Ағылшын тіл жүйесіндегі полисемияның рөлі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Х.Досмухамедов атындағы Атырау университеті ҚАеҚ
Шетел тілін оқыту әдістемесі кафедраcы

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_____________ Абдол Э.Д.
Хаттама №
___ ___________2021 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

тақырыбы: Ағылшын тілі жүйесіндегі лексика- грамматикалық полисемия

мамандық 5В011900 - Шетел тілі: екі шетел тілі ББ бойынша

Орындаған:
студент ________

Ғылыми жетекшісі: ________ Б. Тыныбаева п.ғ.к.

Атырау. 2021

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Жалпы полисемия түсінігіне талдау
1.1 Полисемия түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Полисемияның грамматикалық және лексикалық түрлері ... ... ... ... .11
2 Ағылшын тіл жүйесіндегі полисемияның рөлі
2.1 Омонимия мен полисемияның айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.2Лексикалық полисемиядағы метафора мен метонимияның қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3 Полисемияның ағылшын тіліндегі қолданысы
3.1 Ағылшын тіл жүйесіндегі полисемияның қолданылуы ... ... ... ... ...30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35

АННОТАЦИЯ
Қазіргі замануи ғылымдарының қарқынды дамуына байланысты лингвистиканың әр түрлі салалары да зерттеліп қарастырылып жатыр. Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты ағылшын тіл жүйесіндегі грамматикалық және лексикалық көпмағыналылықты қарастырып талдау және полисемиялық сөздерді зерттеу. Шет тілін үйренушілерін ағылшын тілінің полисемиялық сөздерімен таныстырып, айырмашылықтары мен ерекшеліктерін талдау.Ағылшын тіліндегі лексикалық және грамматикалық көпмағыналылықты талдау арқылы ағылшын тілін үйрену барысында омоним мен полисемияны ажырата отырып, сөздердің контексттегі тікелей және ауыспалы мағынасын талдай ала білу керек. Зерттеу барысында:
- көп мағыналы сөздің семантикалық құрылымын зерттеу;
- көп мағыналы сөздің мағынасын нақтылау құралдарын талдау керек;
Түйін сөздер: көпмағыналылық, полисемия, омономия, омофондар және омографтар, метафора және метонимия.
АННОТАЦИЯ
В связи с бурным развитием современной науки также изучаются различные отрасли языкознания. Целью данной дипломной работы является анализ грамматической и лексической многозначности системы английского языка и изучение многозначных слов. Познакомить изучающих иностранный язык с многозначными английскими словами и проанализировать их различия и особенности.При изучении английского языка путем анализа лексико-грамматической неоднозначности в английском языке необходимо уметь анализировать прямое и косвенное значение слов в контексте, различая омонимы и полисемию. Во время исследования нужно:
- изучить семантическую структуру многозначных слов;
- проанализировать средства уточнения значения многозначного слова;
Ключевые слова: многозначность, полисемия, омономия, омофоны и омографы, метафора и метонимия.
ABSTRACT
Due to the rapid development of modern science, various branches of linguistics are being studied. The purpose of this thesis is to analyze the grammatical and lexical ambiguity of the English language system and the study of polysemous words. Introduce foreign language learners to English polysemy words and analyze their differences and features.When learning English by analyzing lexical and grammatical ambiguity in English, it is necessary to be able to analyze the direct and indirect meaning of words in context, distinguishing between homonyms and polysemy. During the study we need: -to study the semantic structure of polysemantic words; to analyze the means of clarifying the meaning of a polysemantic word;
Keywords: ambiguity, polysemy, homonymy, homophones and homographs, metaphors and metonymy.

КІРІСПЕ
Көп мағыналылықтың негізгі қызметтері оның тілдегі атқаратын қызметімен байланысты: Адамның жады ресурстарын ұтымды пайдалану. Адам санасы үшін дүниені дискретті емес, біртұтас, өзара байланыста көру әдеттегі жағдай. Адам дүниедегі заттардың, құбылыстардың арасындағы ұқсастықтарды тауып, осы ұқсастық негізінде оларға бірдей атаулар береді, оларды бірдей сөздер деп атайды. Сөз бірлігін сақтау және сөздік құрамының маңызды қабаттарының мағыналық тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Көбінесе айналамыздағы заттардың және әлемнің өзгеруі ескі атауларды ауыстыруға әкелмейді. Керісінше, бұрыннан бар атаулар даму барысында пайда болған объектілердің немесе құбылыстардың жаңа шеңберіне ауысады, әсіресе олардың мақсаты мен функционалдық бағыты өзгеріссіз қалады.
Лингвистикалық энциклопедиялық сөздік бойынша лексикалық полисемияны бір сөздің әртүрлі объектілер мен құбылыстарға қатысты қызмет ету қабілеті деп сипаттайды[ЛЭС, 1990: 382]. Көп мағыналылық еуропалық тілдер жүйесінде жиі кездеседі. Көп мағыналылықтың арқасында тіл сөйлеушінің қолындағы құралға айналады. Сондықтан полисемия (көп мағыналылық) тілдің іргелі құрылымында елеулі орын алатын семантикалық әмбебап болып табылады.
Ағылшын тіліндегі көп мағыналылық тақырыбын таңдау ағылшын тілін үйренушілер үшін, ағылшын тілін үйрену процесінде кездесетін заманауи сан алуан лексикалық және грамматикалық жолмен байланысқан көп мағыналылықты және оны коммуникациялық мақсатта қолдану мәселелерінің өзектілігіне байланысты. Оқушылар арасындағы өзара түсіністікке қол жеткізудің маңызды факторы, бір жағынан, сөйлеушінің (немесе жазушының) сөзді өз мағынасында қолдана білуі, екінші жағынан, тыңдаушының (немесе оқырманның) оның атына айтылған мәлімдеменің мағынасын түсіну. Дәл осы жерде сөз әмбебап тілдік белгі қызметін атқарады.
Тілді практикалық қолдануда негізгі немесе басқа сөздің міндетті түрде қандай да бір мағына беретінін әрқайсымыз жақсы түсінеміз. Бұл ана тілінде сөйлеушіге белгілі бір жағдай үшін адамды, объектіні, әрекетті, күйді және т.б. белгілеу үшін ең қолайлы нұсқаны табуға мүмкіндік береді. Дегенмен, сөздер бірнеше лексикалық мағынаны бере алады. Өздеріңіз білетіндей, көп мағыналылық немесе сөздің көп мағыналылығы -- бір немесе бірнеше мағыналық компоненттердің ортақтығымен сипатталатын сөзде өзара байланысты бірнеше мағыналардың болуын айтады. Көп мағыналылық бір жағынан, тілдік таңбаны қолдануда үнемділікті қамтамасыз ететін сөздік құрам болып табылса, екінші жағынан, сөйлеуді түрлендіріп, ойды білдіретін мағынаны дұрыс таңдауға көмектеседі.
Лексикалық полисемия да көптеген ғылыми зерттеулердің нысаны болып табылады. Ю.Д.Апресянның Лексикалық семантика. Тілдің синонимдік құралдары, 1974, А.А.Уфимцеваның Лексикалық мағына, 1986), В.Г.Гактың Семантика мәселесі туралы сияқты еңбектерін атағанымыз жөн. Және де кейінгі Анна А. Зализняктың Синхрония мен диахрониядағы семантикалық туынды: семантикалық ауысулар каталогының жобасы, Полисемиялық құбылыс және оны сипаттау әдістері атты еңбектері полисемияны зерттеуге үлкен үлес қосты. Бұл авторлар лексикалық семантиканың жалпы мәселелерін де, полисемантикалық сөздің мағыналарының нақты жүзеге асуын да зерттеуге көңіл бөлді. Мәселен, Анна А.Зализняк лингвистикалық зерттеулерде екі мәселені бөлуді ұсынады: полисемия шынымен қалай жұмыс істейді және оны сөздікте қалай сипаттау керек[2;2004: 26].
Лексикалық полисемия - бір сөздің шындықтың әртүрлі заттары мен құбылыстарын белгілеу үшін қызмет ету қабілеті [3, 382 б.]. Мысалы, field зат есімінің мынадай лексикалық мағыналары бар:
1) өріс, шалғын, үлкен кеңістік;
2) алаң;
3) спорт алаңы ;
4) жарысқа қатысушылардың барлығы;
5) ұрыс алаңы;
6) әрекет алаңы;
7) мамандық;
8) фон, топырақ (суреттер);
9) хабаршы, өріс немесе өрістің бір бөлігі (қалқан);
10) электр қызуы (ағымдық);
11) өріс.
Сөздің лексикалық мағыналардың қайсысы кездесетіні оның басқа сөздермен үйлесімділігімен анықталады: diamond-field, field theory, magnetic field, field hockey, to leave the field. Сөздің сол немесе басқа мағынасының жүзеге асуы да контекст немесе сөйлеудің жалпы тақырыбы арқылы жүзеге асады. Контекст полисемантикалық сөздің нақты мағынасын анықтайтыны сияқты, белгілі бір жағдайларда ол семантикалық диффузияны тудыруы да мүмкін,яғни, жеке лексикалық мағыналардың өзара (ажыратпаған кездегі) үйлесімділігі. Кейбір мағыналар анықталатын сөзбен тіркесіп қана көрінеді(magnetic field); кейбір тіркестерде полисемантикалық сөздің мағынасы фразеологиялық байланыс ретінде беріледі, мысалы field of vision.
Сөздердің әр түрлі мағыналарын тек лексикалық үйлесімділік пен сөзжасамдық белгілер ғана сипаттамайды, сонымен қатар кей жағдайда грамматикалық үйлесімділік белгілері де кездеседі.
Көп мағыналылықты лингвистикалық сипаттауда көптеген еңбектер әртүрлі тілдерде сөздердің лексикалық мағыналары сәйкес келмеуі мүмкін екендігін ескеру қажеттілігі туралы ойды білдіреді. Бұл тәсіл әсіресе әртүрлі тілдер материалдары бойынша жүргізілген салыстырмалы зерттеулерде айқын көрінеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі ағылшын тіліндегі лексикалық және грамматикалық көпмағыналы сөздердің қолданысы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - полисемияны лексикалық-грамматикалық құбылыс ретінде талдау, сонымен қатар ағылшын тіл жүйесіндегі кейбір сөздердің семантикасындағы ортақ ерекшеліктерін және айырмашылықтарын анықтау болып табылады.
Бұл жұмыста келесі міндеттер анықталды:
ғылыми-анықтамалық әдебиеттерді талдау;
ағылшын және қазақ тілдерінің түсіндірме сөздіктерінен деректі материал жинау;
ағылшын тіл жүйесіндегі сөздердің ортақ ерекшеліктерін және айырмашылықтарды анықтау.
Дипломдық жұмысты орындау барысында нақты материалды сипаттау кезінде салыстырмалы әдіс элементтері және сөздің лексикалық мағынасының семетикалық құрылымына компоненттік талдау жасалды.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, екі тараудан және қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Көп мағыналылық құбылысы ежелгі дәуірден бастау алған құбылыс. Ол әртүрлі тарихи кезеңдерде әртүрлі қарқындылықпен дамыды. Атап айтқанда, ұлы Аристотель алғашқылардың бірі болып полисемантикалық сөз ішіндегі мағыналардың өзара әрекеттесуін бейнелеуге әрекет жасады. Лингвистикалық әдебиеттерде көп мағыналылық мәселесі толық зерттелмеген. Соңғы кездегі зерттеулер көпмағыналық терминологиясын нақтылауға бағытталған. Көп мағыналылық әр түрлі тілдік бірліктер - морфемалар, лексемалар, граммалар, синтаксистік құрылымдарды қамтиды.

1 Жалпы полисемия түсінігіне талдау
Полисемия түсінігі
Сөз-күрделі тілдік бірлік. Оның күрделі табиғатын анықтау үшін, ең алдымен, сөздің дыбыстық жағы мен мағыналық жағының ара қатысын және сөздің мағынасы мен ол арқылы білдірілетін ұғымның ара қатысын айқындап алу қажет. Сөздің екі жағы бар: оның бірі - сөздің дыбысталу жағы, екіншісі - сөздің мағыналық жағы. Дыбысталу сөздің материалдық жағын құрастырса, мағына сөздің идеалдық жағын құрайды. Екі жақ - дыбысталу мен мағына сөздің бір-бірінен бөлінбейтін бөлшектері. Демек сөз - дыбысталу мен мағынаның бірлігінен тұратын тілдік бірлік. Яғни, полисемия (грек тілінен аударғанда poly-көп, sema - мағына), полисемия, - тілдік бірлікте бірнеше мағыналардың болуы [3]. Көптеген сөздер (сондай-ақ сөздердің кейбір грамматикалық формалары, фразеологиялық бірліктер мен синтаксистік құрылымдар) бір емес, бірнеше (екі немесе одан да көп) мағыналарға ие, яғни (сөздерге қатысты) бұл олардың әр түрлі заттар мен құбылыстарды белгілеуге қызмет ететіндігін білдіреді.Сөздің бір немесе басқа мағынада пайда болуы осы сөздің басқа сөздермен, кейде контекстпен, жағдаймен тіркесу ерекшеліктерімен байланысты.
Тіл білімінің негізгі қолдану құралы - сөз және сөздік қор. Осы бірліктердің молдығы белгілі бір тілдің байлығын, тілдік қуатын, танымдық өрісін бағалауға негіз болады. ...Құбылыс - көп, сөз - аз деп белгілі ғалым Қ.Жұбанов атап көрсеткендей, тілдік деректер адамның қатысымдық әрекетін және ойлау жүйесін анықтау мақсатында талданады. Тілдегі сөздік құрам қабаттарында қоғамның даму барысында үнемі жаңа ұғымдар пайда болып отыратындықтан, табылған жаңа ұғымға жаңа атаулар үстей беру тілді түсініксіздікке ұшыратып, сөз атаулының мәні жойылар еді. Осы орайда бұрыннан тілде бар сөзге даму нәтижесінде пайда болған соны ұғымның атауын беру сөзбен қатар тілдік мағынаның да дамуына негіз болады. Өйткені, тілдік тұрғыдан алғанда даму дегеніміздің өзі - жаңа ұғым пайда болу және оған атау беру немесе бар атауды қатар қолдану. Ал қоғамда кездесетін барлық заттар мен құбылыстарды, іс-әрекеттерді жеке-жеке сөздермен атау тілді оралымсыздыққа, шамадан тыс күрделілікке әкелер еді. Нақты бір тілдегі сөздердің бәрін бірдей меңгеріп алудың өзі сол тілде сөйлеуші халыққа қиындық әкелері сөзсіз. Сондықтан жаңа бір ұғымды сөзбен атаудың екі түрлі жолы бар. Бірі, ол ұғымдарды жаңа бір сөзбен атау, сөйтіп сөздік құрамды байыту, яғни оған жаңа сөз ретінде ену. Екіншісі, тілімізде бұрыннан бар сөздермен атау [6, 29 б.]. Біздің ойымыз жаңа ұғымдармен толығады. Сөздің, лексиканың саны жаңа сөздерді жасап шығарғаннан ғана емес, сонымен қатар бұрынырақ өліп қалған сөз мағынасының қайта жаңарған мағыналарының пайда болуымен де көбейеді. Бұл дегеніміз лексикадағы сапалық та, сандық та өзгеріске әкеледі, - деп, сөздердің көпмағыналылыққа жетуі тарихи даму процесі негізінде жүзеге асады, оған адам тарихының өзгеруі әсер етеді деген оймен қорытады. Тіл жаңа сөз тудыра бермейді, бұрыннан бар сөздердің мағынасын кеңейту арқылы, жаңа мағыналар жасайды. Сондай-ақ көпмағыналылықты тілдік тұрғыдан қарағанда, сөздер ауыспалы мағына жасауға икем, егер заттар арасында ортақ белгілер болса, атау ауыса беруі мүмкін екендігі айтылады [4, 111 б.].
Тіл-тілдің сөздік құрамында бір емес, бірнеше лексикалық мағыналары бар сөздер жиі ұшырасады. Сөздің лексикалық мағыналарының әрқайсысының өзіне тән ерекшеліктері болады. Мысалы: 1.Ананың сүті - бал, баланың тілі бал (мақал); 2. Сүйемін туған тілді - анам тілін, Бесікте жатқанымда - ақ берген білім (С. Т). Бірінші мысалда ана деген сөз "шеше" деген мағынаны білдірсе, екінші мысалда басқа бір мағына - "туған" дегенді білдіреді. Қазақ тіліндегі ана тілі деген сөз тіркесінің мағыфнасы орыс тіліндегі родной язык деген сөз тіркесінің мағынасына сәйкес келеді. Ана деген сөздің әр түрлі мағыналары бір-бірінен семантикалық әр тектестік жағынан ғана емес, қолданылуы, басқа сөздермен тіркесіп жұмсалуы жағынан да ажыратылады[4].
Қазақ тіл білімінде Ғ.Мұсабаев сөздің көпмағыналылығы тілдің тарихи даму процесінде пайда болған құбылыс деп көрсетеді [30, 47 б.]. Ғ.Қалиев: Тілдің байлығы мен даму дәрежесі сөздік құрамдағы сөздердің саны көп болуымен ғана өлшеніп, мөлшерленіп қоймайды, сонымен бірге ондағы сөздердің санымен де, сапасымен де өлшеніп отырады. Сөздің сапа жағынан дамығандығын көрсететін бірден бір белгі - сөздің көпмағыналылығы [12, 95 б.], - дей келе сөздің көпмағыналылығының басты белгісі ретінде екі немесе одан да көп мағынаның болуын көрсетеді.
Көпмағыналылықтың пайда болу жолы ғалым Ғ.Қалиевтың айтуынша, алғашында сөздер аз мағыналы болады. Кейіннен меншікті бір мағынасының үстіне жаңадан бір я бірнеше қосымша туынды мағыналар жамалады. Әрбір жаңа мағына әр сөздің білдіретін айрықша қасиетінен, түрліше сыр-сипатынан келіп шығады. Сөз өзі білдіретін заттың барлық қасиетін толық қамтып, сипаттап бере алмайтындықтан да ауыспалы мағыналар пайда болатындығын атап өтеді. Сөздің мағына жағынан байып, қорлануына алғашқы мағына негіз болады.
Сөздердің көпмағыналылығы туралы тілші-ғалымдардың ой-пікірлері жан-жақты талданып, теориялық тұжырымдар жазылып бітті деуге болмайды. Лингвистика саласында көпмағыналылық құбылысы біршама зерттеу жұмыстарында қарастырылған. Сондай-ақ бұл мәселе қазақ тіл білімінде де лексика саласындағы зерттеу жұмыстарының тақырыбына арқау болған. Атап айтқанда Р.Садықбековтың Қазақ тіліндегі сөздердің көпмағыналылығы [8], Ғ.Резуанованың Қазақ тіліндегі көпмағыналы сөздерден жасалған синонимдік, омонимдік, антонимдік қатарлар [6] сияқты еңбектердің негізгі зерттеу еңбектері болуымен қатар, бірқатар анықтамалар мен тұжырымдар К.Аханов [9], Ә.Болғанбаев [10], М.Белбаева [11], Ғ.Мұсабаев [12], Р.Барлыбаев [13], М.Оразов [14] т.б. еңбектерінде көрініс тапты. Бұдан орыс тіл білімінде де, қазақ тіл білімінде де көпмағыналылық құбылысы лексика саласында, сөздік қор аясында зерттелгенін байқауға болады. Ал біздің зерттеу тақырыбымыздың өзегі болып отырған фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысы туралы көзқарастар орыс зерттеушілері Л.Э.Бинович [1], И.Краморенко [15], И.И. Чернышева [16], В.И. Зимин, А.В.Никитин [17], А.В. Кабыш [18], В.А. Губанова [19], Е.Н. Ермакова [20], А.А. Зализняк [21], Л.Н.Корнилова [22], Г.А. Лилич [23], қазақ ғалымдары І.Кеңесбаев [4], Ә Болғанбаев [10], Ғ. Мұсабаев [12], К.Аханов [9], Г.Смағұлова [5] сияқты ғалымдардың еңбектерінде тұжырым, ұсыныс, пікірлермен беріледі.
Зерттеуші А.Айғабылов көпмағыналы сөздердің сөйлемде қолданылғанда бір ғана мағынасы көрініс табатынын атап, сөздің көпмағыналылығының бірнеше ерекшелігін көрсетеді. Олар:
- көпмағыналылық ұзақ уақыт қолданылып, сол тілде сөйлеуші халықтың санасында қалыптасуы арқылы пайда болады. Сондықтан да басқа тілден жаңадан енген сөздерде, неологизмдерде көпмағыналылық болмайды.
- көпмағыналы сөздерді омонимдерден ажырата білу керек. Көпмағыналы сөздердің өзара ішкі байланысы (метафора, метонимия, синекдоха, қызмет ұқсастығы) анық байқалып тұрады, сондықтан олар қолданылуда тура мағынадан алшақ кете алмайды [31, 120-122 бб.].
Тілдің қазіргі қалпы тұрғысынан алып қарағанда, сөз мағыналарын екі түрге бөліп қарауға болады: оның бірі - тура мағына, екіншісі келтінді (немесе ауыспалы) мағына. Мысалы, қараңғы деген сөздің "жарықсыз, ешнәрсені көруге болмайды" деген мағынасы - тура мағына да, "оқымаған, сауатсыз" деген мағынасы -- ауыспалы мағына. Сөздің ауыспалы мағынасы бір емес бірнеше болуы мүмкін.
Орыс ғалымы Ф.А.Литвин көпмағыналылықты тілдік және сөйлеу тілінің көпмағыналылығы деп бөлген. Ол оны тек сөзден емес, түбірден, қосымшадан, негізден және контекстен де іздейді [27, с.12].
Көпмағыналық жайлы А.Османова көпмағыналылықтың кепілі - сөздің ауыс мағынада қолданылуы болса керек. Ал көпмағыналылық сөз мағынасының баюының негізгі ұйтқысы. Ол - сөздің негізгі мағынасынан тармақталып, өрбіп отыруынан пайда болатын құбылыс. Мұндағы мағыналар өзара белгілі дәрежеде бөлініп, әрқайсысы өзінше тиянақталып тұрғанымен, олар сөздің негізгі мағынасымен өзектес болып, бір-бірінен алыстамай белгілі бір семантикалық топқа бірігіп тұрады деген ой түйеді [37, 60 б.]. Сөз мағынасы кеңеюінің негізгі шартының бірі көпмағыналылық құбылысы болса, фразеологиялық тіркестерде де бұл құбылыс ауқымды сипатқа ие болады. Өйткені фразалық тіркестердің бастапқы жеке мағынасының даму үрдісінде ұлғайып, көпмағыналылыққа ұласуын зерттеу - бүгінгі күн талабынан туындайтын күрделі сала. Сондықтан бұл пікірді фразеологиялық көпмағыналыққа да қатысты айтуға болады.
Сөздердегі көпмағыналылықты зерттеуші Ғ.Резуанова тарамдалған полисемия дейді. Көпмағыналы сөздердің аталған түрінде барлық мағыналардың ортақ компоненті болады. Мысал ретінде зерттеуші үй сөзінің 1) адам тұратын, мекендейтін баспана; 2) үй. Аусп. Бірге тұратын адамдар, үй іші; 3) белгілі бір қоғамдық қажеттілік үшін пайдаланылатын орын, мекеме; Мәдениет үйі, өнер үйі, ғалымдар үйі т.б. мағыналарын келтіреді. Бұл мағыналардың негізі мекенжай ұғымынан тарамдалып тұрғанын көрсетеді [6, 28 б.]. Бұл фразалық тіркестерде де негізгі семадан туындаған кейінгі мағыналардың жуықтас семаларға ауысқанын көрсетеді. Өйткені көбінесе, екіншілік, ішінара үшіншілік пайда болған мағыналардың түп негізі алғашқы сема екендігі анық. Әрі кез келген сөздердің байланысынан тіркес пайда болмайтындықтан, дайын, бірнеше уақыт бойы қалыптасқан тіркестер семантикалық ұқсастығына қарай жуықтас кейінгі мағыналардың пайда болуына тірек болады. Мысалы, қара шаңырақ тіркесі бастапқы мағынада тек жеке үй мағынасында болса, кейінгі мағыналық дамуы туған жер, мекеме сияқты жоғарыдағыдай ұғымдарға ие болған. Мысалы, қазақ өнерінің қара шаңырағы, білім, ғылымның қара шаңырағы т.б.
Көпмағыналық парадигма анықталуы үшін сөз тіркесі синтаксистік мағына беруші тілдік құрал ретінде қарастырылады. Сол арқылы оның көпмағыналылық қыры айқын көрінеді. Синтагмалық орта сөздің мағынасын нақтылап қана қоймай, оны тудырады да, яғни бір сөз тіркесінің көп мағынада жұмсалуына жалпылауыштық ауқымы тірек болса, сол көпмағынаның нақтылануы тек сөйлеуде ғана көрінеді.
Сөздің көпмағыналылығы деп бір сөзде бар тура мағына мен бірнеше қатысы жағынан өзара ауыспалы мағынасы бар сөзді айтуға болады, - дегенді айтқандар да болды [28, с.13].
Ал ағылшын тілінде де полисемия - кең таралған лингвистикалық құбылыс. Г.Воррелл Адамның мінез-құлқы туралы ғылым [Варрел 1962] кітабында келесі деректерді келтіреді: ағылшын тіліндегі ең көп кездесетін 500 сөз 10 000-нан астам мағына береді. Сонымен қатар, сөз неғұрлым жиі қолданылатын болса, оның туынды мағыналар жүйесі соғұрлым дамыған. Кейбір болжамдар бойынша, бір ағылшын сөзі орта есеппен 25 мағынаны құрайды[В.В. Елисеева Ағылшын тілінің лексикологиясы, б.124].

Ағылшын тіліндегі полисемияға мысал келтіретін болсақ: компьютерлік техниканың дамуының арқасында robot сөзі жаңа мағынаға ие болды - көмекші бағдарламадеген мағынаны білдіреді [4, б. 170]. Сондай-ақ, paper сөзі бастапқыда Египеттік өсімдік деп аударылған. Енді бұл термин қағаз ретінде аударылады[4, б. 102].
Полисемияның пайда болуы мен дамуының әлеуметтік аспектісі маңызды рөл атқарады, өйткені әрбір әлеуметтік топтың өзіндік кәсіби немесе мәдени ерекшеліктері бар терминдердің өзіндік арсеналы бар. Мысалы, doctor сөзі 1) дәрігер, 2) емші, 3) кеме аспазы, 4) дәрігер (ғылыми дәрежені білдіреді), 5) көмекші тетік, 6) теолог (ғалым) мағыналарын білдіре алады [5, б. . 62].
Полисемияда сөз таптарынан зат есім көптеген сөз бөліктерінің арсеналында жетекші рөл атқарады. Өйткені, полисемия тұрғысынан тек зат есім ғана ең қолайлы болып табылады, өйткені ол абстрактілі және нақты объектілерді де көрсете алады. Бұл ретте зат есімге тән объективтілікті ерекше атап өту керек, ол нақты және дерексіз де болады. Кейбір терминдер бізді қоршаған әлемде физикалық бейнесін табатын объектілерді белгілеу үшін қолданылады, ал кейбіреулері жалпылама ұғымдарды білдіреді. Келесі сызбада body сөзімен тіркесетін полисемиялық жүйесінің байланысы қарастырылады:

Ағылшын тілінде омонимдердің әсерлі саны бар екеніне қарамастан, ағылшын полисемиясының құбылысы ең кең таралған. Жалпы, ағылшын тілінде омонимдер саны 20 пайыздан аспайды. Дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары басқа-басқа сөздер омонимдер деп аталады[6, б. 12].
Жалпы омонимдердің шығу тегі әртүрлі сөздер екендігі жалпы қабылданған. Бұл екі ұғымды контекстке сәйкес ажыратуға да болады. Бірақ контекст, өкінішке орай, барлық жағдайда сөздің нақты мағынасын бере бермейді. Көп мағыналылық пен омонимияның қалыптасу және даму себептері бірдей емес. Омонимияның даму процесінде қоршаған шындықтың әлеуметтік, саяси және экономикалық процестерінің әсерін байқау қиын. Омонимия құбылысының дамуы, ең алдымен, тілдің қалыптасуының белгілі бір тарихи процестерімен, оның өмір сүру барысындағы тілдік жүйенің өзгеру процестерімен байланысты.
Ағылшын тілінде жаңа мағыналардың пайда болуы оның тарихи дамуына тікелей байланысты. Тіл үнемі динамикалық және мобильді күйде және өмірдің белгілі бір саласында қандай процестер болып жатқанына байланысты өзгеретінін көреміз. Бүгінгі таңда ағылшын тілі ұзақ тарихи дамудың нәтижесі болып табылады, оның процестері сөйлеушілердің психикалық-танымдық аспектілерімен анықталады.
Логикаға сүйене отырып, сөздің полисемантикалық мағынасы оның негізгі және қосалқы мағыналары қандай да бір белгілі әлеуметтік топта қолданылғанда пайда болады деп болжауға болады. Әрі қарай бұл сөз белгілі бір әлеуметтік топтағы қолданыс аясынан шығып, жалпы қолданыстағы сөзге айнала бастағанда тілдің сөздік қорында бекітіледі. Кейде сөздің мағынасын кейбір лексикографиялық басылымда бекітуге болады [7, б. 56].
Адамның бір сөзді әртүрлі мағынада қолдануы табиғи нәрсе, өйткені адам миының керемет үлкен көлемдегі ақпаратты сақтау қабілеті бар. Бүкіл мағыналар жиынтығы шын мәнінде біздің санамызда сақталады және қажет болған жағдайда адамның миы сол немесе басқа мағына байланыстырылған ақпаратты қалпына келтіре алады.

Полисемияның грамматикалық және лексикалық түрлері
Көп мағыналы сөздің мағыналары арасында олардың бір сөзге бірігуіне мүмкіндік беретін семантикалық байланыс бар. Екінші жағынан, көп мағыналы сөздің мағыналары арасындағы семантикалық байланыс шындықтың әр түрлі объектілері мен құбылыстарын неге бір сөз деп атайтынын анық көрсетеді. Мысалға, қабырға деген сөздің бірнеше мағынасы бар және әр түрлі шындық құбылыстарымен байланысты: 1) едендерді ұстауға және бөлмені бөліктерге бөлуге қызмет ететін ғимараттың тік бөлігі; 2) биік дуал; 3) бір нәрсенің тік бүйір беті; 4) перде, тосқауыл құрайтын бір нәрсенің жақын қатары немесе қатты массасы. Бұл мағыналардың барлығында бір нәрсені бөлетін тік кедергі жалпы мағыналық ерекшелігі бар. Бұл сөздің барлық мағыналары белгілі бір тәртіпте орналасқан: бір мағынасы екіншісіне (немесе басқаларына) негіз болады. Басқа құндылықтар негізінде құрылған мән тура деп аталады, қалған мәндер бейнелі.
Лексикалық полисемия- бір сөздің (шындықтың) әр түрлі объектілері мен құбылыстарын белгілеуге қызмет ету қабілеті.Табиғи тілдегі сөздің полисемиясы - тілдік белгінің дуализмінің асимметриясының нәтижесі, таңбалаушы мен таңбаланушы арасындағы тұрақсыз тепе-теңдік. Карцевский лингвистикалық белгінің асимметрия заңын тұжырымдады. Белгі мен мағына әдетте бір-бірін толық қамтымайды, себебі бір ғана белгі өзін басқа құралдармен білдіру үшін өз функциясына қарағанда бірнеше функцияларды атқаруға бейім, ал мағына өз белгісінен басқа тәсілмен көрінеді. Олар асимметриялы және тұрақсыз тепе-теңдік күйінде кездеседі. Сондықтан әр тілдік бірлік бір мезгілде потенциалды полисемантикалық сөз және синоним болып табылады.
Сөздің лексикалық мағынасы - жылжымалы шама. Мысалы, жаңа сөз үшін ең бастысы - ол өзінің жақсы, табиғи қасиеттерін жоғалтпаған қасиет болып табылады. Пішін мен мазмұнның асимметриясы бұл жағдайда бір жағынан белгіден көрінеді және ол өзінің жақсы табиғи қасиеттерін жоғалтпаудың негізгі мағынасын ғана қамтып қоймайды, сонымен қатар, белгілі бір контексттік жағдайларда, оның мағынасын кеңейте отырып, негізгіге байланысты басқа да мағыналарды алады. Лексикалық мағынаның мұндай икемді құрылымы салыстырмалы түрде шектеулі тілдік құралдармен объектілердің, қасиеттер мен шындықтың шектеусіз санын белгілеу қажеттілігіне толық сәйкес келеді.
Тілдің даму процесінде әр түрлі контексте қолданылуы нәтижесінде сөз ішінара өзгертіледі, бұл жаңа бөлек интегралдық мағыналардың пайда болуына әкеледі. Сөздің оқшауланған лексикалық мағыналарының әрқайсысы белгілі бір сөз тіркестерінде жүйелі түрде жүзеге асады, мысалы, сөздерді қолдану контекстерін салыстырсақ: суық таң, спектрдің суық түстері, суық көрініс деген тіркестердегі жүйелілікті көреміз. Сөздің бірнеше өзара байланысты мағынаға ие болуы, бір жағынан, тілді үнемдеуге деген ұмтылысына сәйкес келеді, бұл жағдайда ол әр түрлі, бірақ өзара байланысты объектілерді бір сөзбен атауында көрінеді. екінші жағынан, ол адам ойлаудың ең маңызды қасиетін - шындықтың жалпыланған рефлексиясын көрсетеді. Сөйлеу полисемиясы- бұл сөйлеуде инвариантты (шартты) екі немесе одан да көп нұсқалармен ұсыну, олардың арасындағы таңдау экстралингвистикалық контекстке, атап айтқанда, әлем туралы білімге байланысты. Сөздердің қолданылу жиынтығына сәйкес келетін инвариант - бұлдыр, анық емес жиын. Сондықтан біртекті қолдану класын инвариантқа дейін төмендету мәселесі лексикалық семантика мен лексикографиядағы ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады, мұнда шешім берілген сөзге қанша және қандай мағына бөлінетініне байланысты.
Полисемияның түрлері әр түрлі себептерге байланысты ажыратылады: 1) мүмкіндігі шектеулі жандардың тілдік мотивациясының сипаты бойынша, 2) олардың негізгі мағынасы мен бір -бірімен қарым-қатынасына тәуелділігімен, 3) қарсыластығының түрі бойынша. Көп мағыналы сөздердің мағыналары жатады полисемияның ассоциативті түрі... Олар дизъюнктивті қарсылыққа түседі және қосымша таралуымен сипатталады. Олардың тұқымдық құрамы әр түрлі, мағыналары ассоциативті белгі арқылы байланысқан. Мысалға: сақина (1.алтын жүзік және 2. бульварлық шеңбер бойы).екі түрлі ассоцивті мағынаны білдіреді.
Сонымен, полисемияның дамуына әртүрлі әлеуметтік-тарихи процестер ықпал етеді. Сөздер нақты жағдаяттарға байланысты қолданыс табады, бірақ сонымен бірге өзінің тұрақтылығын сақтайды. Тарихи тұрғыдан алғанда, бүгінгі таңда полисемияны дамытудың екі жолы бар:1) циклдік (тізбек); 2) радиалды [8, б. 163].

Мұнда ағылшын тіл жүйесіндегі полисемияның негізгі түрлері берілген.
Алдымен циклдік полисемия мысалдарын қарастырамыз. Brain зат есімінің бірнеше мағынасы бар: 1) бас сүйегінің ішінде орналасқан және дененің жұмысын басқаратын және ойлау мен сезінуге мүмкіндік беретін орган; 2) адам ойлайтын ойлар мен нәрселер; 3) өте ақылды және білімд;і 4) белгілі бір ұжымның қызметін басқаратын және ұйымдастыратын адамды компанияның миы (бейресми) деп атауға болады [9, б. 15]. Мысалы, stew сөзінің сызбасын қарайық:
STEW

Әрбір келесі сөз алдыңғы сөздің мағынасынан жасалған деген қорытынды жасауға болады, дегенмен кейінгі мағына бастапқы мағынадан өте алшақ болуы мүмкін. Осыған ұқсас құбылыстарды келесі мысалдардан байқауға болады:
Picture: 1) адамға ұсынылуы мүмкін қандай да бір затты немесе көріністі бейнелейтін сызықтар мен пішіндерден тұратын сурет; 2) фотосурет; 3) теледидар экранында көрсетілетін сурет; 4) фильм; 5) британдық ағылшын тілінде picture сөзі кинотеатрда көруге арналған фильмді білдіреді. Американдық picture сөзі; 6) санадағы бір нәрсенің идеясы да picture сөзі арқылы cипаттауға болады [10, б. 82].
Order: 1) элементтердің бір-біріне қатысты ұйымдастырылу тәсілі; 2) барлығы өз орнында немесе белгіленген уақытта орындалатын жағдай; 3) адамдардың бейбітшілік пен тыныштықта бірге өмір сүруін бейнелейтін құбылыс; 4) серіктестікті ұйымдастыру; 5) белгілі ережелер бойынша монахтардың өмірі; 6) үкіметтің бұйрығы; 7) тауарларды жеткізуге өтініш [ 12, б. 32].
Screen: 1) теледидар немесе компьютер кескіні орналасқан жазық тік бет; 2) ауа: қорғаныс торы; 3) автобус: алдыңғы әйнек, жалюзи; 4) сәулеттік: оқшаулау; 5) билборд [ 13,б. 148].
Көп мағыналылықтың тізбекті немесе циклдік дамуының жолы арқылы әрбір келесі сөз алдыңғы сөздің мағынасынан жасалады. Кейде кейінгі мағына түпнұсқадан өте алшақ болуы мүмкін. Дамудың тізбекті жолында мәндер тізбегі келесі мән алдыңғыға тәуелді болатын логикалық реттілік түрін құрайды. Логикалық қатардың даму логикасы тізбектен бір элемент шығып кетсе, толығымен бұзылуы мүмкін. Бұл полисемияның ыдырауына әкеледі. Полисемияның дамуының тізбекті әдісі сирек кездеседі.
Радиалды полисемияның мысалдарын қарастырайық:
Step: 1) аяқтың қозғалысы (орталық мән); 2) адамның қандай да бір мақсатқа жету үшін жасайтын әрекеті [ 14,б. 152].
Lion: 1) мысық тұқымдасына жататын жыртқыш сүтқоректілер түрі; 2) атақты; 3) арыстанның бейнесі (елтаңбада). Арыстан (геральдикалық жануар); 4) қайратты, ержүрек, жігерлі адамды арыстан деп те атайды;
5) діни маңыздылығы: христиандық өнерде арыстан Евангелист Марктың символы болып табылады [15, б. 87].
Flux: 1) ағын, тұрақты; 2) флюс; 3) дизентерия; 4) гиперемия; 5) әскери: екінші масса, секундына массалық шығын; 6) магнит ағыны; 7) геол.: толқын; 8) мех.: канифоль; 9) май: шайыр; еріткіш (қатты битум); 10) физикалық-химиялық: өткізгіштігі; ерекше өнімділік [16,б. 39].
Spring: 1) қыс пен көктем арасындағы маусым; 2) өсімдіктің бұтағы; 3) аут.: көктем;, көктемгі жапырақ; 4) бұлақ; 5) қабырғаға немесе күмбезге тірелетін доғаның төменгі бөлігі - күмбездің өкшесі; 6) ауыл шаруашылығы: көктемгі егіс; 7) көз (гейзер); 8) қарызға ақша алу, жалақыны арттыру; 9) спорт түрлері: секіру қабілеті; 10) жылдам қарқынды би әуені;11) бұтақ түріндегі сәндік элемент [17,б. 159].
Полисемияның дамуының радиалды жолы ең көп қолданылады. Бұл нұсқада бастапқы мән орталық болып табылады да және одан сәулелер сияқты екінші реттік туынды мәндер шығады. Мұнда дамудың тізбекті жолынан айырмашылығы, туынды сөз бастапқы мәннен тәуелсіз болады. Мысалы reserve сөзін алып қарастырайық:

Келесі сызбада SCHOOL деген сөздің радиалды полисемиялық талдауы келтірілген:

Полисемантикалық сөздің негізгі (негізгі, тура) және туынды (образдық) мағыналарын ажырату кезінде сөздің жеке мағыналардағы парадигмалық және синтагмалық шарттылығы ескеріледі. Негізгі мағыналар парадигматикалық жағынан тұрақтырақ, ал синтагматикалық жағынан еркін байланысады. Бұл, әдетте, ең аз контекстік (немесе ана тілінде сөйлеушінің санасында бірінші пайда болатын мағына) ретінде негізгі мағынаның анықтамасына сәйкес келеді. Негізгі және ауыспалы мағыналардың арақатынасы өзгеріссіз қалмайды: кейбір сөздер үшін қосалқы (тарихи) мағыналар негізгі болып келеді. Сонымен қатар ағылшын тілінде көпмағыналы сөздерді анық және анық емес деп ажыратады. Келесі сызбаларда анық және анық емес полисемияның түрлеріне ағылшын тілінде мысалдар мен сөйлемдер берілген: 1.Анық полисемия жағдайындағы қолдану
A clear case of polysemy 1: The word Newspaper in the following
sentences. The object that got wet cannot fire people, and the company
didn't get wet. Still, it's obvious that the same word is used to refer to them both.
(3) a. The newspaper got wet in the rain.
b. The newspaper fired some of its editing staff.
2.Анық полисемия жағдайындағы қолдану

A clear case of polysemy 2: The word Good in the following two examples. In one case it's a moral judgement, in the other case it's a judgement of skill.
(4) a. John was a good man. He donated a lot of money to charity.
b. Bill was a good painter. His drawings always were exciting to look at.

3.Анық емес полисемия жағдайындағы қолдану

Unclear case 1: Hammer in sentence (5-a) is a noun referring to
a physical object. Hammer in sentence (5-b) is a verb describing an
action normally (but not in this case) performed with that object. Is this one word or two? Different people may disagree.
(5) a. I own a big heavy hammer.
b. I hammered the tent pole into the ground using a small rock.

2. Анық емес полисемия жағдайындағы қолдану

Unclear case 2: The word bright in the following two sentences. The
meanings are clearly not the same, but is it one word that is used
metaphorically in (6-a) and literally in (6-b), or are these two different words?
(6) a. Laura was a very bright student and always got good grades.
b. The lights in this room are very bright.
Бұрынғы атауларды ескі бекітілген мағынасымен қайта пайдалануды тудыратын себептердің ішінде экстралингвистикалық тәртіптің себептері болып табылады. Халық өміріндегі түрлі тарихи, әлеуметтік, экономикалық, технологиялық және т.б өзгерістер жаңа атаулардың қажеттілігін туғызады. Бұл қажеттіліктің жауабы тілде бұрыннан бар номинативті құралдарды жаңа мағынада қолдану болып табылады, мысалы, food және meat қарастырайық:

Бұл сызбадан уақыт өте келе тамақ және ет сөздерінің қолданылуы өзгеріске ұшырағанын көреміз.
Ал келесі мысалдарда толығымен жаңа контекстте қолданыла бастаған зат есімдерді қарастырайық:
Collar-жаға;
Cage-тор;
Сoncertina-концертина( музыкалық инструмент);
Ship-кеме деген ағылшын тіліндегі зат есімдер қазіргі кезде жаңа мағынада қолданыла бастады:
Collar - a floatation device used to keep spacecraft afloat and upright on water after splash-down;
Cage -lacy outer dress worn over a slip or a dress;
Concertina -brand of woman's gird expanding and contracting like a concertina;
Ship-space-craft. Яғни, қоғамдық әлеуметтік даму барысында сөздер, бастапқы мағынасымен қатар, заманауи жаңа технологиялардың дамуына байланысты ауыспалы жаңа(номинативті) мағынаға ие болады [18, б. 82].
Ағылшын тілінде кең таралған open және run, makeдеген көпмағыналы сөздерін қарастырайық:
Open
Meaning 1: `spread out'
Meaning 2: `not covered'
Meaning 3: `honest'
Meaning 4: `not hidden'
Meaning 5: `available'
Meaning 1: `move fast'
Run
Meaning 2: `manage'
Meaning 3: `provide'
Meaning 4: `use'
Meaning 5: `flow'
Meaning 1: `prepare'
Make
Meaning 2: `force'
Meaning 3: `appoint'
Meaning 4: `reach'
Meaning 5: `represent'
Берілген сөздер бес түрлі контекстпен тіркесуі арқылы бес түрлі мағына береді.
Сөздің семантикасын өзгертуде белгілі бір әлеуметтік топтардың сөздерді қолдануы өте маңызды рөл атқарады. Әрбір әлеуметтік орта өзінің белгілеулерінің өзіндік ерекшелігімен сипатталады, соның нәтижесінде сөз әртүрлі әлеуметтік, мәдени, кәсіби топтардың сөйлеуінде әртүрлі мазмұнға ие болады және сәйкесінше көп мағыналы болады. Бұл көп мағыналы сөздерге жататын сөздерді қарастырайық. Келесі көрсетілген мысалдарда, ағылшын тіліндегі сөздердің әр түрлі контекстте қолданылуына байланысты полисемиялық мағынаға ие болғанын байқаймыз. Мысалы:
I have put clean sheets on the bed for our guest.
Write each answer on a separate sheet.
Sunlight can be very harmful to your skin.
Cook the potatoes with their skins on.
It's a small room with a bed, a chair and a table.
The garden is divided into small beds of flowers.
It's cold outside. You'll need to put your coat on.
The walls need a second coat of paint.
5. My body felt cold like ice.
There's a large body of support for the government's plans.
6. I have returned the books to the library.
Can I have a book of tickets, please?
We are planning to go by train.
My life has been a train of failures.
8. He threw a stone at the dog.
To make cherry jam, remove the stones of the cherries first.
9. My little son hasn't learnt to eat with a fork, yet.
We came to the fork in the road and turned left.
10. The little girl drew a picture of her house.
The book gives a good picture of life in England 200 years ago.
Бұл мысалдардан бір сөздің әр түрлі тіркестермен көпмағынаға ие болатынын байқаймыз.
Сөздердің көп мағыналылығының дамуын анықтайтын осы факторлармен қатар мағыналық өзгерістердің психологиялық себептері де назар аударуға тұрарлық. Бұл, ең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.