) көрнекілік материалды дұрыс түсінуді қамтамасыз етеді;
2) материалды түсінуде тірек ретінде қызмет етеді;
3) зерделенетін материалды іс жүзінде қолдануға жағдай жасайды;;
4) қажетті дағдылар мен дағдыларды игеруге көмектеседі;
5) сабаққа қызығушылық тудырады;
6) еріксіз назар аударады;
7) шаршауды азайтады;
8) бүкіл оқу процесін қамтамасыз етеді [7]
Принципті іске асыру оқу кезеңі мен шешілетін міндеттерді көрсететін тиісті құралдардың құрамымен қамтамасыз етіледі: жаңа материалды зерттеу, білімді бекіту, дағдыларды қалыптастыру, үй тапсырмаларын орындау және оқу материалын игеруді бақылау кезеңінде. Оқыту құралдары білім берудің барлық формаларында қолданылады, онда білім, білік және дағдыларды қалыптастыру және оқыту элементтері бар.
Көрнекілік принципін дұрыс түсіндіру, егер сіз оның атауын қатаң ұстанатын болсаңыз, көрнекі сезімдерді, қабылдауды, бейнелерді кеңінен қолдану, сондай-ақ адамды оқыту мен тәрбиелеу кезінде шындықпен тікелей байланысқа қол жеткізуге болатын сезім мүшелерінің дәлелдеріне үнемі сүйену болып табылады [8].
Балалардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мүмкіндіктерін қарастыра отырып, Т.И. Власова бұл процесс "алынған білімді қабылдау, есте сақтау, түсіну, көбейту және түсіндіруден тұратын тізбек ретінде ұсынылуы мүмкін таным процесін ынталандыруды, күшейтуді" білдіреді [9]. Яғни, белгілі бір дәйектілік анықталады, оның бірінші сатысында мұғалімнің ақпаратты ұсынуы емес, қабылдауы болады. Бұл дұрыс, бірақ зерттелетін принципті жүзеге асыруда тән емес.
Шын мәнінде, принциптің атауы іс жүргізу компоненттерін жүзеге асыруға қажетті мән мен сипатты көрсетпейтіндігі қазіргі мұғалімдердің пікіріне сәйкес принципке негізделген негізгі заңдарда нақты көрсетілген. Атап айтқанда, авторы И. Ф. Харламов (1999) болып табылатын әйгілі "Педагогика" оқулығында былай делінген:
1. "Оқытудың көрнекілігі-бұл оқушылар үшін қоршаған әлемді тану құралы ретінде әрекет ететіндігінің салдары, және бұл процесс объектілерді, құбылыстарды немесе оқиғаларды тікелей бақылауға және зерттеуге негізделген болса, сәтті болады;
2. Танымдық процесс білімді меңгеру процесіне қабылдаудың әртүрлі органдарын енгізуді талап етеді (көрнекі оқыту оқушылардың назарын арттырады, білімді тереңірек игеруге ықпал етеді);
3. Оқытудың көрнекілігі балалардың ойлау ерекшеліктеріне негізделген және осы ойлауды нақтыдан абстрактіге дейін есепке алуды және дамытуды қамтамасыз етеді;
4. Көрнекілік оқушылардың білімге деген қызығушылығын арттырады және оқу процесін жеңілдетеді" [10].
Харламовтың жұмысында көрініс тапқан позициялардың бір бөлігі И.П.Подласойдың көзқарастарында қолдау мен дамуды табады: "бала формалармен, түстермен, дыбыстармен, жалпы сезімдермен ойлайды, демек, абстрактілі ұғымдар мен сөздерге емес, нақты бейнелерге негізделген визуалды оқыту қажеттілігі". бала тікелей қабылдайтын". Осы ойды жалғастыра отырып, автор былай деп жазады: "оқыту және тәрбиелеу кезінде ұғымдар мен дерексіз ұстанымдар оқушылардың нақты фактілермен, мысалдармен және бейнелермен расталған кезде олардың санасына оңай жететінін ұмытпаңыз; оларды ашу үшін көрнекіліктің әр түрлі түрлерін пайдалану қажет" [11].
Мұнда келтірілген дәйексөздер мен автордың ой-пікірлерінің маңызды сәті-бұл принциптің атауымен қамтамасыз етілуі мүмкін (жағдай жасалады), бірақ кепілдік берілмеуі мүмкін қабылдауды қамтамасыз ету қажеттілігі. Яғни, принцип қабылдауды қамтамасыз етудің түпкі мақсатын қоймайды. Оның мақсаты-жағдай жасау.
Оған салынған процестердің атауы мен мәні арасындағы алшақтық Л.М. Зельманованың жұмысында көрінеді [12], ол қазіргі оқыту теориясы мен практикасындағы көрнекілікті екі жолмен түсінуге болады деп санайды: көрнекілік дегеніміз-оқытудағы сенсорлық рефлексия процесі; оқу материалын оқу кезінде көрнекі құралдарды тірек ретінде пайдалану. "Бірінші жағдайда, "көрнекілік" терминін қолдана отырып, оқытуды көрнекі құралдармен де, онсыз да ұсынуға болады. Мысалы, ауызша деп аталатын нәрсе туралы айтуға болады". Тұжырымдаманың көрінісі, бұл белгілі заңдар мен заңдылықтардың әдістемелік көрінісі, оларды практиканың реттеуші нормалары ретінде пайдалануға мүмкіндік беретін формада көрсетілген мақсаттар, мәні, мазмұны, оқыту құрылымы туралы білім" [13].
Сондықтан педагогикалық теорияның өзгеруі, ең алдымен, басқа тұжырымдамалардан ерекшеленетін заңдылықтар мен оларға негізделген принциптердің бөлінуіне әсер етеді. Қазіргі заманғы оқыту жүйелері педагогикалық ғылымның басында қолданылғандардан айтарлықтай айырмашылықтарға ие, сондықтан оқытудың заңы және принциптері ұғымдарын түсінуді нақтылау, заңдар мен оқыту принциптері жүйесі арасындағы байланысты негіздеу қажет.
Егер "көрінекілік" дидактикалық принципі туралы айтатын болсақ, онда даму бар. Оқу процесінің маңыздылығын сақтай отырып, оның мазмұны біртіндеп өзгереді. Көрнекілік принципі өзінің жаңа түсінігінде әлі де өзекті болып қала береді және бүгінде бұрынғыдан да маңызды болуы мүмкін.
Оқыту тәжірибесінде көрнекі құралдарды қолдану мұғалімнің сөзімен үйлеседі. Сөздер мен көрнекі құралдарды біріктірудің әдістері мен әдістері, олардың алуан түрлілігіне қарамастан, бірнеше негізгі формаларға ие. Формалардың бірі-сөз арқылы мұғалім студенттер жүргізетін бақылауларды басқарады, ал объектінің сыртқы формасы, оның құрылымы, болып жатқан процестер туралы білім алушылар өздері байқайтын объектілерден алады.
Жаңа сипатталғаннан күрт ерекшеленетін комбинацияның басқа түрінде студенттер пәндер мен процестер туралы мәліметтерді мұғалімнің ауызша түсіндірулерінен алады, ал көрнекі құралдар ауызша хабарламаларды растау және нақтылау үшін қолданылады.
Айта кету керек, комбинацияның сипатталған формаларының біріншісі жаңа материалды игеру үшін ғана емес, сонымен қатар байқауды дамыту үшін де тиімді, әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін. Бірінші форманың артықшылығы объектіге егжей-тегжейлі талдау жүргізілген жағдайларда, мысалы, парақтың ішкі құрылымын зерттеу кезінде көрінеді. Комбинацияның басқа формасын қолдану аз уақытты қажет ететіндіктен, сіз бұл нысанды салыстырмалы түрде "өрескел" нысанды талдау кезінде қолдана аласыз [14].
Осылайша, мұғалімнің сөз бен көрнекі құралдардың тіркесімінің формаларын, олардың нұсқалары мен салыстырмалы тиімділігін білуі көрнекі құралдарды осы дидактикалық тапсырмаға, оқу материалының мазмұнына және басқа да нақты жағдайларға сәйкес шығармашылықпен қолдануға ықпал етеді. Көрнекіліктің дидактикалық принципі оқуда маңызды, дегенмен оны танымдық процестегідей визуалды қабылдау қабілеттерінен гөрі кеңірек түсіну керек.
Ұстазға керек емес, қалай білу қажет, жеке пән, бірақ білу және оны игілігі сынып оқушылары қатысты. Өнер өз пәнін түсіндіре алады, мұғалімнің педагогикалық таланты осы процестің заңдылықтарына, негізгі дидактикалық принциптерге сәйкес оқу процесінің құрылымын құруға негізделген. Осы негіздердің бірі-көріну принципі.
Көрнекілік принципі-негізгі әдістемелік принциптердің бірі. Оны ғалымдар мен мұғалімдер ұзақ уақыт зерттеп келеді, бірақ қазіргі уақытта өзектілігін жоғалтпады. Оқыту-оқытушы мен білім алушы арасындағы тікелей және кері байланыс. Тікелей байланыстың негізгі элементтерінің бірі-идеялар мен оқу материалдарының көрінуі.
Оқу көрнекілігінің маңыздылығы-ежелгі дәуірден бері мұғалімдер үшін дәстүрлі, жалпыға бірдей танылған көрнекілік принципі дидактиканың алтын ережесі деп аталатыны бекер емес. Көрнекі бейненің мәні таным процесінің өзіне байланысты. Таным процесі танымның белгілі бір деңгейлерінде, ол танымның сенсорлық деңгейіндегі көрнекі сурет немесе танымның ұтымды кезеңіндегі концептуалды образ болсын, бейнелер қалыптастыруға дейін азаяды.
1.2 ПЕДАГОГИКА ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ПРИНЦИПІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Көрнекілік идеясы педагогика тарихында көрнекті орын алды. Іс жүзінде бұл педагогика тарихында алғашқылардың бірі болып ғылыми түрде қалыптасқан көрнекіліктің дидактикалық принципін жүзеге асыруда көрінді. Көрнекілік принципі дидактиканың ежелгі және маңызды принциптерінің бірі болып табылады. Жазу болмаған кезде, тіпті мектептің өзі де көрнекілікке жүгінді. Күнделікті жоспарда ежелгі елдердің мектептерінде - Қытай, Египет, Греция, Рим - көрнекілік кең таралған. Көрнекі құралдар еліміздің оқушыларының оқуын жеңілдететін құрал ретінде қолданылды. Алайда, көрнекі құралдарды қолданудың педагогикалық теориясы, принципі болған жоқ.
Т.Мор, Ф. Рабелай, Т. Кампанелла әр түрлі уақытта көріну принципін негіздеуге айтарлықтай үлес қосты[15].
Ағылшын гуманистік ойшылы Т.Мор (1478-1535) өзінің Утопиясында көрнекі құралдарға, әсіресе астрономияны зерттеуде үлкен мән берді.
Көрнекілік идеясының жақтаушысы Ф.Рабелай (1494-1553) болды. Ол оқытуды қоршаған шындықпен байланыстыруға кеңес берді. Оқытудың көрнекі әдістерін қолдана отырып, Ф.Рабелай оқу процесінде ақыл-ой сабақтарын физикалық жаттығулармен және әртүрлі қолөнердің практикалық дамуын қамтитын белсенді іс-шаралармен органикалық түрде біріктіруді ұсынды.
Итальяндық философ және ақын Т.Кампанелла (1568-1639) ғылымды, әсіресе жаратылыстану ғылымын белсенді игеру үшін көрнекілікке ерекше мән берді. "Күн қаласы" шығармасында сипатталған қаланы қоршап тұрған жеті қабырға әртүрлі тақырыптар бойынша көрнекі құралдармен боялған, әр түрлі кестелер түріндегі көрнекі құралдар ағаштарға, саябақтарға ілінген, сондықтан балалар мен серуендерде кем дегенде бір бөлігін біле алады.Білім.
Көрнекілік принципі XVII ғасырда тұжырымдалған., оны педагогикалық процесте қамтамасыз ету бұдан бұрын болған. Білім беру жүйесін дамыту барысында дағдыларды іс-әрекеттер арқылы ғана емес, сонымен қатар абстрактілі және дерексіз сипаты мұғалімге оларды көрсетуге мүмкіндік бермейтін кейбір теориялық заңдар мен заңдылықтарды беру қажет болды. Білімді қалыптастыру кезінде сенсорлық қолдауды құру қажеттілігі арасында педагогикалық қайшылық пайда болды. Бұл қарама-қайшылықты ұлы чех педагогы, педагогика классигі Ян Амос Коменский шешті, ол халықтық педагогиканың тәжірибесін талдау негізінде кітапта берілген материалды көрнекілік принципі түрінде зерттеуді жеңілдететін құрал -- тірек анықтады, ол өз кезегінде педагогикалық заңдылықты жүзеге асырады-заттар мен құбылыстардың мәнін оқыту, олар туралы басқа адамдардың идеяларына емес [16].
Я. А. Коменский көрнекілікті барлық сезім мүшелерін заттар мен құбылыстарды жақсы қабылдауға тарту деп түсінді. Сенсуалистік көзқарастарға сүйене отырып ("бұрын сезімде болмаған ойда ештеңе жоқ"), Я.А. Коменский сенсорлық тәжірибені таным мен оқытудың негізіне қойып, "дидактиканың алтын ережесін" жариялады: "... алтын ережені үйренушілер үшін болсын: мүмкін болатын барлық нәрсе сезімдермен қабылдау, атап айтқанда: көру, есту, иіс сезу, талғамға жататын - жанасу арқылы қол жетімді дәм... сондықтан жаттығуды заттарды ауызша түсіндіруден емес, оларды нақты бақылаудан бастау керек".
"Ұлы дидактикада" Я. А. Коменский көрнекілікті, оның міндеттері мен мағынасын келесідей анықтады: "егер біз студенттерге заттарды шынайы және берік білуге үйретуді қаласақ, онда сіз бәрін жеке байқау және сенсорлық дәлелдер арқылы үйретуіңіз керек...
Адам денесінің анатомиясын бір рет мұқият бақылаған адам мұның бәрін өз көзімен көрмей-ақ, кең түсіндірмелерді оқығаннан гөрі бәрін түсінеді және есіне алады. Демек, белгілі өрнек: өз көзімен қарау дәлелдемені алмастырады". Я. А. Коменский көрнекілік принципін ауызша, пассивті оқытумен салыстырды. Көрнекілікті жүзеге асыру үшін ол нақты заттарды пайдалану және оларды тікелей бақылау қажет деп санады, егер бұл мүмкін болмаса - объектілердің немесе құбылыстардың модельдері немесе көшірмелері. Осылайша, Я.А. Коменский мектепте әртүрлі көрнекі құралдарды кеңінен қолдану туралы өте құнды идеяны дамытады. Оқулықтарда Я. А. Коменский сонымен қатар көрнекілік принципін қолдануды ұсынады, оны өзі құрастырған оқу кітаптары дәлелдейді, олардың көпшілігін ол өзі суреттеген.
Я. А. Коменский объектілерді эмпирикалық қабылдау негізінде тану қабілетіне ие болу керек деп санайды, ал көріну принципі - "дидактиканың алтын ережесі". Алайда, басынан бастап, оны қамтамасыз ететін мұғалімнің іс-әрекетін білдіретін "көріну принципі" ұғымына енгізілген анықтама терминнің өзінен едәуір кең болды. Сонымен бірге, анықтамалар туралы келісілетіні құпия емес, сондықтан бұл принцип көрнекілік пен ақыл-ой әрекеттерінің, көрнекілік пен сөздердің жиынтығы деп түсінілді[17].
XVIII ғасырдың аяғы-XIX ғасырдың басындағы педагогикалық теория мен практиканың қалыптасуына және іс жүзінде көрнекілік қағидатын негіздеуге айтарлықтай үлес қосқан тағы бір ірі гуманистік мұғалім - швейцариялық мұғалім Иоганн Генрих Песталоцци, ол қарапайым табиғат тәрізді білім беру мен оқыту теориясын жасады, педагогикалық әсердің мақсатын анықтады.тұтас және үйлесімді дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. И. Песталоцци құрылған дерексіз ұғымдарды қалыптастыруда көрнекілікті қолданудың маңыздылығын көрсетті және оны бастапқы табиғат тәрізді оқытудың негізін қалады [18].
Көрнекілік принципін зерттеуді П.И. Боровицкий, П.Я. Халперин, Л. В. Занков, И.Я. Лернер, В.В. Половцев, С.Г. Шаповаленко сияқты басқа да танымал отандық ғалымдар сәтті жүргізді [19].
К.Д. Ушинский оқытудың көрнекілігіне терең психологиялық негіздеме берді, сонымен бірге принциптің атауына және орындалатын педагогикалық іс-әрекеттің мәніне негізделген қайшылықты атап өтті.
Француз ойшылы Ж.-Ж.Руссо (1712-1778) өзінің дидактикасында баланың дамуына оның тәуелсіздігі үшін қолдау көрсетті, шапшаңдық, шындықты барынша көрнекілікпен қабылдау. Оның пікірінше, көріну-табиғаттың өзі, өмірлік фактілер. Ол кітаптардан емес, табиғаттан алынуы керек нақты білімді жақтады. Ж.- Ж. Руссо өзінің заманындағы (XVIII ғасыр) мектептерде оқитындарды тек бір сөзбен үйреткен ерекше кітап оқуға наразылықпен қарады. Ол: "заттар, заттар болсын! Мен сөздерге тым көп мән беретінімізді қайталауды тоқтатпаймын; сөйлесу арқылы біз тек сөйлеушілерді жасаймыз".
Оқытудағы көрнекілікке швейцариялық демократ педагог И.Г. Песталоцци (1746-1827) ерекше мән берді. Оның бірқатар еңбектері оны қолдану әдістемесіне арналған, мысалы," көрнекілік әліппесі немесе өлшеу туралы көрнекі ілім", "санның көрнекі ілімі", онда оқытудың жаңа әдістері көрсетілген. И. Г. Песталоцци Я.А. Коменскийдің "алтын ережесіне" ұқсас ойды тұжырымдайды, атап айтқанда: "сіз құбылыстардың немесе кез-келген заттың мәнін қаншалықты көп білсеңіз, ол туралы біліміңіз соғұрлым дұрыс болады".
Бірақ бұл Я.А.Коменскийдің түсіндіруіндегі сенсуализм принципінің өзіндік нұсқасы емес және Ж.-Ж. Руссо сияқты табиғи жағдайдағы заттар мен құбылыстармен міндетті түрде танысу емес. И. Г. Песталоццидің көрнекілігі-баланың рухани күштерін дамытудың бастапқы бастауы, ол міндетті түрде ойдың әрі қарайғы жұмысымен байланысты. Ол көрнекілікті танымның барлық саласында қолдануды ұсынады: тілді, санауды және басқа да оқу пәндерін үйрену кезінде. Алайда, бақылау И.Г. Песталоцци оқыту үшін белгілеген әдістемелік жолды аяқтамайды. Бұл таным процесінің кезеңі ғана, оның міндеті - баланың танымдық қабілетін дамыту. Осылайша, И.Г. Песталоццидің пікірінше, көрнекілік-бұл ойлаудың дамуына әкелетін жол, құрал. И. Г. Песталоцци Я. А. Коменскийдің кейбір оқу кітаптарымен ғана таныс болды, бірақ оның педагогикалық жүйесімен емес. Шамасы, бұл оған:"Мен қазір артқа қарап, өзіме сұрақ қойғанда: мен адамзатқа білім беру үшін не істедім, мен мынаны табамын: мен көрнекілікті кез-келген білімнің абсолютті негізі деп тани отырып, оқытудың жоғарғы негізгі принципін берік орнаттым"[20].
Неміс психологы және педагогы И. Ф. Гербарт (1776-1841) өзінің дидактикалық кеңестерінде оқытуда көрнекілікті кеңінен қолдануды ұсынды: тақырыпты өзі көрсете алмаған кезде оның бейнесін көрсету керек; бірақ бір нәрсені ұзақ уақыт көрсетпеу керек, өйткені монотондылық шаршатады.
Көрнекті неміс мұғалімі Ф. Дистервег (1790-1866) өзінің дамып келе жатқан оқытудың дидактикасында визуалды оқытуды психологиялық заңдар негізінде алынған ережелермен байланыстырды: "алыс жақтан", "қарапайымнан күрделіге", "танымалдан белгісізге", "мақсатқа сай", "анық үйрет". Я. А. Коменский тұжырымдаған бұл ережелер, Ф. Дистервег мұғалімдерді оларды ресми қолданудан сақтандырып, одан әрі дамыды. Ол оларды әр түрлі сәттерге немесе оқытушылық қызметті анықтайтын пәндерге сәйкес бөлді. Ф. Дистервег адамдардың білімге қалай қол жеткізетіні туралы сұраққа жауап бере отырып, былай деді: анықтықтан басқа жол жоқ.
И. Г. Песталоццидің ресми жаттығуларын қабылдамай, К. Д. Ушинский балаларды заттармен жан-жақты таныстыруға тырысты, олардың осы заттар арасындағы нақты байланыстарды түсінуін қалады. К. Д. Ушинский бұрын Я.А.Коменский, И. Г. Песталоцци, Ф. Дистервег жасаған визуалды оқыту әдістемесін едәуір кеңейтіп, жаңа әдістермен байытты. Сонымен, К. Д. Ушинский көрнекілік принципіне гуманитарлық пәндерді оқып, оқушылардың эстетикалық тәрбиесінде ерекше маңызды бейнелі сөз берді. Әдістемелік мақалаларда К. Ушинский оқудағы сөз бен көрнекіліктің арақатынасы туралы бірқатар қызықты, терең және негізгі ойларды айтады. Оның айтуынша, балаларға тек оқу мен жазуды ғана емес, одан да көп дамуды, бақылаулардан қорытынды жасауды үйрету керек.
Ұлы орыс мұғалімі Бастауыш мектепте ана тіліне негізделген біртұтас, қатаң ойластырылған жүйе болуы керек деп санайды. К. Д. Ушинский ана тілінде жұмыс істеудің негізгі буыны ауызша сөйлеуді жасайды, оны жетілдіру жазу және оқу дағдыларына берік негіз береді. Ауызша сөйлеу жұмысында ол балалардың ойлау қабілетін және олардың әлем туралы білімін дамытатын нақты көрнекі материалды қолдануды ұсынады.
К. Д. Ушинский ана тілін үйренуге кеңес бере отырып, ойды қоздыратын және студенттердің ойды сөзбен жеткізуге деген ұмтылысын тудыратын жаттығуларды қолдануды талап етті[21].
Осыдан мұғалім жұмысының бірінші формасы, ол көрнекі, пәндік оқытуды ұсынды, оның ішінде заттар мен құбылыстарды тікелей бақылау, бала тікелей қабылдаған нақты бейнелер туралы әңгіме, сурет арқылы немесе ол бұрын тәуелсіз бақылаулар арқылы алған. Ол үшін К.Д. Ушинский суреттерден балаларды айтуға қатысты егжей-тегжейлі нұсқаулар жасады.
К. Д. Ушинскийдің сөзбен үйлесуі балаларда "шындықты байқау" дағдыларын дамытуға, баланың рухани әлемін "толық, шынайы, жарқын бейнелермен"байытуға бағытталған. Адам танымында К.Д. Ушинский тақырыпты барлық жағынан және ол орнатқан қатынастардың ортасында көру өте маңызды деп санайды.
Тілді үйренуге байланысты көрнекі оқыту оқушының ойлау қабілетін дамытады және оған әлемді дұрыс білуге мүмкіндік береді.
Көрнекі материалдар бастауыш сынып балаларын оңай қызықтырады, бірақ көрнекілік - бұл мақсат емес. Көрнекі оқыту кезінде К. Д. Ушинский ескертті, тақырыптың өзімен танысу ойлауды дамытуға қызмет етеді және осы процесте көмекші рөл атқарады.
К. Д. Ушинский грамматиканы оқытудың субъективті әдісіне қарсы аналитикалық-синтетикалық дыбыстық оқыту әдісін жасады, бұл бастапқы оқу мен жазуды меңгеру жолын айтарлықтай жеңілдетті.
Әрі қарай оқуда көрнекілікті қолдану жағдайларын зерттеу әртүрлі бағыттарда дамыды. Қазіргі уақытта көрнекілік идеяларының дамуы оқуда көрнекілікті орындайтын функцияларды және көрнекілікті педагогикалық практикада қолдану жағдайларын анықтаумен байланысты.
1.3 ОҚЫТУДЫҢ КӨРНЕКІЛІК ҚҰРАЛДАРЫҢ ЖІКТЕЛУІ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
Көрнекі оқыту әдісі-бұл білімді игеру, тәжірибе қалыптастыру, танымдық және практикалық іс-әрекет үшін қолданылатын идеалды немесе материалдық объект. Көрнекі оқытудың идеалды әдістері-бұл мұғалімдер мен оқушылар жаңа білімді игеру үшін қолданатын білім мен дағдылар. Көрнекі оқыту әдісі-мұғалім мен оқушы егжей-тегжейлі оқыту үшін қолданатын физикалық Нысандар.
Оқу құралдарының қызметі әр түрлі негіздер бойынша қарастырылады: олардың қасиеттері, қызмет субъектілері, білім сапасына және әртүрлі қабілеттердің дамуына әсері, олардың оқу үрдісіндегі тиімділігі (проблемаларды шешудегі қателіктер санын азайту тұрғысынан).
Қызмет пәні бойынша көрнекі оқыту әдістерін оқыту құралдары мен оқу құралдарына бөлуге болады. Оқыту құралдарын негізінен мұғалім оқу материалын түсіндіру және бекіту үшін, ал оқу құралдарын оқушылар оны игеру үшін пайдаланады. Сонымен қатар, оқыту құралдарының бір бөлігі екеуі де болуы мүмкін, оқыту кезеңіне байланысты Оқыту құралдары мұғалімнің ақпараттық және басқару функцияларын жүзеге асыруда өте маңызды. Олар оқушылардың танымдық қызығушылықтарын оятуға және қолдауға көмектеседі, оқу материалының көрнекілігін жақсартады, оны қол жетімді етеді, зерттелетін құбылыс туралы дәлірек ақпарат береді, тәуелсіз жұмысты күшейтеді және оны жеке қарқынмен жүргізуге мүмкіндік береді [22].Оларды жаңа материалды түсіндіру құралдарына, бекіту құралдарына және бақылау құралдарына бөлуге болады.
Оқытудың көрнекілік принципі-оқу процесінде тиісті оқу ақпаратын көрнекі түрде ұсынудың әртүрлі құралдарын қолдануға бағдарлау.
Қазіргі дидактикада көрнекілік принципі тек белгілі бір көрнекі заттарға (адамдар, жануарлар, заттар және т.б.) олардың бейнелері мен модельдеріне ғана емес, жүйелі қолдау болып табылады. Оқытудың көрнекі құралдарының көптеген түрлеріне байланысты оларды жіктеу қажеттілігі туындады. Әдіскерлер қолданатын кең таралған жіктеулердің бірі-бейнеленген материалдың мазмұны мен сипаты бойынша жіктеу.
Ақыл-ой дамуының қарқындылығы көрнекі оқыту әдістері дайын түрінде берілетініне немесе оқушылар сабақта мұғаліммен бірге жасалатынына байланысты.
Құралдарды дайындау мұғалімнің үлгісі бойынша оларды қарапайым пайдаланудан гөрі оқушылардың үлкен даму әсерін және жоғары білім сапасын береді. Бұл оқытудың жаңа құралдарын әзірлеу, сондай-ақ негізгілерін жетілдіру танымдық білім мен нұсқауларды Өзгертуді, жаттығу жаттығуларының жаңа түрлерін қолдануды қамтиды. Тапсырмалардың абсолютті саны емес, олардың әртүрлілігі оқушылардың білім сапасын арттырудың, олардың көкжиегі мен қабілеттерін кеңейтудің дидактикалық негіздерінің бірі болып табылады.
Көрнекі құралдар әдетте үш топқа жіктеледі:
1. Көлемді құралдар (модельдер, коллекциялар, аспаптар, аппараттар және т. б.)
2. Баспа құралдары (суреттер, графиктер, кестелер, оқулықтар және т. б.)
3. Проекциялық материал (кинофильмдер, бейнефильмдер, слайдтар және т. б.)
Баспа басылымдары оқу практикасында кеңінен қолданылады.
Олар арзан, дайындау оңай, баспаханада басылады немесе мұғалім оқушылармен бірге орындайды.
Оларды табиғи заттармен және олардың модельдерімен қатар қосымша құрал ретінде қолданған жөн.
Бүкіл оқу пәнін игеруге қажетті материалдық құралдар оқу пәні жүйесінен алынған жүйені құрайды. Көрнекі оқыту әдістерінің жүйесі келесі принциптерге сәйкес құрылады:
* Жабдық оқу процесінің басқа элементтеріне қойылатын педагогикалық талаптарды толығымен қанағаттандыруы керек: құбылыста маңызды нәрсені көрнекі түрде жаңғыртуы, оңай қабылдануы және көрінуі, эстетикалық келбеті және т. б.
* Оқу құралдарының саны мен түрлері жүйеде оқу бағдарламасының материалдық қажеттіліктерін толық қамтамасыз етуі керек, бірақ артық емес.
* Оқыту құралдары нақты жұмыс жағдайларына және жергілікті халықтың қажеттіліктеріне сәйкес келуге тиіс.
Әрбір әрекет қандай да бір құралдың көмегімен жасалады. Ақыл-ой әрекеттері түпкілікті өнімнің (мақсаттың) бейнесімен, міндеттің (қызметтің) жағдайымен және жұмыс технологиясымен (ойлаудың операциялық құрамымен) қатар ойлау компонентінің құрамына кіретін идеалды құралдардың көмегімен жасалады. Жаңа материалды түсіндіру барысында мұғалім бұл құралдарды нақты (графикалық, символдық және т.б.) білдіреді немесе оларды ауызша (ауызша) білдіреді. Құралдардың ауызша өрнектері әрқашан етістіктен басталады (сурет салу, бейнелеу және т.б.). Көрнекі оқытудың қолданылатын әдістерінің дәйектілігі (кейде аталады) есепті шешу жоспары). Оқытудың құрамы қандай?
Л.С. Выготский оқыту құралдарын: сөйлеу, жазу, схемалар, шартты белгілер, сызбалар, өнер туындылары және басқалар. Жалпы, идеалды құрал - бұл мәдени мұраны, жаңа мәдени құндылықтарды игеру құралы. Білімге айналған алынған ақпарат оқу құралдарының "бастапқы арсеналы" болып табылады. Одан студент ойлау, дәлелдеу, есептеу, есте сақтау және түсіну тәсілдерін тартады. Оқыту-бұл қарым-қатынас, әңгіме, пікірталас, хабарлама, баяндама, дәрістер және т. б. түрінде өтетін оқу процесіне қатысушылар арасында ақпарат алмасу.
Сөйлеу оқыту құралы ретінде көп өлшемді: ол спикердің ақыл-ой даму деңгейін көрсетеді, қабылдау процестеріне делдал болады, әсер етеді және басқарады, білім мен қарым-қатынасты қамтамасыз етеді, адамның ақпарат пен тыңдаушыларға қатынасы мен ұстанымын білдіреді.
Лингвистикалық құралдарды игеру процесінде мұғалімнің сөйлеуі студенттер үшін үлгі болып табылады, ол тек оқу ақпаратын ұсыну құралы ғана емес, сонымен қатар назарды басқару құралы, идеялар мен ұғымдарды қалыптастыру құралы болып табылады. Білім беру мазмұнын жетілдіру көрнекі оқытудың нысандарын, әдістері мен тәсілдерін, әдістерін жетілдіруді талап етеді. Көрнекі оқыту әдістерін құру технологияның дамуымен, педагогикалық және психологиялық ойдың деңгейімен, озық педагогикалық тәжірибемен тығыз байланысты.
Көрнекі оқыту әдістері жүйесінің орталық буынымен қатар (оқулықтар, оқу құралдары және т.б.) қазіргі уақытта көрнекі құралдарды жетілдіруге көп көңіл бөлінуде [23].
Шартты түрде барлық оқу құралдарын келесі топтарға бөлуге болады (1-суретке сәйкес):
- оқулықтар мен оқу құралдары;
- көрнекілік құралдары;
- практикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру құралдары;
- оқытудың техникалық құралдары;
- оқу үрдісінің қосымша құралдары.
Оқу құралдары:
2-кесте. Оқу құралдарының жіктелуі
Оқу құралдары
көрнекілік құралдары
оқулықтар мен оқу құралдары
практикалық іс-әрекеттерді жүзеге асыру құралдары
оқытудың техникалық құралдары
оқу үрдісінің қосымша құралдары
Бұл құралдардың әр тобының құрамы ғылымның дамуына, оның ішінде педагогикалық тәжірибеге байланысты.
Оқулықтар мен оқу құралдары" құралдар тобы оқытушыларға арналған әдебиетті де, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz