Тамғалы петроглиф тас кешені
Мазмұны
Кіріспе
1 Жетісудің археологиялық ескерткіштері, ортағасырлық қалалары және тарихи-мәдени кешендер
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы
Жартастағы галерея
Киелі жерлер: Таңбалы тас
Тамғалы петроглиф тас кешені
Тамғалы петролифтерін зерттеушілер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өзіміздің төл тарихымызды жазуда жаңа теориялық тұрғыдан келу, бұрын назар аударылмаған мәселелерді қарастыру орын алып отыр. Әсіресе, өткен тарих пен бүгінгі күн арасында қандай байланыс бар, нені жоғалттық, нені сақтап қала алдық деген сұрақ та туындайды. Осы жерде тарихи зерттеуде өзіндік орны бар, бірқатар мағлұматтар беретін мәдени, тарихи ескерткіштерімізді зерттеу және олармен халықты таныстырып, насихаттау ісінің қажеттілігі туындайды. Бұл жерде тарихи ескерткіштер бұрын-соңды қалай зерттелді, олар туралы не жазылып, не айтылды деген сияқты сұрақтар да туындайды, осы сұрақтың жауабын таба білгенде ғана біз тарихи мұраларымыздың бүгінгі таңда ғылыми айналымда бар не жоқ екенін анықтай аламыз.
Тастағы таңбалар аса құнды және қызықты тарихи ескерткіштер қатарына жатады. Ол әлі жазу пайда болмаған ежелгі дәуір мен одан бертіндегі өмір сүрген адамдардың өмірі, дүниетанымы, түсінігі туралы ақпарат беретін дерек болып табылады. Сондықтан оларды тек тас бетіндегі сурет немесе өнер туындысы деп емес, бірінші кезекте тарихи дерек ретінде қарастыру қажет. Сол себепті де оларды нақты ғылыми тұрғыдан зерттеп, қорытындылар жасап отырудың өзі күрделі іс.
Қазақстан териториясында тастағы таңбалар көптеп кездеседі. Оның ішінде біз қарастырайық деп отырған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың аумағында петроглифтер көп шоғырланған. Алайда олардың бәрі түгелдей қамтылып, есепке алынып, зерттелген деп айта қою қиын. Бірақ дегенмен де бұл салада зерттеулер жүргізіліп, бірқатар теориялық мәселелер де көтерілген, атап айтсақ петроглифтерді мерзімдеу, олардың мазмұнын түсіндіру, яғни семантикасы сияқты жұмыстар жүргізуге бет бұрған. Тастағы таңбалар туралы алғашқы жазбалар ХІХ-ғ. басында пайда болғанымен, нақты ғылыми тұрғыда зерттелуі ХХ-ғ ортасында орын алады. Олардың мазмұны әр түрлі.
Осыған орай тастағы таңбалар туралы бүгінгі күнге дейін жүргізілген зерттеу жұмыстары мен олардың мазмұнын талдаудың қажеттілігі де туындайды. Себебі тастағы таңбаларды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланбас бұрын, олардың дерек ретінде ғылыми негізделуін біліп алу және олардағы көзқарастардың дұрыстығын анықтап алу қажет. Мысалы, тастағы таңбалар басқа бір ескерткіштерді зерттеуде мүмкін немесе ежелгі адамдардың дүниетанымы, тұрмысы туралы қорытындылар жасауда пайдаланылуы мүмкін. Сол себепті де петроглифтерді тек сипаттап, санын тіркеп қана қоймай, оларға қатысты теориялық тұжырымдарды талдау да маңызды.
Біздің зерттеуіміздің негізгі пәні - жазу пайда болғанға дейін көп уақыт бұрын жасалған жартас өнері ескерткіштері.
Зерттеу мақсаты. Тамғалы петроглифтерінің тарихы мен ерекшеліктерін зерттеу.
Міндеттері:
Жетісудің археологиялық ескерткіштері, ортағасырлық қалалары және тарихи-мәдени кешендерін сипаттау;
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайына шолу жасау;
Тамғалы петроглиф тас кешеніне сипаттама беру;
Тамғалы петролифтерін зерттеуші ғалымдарға талдау жасау.
Бұл жұмыстың библиографиялық негізін археологиялық, өнертану және этнографиялық зерттеулер бойынша шетелдік және отандық мамандардың монографиялары мен мақалалары құрайды. Қарастырылып отырған материалдарды зерделеуде ең көрнекті рөл атқарған әдеби дереккөздерге шолу жасауда біз зерттелетін мәселелердің тарихнамасына назар аударамыз. Бұл алғашқы өнер туралы ғылыми көзқарастардың эволюциясын қадағалап отыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ бейнелеу өнерінің ең көне ескерткіштері бойынша одан әрі зерттеулер жүргізу қажет бағытты дамытуға көмектеседі.
Құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жетісудің археологиялық ескерткіштері, ортағасырлық қалалары және тарихи-мәдени кешендер
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы
Егеменді ел болып еңсеміз көтерілген соң тарихымыздың терең қойнауларына көз салып, ой елегінен өткізу еліміз үшін заңды құбылыс болып табылады. Петроглифтер деп аталатын туындылар бүгінде ғалымдар назарынан тыс қалмайтын, зерттеуді әлі де қажет ететін, құнды мағлұматтарға толы. Өткен ғасырдың 1940 жылдары Францияда оқушылардың арқасында табылған үңгірдегі суреттер ең алғашқы ғылыми түрде зерттеліп, оның ерте заман туындысы екендігі анықталған. Сол кездің өзінде петроглифтерді тарихи-мәдени кезеңдерге бөліп қарау, зерттеу дәстүрге айналады [1].
Жеріміздің барлық түпкірлерінде адамның шығуы мен даму тарихында, сонымен қатар оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп және олар өзара тығыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген беттері осы кезге дейін ашылмады, анықталған мәселелер мен даулы қағидалар әлі де баршылық. Біздің ертедегі балбаларымыздың өмірі туралы қазіргі түсініктер адам еңбегінің қалдықтары - тас құралдар, оларды дайындаған кездегі қалдықтар, тамақ қалдықтары - жануарлардың сүйектері сақталып, үңгірлерді, үңгіме қуыстарды зерттеуге негізделеді. Осы заманғы мешеу халықтар дейтіндердің өмірінен алынатын этнографиялық деректердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің кейбір жақтарын жақсырақ түсіндіруге мүмкіндік береді. Бірақ басты ақпаратты дегенмен де, алғашқы қауымдық қоғамның ең көп тараған материалы тастан жасалған еңбек құралдары береді.
Кеңес өкіметі тұсында петроглифтерді зерттеуге неғұрлым ғылыми тұрғыдан келу орын ала бастайды. Бұл кезеңде зерттеуші-ғалымдар петроглифтердің семантикасы, петроглифтерді мерзімдеу мәселесіне қатысты пікірлер айтады. Алайда, ХХ ғасырдың басынан ортасына дейінгі аралық бойы дерлік Оңтүстік Қазақстан және Жетісу петроглифтері туралы зерттеулер жоқтың қасы.
1957 жылы А.Г. Максимова экспедициясы Шу-Іле тауларының Оңтүстік-Батыс бөлігінде Тамағалы шатқалында петроглифтер тобын табады. Бұл тастағы суреттер мазмұны өте бай және ерекше еді. А.Г. Максимова 1000-ға жуық петроглифтерді зерттеп, оларды үш кезеңге бөледі: саққа дейінгі, сақ кезі және түркілік кезең ескерткіштері. Бұл мәліметтерді Наскальные изображения ущелья Тамгалы атты мақаласында келтіреді. Оған 48 фотоиллюстрациялардан тұратын қосымша беріледі. Дегенмен, Тамғалыдағы басталған жұмыс бірақ тоқтайды.
Қазақстандағы петроглифтердің орналасуы бойынша анағұрлым кең мағлұмат еңбектер қатарына Х.А. Алпысбаев пен Т.Н. Сенитованың мақалалары жатады. Х.А. Алпысбаев Новые наскальные изображения Борстандыкского района атты мақаласында Шымкент облысындағы Бостандық ауданының Ходжакент картасындағы бейнелер туралы жазады. Ол бейнелер негізінен ешкі және жылқы түрінде келтірілген, оларды автор сақ тобына жатқызады. Себебі, оның пікірінше бұл бейнелер стильдік жағынан араван петроглифтеріне және сақтардың қола қазандарындағы бейнелерге ұқсас.
Қаратау петроглифтерін зерттеу жұмыстарына Ж.Құрманкулов, Ч.Бакунина, Л.Дробыщева, Л.Концова, В.Зубков, М.Алибеков, Г.Пивоварова, суретшілер - А.Ахметов, С.Анарбеков, Г.Воронцова қатысқан. Отряд жұмысының арқасында Қаратау петроглифтері ғылыми айналымға енгізілді.
1985 жылы А.Г. Максимова, А.С. Ермолаева, А.Н. Марьяшев Наскальные изображения урочища Тамгалы атты кітап-альбомы шығады. Бұл еңбекте Жетісудағы Тамғалы шатқалындағы тастағы таңбалар кезеңдерге бөлініп көрсетіледі. Алдымен аталған ескерткіштің орналасқан орны, ол туралы кімдер қай уақытта зерттегені туралы айтылады. Жоғарыда айтып өткенбіз Тамғалы шатқалындағы тастағы таңбаларды 1957 жылы А.Г. Максимованың жетекшілігімен Қазақ КСР ҒА-ң экспедициясы тауып зерттеген болатын.
Осыған орай авторлар Тамғалыдағы тастағы таңбаларды қола дәуіріндегі, сақ дәуіріндегі және түркілік кезеңдегі деп бөліп қарастырады. Тастағы таңбаларды зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары өз жалғасын тауып отырады [2].
Археологиялық экспедициялар барысында тастағы таңбалар әлі к.нге дейін зерттеліп келеді. Әсіресе, елімізде Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының қабылдануының маңызы аса зор. Еліміздің тарихи ескерткіштерін зерттеуде, есепке алынатын, оларды қорғады мақсат еткен бағдарлама аясында тастағы таңбалар туралы да зерттеу нәтижелері жарық көруде.
Мәдени Мұра бағдарламасының қабылдауына орай бірқатар жұмыстар атқарылуда деп айтқанбыз. Айтап айтса, бағдарлама аясында тастағы тағбаларды топтап, жүйелеу, есепке алу бойынша кітаптар сериясы шығуда. Солардың алғашқылары З.Ш. Самашевтің Петролифы Казахстана, Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер, Петроглифы в горах Кулььжбасы, Наскальные изображения Жетысу. Баянжурек атты кітаптар. Бұл аталған еңбектерде тастағы таңбалар туралы соңғы мәліметтер жинақталып жекелеген орындар бойынша сипаттама берілген. Сонымен қатар, тастағы таңбаларды мерзімдеу мәселесі де көтерілген [3].
Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер кітабының авторлары тастағы таңбаларды зерттеу барысында оларды белгілі бір дәуірге жататын, қатарлас орналасқан басқа археологиялық ескерткіштер қатар қарастырып отырған. Петроглифтердің уақытын белгілеу үшін және оларды ос маңызды елді мекендермен, молалармен үндестіру үшін Көксу өзені аңғарындағы бүкіл ескерткіштер кешенін мейлінше нақтырақ қарастыру қажет болды.
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтап, кезеңдерге бөлудің әдістерін пайдалана отырып, петроглифтерді қола дәуіріндегі, сақ дәуіріндегі және көне түркі заманының петроглифтері деп бөліп қарастырады. Петроглифы в горах Кульжабасы еңбегінде Құлжабасы тауындағы бірқатар петроглифтер орналасқан орындарға сипаттама беріліп, жалпы мерзімдеу мәселесі де көтерілген. В целом надо отметить, что петроглифы Кульжабасы эпохи бронзы имеют много общего и с изображениями этой эпохи из других регионов как в сюжетах, как и в технике нанесения петроглифов и в стиле изображении. Однако имеется ряд признаков, указывающих на их большую органичность, - дей келе авторлар Құлжабасы тауындағы петроглифтерді анағұрлым ертерек салынған петроглифтер қатарына жатқызады.
Тастағы таңбалар жай бір салына салған сурет емес екені белгілі. Олар өзіне алғашқы адамның өмірі, дүниетанымы, т.б. туралы ақпарат жинақтаған құнды дерек көзі болып табылады. Себебі, алғашқы қауымдық дәуірдің жазуды ңболмауы, осы тастағы таңбалар бізге алғашқы адамдар туралы мәлімет алуға септігін тигізітен бірден-бір дерек көзі екендігі айқын.
Тастағы таңбаларды жалпы ерекшеліктеріне, орналасуына байланысты оларды зерттеу әдістер де күрделене түседі. Полный цикл изучения наскальных изображений в качестве источника по истории культуры, как известно, состоит из трех последовательных этапов: сплошного исследованияи описания комплекса, классификации и датировки, этнокультурной и смысловой интерпретаии шетелдік ғалым Р.Сало тастағы таңбаларды зерттеп, тлдауда оларды қандай да бір хабарлама, жолдау деп қарау керек деп санайды. Понять их глубину очень сложная работы: мы должны реконстрктировать их экологический и сильный контекст, расшифровать в изуальной язык, который был использован авторами.
Ертеден Жер жанаты Жетісу деп айтып келген қоныс Жетісу адамдарының өсіп-өнуіне қолайлы аймақтардың бірі болғаны белгілі. Бұл аймақта өмір сүрген адамдар артына мол тарихи-мәдени мұраларды қалдырып кетті. Олардың көбі бүгінгі таңда ұлтымыздың мақтанышы. Жетісу жеріне тарихи-археологмялыұ ескерткіштер кешеніне кіретін мұралардың бірі тастағы таңбалар болып отыр. Сондықтан да, оларды зерттеу ісіне бүгінгі таңда бірқатар ғалымдар көп мән беруде.
Жетісудағы тастағы таңбалар ХІХ ғасырдың басында көзге түскен. Оларды алғашқылардың бірі болып, суретін салған қазақ ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов болатын. Ол арнайы түсіндірулер келтірмесе, Іле өзені бойындағы таудағы буддалардың бейнесін суретке салып кеткен.
Жетісуда петроглифтер анағұрлым көп шоғырланған ірі орындар олар, оларға. Тамғалы тас, Ешкіөлмес, тауы және Құлжабасы тау жотасы. Сондықтан да, біз осы үш орынның зерттелуіне жекелей тоқталып кетуді жөн көріп отырмыз. Оның үстіне, осы аталған орын бойынша бүгінгі таңда зерттеулер де жарық көрген. Әсіресе, бүгінгі таңда анағұрлым құндысы және қызығушылық тудыратыны Тамғалы тас [5].
Тамғалы тас ашылуы мен зерттелуі ғалым А.Г. Максимованың есімімен байланысты. Ол жетекшілік еткен экспедицияның Жетісу отряды 1957 жылы Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығысында ескерткіштерді зерттеумен айналысуы барысында фотограф А.А. Попов кездейсоқ тастағы таңбаларды тауып алады. Осы зерттеулер барысында алынған мәліметтерді А.Г. Максимова 1958 жылы жариялады және петроглифтерді мерзімдеуді ұсынады. Алайда, бұдан кейін көп уақыт бойы Тамғалы тастағы зерттеулер тоқтап қалады. Бұл мәселеге ғалымдар тек 70-жылдары ораладыү бұл кезде аймақтағы ескерткіштерді зерттеуге археологтармен бірге геологтар да зор мән береді. 1975 жылы А.Г. Медоев пен Б.Ж. Аубакеров шатқалдық геологиялық-геоморфологиялық жағыннан зерттейді. Ал, Медрев тастағы өнердегі композиция принципіне байланысты өз пікірін білдіреді.
Тамғалыдағы зерттеулердің негізгі мақсаты петроглифтер орналасқан жаңа аймақтарды тауып тіркеумен шектеліп отырды. 1977-1978 жылдары А.Н.Марьяшев, А.С.Ермолаева және Ю.А.Мотов А.Г.Максимованың қатысуымен шатқалдың территориясын түгелдей зерттеп, негізгі петроглифтер шоғырланған орындардың схемасын жасап, 2000-нан астам петроглифтерді зерттеу жұмыстары А.Н.Марьяшев және А.Е.Рогожинский жетекшілігімен жалғаса береді. Осылайша, зерттеулер барысында петроглифтер үлкен қызығушылық тудырып, өзіне көптеген мамандар назарын аудартады. Қазіргі күні, Тамғалы тарихи ескертіштер ішінде ерекше орынға ие, аса құнды археологиялық кешен болып саналады. Сол себепті, ол біздің ұлттық мұрамыз. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды сақтап, қайта жаңғыртуға деген қажеттілік өсіп отыр.
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы - Алматы облысы Жамбыл ауданында орналасқан.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1052 Қаулысымен 2003 жылдың қазан айының 14 жұлдызыңда Мемлекеттік мекеме Алматы облысында Таңбалы Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайы ұйымдастырылды.
Таңбалы қорық-мұражайы Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Алматы қаласынан 170 км солтүстік-батыста, Қарабастау кентінен солтүстік-батысқа қарай 4 км жерде орналасқан.
Таңбалы қорық-мұражайының жалпы ауданы 3800 га құрайды, ал Визит-орталығы үшін 24 га жер берілген.
Таңбалы шатқалының аумағында жүзден астам әр түрлі уақыттағы ескерткіштер - қола дәуірінен біздің заманымызға дейінгі 14 - 13 ғасырдың ортасынан 19 - 20 ғасырлардың дейінгі аралықты қамтыған қоныстар, молалар, ертедегі тас қашалған орындар, петроглифтер және табыну ғимараттары (құрбан шалынатын жерлер) орналасқан. Олардың бәрі бірігіп үш мың жыл бойы біздің еліміздің көптеген ертедегі және қазіргі кездегі халықтарының тарихын нақтылы көрсететін археологиялық кешен құрайды. Кешеннің барлық кезеңдердегі негізі жартастарында 3000 жуық петроглифтер (1 -- 5 топ) сақталған каньон болып табылады. Ертедегі петроглифтер белгілі бір бағытқа ғана бағдарланған жазықтықтарға ойып жасалған. Аңғарда каньоннның әрбір жартасының алдында қола дәуірінің барлық суреттері күрделі композицияларға дәйектілікпен біріге отырып, бір мезілде көрінетін жер бар. Таңбалы петроглифтер галереясы өзіндегі қола дәуірінің тайпаларының ертедегі мифологиясы негізіндегі көркем хикаяны нақтылы түрде көрсетеді. Қола дәуіріндегі Таңбалының көптеген петроглифтері Орталық Азияның жартастағы өнеріндегі бірегейі.
Физикалық-географиялық жағдайы:
Таңбалы шатқалы Балхаш көлі және Шу өзенінің су сағасы бассейінін бөлетін, Шу-Іле тауларының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан және Солтүстік Тянь-Шань провинциясының жазықтық-тау бөктері, шөлді-далалы аймағының құрамына кіреді.
Таңбалы қорық -- мұражайының ең көрікті жері шатқалдың сағасында түзілген шағын каньон болып табылады. Мұнда аңғардың таң қаларлық иілімінде жартас беткейлері жабық кеңістіктің елесін жасай отырып, көрерменді тығыз қоршап алады.
Таңбалы қорық - мұражайының аумағында өзінің алғашқы қалпын сақтаған жабайы жануарлар -- қасқырлар, түлкілер, қояндар, тасбақалар, жыландар, сондай-ақ көптеген құстар, соның ішінде жыртқыш- дала қыраны, бөктергі, сұңқар-ителгі мекендейді.
Таңбалы археологиялық кешенінің аумағында Шу-Іле тауларында ғана кездесетін, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген -- Регель қызғалдағы, Кушакевич юнонасы және арнайы қорғауға мұқтаж басқа сирек кездесетін және реликті эндемикалық өсімдіктері бар ботаникалық бірлестіктер сақталған аймақтар бар. Одан басқа, жерді жырту және мал бағу нәтижесінде аймақтағы осындай ландшафтың көптеген басқа телімдері бүлінсе де, ескерткіш аумағында өзіне тән өсімдігімен бірге Тянь-Шаньның тау бөктеріндегі шөлге тән ландшафтының бүлінбеген телімдері сақталған [7].
Таңбалы Орта Азиядағы жартастағы өнердің ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілген бірінші ескерткіш.
Қазақстанның көп ғасырлық тарихындағы Таңбалының мәнділігі, мұнда қола дәуірінің суретшілері алғаш рет құдайға антропоморфтық кескін бере отырып, оның көріп білуге болатын бейнесін жасауында. Таңбалының әлемдік мәні сондай, мұнда адам ашық аспан астында Күн Ордасын жасай отырып, ландшафтың табиғи өзгешелігімен өзінің шығармашылық даналығын біріктіре білген.
Петроглифтердің орналасқан жері Таңбалы шатқалы тек Орта Азия шеңберінде ғана емес, ғаламдық көлемдегі ең маңыздылардың бірі болып табылады. Бұл зерттеліп жатқан және қорғалатын адамзаттың тарихи-мәдени мұрасы болып табылатын осы кешенге аялы қатынасқа себепші болады. Таңбалы шатқалының петроглифтерін зерттеу петроглифтердің тарихи-мәдени және палеоэкологиялық мағыналы мәтінін қайта құру үшін негізгі базаны қамтамасыз етеді. Таңбалының ертедегі петроглифтері ертедегі адамның қоршаған әлемді кеңістіктік көру және қабылдауын көрсете отырып, ап-анық сұлулыққа ие. Осы жартастағы суреттер біздің санамызға әсер ете отырып, ғасырлар арқылы сәлемдеме түрінде бізге жеткендей. Таңбалы ордасының феномені петроглифтердің бейнелеу қатарларының белгілі құрылымдарының болуында, мұнда қола дәуіріндегі петроглифтердің жүйесіз емес, белгілі дәйектілікпен орналасатындығын және белгілі экспозициядағы ғана жазықтықты алып жатқандығын бақылаймыз.
2003 ж. 19 желтоқсанда ЮНЕСКО-Норвегия-Қазақстанның Менеджмент, консервация және Таңбалының жартастағы өнер ескерткіштерін таныстыру жобасын іске асыру туралы Қазақстан Үкіметі және ЮНЕСКО арасында Келісімге қол қойды.
2004 жылдың басында Таңбалыны ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізу үшін қажетті құжаттамаларды дайындау үдерісі аяқталу кезеңіне кірді.
2004 ж. 30 маусымда Таңбалы археологиялық Ландшафтының Петроглифтері ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілді.
2005 ж. 19 қыркүйекте ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтерін Қазақстандық номинациясын енгізу туралы СЕРТИФИКАТТЫ ЮНЕСКО-ның Бас директоры Койчиро МАЦУУРАның қазақстандық делегацияға тапсыруының салтанатты рәсімі өтті.
Жартастағы галерея
Жартастың теп-тегіс жазық бетіне аңдардың, адамдардың бейнесін немесе белгілі бір сюжеттік желіге құрылған тұтастай композициялар шекімелеп түсірілген. Сол кезеңдері адамдардың қоршаған ортаға деген көзқарастары күрделеніп, репертуарлары түрленіп, шаруашылық-мәдени қызметтеріндегі технологиялық дамуы нәтижесінде ой-танымындағы өзгерістер жартастарға суреттермен салынған. Олар ашық аспан астында су көздерінде орналасып, түрлі культтік-мистикалық табыну ғұрыптарын жасап, діни-мифологиялық көріністерін жартас беттеріне түсірген. Жартастағы суреттер арқылы айналада болып жатқан құбылыстарды, білімі мен тәжірибесін, өздері жөніндегі мәліметтерді символдар арқылы кейінгі ұрпаққа қалдырып отырған. Қазақстандағы жартас суреттерінің көп бөлігін зооморфтық бейнелер кұрайды. Жартастардағы ешкі, арқар, өгіз, жылқы, кұлан, түйе, таутеке, қабан және т.б. аңдардың бейнелері егіншілік шаруашылықпен қатар, діни-наным сенімнің дамуымен байланыстырылады.
Жартастағы бейнелер ғалымдар тарапынан зерттеліп, М.Қ.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшевтың Наскальные изображения хребта Каратау атты кітабында жарияланған. XX ғасырдың 60-70 жылдары археология ғылымындағы жартас суреттеріне деген ерекше кызығушылық бүгінгі ғалымдардың жеке зерттеулеріне ұласты. Соңғы жиырма-отыз жылдықта әлем ғалымдары арасында да жартастағы суреттерді зерттеуге жалпы ұмтылыстың болуы тарих үшін жаңаша көзқарастар қалыптастырып келеді. 2004 жылы археолог М.Елеуов бұл маңның географиялық координаттарын анықтап, жартастағы суреттерге толық сипаттамасын берген. Ол Үлкен Сауысқандық және Бала Сауысқандық тауларының аралығында орналасқан суреттерді шартты түрде бірнеше топқа бөліп қарастырады. Жалпы қазақ жерінің шексіз таулы-далалы аймақтарынан жүздеген жартас суреттерінің орындары анықталды. Олардың оншақтысы ежелгі ғибадатханалар, яғни ежелгі адамдардың ұзақ уақыт бойы мекендеген тұрағы, рухани мәдениетінің жетістігі деп айтуға болады [8].
Қола дәуіріндегі тайпалардың дүниетанымы түгелдей табиғатқа тәуелді болды, сондықтан адам табиғат күшін кұдірет деп білді. Мұндағы ең маңыздысы - жартастағы суреттерде адамның әртүрлі бейнеде салынуы. Біріншіден, өсіп-өну культі, екіншіден, сол кезеңдегі наным-сенімге сәйкес пұтқа табынушылық, үшіншіден, жақсылыққа, гүлденуге және сәттілікке ұмтылысты негізге ала отырып бейнеленуін айтуға болады. Жартастағы бейнелер адамға күнделікті өмірдегі үй жануарлары да, дала жануарлары да таныс болғандығын, шаруашылықтарында міндетті түрде пайдаланылғанын көрсетеді. Әсіресе, аңдар бейнесі кiшiгірiм ғибадатханаларда көптеп кездеседі. Олардың ішінде eшкi мен арқарлардың бейнеленуі ғұрыптық дәстүрмен, көктемді қарсы алу немесе егіншілік культімен байланыстырылады. Қола ғасыры ғибадатханаларында eшкi бейнесі жиі ұшырасады. Жартас суреттерінің ішінде стилистика бойынша зооморфты ешкінің бейнеленуі анық реалистік емес мінез-кұлықты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Киелі жерлер: Таңбалы тас
Тамғалы петроглиф тас кешені
Таңбалы тасқа қатысты деректер қазақтың шежіре-аңыздарында, тарихи жырларында ғана еміс-еміс кездесіп қалады. Ол нұсқалардан көшпелі ру қауымдарының мемлекет құрамыз деген талабы, қоғам және ұлт ынтымағы туралы түсінігі, жанкешті қимыл мен күресі көзге ұрғандай сезіліп тұрады.
Бұл жерде біре ескеретін мәселе: Тамғалы тас немесе Таңбалы тас атауымен қазақ жерінде бірнеше ескерткіш белгілі. Олардың бірі - ғылыми қауымға ХІХ ғасырдан (Шоқан және Пантусов зерттеулері) белгілі Жетісу жеріндегі ескерткіш. Көне заманның петроглифтерінен бастап ерлік дәуіріне дейінгі уақытты қамтитын бұл Тамғалы тас Алматы қаласынан 170 шақырымдай солтүстік батысқа қарай орналасқан. Ол жерді қазақтар Анырақай деп атайды. Аңырақай аталса керек, сонымен қатар қазақ арасында ХVІІІ ғасырдың басындағы бір соғыста қазақ жеңіп, қалмақ аңырап, жылап қашқан екен-мыс дейтін әңгіме бар. Бұл мәселенің анық-қанығын әлі де зерделей түсу қажет деген пікірдеміз.
Біздің әңгімеміз - Бетпақдалада орналасқан, қазақтың мемлекет, ел болу тарихына алтын әріппен жазылған, шежіреден орын алған, ертеде ел басшылары мен көсемдері келіп тәуап ететін Таңбалы тас. Оның бетінде қазақтың рулық таңбалары, қазаққа дейін Орталық Азияны мекен еткен көне түркі тайпаларының ізі, жазулары сайрап жатыр. Бетпақдаладағы Таңбалы тастың қасиеті Сарыарқадағы Ұлытау, Жетісудағы Қозыбасы-Шу, Атыраудағы Сарайшықтан бір де кем емес, тек күтімі нашар, оны білетін текті азамат аз [14].
Таңбалы тас ескерткішінің көне заман мұрағаты екені айрықша сезілетін аңыз М.Ж. Көпейұлы шежіресінің ішінде жүр: Бетпақдалада Таңбалы шұбар деген жер бар. Сонда тасқа басылған таңбалар бар. Қазақтың таңбалары талас болса сол тастан барып қарасады. Алаша ханның тұсында басылған таңба деседі. Мұнан бұрын сағымнан пайда болған Шыңғыс хан да тоқсан екі баулы Қыпшаққа таңба үлестіріп, ұран қойып берген екен деседі.
Алаша ханның тамы Қаракеңгірде, өзеннің күн батысында. Ташкент, Түркістан ұсталары жасаған. Күйдірген кірпіштен салынған. Өзінен қалған нәсіл, тұқым жоқ, - дейді Мәшһүр Жүсіп.
Алаша хан тұлғасы көне дүниенің елесі есепті. Шамалап айтқанда Алаша хан қазақ даласында жылқыны қолға жаңа ғана үйрете бастаған неолит және энеолит дәуірлерімен қатарлас. Алаша сөзін тексере келсек үндіеуропа, орал, алтай тіл семьяларына ортақ түсінік сияқты. Славян тіліндегі лошадь, грек аңыздарындағы пегас (пеко) сияқты қанатты ат - осы Алаша сөзінің құбылмалы түрлері. Алашаға байланысты қазақ тілінде жиі қолданылатын - лашық (алашық), шалаш, аламан, алаш, алаша (тақыр кілем - өрмек), т.б. түсініктер бар. Олардың бәрі де көне заманнан бері өмір сүріп келе жатыр және біздің ата-бабаларымыздың көне ғұрыптарын, күнкөрісін, тұрмысын сипаттайды. Алаша ханға қатысты деректерді біздің зерттеу жұмыстарымыздан қарарсыздар.
Алаша ханға арналған күмбез Қазақ хандығы жаңа орнығып жатқанда қасқа жолды Касым хан тұсында салынғанымен, аңыздың өзі көшпелілердің ұлттық идеясы ретінде ықылым заманнан бері өмір сүріп келеді. XV-XVI ғғ. басында Казақ мемлекетінің рухани негізі, мықты этникалық және саяси құрылым үлгісі ретінде Алаша хан аңызы қайта жаңғырып, туыстыққа сүйенген қоғамдық құрылыстың іргетасына айналды. Сол қым-қуыт заманда ел іргесін біріктірер мықты идеяны тауып, оны сүйеніш қылған, оның құрметіне ғажап күмбез тұрғысынан бабаларымыздың ісіне таң қаласыз.
Егер де Таңбалы тастың тарихы Алаша хан заманымен қатысты деген М.Ж. Көпейұлы пікірін қабылдасақ, Таңбалы тас бетіндегі жазбалар мен таңбалардың төркіні көне замандарға, соның ішінде тас дәуірінің соңғы кезеңіне кетеді. Неолит пен энеолит замандарында б.э.д. ІV-III мыңжылдықтарда Ертіс пен Түркістан арасындағы кең-байтақ сахараны игере бастаған жылқышы тайпалар Таңбалы тас бетіндегі өрнектердің алғашқы авторлары болып шығады. Көшпелі мал шаруашылығы жылқышы тайпаларды тек Арқаның көкорай шалғын даласын ғана емес, Бетпақтың шөлін де игеруге жетеледі. Мүмкін ол кезеңде Бетпақта бедірейген шөл болмаған шығар. Бетпақдаланың әр жерінде кездесетін көне қорымдар мен қоныстар, тас және қола қарулар бұл өлкенің адамзат баласына ерте дәуірде қоныс болғанын дәлелдейді.
Ә.Х. Марғұлан жазуына қарағанда, Таңбалы тасты алғаш зерттеген ресейлік ғалым А.И. Шренк оның тарихын исламға дейінгі дәуірмен байланыстырады: Қазақтардың қария сөздері бойынша ислам дәуірі басталатын кезде бұл жердің көп тайпалары осы арада бас қосып, ұлы мереке жасаған. Барлық тайпалардың ұлыс басқаратын адамдары, атақты билері, асқан ерлері жиналып, кеңес құрып, қай тайпа қай жерді қоныс ету мәселесін шешкен. Әрбір тайпаның өзіне арнап таңба беріп, ол таңбаның суретін осы тасқа жазып түсірген. Өкінішке қарай, біздің қолымызда А.И. Шренктің жазбалары жоқ. 1842-1843 жылдары ботаник А.И. Шренк Бетпақдаланы аралап жүргенде, әрине, Таңбалы тас та орнында, оның сырын, тарихын білетін ақсақал-қариялар да ел ішінде еді. Тілін тауып сұраса, қазақ қарияларының қадым заманның тарихын тасқа басқан шежіредей ақтаратыны кімге де болса аян.
Сонымен А.И. Шренк пікіріне қарағанда, Таңбалы тастың тарихы тек Алаша хан заманына ғана емес, одан берідегі Оғыз хан (Уыз хан) заманына да қатысты болып шығады. Сақ (саһа), одан кейін Ғұн, оның соңын ала Түрік тайпалары, осы алқапта мемлекет туын көтеріп, көшпелі рулардың басын біріктіріп, ұлы жорықтарға дем беріп отырады. Қазақ қарияларының әңгімелері шығыстың ұлы тарихшылары Рашид-ад-дин мин Әбілғазы кітаптарымен де дәлелденіп, толығып жатады. Түріктің ұлы жорықтары жөнінде Рашид-ад-дин былай жазады: Огуз завоевал все страны Ирана, Турана, Сирии, Египта, Малой Азии, франкские и другие; после того, как все это было завоевано, он возвратился в Ортак и Казтак, которые были его коренным обиталищем (юрт). Бұл жерде әңгіме Бетпақдалаға солтүстіктен қапталдасып келетін Ортау мен Түндік өзендерінің екі қапталындағы Қазылық (Үш Қазылық, Бес Қазылық, Он екі Қазылық) таулары туралы.
Таңбалы тас бетіндегі ХІХ ғасырдың соңында Ақмоланың екі қарапайым азаматы: дәрігер Кузнецов пен тілмаш Бекхожин қағазға түсірген 500-ден астам таңба біздің этникалық тарихымыздың ең жарқын деректері деп білеміз. Таңбалы таста бір ғажайып тарих бар екенін сезіп, ол кезде қат фотоаппарат пен қалам-қағазын алып барып ескерткішті бізге дерек етіп қалдырғанына таң қаламын [17].
Таңбалы тасқа қатысты қызықты деректер қазақ шежіресінің тамаша білгірі Шал Кұлекеұлы (1748-1819 жж.) айтты делінетін жырларда кездеседі. Бұл кісі - қазақ шежіресін өлеңмен өрнектеген адам. Шоқан өз жазбаларыңда Шалдың шежіре-нұсқасын қолына түсіре алмағанын өкінішпен сипаттайды. Шал үлгісін жалғастырушы Нұржан Наушабайұлы шежіресі (Манзумат қазақия) де Таңбалы тасты атап өтеді. Екі ақынға да ортақ тақырып Таңбалы тастың өзбек пен қазақ бір-бірінен бөлінген ел айырылған заманына қатыстылығы:
Тоқсан баулы айтайын төр өзбекті,
Заманында мал біткен зор өзбекті.
Пайғамбардың батасы тиген дейді,
Соның үшін байыған сол өзбекті.
Өзбексіз ел бар ма тәмәм елде,
Өзбектің өскені осы бір белде,
Тоқсан баулы өзбек айрылыпты
Таңбалының моласы деген жерде.
Иә, кейде бұл өлкені Таңбалының моласы деп те атайды. Шамасы мола сөзі ерте дәуірде биік құрылысқа, әсіресе қарауыл мұнараларына, қатысты қолданылды ма екен деген болжамымыз бар. Неге Нұра мен Есіл арасындағы Тайтөбе басындағы Ғұн дәуірінен қалған құрылыс Ақмола атанды? Тай деген сөздің өзі Қарауыл қарайтын жер, не үй үстіне орнатылған құрылыс дегенді білдіреді. Байырғы түрік тілінде тай тұтқа бек деген ұғым бар, мағынасы: қарауыл қызметінің басшысы. Шежіреде кейде Таңбалы нұра делінеді, яғни Таңбалының жары. Қалай болғанда да қасиет қонған жер екені аңыздардан белгілі.
Таңбалы тас Бетпақдаладағы шағын оазис сияқты. Ташкент сапарына аттанған атаман Телятников 1796 жылдың май айында Семияр форпостынан бастаған жолында осы жерде болған екен. Таңбалы тастың қай жерде орналасқанын, оған қалай жетіуге болатынын күнделіктен аңғаруға болады. Түндік өзенін өрлеген елшілер Қарқаралыға, одан әрі Ботақара тауларына жетеді. Осы жерде Нұра өзенінің бойында орыстар Бөкей сұлтанға (Қырық сан Барақ ханның ұлы) жолығып, бірнеше күн солармен бірге көшіп жүреді. Елшілерге Бетпақтан өткізетін жолбасшы керек еді, оның үстіне жолда әр түрлі қатер де аз емес. Ақыры Сібір басшысы Штрандман араласып, Бөкей елшілікке қосып өзінің ұлы Есімді және сенімді екі төлеңгітін беретін болды. Ботақара маңында бірнеше күн қонған Телятниковтың тау мен көл туралы, оның жағасындағы көне ескерткіштер, оның ішіңде қола дәуірінің жез шығарған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Жетісудің археологиялық ескерткіштері, ортағасырлық қалалары және тарихи-мәдени кешендер
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы
Жартастағы галерея
Киелі жерлер: Таңбалы тас
Тамғалы петроглиф тас кешені
Тамғалы петролифтерін зерттеушілер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері өзіміздің төл тарихымызды жазуда жаңа теориялық тұрғыдан келу, бұрын назар аударылмаған мәселелерді қарастыру орын алып отыр. Әсіресе, өткен тарих пен бүгінгі күн арасында қандай байланыс бар, нені жоғалттық, нені сақтап қала алдық деген сұрақ та туындайды. Осы жерде тарихи зерттеуде өзіндік орны бар, бірқатар мағлұматтар беретін мәдени, тарихи ескерткіштерімізді зерттеу және олармен халықты таныстырып, насихаттау ісінің қажеттілігі туындайды. Бұл жерде тарихи ескерткіштер бұрын-соңды қалай зерттелді, олар туралы не жазылып, не айтылды деген сияқты сұрақтар да туындайды, осы сұрақтың жауабын таба білгенде ғана біз тарихи мұраларымыздың бүгінгі таңда ғылыми айналымда бар не жоқ екенін анықтай аламыз.
Тастағы таңбалар аса құнды және қызықты тарихи ескерткіштер қатарына жатады. Ол әлі жазу пайда болмаған ежелгі дәуір мен одан бертіндегі өмір сүрген адамдардың өмірі, дүниетанымы, түсінігі туралы ақпарат беретін дерек болып табылады. Сондықтан оларды тек тас бетіндегі сурет немесе өнер туындысы деп емес, бірінші кезекте тарихи дерек ретінде қарастыру қажет. Сол себепті де оларды нақты ғылыми тұрғыдан зерттеп, қорытындылар жасап отырудың өзі күрделі іс.
Қазақстан териториясында тастағы таңбалар көптеп кездеседі. Оның ішінде біз қарастырайық деп отырған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың аумағында петроглифтер көп шоғырланған. Алайда олардың бәрі түгелдей қамтылып, есепке алынып, зерттелген деп айта қою қиын. Бірақ дегенмен де бұл салада зерттеулер жүргізіліп, бірқатар теориялық мәселелер де көтерілген, атап айтсақ петроглифтерді мерзімдеу, олардың мазмұнын түсіндіру, яғни семантикасы сияқты жұмыстар жүргізуге бет бұрған. Тастағы таңбалар туралы алғашқы жазбалар ХІХ-ғ. басында пайда болғанымен, нақты ғылыми тұрғыда зерттелуі ХХ-ғ ортасында орын алады. Олардың мазмұны әр түрлі.
Осыған орай тастағы таңбалар туралы бүгінгі күнге дейін жүргізілген зерттеу жұмыстары мен олардың мазмұнын талдаудың қажеттілігі де туындайды. Себебі тастағы таңбаларды тарихи дерек көзі ретінде пайдаланбас бұрын, олардың дерек ретінде ғылыми негізделуін біліп алу және олардағы көзқарастардың дұрыстығын анықтап алу қажет. Мысалы, тастағы таңбалар басқа бір ескерткіштерді зерттеуде мүмкін немесе ежелгі адамдардың дүниетанымы, тұрмысы туралы қорытындылар жасауда пайдаланылуы мүмкін. Сол себепті де петроглифтерді тек сипаттап, санын тіркеп қана қоймай, оларға қатысты теориялық тұжырымдарды талдау да маңызды.
Біздің зерттеуіміздің негізгі пәні - жазу пайда болғанға дейін көп уақыт бұрын жасалған жартас өнері ескерткіштері.
Зерттеу мақсаты. Тамғалы петроглифтерінің тарихы мен ерекшеліктерін зерттеу.
Міндеттері:
Жетісудің археологиялық ескерткіштері, ортағасырлық қалалары және тарихи-мәдени кешендерін сипаттау;
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайына шолу жасау;
Тамғалы петроглиф тас кешеніне сипаттама беру;
Тамғалы петролифтерін зерттеуші ғалымдарға талдау жасау.
Бұл жұмыстың библиографиялық негізін археологиялық, өнертану және этнографиялық зерттеулер бойынша шетелдік және отандық мамандардың монографиялары мен мақалалары құрайды. Қарастырылып отырған материалдарды зерделеуде ең көрнекті рөл атқарған әдеби дереккөздерге шолу жасауда біз зерттелетін мәселелердің тарихнамасына назар аударамыз. Бұл алғашқы өнер туралы ғылыми көзқарастардың эволюциясын қадағалап отыруға мүмкіндік береді, сондай-ақ бейнелеу өнерінің ең көне ескерткіштері бойынша одан әрі зерттеулер жүргізу қажет бағытты дамытуға көмектеседі.
Құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Жетісудің археологиялық ескерткіштері, ортағасырлық қалалары және тарихи-мәдени кешендер
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы
Егеменді ел болып еңсеміз көтерілген соң тарихымыздың терең қойнауларына көз салып, ой елегінен өткізу еліміз үшін заңды құбылыс болып табылады. Петроглифтер деп аталатын туындылар бүгінде ғалымдар назарынан тыс қалмайтын, зерттеуді әлі де қажет ететін, құнды мағлұматтарға толы. Өткен ғасырдың 1940 жылдары Францияда оқушылардың арқасында табылған үңгірдегі суреттер ең алғашқы ғылыми түрде зерттеліп, оның ерте заман туындысы екендігі анықталған. Сол кездің өзінде петроглифтерді тарихи-мәдени кезеңдерге бөліп қарау, зерттеу дәстүрге айналады [1].
Жеріміздің барлық түпкірлерінде адамның шығуы мен даму тарихында, сонымен қатар оның еңбек қызметінің іздерінде ортақ нәрсе көп және олар өзара тығыз байланысты. Алайда адамзаттың ежелгі өткен заманының көптеген беттері осы кезге дейін ашылмады, анықталған мәселелер мен даулы қағидалар әлі де баршылық. Біздің ертедегі балбаларымыздың өмірі туралы қазіргі түсініктер адам еңбегінің қалдықтары - тас құралдар, оларды дайындаған кездегі қалдықтар, тамақ қалдықтары - жануарлардың сүйектері сақталып, үңгірлерді, үңгіме қуыстарды зерттеуге негізделеді. Осы заманғы мешеу халықтар дейтіндердің өмірінен алынатын этнографиялық деректердің де маңызы аз емес. Олар ежелгі адамзаттың материалдық және рухани мәдениетінің кейбір жақтарын жақсырақ түсіндіруге мүмкіндік береді. Бірақ басты ақпаратты дегенмен де, алғашқы қауымдық қоғамның ең көп тараған материалы тастан жасалған еңбек құралдары береді.
Кеңес өкіметі тұсында петроглифтерді зерттеуге неғұрлым ғылыми тұрғыдан келу орын ала бастайды. Бұл кезеңде зерттеуші-ғалымдар петроглифтердің семантикасы, петроглифтерді мерзімдеу мәселесіне қатысты пікірлер айтады. Алайда, ХХ ғасырдың басынан ортасына дейінгі аралық бойы дерлік Оңтүстік Қазақстан және Жетісу петроглифтері туралы зерттеулер жоқтың қасы.
1957 жылы А.Г. Максимова экспедициясы Шу-Іле тауларының Оңтүстік-Батыс бөлігінде Тамағалы шатқалында петроглифтер тобын табады. Бұл тастағы суреттер мазмұны өте бай және ерекше еді. А.Г. Максимова 1000-ға жуық петроглифтерді зерттеп, оларды үш кезеңге бөледі: саққа дейінгі, сақ кезі және түркілік кезең ескерткіштері. Бұл мәліметтерді Наскальные изображения ущелья Тамгалы атты мақаласында келтіреді. Оған 48 фотоиллюстрациялардан тұратын қосымша беріледі. Дегенмен, Тамғалыдағы басталған жұмыс бірақ тоқтайды.
Қазақстандағы петроглифтердің орналасуы бойынша анағұрлым кең мағлұмат еңбектер қатарына Х.А. Алпысбаев пен Т.Н. Сенитованың мақалалары жатады. Х.А. Алпысбаев Новые наскальные изображения Борстандыкского района атты мақаласында Шымкент облысындағы Бостандық ауданының Ходжакент картасындағы бейнелер туралы жазады. Ол бейнелер негізінен ешкі және жылқы түрінде келтірілген, оларды автор сақ тобына жатқызады. Себебі, оның пікірінше бұл бейнелер стильдік жағынан араван петроглифтеріне және сақтардың қола қазандарындағы бейнелерге ұқсас.
Қаратау петроглифтерін зерттеу жұмыстарына Ж.Құрманкулов, Ч.Бакунина, Л.Дробыщева, Л.Концова, В.Зубков, М.Алибеков, Г.Пивоварова, суретшілер - А.Ахметов, С.Анарбеков, Г.Воронцова қатысқан. Отряд жұмысының арқасында Қаратау петроглифтері ғылыми айналымға енгізілді.
1985 жылы А.Г. Максимова, А.С. Ермолаева, А.Н. Марьяшев Наскальные изображения урочища Тамгалы атты кітап-альбомы шығады. Бұл еңбекте Жетісудағы Тамғалы шатқалындағы тастағы таңбалар кезеңдерге бөлініп көрсетіледі. Алдымен аталған ескерткіштің орналасқан орны, ол туралы кімдер қай уақытта зерттегені туралы айтылады. Жоғарыда айтып өткенбіз Тамғалы шатқалындағы тастағы таңбаларды 1957 жылы А.Г. Максимованың жетекшілігімен Қазақ КСР ҒА-ң экспедициясы тауып зерттеген болатын.
Осыған орай авторлар Тамғалыдағы тастағы таңбаларды қола дәуіріндегі, сақ дәуіріндегі және түркілік кезеңдегі деп бөліп қарастырады. Тастағы таңбаларды зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары өз жалғасын тауып отырады [2].
Археологиялық экспедициялар барысында тастағы таңбалар әлі к.нге дейін зерттеліп келеді. Әсіресе, елімізде Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасының қабылдануының маңызы аса зор. Еліміздің тарихи ескерткіштерін зерттеуде, есепке алынатын, оларды қорғады мақсат еткен бағдарлама аясында тастағы таңбалар туралы да зерттеу нәтижелері жарық көруде.
Мәдени Мұра бағдарламасының қабылдауына орай бірқатар жұмыстар атқарылуда деп айтқанбыз. Айтап айтса, бағдарлама аясында тастағы тағбаларды топтап, жүйелеу, есепке алу бойынша кітаптар сериясы шығуда. Солардың алғашқылары З.Ш. Самашевтің Петролифы Казахстана, Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер, Петроглифы в горах Кулььжбасы, Наскальные изображения Жетысу. Баянжурек атты кітаптар. Бұл аталған еңбектерде тастағы таңбалар туралы соңғы мәліметтер жинақталып жекелеген орындар бойынша сипаттама берілген. Сонымен қатар, тастағы таңбаларды мерзімдеу мәселесі де көтерілген [3].
Ешкіөлмес тауларындағы петроглифтер кітабының авторлары тастағы таңбаларды зерттеу барысында оларды белгілі бір дәуірге жататын, қатарлас орналасқан басқа археологиялық ескерткіштер қатар қарастырып отырған. Петроглифтердің уақытын белгілеу үшін және оларды ос маңызды елді мекендермен, молалармен үндестіру үшін Көксу өзені аңғарындағы бүкіл ескерткіштер кешенін мейлінше нақтырақ қарастыру қажет болды.
Тастағы таңбалардың мерзімін анықтап, кезеңдерге бөлудің әдістерін пайдалана отырып, петроглифтерді қола дәуіріндегі, сақ дәуіріндегі және көне түркі заманының петроглифтері деп бөліп қарастырады. Петроглифы в горах Кульжабасы еңбегінде Құлжабасы тауындағы бірқатар петроглифтер орналасқан орындарға сипаттама беріліп, жалпы мерзімдеу мәселесі де көтерілген. В целом надо отметить, что петроглифы Кульжабасы эпохи бронзы имеют много общего и с изображениями этой эпохи из других регионов как в сюжетах, как и в технике нанесения петроглифов и в стиле изображении. Однако имеется ряд признаков, указывающих на их большую органичность, - дей келе авторлар Құлжабасы тауындағы петроглифтерді анағұрлым ертерек салынған петроглифтер қатарына жатқызады.
Тастағы таңбалар жай бір салына салған сурет емес екені белгілі. Олар өзіне алғашқы адамның өмірі, дүниетанымы, т.б. туралы ақпарат жинақтаған құнды дерек көзі болып табылады. Себебі, алғашқы қауымдық дәуірдің жазуды ңболмауы, осы тастағы таңбалар бізге алғашқы адамдар туралы мәлімет алуға септігін тигізітен бірден-бір дерек көзі екендігі айқын.
Тастағы таңбаларды жалпы ерекшеліктеріне, орналасуына байланысты оларды зерттеу әдістер де күрделене түседі. Полный цикл изучения наскальных изображений в качестве источника по истории культуры, как известно, состоит из трех последовательных этапов: сплошного исследованияи описания комплекса, классификации и датировки, этнокультурной и смысловой интерпретаии шетелдік ғалым Р.Сало тастағы таңбаларды зерттеп, тлдауда оларды қандай да бір хабарлама, жолдау деп қарау керек деп санайды. Понять их глубину очень сложная работы: мы должны реконстрктировать их экологический и сильный контекст, расшифровать в изуальной язык, который был использован авторами.
Ертеден Жер жанаты Жетісу деп айтып келген қоныс Жетісу адамдарының өсіп-өнуіне қолайлы аймақтардың бірі болғаны белгілі. Бұл аймақта өмір сүрген адамдар артына мол тарихи-мәдени мұраларды қалдырып кетті. Олардың көбі бүгінгі таңда ұлтымыздың мақтанышы. Жетісу жеріне тарихи-археологмялыұ ескерткіштер кешеніне кіретін мұралардың бірі тастағы таңбалар болып отыр. Сондықтан да, оларды зерттеу ісіне бүгінгі таңда бірқатар ғалымдар көп мән беруде.
Жетісудағы тастағы таңбалар ХІХ ғасырдың басында көзге түскен. Оларды алғашқылардың бірі болып, суретін салған қазақ ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов болатын. Ол арнайы түсіндірулер келтірмесе, Іле өзені бойындағы таудағы буддалардың бейнесін суретке салып кеткен.
Жетісуда петроглифтер анағұрлым көп шоғырланған ірі орындар олар, оларға. Тамғалы тас, Ешкіөлмес, тауы және Құлжабасы тау жотасы. Сондықтан да, біз осы үш орынның зерттелуіне жекелей тоқталып кетуді жөн көріп отырмыз. Оның үстіне, осы аталған орын бойынша бүгінгі таңда зерттеулер де жарық көрген. Әсіресе, бүгінгі таңда анағұрлым құндысы және қызығушылық тудыратыны Тамғалы тас [5].
Тамғалы тас ашылуы мен зерттелуі ғалым А.Г. Максимованың есімімен байланысты. Ол жетекшілік еткен экспедицияның Жетісу отряды 1957 жылы Шу-Іле тауларының оңтүстік-шығысында ескерткіштерді зерттеумен айналысуы барысында фотограф А.А. Попов кездейсоқ тастағы таңбаларды тауып алады. Осы зерттеулер барысында алынған мәліметтерді А.Г. Максимова 1958 жылы жариялады және петроглифтерді мерзімдеуді ұсынады. Алайда, бұдан кейін көп уақыт бойы Тамғалы тастағы зерттеулер тоқтап қалады. Бұл мәселеге ғалымдар тек 70-жылдары ораладыү бұл кезде аймақтағы ескерткіштерді зерттеуге археологтармен бірге геологтар да зор мән береді. 1975 жылы А.Г. Медоев пен Б.Ж. Аубакеров шатқалдық геологиялық-геоморфологиялық жағыннан зерттейді. Ал, Медрев тастағы өнердегі композиция принципіне байланысты өз пікірін білдіреді.
Тамғалыдағы зерттеулердің негізгі мақсаты петроглифтер орналасқан жаңа аймақтарды тауып тіркеумен шектеліп отырды. 1977-1978 жылдары А.Н.Марьяшев, А.С.Ермолаева және Ю.А.Мотов А.Г.Максимованың қатысуымен шатқалдың территориясын түгелдей зерттеп, негізгі петроглифтер шоғырланған орындардың схемасын жасап, 2000-нан астам петроглифтерді зерттеу жұмыстары А.Н.Марьяшев және А.Е.Рогожинский жетекшілігімен жалғаса береді. Осылайша, зерттеулер барысында петроглифтер үлкен қызығушылық тудырып, өзіне көптеген мамандар назарын аудартады. Қазіргі күні, Тамғалы тарихи ескертіштер ішінде ерекше орынға ие, аса құнды археологиялық кешен болып саналады. Сол себепті, ол біздің ұлттық мұрамыз. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары өзіміздің ұлттық құндылықтарымызды сақтап, қайта жаңғыртуға деген қажеттілік өсіп отыр.
Таңбалы тарихи-мәдени және табиғи мемлекеттік қорық-мұражайы - Алматы облысы Жамбыл ауданында орналасқан.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1052 Қаулысымен 2003 жылдың қазан айының 14 жұлдызыңда Мемлекеттік мекеме Алматы облысында Таңбалы Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорық-мұражайы ұйымдастырылды.
Таңбалы қорық-мұражайы Қазақстан Республикасы, Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Алматы қаласынан 170 км солтүстік-батыста, Қарабастау кентінен солтүстік-батысқа қарай 4 км жерде орналасқан.
Таңбалы қорық-мұражайының жалпы ауданы 3800 га құрайды, ал Визит-орталығы үшін 24 га жер берілген.
Таңбалы шатқалының аумағында жүзден астам әр түрлі уақыттағы ескерткіштер - қола дәуірінен біздің заманымызға дейінгі 14 - 13 ғасырдың ортасынан 19 - 20 ғасырлардың дейінгі аралықты қамтыған қоныстар, молалар, ертедегі тас қашалған орындар, петроглифтер және табыну ғимараттары (құрбан шалынатын жерлер) орналасқан. Олардың бәрі бірігіп үш мың жыл бойы біздің еліміздің көптеген ертедегі және қазіргі кездегі халықтарының тарихын нақтылы көрсететін археологиялық кешен құрайды. Кешеннің барлық кезеңдердегі негізі жартастарында 3000 жуық петроглифтер (1 -- 5 топ) сақталған каньон болып табылады. Ертедегі петроглифтер белгілі бір бағытқа ғана бағдарланған жазықтықтарға ойып жасалған. Аңғарда каньоннның әрбір жартасының алдында қола дәуірінің барлық суреттері күрделі композицияларға дәйектілікпен біріге отырып, бір мезілде көрінетін жер бар. Таңбалы петроглифтер галереясы өзіндегі қола дәуірінің тайпаларының ертедегі мифологиясы негізіндегі көркем хикаяны нақтылы түрде көрсетеді. Қола дәуіріндегі Таңбалының көптеген петроглифтері Орталық Азияның жартастағы өнеріндегі бірегейі.
Физикалық-географиялық жағдайы:
Таңбалы шатқалы Балхаш көлі және Шу өзенінің су сағасы бассейінін бөлетін, Шу-Іле тауларының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан және Солтүстік Тянь-Шань провинциясының жазықтық-тау бөктері, шөлді-далалы аймағының құрамына кіреді.
Таңбалы қорық -- мұражайының ең көрікті жері шатқалдың сағасында түзілген шағын каньон болып табылады. Мұнда аңғардың таң қаларлық иілімінде жартас беткейлері жабық кеңістіктің елесін жасай отырып, көрерменді тығыз қоршап алады.
Таңбалы қорық - мұражайының аумағында өзінің алғашқы қалпын сақтаған жабайы жануарлар -- қасқырлар, түлкілер, қояндар, тасбақалар, жыландар, сондай-ақ көптеген құстар, соның ішінде жыртқыш- дала қыраны, бөктергі, сұңқар-ителгі мекендейді.
Таңбалы археологиялық кешенінің аумағында Шу-Іле тауларында ғана кездесетін, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген -- Регель қызғалдағы, Кушакевич юнонасы және арнайы қорғауға мұқтаж басқа сирек кездесетін және реликті эндемикалық өсімдіктері бар ботаникалық бірлестіктер сақталған аймақтар бар. Одан басқа, жерді жырту және мал бағу нәтижесінде аймақтағы осындай ландшафтың көптеген басқа телімдері бүлінсе де, ескерткіш аумағында өзіне тән өсімдігімен бірге Тянь-Шаньның тау бөктеріндегі шөлге тән ландшафтының бүлінбеген телімдері сақталған [7].
Таңбалы Орта Азиядағы жартастағы өнердің ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілген бірінші ескерткіш.
Қазақстанның көп ғасырлық тарихындағы Таңбалының мәнділігі, мұнда қола дәуірінің суретшілері алғаш рет құдайға антропоморфтық кескін бере отырып, оның көріп білуге болатын бейнесін жасауында. Таңбалының әлемдік мәні сондай, мұнда адам ашық аспан астында Күн Ордасын жасай отырып, ландшафтың табиғи өзгешелігімен өзінің шығармашылық даналығын біріктіре білген.
Петроглифтердің орналасқан жері Таңбалы шатқалы тек Орта Азия шеңберінде ғана емес, ғаламдық көлемдегі ең маңыздылардың бірі болып табылады. Бұл зерттеліп жатқан және қорғалатын адамзаттың тарихи-мәдени мұрасы болып табылатын осы кешенге аялы қатынасқа себепші болады. Таңбалы шатқалының петроглифтерін зерттеу петроглифтердің тарихи-мәдени және палеоэкологиялық мағыналы мәтінін қайта құру үшін негізгі базаны қамтамасыз етеді. Таңбалының ертедегі петроглифтері ертедегі адамның қоршаған әлемді кеңістіктік көру және қабылдауын көрсете отырып, ап-анық сұлулыққа ие. Осы жартастағы суреттер біздің санамызға әсер ете отырып, ғасырлар арқылы сәлемдеме түрінде бізге жеткендей. Таңбалы ордасының феномені петроглифтердің бейнелеу қатарларының белгілі құрылымдарының болуында, мұнда қола дәуіріндегі петроглифтердің жүйесіз емес, белгілі дәйектілікпен орналасатындығын және белгілі экспозициядағы ғана жазықтықты алып жатқандығын бақылаймыз.
2003 ж. 19 желтоқсанда ЮНЕСКО-Норвегия-Қазақстанның Менеджмент, консервация және Таңбалының жартастағы өнер ескерткіштерін таныстыру жобасын іске асыру туралы Қазақстан Үкіметі және ЮНЕСКО арасында Келісімге қол қойды.
2004 жылдың басында Таңбалыны ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізу үшін қажетті құжаттамаларды дайындау үдерісі аяқталу кезеңіне кірді.
2004 ж. 30 маусымда Таңбалы археологиялық Ландшафтының Петроглифтері ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне енгізілді.
2005 ж. 19 қыркүйекте ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік Мұралар Тізіміне Таңбалы археологиялық ландшафтының петроглифтерін Қазақстандық номинациясын енгізу туралы СЕРТИФИКАТТЫ ЮНЕСКО-ның Бас директоры Койчиро МАЦУУРАның қазақстандық делегацияға тапсыруының салтанатты рәсімі өтті.
Жартастағы галерея
Жартастың теп-тегіс жазық бетіне аңдардың, адамдардың бейнесін немесе белгілі бір сюжеттік желіге құрылған тұтастай композициялар шекімелеп түсірілген. Сол кезеңдері адамдардың қоршаған ортаға деген көзқарастары күрделеніп, репертуарлары түрленіп, шаруашылық-мәдени қызметтеріндегі технологиялық дамуы нәтижесінде ой-танымындағы өзгерістер жартастарға суреттермен салынған. Олар ашық аспан астында су көздерінде орналасып, түрлі культтік-мистикалық табыну ғұрыптарын жасап, діни-мифологиялық көріністерін жартас беттеріне түсірген. Жартастағы суреттер арқылы айналада болып жатқан құбылыстарды, білімі мен тәжірибесін, өздері жөніндегі мәліметтерді символдар арқылы кейінгі ұрпаққа қалдырып отырған. Қазақстандағы жартас суреттерінің көп бөлігін зооморфтық бейнелер кұрайды. Жартастардағы ешкі, арқар, өгіз, жылқы, кұлан, түйе, таутеке, қабан және т.б. аңдардың бейнелері егіншілік шаруашылықпен қатар, діни-наным сенімнің дамуымен байланыстырылады.
Жартастағы бейнелер ғалымдар тарапынан зерттеліп, М.Қ.Қадырбаев пен А.Н.Марьяшевтың Наскальные изображения хребта Каратау атты кітабында жарияланған. XX ғасырдың 60-70 жылдары археология ғылымындағы жартас суреттеріне деген ерекше кызығушылық бүгінгі ғалымдардың жеке зерттеулеріне ұласты. Соңғы жиырма-отыз жылдықта әлем ғалымдары арасында да жартастағы суреттерді зерттеуге жалпы ұмтылыстың болуы тарих үшін жаңаша көзқарастар қалыптастырып келеді. 2004 жылы археолог М.Елеуов бұл маңның географиялық координаттарын анықтап, жартастағы суреттерге толық сипаттамасын берген. Ол Үлкен Сауысқандық және Бала Сауысқандық тауларының аралығында орналасқан суреттерді шартты түрде бірнеше топқа бөліп қарастырады. Жалпы қазақ жерінің шексіз таулы-далалы аймақтарынан жүздеген жартас суреттерінің орындары анықталды. Олардың оншақтысы ежелгі ғибадатханалар, яғни ежелгі адамдардың ұзақ уақыт бойы мекендеген тұрағы, рухани мәдениетінің жетістігі деп айтуға болады [8].
Қола дәуіріндегі тайпалардың дүниетанымы түгелдей табиғатқа тәуелді болды, сондықтан адам табиғат күшін кұдірет деп білді. Мұндағы ең маңыздысы - жартастағы суреттерде адамның әртүрлі бейнеде салынуы. Біріншіден, өсіп-өну культі, екіншіден, сол кезеңдегі наным-сенімге сәйкес пұтқа табынушылық, үшіншіден, жақсылыққа, гүлденуге және сәттілікке ұмтылысты негізге ала отырып бейнеленуін айтуға болады. Жартастағы бейнелер адамға күнделікті өмірдегі үй жануарлары да, дала жануарлары да таныс болғандығын, шаруашылықтарында міндетті түрде пайдаланылғанын көрсетеді. Әсіресе, аңдар бейнесі кiшiгірiм ғибадатханаларда көптеп кездеседі. Олардың ішінде eшкi мен арқарлардың бейнеленуі ғұрыптық дәстүрмен, көктемді қарсы алу немесе егіншілік культімен байланыстырылады. Қола ғасыры ғибадатханаларында eшкi бейнесі жиі ұшырасады. Жартас суреттерінің ішінде стилистика бойынша зооморфты ешкінің бейнеленуі анық реалистік емес мінез-кұлықты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Киелі жерлер: Таңбалы тас
Тамғалы петроглиф тас кешені
Таңбалы тасқа қатысты деректер қазақтың шежіре-аңыздарында, тарихи жырларында ғана еміс-еміс кездесіп қалады. Ол нұсқалардан көшпелі ру қауымдарының мемлекет құрамыз деген талабы, қоғам және ұлт ынтымағы туралы түсінігі, жанкешті қимыл мен күресі көзге ұрғандай сезіліп тұрады.
Бұл жерде біре ескеретін мәселе: Тамғалы тас немесе Таңбалы тас атауымен қазақ жерінде бірнеше ескерткіш белгілі. Олардың бірі - ғылыми қауымға ХІХ ғасырдан (Шоқан және Пантусов зерттеулері) белгілі Жетісу жеріндегі ескерткіш. Көне заманның петроглифтерінен бастап ерлік дәуіріне дейінгі уақытты қамтитын бұл Тамғалы тас Алматы қаласынан 170 шақырымдай солтүстік батысқа қарай орналасқан. Ол жерді қазақтар Анырақай деп атайды. Аңырақай аталса керек, сонымен қатар қазақ арасында ХVІІІ ғасырдың басындағы бір соғыста қазақ жеңіп, қалмақ аңырап, жылап қашқан екен-мыс дейтін әңгіме бар. Бұл мәселенің анық-қанығын әлі де зерделей түсу қажет деген пікірдеміз.
Біздің әңгімеміз - Бетпақдалада орналасқан, қазақтың мемлекет, ел болу тарихына алтын әріппен жазылған, шежіреден орын алған, ертеде ел басшылары мен көсемдері келіп тәуап ететін Таңбалы тас. Оның бетінде қазақтың рулық таңбалары, қазаққа дейін Орталық Азияны мекен еткен көне түркі тайпаларының ізі, жазулары сайрап жатыр. Бетпақдаладағы Таңбалы тастың қасиеті Сарыарқадағы Ұлытау, Жетісудағы Қозыбасы-Шу, Атыраудағы Сарайшықтан бір де кем емес, тек күтімі нашар, оны білетін текті азамат аз [14].
Таңбалы тас ескерткішінің көне заман мұрағаты екені айрықша сезілетін аңыз М.Ж. Көпейұлы шежіресінің ішінде жүр: Бетпақдалада Таңбалы шұбар деген жер бар. Сонда тасқа басылған таңбалар бар. Қазақтың таңбалары талас болса сол тастан барып қарасады. Алаша ханның тұсында басылған таңба деседі. Мұнан бұрын сағымнан пайда болған Шыңғыс хан да тоқсан екі баулы Қыпшаққа таңба үлестіріп, ұран қойып берген екен деседі.
Алаша ханның тамы Қаракеңгірде, өзеннің күн батысында. Ташкент, Түркістан ұсталары жасаған. Күйдірген кірпіштен салынған. Өзінен қалған нәсіл, тұқым жоқ, - дейді Мәшһүр Жүсіп.
Алаша хан тұлғасы көне дүниенің елесі есепті. Шамалап айтқанда Алаша хан қазақ даласында жылқыны қолға жаңа ғана үйрете бастаған неолит және энеолит дәуірлерімен қатарлас. Алаша сөзін тексере келсек үндіеуропа, орал, алтай тіл семьяларына ортақ түсінік сияқты. Славян тіліндегі лошадь, грек аңыздарындағы пегас (пеко) сияқты қанатты ат - осы Алаша сөзінің құбылмалы түрлері. Алашаға байланысты қазақ тілінде жиі қолданылатын - лашық (алашық), шалаш, аламан, алаш, алаша (тақыр кілем - өрмек), т.б. түсініктер бар. Олардың бәрі де көне заманнан бері өмір сүріп келе жатыр және біздің ата-бабаларымыздың көне ғұрыптарын, күнкөрісін, тұрмысын сипаттайды. Алаша ханға қатысты деректерді біздің зерттеу жұмыстарымыздан қарарсыздар.
Алаша ханға арналған күмбез Қазақ хандығы жаңа орнығып жатқанда қасқа жолды Касым хан тұсында салынғанымен, аңыздың өзі көшпелілердің ұлттық идеясы ретінде ықылым заманнан бері өмір сүріп келеді. XV-XVI ғғ. басында Казақ мемлекетінің рухани негізі, мықты этникалық және саяси құрылым үлгісі ретінде Алаша хан аңызы қайта жаңғырып, туыстыққа сүйенген қоғамдық құрылыстың іргетасына айналды. Сол қым-қуыт заманда ел іргесін біріктірер мықты идеяны тауып, оны сүйеніш қылған, оның құрметіне ғажап күмбез тұрғысынан бабаларымыздың ісіне таң қаласыз.
Егер де Таңбалы тастың тарихы Алаша хан заманымен қатысты деген М.Ж. Көпейұлы пікірін қабылдасақ, Таңбалы тас бетіндегі жазбалар мен таңбалардың төркіні көне замандарға, соның ішінде тас дәуірінің соңғы кезеңіне кетеді. Неолит пен энеолит замандарында б.э.д. ІV-III мыңжылдықтарда Ертіс пен Түркістан арасындағы кең-байтақ сахараны игере бастаған жылқышы тайпалар Таңбалы тас бетіндегі өрнектердің алғашқы авторлары болып шығады. Көшпелі мал шаруашылығы жылқышы тайпаларды тек Арқаның көкорай шалғын даласын ғана емес, Бетпақтың шөлін де игеруге жетеледі. Мүмкін ол кезеңде Бетпақта бедірейген шөл болмаған шығар. Бетпақдаланың әр жерінде кездесетін көне қорымдар мен қоныстар, тас және қола қарулар бұл өлкенің адамзат баласына ерте дәуірде қоныс болғанын дәлелдейді.
Ә.Х. Марғұлан жазуына қарағанда, Таңбалы тасты алғаш зерттеген ресейлік ғалым А.И. Шренк оның тарихын исламға дейінгі дәуірмен байланыстырады: Қазақтардың қария сөздері бойынша ислам дәуірі басталатын кезде бұл жердің көп тайпалары осы арада бас қосып, ұлы мереке жасаған. Барлық тайпалардың ұлыс басқаратын адамдары, атақты билері, асқан ерлері жиналып, кеңес құрып, қай тайпа қай жерді қоныс ету мәселесін шешкен. Әрбір тайпаның өзіне арнап таңба беріп, ол таңбаның суретін осы тасқа жазып түсірген. Өкінішке қарай, біздің қолымызда А.И. Шренктің жазбалары жоқ. 1842-1843 жылдары ботаник А.И. Шренк Бетпақдаланы аралап жүргенде, әрине, Таңбалы тас та орнында, оның сырын, тарихын білетін ақсақал-қариялар да ел ішінде еді. Тілін тауып сұраса, қазақ қарияларының қадым заманның тарихын тасқа басқан шежіредей ақтаратыны кімге де болса аян.
Сонымен А.И. Шренк пікіріне қарағанда, Таңбалы тастың тарихы тек Алаша хан заманына ғана емес, одан берідегі Оғыз хан (Уыз хан) заманына да қатысты болып шығады. Сақ (саһа), одан кейін Ғұн, оның соңын ала Түрік тайпалары, осы алқапта мемлекет туын көтеріп, көшпелі рулардың басын біріктіріп, ұлы жорықтарға дем беріп отырады. Қазақ қарияларының әңгімелері шығыстың ұлы тарихшылары Рашид-ад-дин мин Әбілғазы кітаптарымен де дәлелденіп, толығып жатады. Түріктің ұлы жорықтары жөнінде Рашид-ад-дин былай жазады: Огуз завоевал все страны Ирана, Турана, Сирии, Египта, Малой Азии, франкские и другие; после того, как все это было завоевано, он возвратился в Ортак и Казтак, которые были его коренным обиталищем (юрт). Бұл жерде әңгіме Бетпақдалаға солтүстіктен қапталдасып келетін Ортау мен Түндік өзендерінің екі қапталындағы Қазылық (Үш Қазылық, Бес Қазылық, Он екі Қазылық) таулары туралы.
Таңбалы тас бетіндегі ХІХ ғасырдың соңында Ақмоланың екі қарапайым азаматы: дәрігер Кузнецов пен тілмаш Бекхожин қағазға түсірген 500-ден астам таңба біздің этникалық тарихымыздың ең жарқын деректері деп білеміз. Таңбалы таста бір ғажайып тарих бар екенін сезіп, ол кезде қат фотоаппарат пен қалам-қағазын алып барып ескерткішті бізге дерек етіп қалдырғанына таң қаламын [17].
Таңбалы тасқа қатысты қызықты деректер қазақ шежіресінің тамаша білгірі Шал Кұлекеұлы (1748-1819 жж.) айтты делінетін жырларда кездеседі. Бұл кісі - қазақ шежіресін өлеңмен өрнектеген адам. Шоқан өз жазбаларыңда Шалдың шежіре-нұсқасын қолына түсіре алмағанын өкінішпен сипаттайды. Шал үлгісін жалғастырушы Нұржан Наушабайұлы шежіресі (Манзумат қазақия) де Таңбалы тасты атап өтеді. Екі ақынға да ортақ тақырып Таңбалы тастың өзбек пен қазақ бір-бірінен бөлінген ел айырылған заманына қатыстылығы:
Тоқсан баулы айтайын төр өзбекті,
Заманында мал біткен зор өзбекті.
Пайғамбардың батасы тиген дейді,
Соның үшін байыған сол өзбекті.
Өзбексіз ел бар ма тәмәм елде,
Өзбектің өскені осы бір белде,
Тоқсан баулы өзбек айрылыпты
Таңбалының моласы деген жерде.
Иә, кейде бұл өлкені Таңбалының моласы деп те атайды. Шамасы мола сөзі ерте дәуірде биік құрылысқа, әсіресе қарауыл мұнараларына, қатысты қолданылды ма екен деген болжамымыз бар. Неге Нұра мен Есіл арасындағы Тайтөбе басындағы Ғұн дәуірінен қалған құрылыс Ақмола атанды? Тай деген сөздің өзі Қарауыл қарайтын жер, не үй үстіне орнатылған құрылыс дегенді білдіреді. Байырғы түрік тілінде тай тұтқа бек деген ұғым бар, мағынасы: қарауыл қызметінің басшысы. Шежіреде кейде Таңбалы нұра делінеді, яғни Таңбалының жары. Қалай болғанда да қасиет қонған жер екені аңыздардан белгілі.
Таңбалы тас Бетпақдаладағы шағын оазис сияқты. Ташкент сапарына аттанған атаман Телятников 1796 жылдың май айында Семияр форпостынан бастаған жолында осы жерде болған екен. Таңбалы тастың қай жерде орналасқанын, оған қалай жетіуге болатынын күнделіктен аңғаруға болады. Түндік өзенін өрлеген елшілер Қарқаралыға, одан әрі Ботақара тауларына жетеді. Осы жерде Нұра өзенінің бойында орыстар Бөкей сұлтанға (Қырық сан Барақ ханның ұлы) жолығып, бірнеше күн солармен бірге көшіп жүреді. Елшілерге Бетпақтан өткізетін жолбасшы керек еді, оның үстіне жолда әр түрлі қатер де аз емес. Ақыры Сібір басшысы Штрандман араласып, Бөкей елшілікке қосып өзінің ұлы Есімді және сенімді екі төлеңгітін беретін болды. Ботақара маңында бірнеше күн қонған Телятниковтың тау мен көл туралы, оның жағасындағы көне ескерткіштер, оның ішіңде қола дәуірінің жез шығарған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz