Оқытудың ғылыми принциптері
Оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың әдістемесі (6-7сынып)
Мазмұны:
І. Кіріспе бөлім
1.1 Лексиканы оқыту әдістемесі, зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың педагогикалық - психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. Негізі бөлім
2.1 Лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Лексиканы оқытудың негізінде қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. Іс- тәжірибе бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV. Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Орта мектепте меңгерілуге тиісті лексиканың көлемі, лексикалық норманың көлемі лексикалық білім берумен анықталады. 5-10-сыныптарда бағдарлама мынадай талаптар қойған: „Белгілі бір мәтін мазмұнын айтқызу немесе оған пікір айттыру.Түсіну- жауап беру, анализ- интерпретация, пікір айту жолдарымен және түрлі стильде ауызша, жазбаша ойын жеткізе білуге дағдыландыру". Мектеп бағдарламасы бұл талаптарға байланысты лексиканы оқыту барысындағы икемділік пен дағдыларды анықтайды. Мәселен, 5-10-сыныптардағы лексикадан мынадай икемділік пен дағдысын қалыптастыруды талап етеді. „Тіл дамыту жұмысын жүргізгенде оқушылар сөздік қорын молайту, сөздерді, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құрай білуге үйрету" деумен бірге, сөйлем құрағанда айтылмақшы ойына байланысты синоним сөздерді таңдау, сөздік жұмыстарын жүргізуді ескертеді [1]. Ал Н.А.Купина сөйлеуге үйрету үдерісінде ең маңызды орын алатын материал -- лексика деп есептейді. [2].Белгілі бір тілді мегеру үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерекшелігі бар. Адам қай тілде сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық тұлғаларды білмесе, біріншіден, айтайын деген ойын жеткізе алмайды, екіншіден, басқа біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам сөйлесу, пікірлесу үшін тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдк қатынас та жүзеге аспайды. Өйткені адам сөйлей білу үшін айтайын деген ұғымға қатысты сөздерді және сол сөздерді дұрыс жұмсаудың амалдарын меңгеруі керек.
Адамдардың өзара пікір алмасуы тек сөзге ғана емес, сөзден басқа да лексикалық тұлғаларға қарағанда сөз тілдік қатынасдың ең негізгі құралы болып табылады. Лингвистикалық әдебиеттерде, негізінен, сөздің екі жағы қарастырылған. Ол- сөздің қалпы, яғни сыртқы пішіні (дыбыс арқылы айтылуы, әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни ішкі мазмұны, мәні. Мәселен,Н.П.Бехтерева сөздің мынадай ерекшеліктеріне көңіл бөледі: пішіні (форма); мағынасы (значение); қызметі (назначение).
Оқушы сөзді қарым-қатынаста қолдана білу үшін, алдымен, сөз мағынасын түсінуі, білуі керек. Ал сөздің мағыналық құрамының өте күрделі екені белгілі. Тілдегі сөздердің көпшілігі көп мағыналы және ауыспалы мағынада да жиі қолданылады. Сонымен бірге сөздердің синонимдік, омонимдік, антонимдік мағыналық қасиеттері бар. Қарым-қатынаста сөздер мағыналық, стильдік қолдану жағынан да белсенді (актив) және сирек (пассив) қолданылатын сөздер болып ерекшеленеді. Сондықтан оқушының сөз мағынасын жақсы түсінуге қол жеткізу - өзекті мәселелердің бірі.
Сондықтан бұл зерттеудің мақсаты - оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың әдістемелік жүйесін жасау
Зерттеудің міндеттері:
oo лексиканы оқыту әдістемесін және оның зерттелуін қарастыру;
oo оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың педагогикалық - психологиялық негізін анықтау;
oo лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша ерекшелігін талдау;
oo оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың міндеттерін көрсету;
oo лексиканы оқытудың негізінде қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдерді жүйелеу;
Диплом жұмысында мынадай зерттеу әдістері пайдаланылды:
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Оқушылардың ауызша сөйлеу икемділігі мен дағдыларын қалыптастырудағы әдістемелік жүйесі қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіреді. Тыңдап түсіну мен айту әрекеті, мәтінді мәнерлеп оқу, ауызекі жүйелі сөйлеу қабілетін дамыта оқудың жаттығулар жүйесі жасалды. Зерттеу жұмысының нәтижесі бала тілін ғылыми теориялық жағынан зерттеушілерге материал болады.
Зерттеу жұмысы нәтижелері мектепте қазақ тілін оқытудың сапасын жақсартуға, танымын арттыруға көмегін тигізеді. Зерттеу жұмысындағы әдістемелік ұсыныстар мен ұтымды әдіс-тәсілдерді мұғалімдер өз тәжірибесінде, сабақ барысында, сабақтан тыс жұмыс пен семинарларда кеңінен қолдануына болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
1.1 Лексиканы оқыту әдістемесі, зерттелуі
Лексиканы оқыту методикасы - мектепте оқылатын қазақ тілі материалдарын практикалық тұрғыдан оқушыларға саналы түсіндіретін ғылым саласы.
Осы саланы зерттеуде профессор Қ.Жұбановтың, академик І.Кеңесбаевтің, Ғ.Мұсабаевтың, Ә.Болғанбаевтың, Ғ.Қалиұлының көптеген зерттеу жұмыстары нәтижелі болды. Бұл қазақ тілі лексикасының біршама жетілген сала екендігін көрсетеді. Дегенмен лексика мен лексикология терминдерінің синонимдік қолданылуы лексикалық зерттеу объектілерін жүйелі қарастыруда біршама қиындық туғызады. Ғалымдардың пікірінше, лексика терминін лингвистиканың негізгі салаларының бірі деп танып, оның ғылыми объектілерін содан шығатын жүйе деп білу методикалық тұрғыдан тиімді болар еді. Ал лексиканы оқыту әдістемесі аз зерттелген сала. Алайда осы саланы зерттеуде орыс ғалымдары А.А.Текучевтің және М.Т.Барановтың зерттеулерінен методикалық бағыт алуға болады. Қазақ ғалымдарынан 1965 жылдан бастап қазақ тілін оқыту методикасына үлес қосқан Б.Кәтенбаеваның "Сөз құрамын" оқыту (1968), А.Айғабыловтың "Лексиканы оқытудың кейбір мәселелері" сияқты еңбектерін атауға болады.
1962 жылы жасалған жаңа бағдарламадағы өзгешеліктер, негізінен, мынадай бағытты көздеді: біріншіден, бағдарламаға "Лексика" бөлімі енгізілді. Бұның енгізілу себебі мектепте жүйелі түрде сөздікпен жұмыс істеу болмайтын, оқушыларға негізгі лексикалық түсініктер берілмейтін. Тек мағыналық ұғымдар (сөз мағынасы, омоним, антоним, синоним) ғана өтілетін. Сондықтан бағдарламада лексикаға арнайы орын берілді. Екіншіден, сөздің жасалуы бағдарламаға да, оқулыққа да енгізілмеген еді. Бұл материал тек "Сөз құрамы" деген атпен жол-жөнекей ғана өтілетін. Демек, оқушының тілін дамытуда болсын, логикалық ой-өрісін жетілдіруде болсын сөз тудыру, оның жасалуы жөнінен мәлімет берудің қажеттілігі ескерілді. Әсіресе, сөз тудыру мәселесі лексика, грамматика, орфография тарауларын оқытуда негізгі мәселелердің бірі деп саналып, бағдарламаға "Сөздің жасалу жолы" тақырыбы қосылды.
Осындай жұмыстардың нәтижесінде лексика тарауын оқытудың міндеттері мен мақсаттары анықталып, берілетін дидактикалық жаттығулардың тақырыптары мен көлемі белгіленді. Бұл лексиканы оқытудың білімдік, танымдық маңызы тіл білімі туралы ұғымды терең меңгертумен қатар, тілдің ең кіші бөлшегі - сөздің фонетикамен, мофологиямен, синтаксис және стилистикамен байланысын түсіне білуге, яғни бүкіл тілдік жүйені меңгерту аса маңызды екенін көрсетеді. Алайда, ана тілінде сөйлей білген адамның барлығы да сол тілдің заңдылықтарын, қыр-сырын, сыр-сипатын толық біле береді деуге болмайды. Сондықтан лексиканы оқытудың практикалық маңызы зор.
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40-жылдары қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз ғалымы Ш. Баллиді, Ресей академигі В.В. Виноградовты атауға болады.. [ ]
Лингвоэкология аясында нормаларды қарастырған Н.Уәли: сөз мәдениеті ұғымы тілдік норма, этикалық норма, коммуникативті норма деп аталатын норманың үш типін қамтиды. Тілдік нормалар: орфоэпиялық норма, орфографиялық норма, лексика-фразеологиялық норма, грамматикалық (сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік) нормалар, - деп жіктейді
Әлкебаева: стилистикалық норма деп белгілі қолданыс аясында функциональдық стильдерде, оның барлық жанрларында стилистикалық ресурстардың мәнерлі әсем өрнегімен орынды қолдануын айтамыз, деп анықтап, оны екіге жіктейді: экспрессивті-стилистикалық, функционалды- стилистикалық Стилистикалық норма мен лексикалық норма тығыз байланысты болады, яғни стилистикалық норма стильдік қолданысты реттеуші өлшем болады. Лексикалық норма жеке сөздің мағынасы мен формасының өзгеруіне қатысты болады, яғни жеке сөздің өзі тұлғалық өзгеріске түсіп, соның ықпалынан басқа сөздермен лексикалық синтагматика құралғанда норма реттейді не өзі
де өзгеріп дамиды.
Қазақ ономастикасының зерттелу тарихына аналитикалық шолу жасалған еңбекте бұл саладағы зерттеулер 4 кезеңге бөлінген. Соның ішінде жалқы есімдерге қатыстылары мыналар:
1 кезең: 1950 - 1970ж.ж. (Т.Жанұзақов Лично-собственные имена в казахском языке 1961ж; Қазақ тіліндегі жалқы есімдер 1965ж; Қазақ есімдерінің тарихы 1971ж.)
2 кезең: 1970 - 1990ж.ж. (Т.Жанұзақов Очерк казахской ономастики 1982ж; Е.Керімбаев Атаулар сыры 1986; Қазақ емісдері 1988; В.МахпировСобственые имена в памятнике Х в. Дивану лугат ат-турк Махмуда Кашгарского 1980ж канд. дисс. )
3 кезең: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиров Имена далеких предков 1997; М.Мұсабаева Қазақ тіліндегі антропонимиялық аталымдардыңэтнолингвистикалық сипаты 1995ж канд. дисс.;
4 кезең: ХХІ ғасырдың басы, жаңа кезең (Б.Көшімова Қазақ лексикасындағы бейонимдену үрдісі 2001ж; Б.Досжанов Қазақ тіліндегі көне антропонимдер 2003ж; Д.Керімбаев Қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің құрамы мен этнолингвистикалық сипаты, 2004ж; Г.Аубакирова Идиоэтническая емантика и лингвостилистические функции собственных имен в художественном тексте 2004; А.Бахамова Уйгурские прозвища и их этнолингвистическая характеристика 2004; ).
Тілшіғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып баю барысындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында қарастырып, нақты антропонимдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі аттарына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай - Сүзербай, Өгізбай, Қарабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары - Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата, Үзікбай - Дөдеге, Жамантай - Жайсыз тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай - Қайырма, Қозыбақ - Кене, Жусанбай - Сыбақ, Қойлыбай - Жандық ата, Қамшыбек - Ат жүргіш, Бүйенбай - Жуан ішек, Еламан - Халық есен, Асубай - Тарпаң, Асыл - Бекзат ата, Ақылбай - Ой ата, Мергенбай - Атқышыл, Жылқыбай - Туар т.б.Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы есімдердің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша, әзірбайжанда күні бүгінге дейін шын аттар жасырын болған. Түркіменстанда әр баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасырын аты бар. Сібірдің солтүстігінде ер адамдарда екі ат болды, оның бірі - шын ат, ол сирек қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған.Қазақ жалқы есімдерін- антропонимдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай дейді:.
Бастапқы материалдар мәселесін көтеру қазақ лексикографиясында С.Жиенбаев еңбегінен басталады. А.Ысқақов қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне қажетті дәйектеме материалдарды жинастыру ісінің 1937 жылдан бері жалғасып келе жатқандығын жазады
Қазақ лексикографиясы бойынша жаңа зерттеулердің бірі - Г.Көбденованың Қазақ тілінің тарихи лексикографиясы: құрылымы мен ұстанымдары атты еңбегі . Автор картотекалық қордың сипаты, маңызы мен рөлі туралы айта отырып: Картотекалыќ ќор - кез келген лексикографиялыќ бастаманың, сөздіктер жасаудың негізгі базалыќ ќоры. Лексикография саласының ең өзекті саласы болып саналатын картотекалыќ ќорда карточканың саны, олардың тіл байлығын көрсете алуы, сөздер мен сөз тіркестерін ќаншалыќты жинай алуы, жазылған мысал-дәйексөздердің сол сөздер мен тіркестердің барлыќ мағынасын ќамти алуы, ќамтыған жағдайда сол мағыналарды саралауға, жіктеуге және дәлелдеуге олардың мүмкіншіліктерінің жетуі, мысал-дәйексөздерге алынатын авторлар мен деректемелер т.б. мәселелердің дұрыс шешілуі оның сапасын айќындай түседі - дейді.
орыта айтсақ лексикологияның дамуына үлес қосып,зерттеуге ат салысқандар көптеп кездеседі.Соныңішінде атап өтетін болсақ Ә.Болғанбайұлының,А.Айғабыловтың еңбектері өте зор.[ ]
Әдіскер-ғалымдар М.Т.Баранов,А.Р.Прудникова жаттығу әдісінің маңыздылығына тоқтала келіп,лексиканы оқытумен байланысты жүргізілетін жаттығу түрлерін сөздік және лексикалық жаттығулар деп екіге бөлді. Сөздік және лексикалық жаттығулар бір-бірімен тығыз байланысты,кей жағдайда оларды бір-бірінен айыру да қиын, өйткені екеуі де негізгі сөзбен жұмыс жасайды дей келіп, бұл ғылымдар лексикалық жаттығуларға лексикадан алған білімді бекітіп, осы негізде лексикалық іскерлікті қалыптастыру үшін жүргізілетін талдау жұмыстарына арналған жаттығуларды жатқызады.Ал сөздік жаттығуларға тілді сезінумен, сөзді дұрыс түсінумен және орынды қолдана білумен тығыз байланысты сөз тіркестерін жасау ,мазмұндама,шығарма жазуды жатқызады.
1.2 Оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың педагогикалық - психологиялық негізі
Психологияның жеке пәндер методикасын нақтылап түсіндіруде алатын орны ерекше. Оқу жоспарын жасағанда да, қазақ тілі бағдарламасы мен оқулықтарындағы оқу материалдарын іріктеуде де оқушылардың жас ерекшеліктері мен психологиялық ерекшеліктері ескеріліп отырады.Тіл мен ойлау өз ара байланысты. Тіл білімі оқушы бойында ой, сезім, түйсік, қабылдау, есте сақтау қабілетін, икемділік, мінез - құлықты қалыптастыруға ықпал етеді.
Оқыту теориясының даму принциптері, оның ішінде қазақ тілі әдістемесінің методологиялық негіздері қоғам өмірімен тығыз байланысты.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту прцесінде кездесетін себептілікті, байланыстылықты, тәуелділікті және даму жолдарын нақты ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесі белгілі бір ғылымға негізделеді. Мысалы, әдебиетті оқыту әдебиеттану ғылымына, тарихты оқыту тарих ғылымынағ ал қазақ тілін оқыту әдістмесі қазақ тіл біліміне тығыз байланысты қаралады. Тілде дамымай, өзгеріске ұшырамай, бір қалыпта қалып қоятын мәңгілік еш нәрсе жоқ, бәрі де өзгереді, дамиды. Сондай өзгеру мен дамуды тілдің лексикалық жүйесінен көруге болады.
Оқу-тәрбие ісіндегі ең қажетті мәселе - мұғалімнің психологиялық жағынан дайындығы. Әсіресе, қазақ тілі оқытуда мынадай психолгиялық ерекшеліктерді меңгеру қажет болады: біріншіден, сөйлеу процесіндегі ерекшелік, екіншіден, жеке оқуышының ана тілін меңгеру қабілеті ескерілуі тиіс.Сондықтан, қазақ тілін оқытатын мұғалім өз пәнінің ерекшелігіне қарай психологиялыны жақсы білуі керек.
Лексиканы оқытуда оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың әрі әсерлі, әрі қызықты өтуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын оқушылар соғұрлым терең түсінеді. Бұл - мұғалімнің шеберлігіне де қатысты мәселе. Қазақ тілі сабағын психологиялық жағынан өте тартымды етіп құру үшін, негізінен үш жағдайдың болуы шарт: бірінші жағдай:- сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы. Оған қатысты міселелер шартты түрде: мұғалім мен оқушылардың сабақ кезіндегі қарым- қатынасы, мұғалімнің өзін-өзі ұстау мәнері, оның өнегелі үлгісі, сыртқы келбеті, бет-пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға талап қоюмен бірге, оларды сылай да білуі және т.б. Мұғалімнің сабақта жеке оқушыны өзіне қарата, зейінін аудара білуі сынып ұжымын тегіс меңгере алуын қамтамасыз етеді. Сабақтың теориялық жағы негізгі фактілермен дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге қонымды болса, ол оқушылардың логикалық ойлау ынтасын арттырады және сабақ оқуышларға әсерлі болады. Үшінші жағдай- сабақтың әдістмелік жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің материалды орынды қолдануна, көрнекі құралдар мен тәжірибе жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуге байланысты.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі мен әдістемелік принциптері педагогика ғылымының білім-тәлім беру жөніндегі бар теорияларына оның дидактика бөліміне негізделеді.
Өйткені,дидактика барлық ғылымды оқыту жөніндегі тәсілдер жайындағы теорияның жиынтығы я педагогикалық ғылымның оқыту жолдары жөніндегі саласы. Сондақтан дидактикалық принциптертер әр пәнді оқыту әдістемесінің теориялық негізі боп есептеледі.Демек, қазақ тілін оның ішінде лексиканы оқыту әдістемесі тағы жалпы дидактикалық принциптерге сүйенеді.Олар мыналар:
1.Оқытудың ғылыми принциптері. Бұл принцип бойынша қазақ тілі пәнінің бағдарламалары мен оқулықтары бұл принципті басшылыққа алып жасалады. Оқытушы оқытудың ғылыми принциптерін түпсіз білумен біргe , оны сабақ- сабақ үстінде тура пайдалануы керек. Сонда ғана қазақтілінің заңдылығы бен лексиканың теориясын(ережесін, анықтамасын) қатесіз жеткізеді. Оны тіл білімі ғылымына байланыстыра отырып түсіндіруге, теориялық материалдарды әмсе практикалық әдеттену, мысалдар арқасында дәлелдеп отыруға болады.
2.Оқытудың жүйелілік принципі сабақ материалдарының логикалық жағынан бір ізбен сатылай құрылу, берілу тәртібін оқытудың жүйелілік принціпі дейміз. Айталық, лексиканы оқытуда сөз оның мағынасының ережелерін жете меңгермейінше, көп мағыналы, ауыспалы мәнерлі сөздерді айыру қиынға соғады. Аталмыш принцип бойынша бұрын өтілген тілдік материалды кәміл меңгергеннен кейін қана жаңа тақырып таныстырылады.
3.Оқытудың материалды дұрыс орналастыру принципі- оқу материалдарының дқрыс бір-бірімен сабақтаса орналасуы, берілуі үйретілетін материалды оқушының тиянақты, бірізділікпен қабылдауына мүмкіндік жасайды. Мысалы, қолдану аясы тар лексиканы оқығаннан кейін термин сөз, архаизм, историзм жіне т.б туралы түсінік беріледі. Мұны оқытудың дұрыс орналастыру принципі деп атаймыз.
4.Оқытудың алдын-ала болжау принципі- үйретіліп отырған материалдың келесі сабақтардағы материалды меңгерудегі тиімділігін алдын-ала болжау, соны ескере дамыту. Мысалы, бастауыш сыныптарда өтілетін тыныс белгілерінің ережелері 7-8 сыныптарда жүйелі қайталанады, еске түсіріледі.
5.Оқытудың саналылық принципі - үйретілген материалды оқушылардың құрғақ жаттамай, толық түсініп, саналы меңгеруі.Оқу материалдарын саналы түсіну үшін оқушылардың оқуға деген белсенділігі, ынтасы арттырылады, теориялық білімдерін іс-жүзінде қолдана білуге үйретіледі. Ережелер мен анықтамаларды саналы түсінуі үшін, оқушылар тіл фактілерін ұрыс ажырата білуге тиісЛексиканы оқытуда синоним мен омонимді шатастыру жиі кездеседі.
Бұл оқыту принципі оқулықтағы теориялық материалдардың мазсұны мен көлеміне оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай, әр оқушының жеке-дара қабілетіне, ақыл-ой өрісінің дамуына және білім көлеміне бейімделіп құрылуын талап етеді
6.Оқытудың тиянақты болу принципі- оқушылардың өрелі ой-санасын ғылыми негізделген дамыту үшін олардың меңерген білім дағдылары тиянақты болуы қажет. Білімнің беріктік принципін жүзеге ас ыруда жаттығу жұмыстарын жүйелі түрде ұйымдастыр у шешуші роль а тқарады. Қаза қ тілінде тақыр ыпқа са й үздіксіз бер ілген жаттығу жұмыстары оқушының іскер лігі мен дағдысын жетілдіре түседі.
7.Оқытудың теория және практика , өмірмен байланыстыру пр инципі а рқылы оқушылардың мектептегі оқу-тәрбие процесінде алған теориялық білімдерін өндір істе, іс-жүзінде қолдана білуге дағдыландырады. Мыса ы, мұғағім түрлі тіл да мыту, тіл ұстарту жұмыстарын жүргізу а рқылы оқушыны дұрыс сөйлей білуге, қа тесіз жаза білуге үйретеді, конференцияларда сөйлеуге, баяндама жасауға , мақала жазуға дағды береді. Мұндай дағды ұзақ, жүйелі жүр гізілетін жұмыста р арқылы іске асады.
8.Оқытудың көрнекілік пр инципі де басты роль атқарады.Көрнекілік принципі жөнінде К.Д.Ушинский былай деген: Көрнекі оқытуда ғы басты мақсат оқуышыны байқа ғыштыққа , оймен топшылауға жа ттықтыру және өзінің ба йқаға ндарын сөзбен а йтып беруге, сонда й-а қ одан логикалық қорытынды шығаруға үйрету болып т былады.
Мұғалім белгілі бір психологиялық ұстанымдарды дұрыс ескеріп отырса ғана , оларды сауатты түрде басшылыққа алса ғана тіл үйренуде осындай сезім туып, оқудың пайдалы, тиімді, нәтижелі болуына ықпал етеді. Ол ұстанымдар:
- Оқушының бұрын меңгерген біліміне сүйеніп үйрету ұстанымы;
- Сезімталдық ұстанымы ;
- Қарым - қатынас ұстанымы;
- Жүйелілік пен жалғастық ұстанымы.
Осы ұстанымдарға тоқталайық.
Оқушының бұрын меңгерген біліміне сүйеніп үйрету ұстанымын ескеру - сабақты үш бөлімге бөлу:
1. Білемін
2. Білгім келеді
3. Білдім. Мен баймын, мен баймын
Бұл ұстаным оқушының берілген тақырып бойынша бұрынғы білімін есте сақтауын қажет етеді. Берілген тақырыптың негізін түсіну қабілеті бұрынғымен байланыстырылып отырып, түрлі әдіс - тәсілдер арқылы
жүйелі тәртіпте ұсынылған жағдайда ғана жүзеге асады.Жаңа білім бұрынғы білімді кеңейту қажеттілігін туындатады.Бір нәрсеге үйрету үшін үйренушінің білімін дұрыс қолдануына мүмкіндік берілуі шарт.Егер бұлай болмаған жағдайда ,оқушының ынтасы төмендейді.Басқа тілді меңгеру алған білімін қайталауды талап етеді.
Сезімталдық ұстанымы мұғалімнен оқушының тіл үйрену жолындағы қиындықтары мен табыстарын, сенімі мен күдігін, қуанышы мен ренішін дер кезде дәл сезініп, оған сол кезде адамгершілікпен,жанашырлық сезіммен көмек көрсетуін талап етеді.Білім беру оқушының өзіне өзі сенуіне, жоғары талғамына және қабілетінежәрдемші болуы керек.Оған ешқашан сен білмейсің деген сөз айтылмауы керек.Мұғалімнің ,мүмкіндігінше, оқушының тапсырманы орындауына, табысқа жетуіне сезімталдықпен жәрдем көрсеткені жөн.
Қарым - қатынас ұстанымы - оқушының тілді өз әрекеті арқылы үйренуін көздейді. Оқушы үйреніп отырған тілде неғұрлым көп қарым - қатынас жасамаса, ол тілді жеткілікті үйрене алмайды.Қарым - қатынастың белсенділігін арттыруда сұрақ берудің мүмкіндіктері зор.
Сұрақ беру ойды қозғайтын белсенді әрекет. Мен өз тәжірибемнен сұрақтар арқылы оқушылардың ақыл - ойын , тілін қазақ тілінде жұмыс істеуге,әр тақырыптағы сөздік қорын байытуға мүмкін дей аламын.
Жүйелілік пен жалғастық ұстанымы мұғалімді жүйесіздік, шашыраңқылық, бір - бірімен байланыспайтын жұмыстар жүргізу сияқты қателіктерден сақтандырады.Ол тілдік бірліктерді, мәтіндерді, пікірлесуді ,тәсілдерді қолданумен шектелмей, өз бетінше тілдік қатынасқа саналы түрде түсуін қамтамасыз етуді көздейді.Тілді саналы меңгеру оқушының оқу мотивіне қанағаттануына, оған сеніміне, қабылдауына, қызығушылығына, осыдан туатын тілді үйренудегі белсенділігіне байланысты.Саналылық - жаңаша оқу технологиясының негізгі бір тірегі..
Қазіргі таңда лексиканы оқытудағы педагогикалық жағдайларды жақсартуда оқыту технологияларының мынадай түрлерінің элементтерін қазақ тілі сабағында қолдануға болады.
1. Дәстүрлі оқыту
2. Дәстүрден тыс оқыту
3. Дамыта оқыту
4. Деңгейлеп оқыту
5. Сатылай талдап оқыту
6. СТО
7. Үш өлшемді деңгейлеп оқыту
8. Модульдік оқыту технологиясы
9. Ойын арқылы оқыту
10. Проблемалық оқыту
11. Түсіндіре оза оқыту
12. Бағдарлап оқыту технологиясы
13. Тірек белгілері арқылы
14. Білім беруді ізгілендіру технологиясы
15. Интерактивті оқыту
16. Зерттеу - жобалау оқыту технологиясы
Осы технологияларды қолдану барысында оқушы бойында жеке тұлғалық қасиеттерді дамытуға болады. Қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологияның негізінде:
- Әрбір оқушының жеке және дара ерекшеліктері ескеріледі ;
- Оқушылардың қабілеттері мен шығармашылықтары артады;
- Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу , іздену дағдылары қалыптасады.
Лексиканы оқытудағы педагогикалық жағдайларды дамытудағы іс-тәжірибелерден мысал:
Оқыту барысындағы мақсат - туған тілдің қыр-сырын, табиғатын таныта отырып, ертең өмірден орынын таба алатын, өзіне сенімді, нағыз ұлтжанды, парасатты ұрпақ тәрбиелеу. Ол үшін педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен пайдаланып, тәжірибені байыта білу керек.
Осы мақсатты жүзеге асыру жолында сан қилы тиімді әдіс- тәсілдерді қолдану арқылы сабақтың сапасын арттыруға көңіл бөлу қажет. Өткізетін сабақтардың мазмұны мен құрылымын үнемі өзгертіп, аралас, интегралдық семинарлар, диспуд, саяхат сабақ, ойын, баспасөз конференциялары, модульдік, концерт сабағы, деңгейлеп оқыту, блок, сахналандырылған, т.б. оң нәтижелерге жетуге болады.
Жұмыс барысында модульдеп оқытуда ,оқушы білімді өздігінен пайдалана білу сияқты іскерлік дағдылармен қаруланады. Мұғалім тарапынан баламен өзара ортақ тіл таба отырып, оқушы мәдениетін көтеруге ықпал жасау жағы ескеріледі.
Лексиканы оқытудағы педагогикалық жағдайларды жандандыруға жаңа технология әдістерін қолдану - бұл әр баланың жүрегіндегі сезім - талшықтарын, қиялындағы ойды ояту, шығару, қабілетін ашу. Логикалық ойлау қабілетін дамыту, шығармашылығын жетілдіру. Баланың тапқан жаңалығын сыртқа шығару, талдау. Қазақ тілін оқытуда қай технологияны сабақта қолдансаң да, осы тұжырымды басшылыққа алу керек. Сонда ғана оқушылардың білім сапасын арттыруға қол жеткізе аламыз. Осы орайда, Сабақ беру - үйреншікті жай шеберлік емес, ол - үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер,-деген Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін айта кету артық болмас.
Лексикалық материалды таңдау, сұрыптауда сөздің төмендегідей қасиеттеріне ерекше көңіл бөлу қажет:
1. Сөздердің қолдану жиілігі
2. Сөздердің жеңіл-қиындығы
3. Сөздердің синонимдік қасиеті
4. Сөздің тақырыптық қажетіне сәйкестігі
5. Екі тілге ортақ сөздерді санатқа кіргізбеу
6. Сөздің тілдік ерекшелігін қамтуы
7. Сөздің оқушының психологиялық ерекшелігіне сәйкестігі
8. Сөздің оқулықта қайталану жиілігі.
Сөздік жұмысы әр сабақ үстінде, жыл бойында, бүкіл оқу кезеңінде белгілі жоспармен, жүйемен жүргізілуі тиіс. Оқушы сабақ сайын жаңа сөз үйреніп отырады. Оқушыға үйретілетін жаңа сөз мәтінде, сұхбат жаттығуларда қолданысымен байланыста беріледі. Әр сабақта үйретілетін жаңа сөзді оқушының күнделікті өмірде, қарым-қатынаста қолданылатын белсенді сөздігіне айналдыру оқушының сөздік қорын байытудағы негізгі мақсат болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін төменде көрсетілген жұмыстарды атқарудамын.
1. Жаңа сөз мағынасын оқушыға анық түсіндіру
2. Дұрыс айтылымды қалыптастыру (жеке, бірге қайталау)
3. Сөз тіркесін құрастыру
-оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып (жай сөйлем, монолог, диолог, күрделі сөйлем, әңгіме құрастыру) жұмыс түрлерін орындатамын. Бастауыш сыныптарда жаңа сөздер кездесетін шағын өлең шумақтарын, жұмбақ, жаңылтпаштар жаттатқызу да оқушының сөздік қорын байыту үшін тиімді шараның бірі. Орта буын оқушылары жаңа сөздерді қолдана отырып диалог немесе монолог құрастыруға болады. Жоғары буын оқушыларына да осы сияқты монолог, диалог, әңгіме құрастыру тапсырмаларын орындату арқылы сөздік қорларын байытып, жаңа сөздерді қарым-қатынаста пайдалану дағдысын қалыптастыруға болады.
-аталған жұмыс түрлері сөздердің ұмытылмауына үлкен ықпал жасайды және сөздерінің қолданысын үйренуді бекітеді.
-оқушы қазақ тілінен меңгерген бай сөздік қорын қарым-қатынаста қолдана алмаса, тіл білген болып саналмайды. Сондықтан оқушының сөздік қорын байыту сөздердің сөйлеуде қолданысына жаттықтырумен бірге байланыста жүргізіледі.
Лексиканы оқытудың принциптері
Мектепте лексиканы оқытуда оның тиімділігін арттыру үшін алға қойылатын негізгі принциптерді саралап алудың үлкен мәні бар.
Лексиканы оқыту әдістемесінде негізінен төрт принцип бар. Оның біріншісі - сөз мағынасын оның (сөздің) аңғартатын болмысымен (зат, сын-сапа, сан, қимыл т.б.) салыстыру; екіншісі - лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны салыстыру, үшіншісі - семантикалық-мағыналық принцип, төртіншісі - дмахрониялық принцип.
Бұл төрт принципке жеке-жеке тоқталамыз.
Бірінші принцип - сөзді болмыспен салыстыру.
Қазақ тілінің сөз байлығын үйрену немесе игеру өмірді, өмірдегі сан алуан құбылыстың өзін, оның сын-сипатын ұғумен қатар жүретіні белгілі. Өйткені белгілі ұғымға телінбеген сөз есте де сақталмайды, өмірге қажет те болмайды. Өмірде нендей жаңа зат, жаңа ұғым пайда болуына қарай, жаңа сөз пайда болатыны сияқты, ол сөздердің әжетке жарауы да, жарамай, қолданылудан түсіп қалуы да сол зат не ұғымға тікелей байланысты. Мектеп бағдарламасында бұл әдісті қолданудың әдістемесі қалай дегенге келсек, ең бірінші заттың суретіне қарап атау, не естіп, оның суретін табу әдісінің үлкен мәні бар. Әрине, бұның қарапайым әдісі ретінде аңғарылуы да мүмкін. Өйткені мұндай әдістер көбінесе балалар бақшасында, бастауыш мектептің алғашқы сабақтарында жиі кездеседі. Ал біз әңгіме етіп отырған 5-6 сынып бағдарламасында қалай қолданылмақ. Айталық, 5-сыныпта сөздің мағыналық топтарын оқытуда сөздің мағынасын заттың суретімен салыстыру лексиканың көп мағыналы сөздер, синоним, омоним, антоним сияқты категорияларын танытуға үлкен септігін тигізеді. Бір заттың атауы екі не одан да көп сөзбен аталса, ондай сөздерді синоним болатынын (шолақ, қысқа, келте т.б.) немесе бірнеше зат бір сөзбен аталса, омоним болатынын, бір-біріне ұқсас бірнеше затты бір сөз аңғартса, көп мағыналы сөз болатынын түсіндіру үшін
өте қажет әдіс болып табылады. Мектеп оқулығында бұлайша салыстыру әдісіне негізделген суреттер берілген. Оны мұғалім көбейтіп қолдануына әбден болады Өйткені тіліміздегі сөздерді оқушы біліп, оны қолданып тұрғанымен ішкі сырын, мағыналық қатпарларын, стильдік өңін анық тани бермейді. Тілдің күрделі мәселе екені, оны жастай үйреніп, сол тілде сайрап сөйлеп тұрғанның өзінде адам баласы өмір бойы үйренумен өтетіні белгілі. Олай болса, сөз туралы ұғым, оның қажеті қанша үйренген сайын, қыр-сыры молая беретін байлық. Сондықтан бұл принципті мектеп бағдарламасында лексика бөлімін оқушыларға саналы үйретудің бірден-бір қажетті жолы деп есептеуге болады.
Екінші принцип - лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны салыстыру. Бұл принцип лексикалық құбылысты нақтылап, анықтап, дәлелдеп тануға, сөйлеу, жазу кезінде лексикалық қателерді болдырмауға көмектеседі. Мысалы: антоним, синоним, омонимдерді, көп мағыналы сөздерді оқытқанда, олардың (сөздердің) лексикалық мағыналарына көңіл бөлеміз де грамматикалық мағынасына көңіл аудармаймыз. Айталық, омонимдерді өткенде дыбысталуы бірдей бола тұра басқа-басқа ұғымды аңғартатын, бір-біріне байланысы жоқ сөздер деп түсіндіреміз де пысықтау кезінде болсын, жаттығу, қайталау кезінде болсын, осы ізбен кете береміз. Грамматикалық мағынасы аталмайды.
Шындығында, омонимдердің грамматикалық мағынасына көңіл аударып, олардың бір сөз табынан да, әр түрлі сөз табынан да (түс - зат есім, түс - етістік т.б.) бола беретінін салыстыра түсіндірсек, тақырыптың мазмұны ашыла түседі, омоним сөздердің мәні де толықтырылады, сөйтіп, лексикалық мағынаны жаұсы түсінуге мүмкіндік туады.
Ал мұндай мысалдарды қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен оқушылар өздері тауып, лексикалық, грамматикалық мағыналарын салыстыру арқылы көп мәселені үйренеді. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен албан және албыр деген екі сөзді қарап көрейік.
1. Албан, зат есім. Алым, салық.
2. Албан, зат есім. Албанияның негізгі халқы, ұлт.
1. Албырт, сын есім. Беті қайтпаған, тауы шағылмаған.
2. Албырт, зат есім. Делбе (ауру).
3. Албырт, етістік. 1.Албырау, қызару. 2.Көңілдің әр нәрсеге кетуі.
Егер оқушыларға осы албан және албырт сөзінің түсіндірме сөздікте берілуін, олардың екі сөз емес, бес сөз екенін (алдыңғысы 2 омоним, соңғысы - үш омонимге бөлінетінін), бірақ олардың омонимдік мағыналары бір сөз табы аясында да (мысалы, албан сөзі тек зат есім), әр түрлі сөз табы аясында да бола беретінін (албырт сөзі омонимдес зат есім, сын есім, етістік болып тұр) салыстыра түсіндірсек, олардың әрі лексикалық мағынасын, әрі грамматикалық мағынасын игертеміз. Мұндай салыстырула синоним, антонимдерді өткенде де ойластырып отырған жөн. Әсіресе түсіндіру дерексіз ұғымды білдіретін сөздердің лексикалық мағынасын ашып түсіндіруге қажет болады. Өйткені үшін дерексіз ұғымдарды аңғартатын сөздердің мағынасын ашу деректі ұғымды аңғартатын сөздердің мағынасына қарағанда әлдеқайда қиын.
Лексиканы оқытуда әрбір лексикалық категорияларды түсіндіру лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны қатар қойып салыстыру арқылы жүрсе ғана ұтымды болады. Бұлайша түсіндіру - лексикалық мағынаны ашуға көмектесумен бірге, оқушылардың грамматикалық ұғымдарды да бойына сіңіре беруіне, сөздердің қолданылу аясын тереңдей білуіне мүмкіндік жасайды.
Үшінші принцип - семантикалық принцип. Бұл припцип сөздердің әр түрлі сөздермен мағыналық байланысына қарай лексикалық парадигма жасау қабілетімен байланысты. Лексикалық парадигма дегеніміз айналадағы заттар мен құбылыстардың бір-біріне қатысы қандай болса, оларды аңғартатын сөздердің де бір-біріне қатысы сондай болады. Мысалы, өзара қатыстылығы арқылы бір атауға топталатын сөздер болады. Айталық, таңертең, сәске, түс, намаздыгер, намазшам, кешқұрым сөздері бір күн ішінде болатын мезгіл атаулары; тал, терек, қарағаш, қараған, сәмбі, өрік, алма т.б. сөздер ағаш сөзінің мағынасына енеді; қол, аяқ, иық, тізе, арқа, құлақ, мұрын т.б. сөздер дене мүшесіне жатады. Сондай-ақ синоним, антоним, көп мағыналы сөздер де өз ішінде белгілі мағыналық қатысқа ие. Сөйтіп лексикалық парадигма дегенде осындай өзара мағыналық байланысы бар сөздердің тобын айтамыз. Сондықтан семантикалық принцип көп мағыналы сөздер мен омонимдерді, көп мағыналы сөздер мен антонимдерді, синонимдер мен түбірлес сөздерді үйренуде қолданылады. Сондай-ақ өзара бір атау топтарға бөлінетін сөздерге көңіл аудару да лексикалық мағынаны аша түсетін тәсіл екенін есте сақтаған жөн. Мысалы, шабуылшы, қорғаушы, жартылай қорғаушы, қақпашы сөздерін спорттың футбол атты түрімен ғана түсіндіріп, мағынасын аша аламыз. Сондықтан тіліміздегі көптеген сөздердің лексикалық мағынасын тек семантикалық принцип арқылы түсіндіруге болады. Сондай-ақ бұл принцип сөздердің сөз тіркесі және сөйлем ішінде өзара мағыналық байланысу жолын аңғаруға да көмектеседі. Өйткені қандай сөз болмасын ешқашан тілде жеке өмір сүре алмайды, қандай да бір басқа байланыста қолданылып, әжетке жарайды. Мысалы, есік сөзі ашу, жабу етістігімен байланысты айтылғанымен, ұшу, жүру, кету, келу сияқты қозғалысты білдіретін сөздермен байланыспайды. Бірақ тілдің ішкі мүмкіндіктеріне қарай, бір-біріне байланысы жоқ ұғымдарды образды ойлау жүйесімен айту арқылы байланыстыратын кездер де болады. Мысалы, барқыт түн, алтын дән, ақ алтын, алтын күз т.б. Сондықтан
оқушыларға сөздің лексикалық мағынасын түсіндіруде семантикалық принцип осындай сөз қолданыс түрлеріне қарай да айқындап ұқтыруға мүмкіндік береді.
Төртінші принцип - диахрониялық принцип. Бұл принцип тіліміздегі сөз байлығының пайда болу, жасалу, қалыптасу тарихын халық өмірімен салыстыра түсіндіруге негізделген, ол көбінесе 5-сыныптағы басқа тілден енген сөздер, көнерген сөздер мен неологизмдер, кәсіби сөздер туралы ұғымды оқушыларға түсіндіруде қолданылады. Сөйтіп, диахрониялық принцип - оқушыларға сөздің тарихын, шығу тегін не пайда болу себебін ашып түсіндіру жолымен лексикалық мағынаны анықтау үшін қажет. Бұл принцип сырттай қарағанда оқушылар үшін тым күрделі көрінуі де мүмкін. Мәселе онда емес. Біз бұл жерде сөздің этимологиясын ашу үшін жасалатын күрделі талдауға бармаймыз, тек 5-сынып оқушыларының өз ұғымына сай, оқулық материалы көлемінде ғана жүргізіледі. Мысалы, орыс тілінен енген машина, трактор, комбайн, колхоз сияқты сөздердің тілімізге енуінің себебі қазақ халқының тарихымен ашылуға тиіс. Немесе көнерген сөздерді, неологизмдерді де халық тарихымен салыстырып, би, хан, уәзір сияқты сөздерді қазір халық неге қолданбайды, не үшін спутник, ұшқыш сияқты сөздер пайда болды? дегендей сұрақтар төңірегінде әңгіме жүргіземіз.
Оқушылар бұлай салыстыру әдістері арқылы басқа тілден сөз ену, кей сөздің көнеріп, кей сөздердің тілімізде жаңадан пайда болып жатуы қазақ халқының тарихындағы өзгерістерге, даму жолына байланысты екенін аңғарады. Мысалы үшін оқушыларға тың сөзін талдатсақ, қазақ халқының өміріндегі ұлы өзгеріске байланысты екенін аңғарады. Айталық, әуелі оқушыларға тың сөзінің бұрын сын есімге жататын сөз болғанын, тың күш, тың көлік, тың жер сияқты зат есімге анықтауыш ретінде тіркесетінін түсіндіре келіп, қазіргі тың сөзінің лексикалық мағынасын талдап, оның зат есімге айналғанын аңғарғуға болады: Тың игеру кезінде ондағы кездескен тұрмыстағы қиыншылықтарды қайта сөз ететін болсақ, олар шынында да уақытша қиыншылықтар еді.
Бұл сөйлемдерде тың сөзі бұрынғы сынды аңғартатын мағынасынан алыстап не? деген сұраққа жауап беретін белгілі бір территорияны, елімізге әйгілі астықты өлкені аңғартып тұр. Оқушылар тың сөзінің ішкі мағынасындағы өзгеріс қазақ халқының мекені Қазақстанда болған тың игеруге, ұлы оқиғаға байланысты туғанын түсініп, сөз бен халық тарихы бір-бірімен сабақтас, жалғас жататынын түсінеді. Сөз тарихы мен халық тарихын салыстыра түсіндіру әр түрлі жолмен жүргізілуі мүмкін. Кейде сөз тарихы баяндалатын қысқа мәтіндерді жаттығу ретінде пайдалану арқылы, сөздің қайдан, қалай келгенін, қалай пайда болғанын білдіруге болады.Мысалы, Шаруалар қайсы елде болса да, мехнатты өмір кешіп, мұқтаждықта қорлық көрген. Әліпті таяқ деп білмейтін ауыл адамдарын қалалықтар қас надан деп мазақтап, кеудесін керіп кердеңдеген.
Шаруаларға менсінбей қараудың өзі осы Клоун атауынан да аңғарылады. Өйткені бұл сөз латынша Колонус, яғни ауыл тұрғыны деген сөзден шыққан.
2.1 Лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша ерекшелігі
Білім беру жүйесіндегі жаңару - дүниежүзілік білім кеңістігіне ену, бәсекеге қабілетті болу үшін аса маңызды. Лексиканы жаңа мазмұнда оқытудың негізі шәкірттердің мектепте алған білімді қолданысқа жарата алатын, функционалдық сауаттылығы қалыптасқан, ұлттық құндылықтарды зерделеген, жаһандық жаһандану үдерісінде қабілетті, зерделі, ойлы, түрлі жағдаятқа бейімделген, қоғамнан өз орнын таба білетін жеке тұлғаны тәрбиелеуге негізделген.
Білім мазмұнын жаңарту тікелей шығармашылық ізденістегі мұғалімнің кәсіби шеберлігіне байланысты. Мұғалім көп әдісті қолдана отырып, оны өзіне сүйеніш, қолғабыс нәрсе есебінде пайдаланған дұрыс,-деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазіргі заман талабына сай білім беру мәселесі сол қоғам мүддесіне сай болуы қажет. Өз ісінің шебері ғана жоғары жетістіктерге жетеді. Қазіргі таңда пәнді жақсы, терең білетін, күнделікті сабақтағы тақырыпты толық қамту, оны оқушыға жеткізу, оқытудың дәстүрлі және ғылыми жетілдірілген әдіс-амалдарын, құралдарын еркін меңгеру, оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыра отырып дарындылығын дамытудағы іздену-зерттеу бағытындағы тапсырмалар жүйесін ұсыну өмір талабы.
Бұл бағдарламаның дәстүрлі бағдарламадан басты ерекшелігі:
1. Пән мазмұнының спиралді қағидатпен берілуі. Яғни пән мазмұны қарапайымнан күрделенуі.
2. Блум таксономиясы бойынша оқу мақсаттарының иерархиясы;
3. Бір білім беру аясындағы және пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру мақсатында ортақ тақырыптардың берілуі
4. Оқу үдерісін ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді жоспарлар арқылы ұйымдастыру;
5. Оқытудың тәрбиелік әлеуетін арттыру, оқушының адамгершілік-рухани қасиеттерін қалыптастыру
6. Білім беру деңгейлері аралығында пән бойынша сабақтастықты ескеруге мүмкіндік беретін толық оқу курсы бойынша педагогикалық мақсат қою;
7. Бөлімдердің мазмұны мен ұсынылған тақырыптардың уақыт талабына сәйкес келуі, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға назар аударылуы;
8. Оқытудағы жүйелі-әрекеттік ұстаным (оқушының білім алу үдерісіне белсенді қатысу)
Оқу бағдарламасында, оқу жоспарында, оқулықтарда лексикалық, логикалық мәтіндерге және танымдық тақырыптарға басымдылық берілген. Лексикалық мәтіндердің молдығы бірінші кезекте оқушының сөйлеу мәдениетін, сөздік қорын, коммуникативтік тілдік қарым-қатынастарын жетілдіреді. Оқу жоспарындағы әр бөлім оқушы үшін күнделікті қолданыстағы маңызды тақырыптар.
Енді бір ерекшелік оқу жоспары бойынша оқу мақсатының айқындылығы, нақтылығы, бірізділігі, жүйелілігі болып табылады. Оқу мақсаттары мұғалім мен оқушыларға болашақ қадамдары жөнінде өзара ой бөлісуге, оларды жоспарлау мен бағалауға мүмкіндік беретін бірізділік пен сабақтастықты көрсететін төрт бөлімнен тұрады:
· тыңдалым және айтылым,
· оқылым, жазылым,
· әдеби тіл нормалары.
Оқу жоспарында көрсетілген оқу мақсаттары оқушылардың айтылым, тыңдалым, жазылым, оқылым әрекеттерін қамти отырып, коммуникативтік дағдыларын сенімді қалыптастыруға, сол негізде күтілетін нәтижеге қол жеткізуге бағытталған. Пән мұғалім сабақ жоспарын құруда лексикалық тақырыпты басшылыққа ала отырып, сынып деңгейіне, тақырып қажеттілігіне қарай бір академиялық сағатта бір немесе екі коммуникативтік әрекетті негіз етіп алады, ал басқа коммуникативтік әрекеттер жанама түрде қолданыла береді. (Мысалы, тыңдалым айтылым, оқылым жазылым). Әрбір әрекет бірнеше оқу мақсаттары арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Сабақ жоспарын құру барысында коммуникативтік әрекеттің барлық түрін бір деңгейде қатар алмаған дұрыс. Олардың бірі не екеуі негізгі болса, қалған екеуі жанама түрде дамытыла береді. Мұғалім орта мерзімді жоспарда ұсынылған лексикалық тақырыпқа бөлінген оқу мақсаттарының орын тәртібін сабақ түрі мен әдістерінің қажеттілігіне қарай өзгерте алады.
Лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша тағы бір ерекшелік, білім алушыларды құндылықтарға және дағдыға бағыттаушылық анықталған және осы құндылықтар мен дағдыларды оқушы бойында қалыптастыру көзделген.
Құндылықтар
· шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау;
· қарым-қатынас жасау қабілеті;
· өзгелердің мәдениетіне және көзқарастарына құрметпен қарау;
· жауапкершілік
· денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету
· өмір бойы оқуға дайын болу.
Дағдылар
· сын тұрғысынан ойлау;
· білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
· проблемаларды шешу қабілеті;
· ғылыми-зерттеу дағдылары;
· тілдік қарым-қатынас дағдылары;
· жеке және топпен жұмыс істей алу қабілеті
· АКТ саласындағы дағдылар.
Аталған құндылықтар мен дағдыларды білім алушылар мен тәрбиеленушілердің бойына сіңіру қалыптастыру барысында қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің арқалар жүгі айрықша.
Саралап оқыту да лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша бір ерекшелігі. Білімді меңгертуде Блум таксонамиясын қолдану және оқу мақсаттарына негізделген қысқа мерзімді сабақ жоспары арқылы саралап оқытуды іске асыруға мүмкіндік мол.
Орта білім мазмұнын жаңарту аясында әзірленген оқу бағдарламалары оқушылардың сыныптан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
І. Кіріспе бөлім
1.1 Лексиканы оқыту әдістемесі, зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың педагогикалық - психологиялық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. Негізі бөлім
2.1 Лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқыту ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Лексиканы оқытудың негізінде қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ. Іс- тәжірибе бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІV. Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Орта мектепте меңгерілуге тиісті лексиканың көлемі, лексикалық норманың көлемі лексикалық білім берумен анықталады. 5-10-сыныптарда бағдарлама мынадай талаптар қойған: „Белгілі бір мәтін мазмұнын айтқызу немесе оған пікір айттыру.Түсіну- жауап беру, анализ- интерпретация, пікір айту жолдарымен және түрлі стильде ауызша, жазбаша ойын жеткізе білуге дағдыландыру". Мектеп бағдарламасы бұл талаптарға байланысты лексиканы оқыту барысындағы икемділік пен дағдыларды анықтайды. Мәселен, 5-10-сыныптардағы лексикадан мынадай икемділік пен дағдысын қалыптастыруды талап етеді. „Тіл дамыту жұмысын жүргізгенде оқушылар сөздік қорын молайту, сөздерді, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құрай білуге үйрету" деумен бірге, сөйлем құрағанда айтылмақшы ойына байланысты синоним сөздерді таңдау, сөздік жұмыстарын жүргізуді ескертеді [1]. Ал Н.А.Купина сөйлеуге үйрету үдерісінде ең маңызды орын алатын материал -- лексика деп есептейді. [2].Белгілі бір тілді мегеру үшін лексиканы оқытудың өзіндік ерекшелігі бар. Адам қай тілде сөйлегісі келсе де, сөздік қордан өзіне қажетті лексикалық тұлғаларды білмесе, біріншіден, айтайын деген ойын жеткізе алмайды, екіншіден, басқа біреудің айтқан сөзін, ойын түсінбейді. Демек, адам сөйлесу, пікірлесу үшін тілдік қолданысқа керекті лексикалық құралдарды үйренбесе, тілдк қатынас та жүзеге аспайды. Өйткені адам сөйлей білу үшін айтайын деген ұғымға қатысты сөздерді және сол сөздерді дұрыс жұмсаудың амалдарын меңгеруі керек.
Адамдардың өзара пікір алмасуы тек сөзге ғана емес, сөзден басқа да лексикалық тұлғаларға қарағанда сөз тілдік қатынасдың ең негізгі құралы болып табылады. Лингвистикалық әдебиеттерде, негізінен, сөздің екі жағы қарастырылған. Ол- сөздің қалпы, яғни сыртқы пішіні (дыбыс арқылы айтылуы, әріп арқылы жазылуы); сөздің мағынасы, яғни ішкі мазмұны, мәні. Мәселен,Н.П.Бехтерева сөздің мынадай ерекшеліктеріне көңіл бөледі: пішіні (форма); мағынасы (значение); қызметі (назначение).
Оқушы сөзді қарым-қатынаста қолдана білу үшін, алдымен, сөз мағынасын түсінуі, білуі керек. Ал сөздің мағыналық құрамының өте күрделі екені белгілі. Тілдегі сөздердің көпшілігі көп мағыналы және ауыспалы мағынада да жиі қолданылады. Сонымен бірге сөздердің синонимдік, омонимдік, антонимдік мағыналық қасиеттері бар. Қарым-қатынаста сөздер мағыналық, стильдік қолдану жағынан да белсенді (актив) және сирек (пассив) қолданылатын сөздер болып ерекшеленеді. Сондықтан оқушының сөз мағынасын жақсы түсінуге қол жеткізу - өзекті мәселелердің бірі.
Сондықтан бұл зерттеудің мақсаты - оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың әдістемелік жүйесін жасау
Зерттеудің міндеттері:
oo лексиканы оқыту әдістемесін және оның зерттелуін қарастыру;
oo оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың педагогикалық - психологиялық негізін анықтау;
oo лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша ерекшелігін талдау;
oo оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың міндеттерін көрсету;
oo лексиканы оқытудың негізінде қолданылатын тиімді әдіс-тәсілдерді жүйелеу;
Диплом жұмысында мынадай зерттеу әдістері пайдаланылды:
Теориялық және тәжірибелік маңыздылығы:
Оқушылардың ауызша сөйлеу икемділігі мен дағдыларын қалыптастырудағы әдістемелік жүйесі қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіреді. Тыңдап түсіну мен айту әрекеті, мәтінді мәнерлеп оқу, ауызекі жүйелі сөйлеу қабілетін дамыта оқудың жаттығулар жүйесі жасалды. Зерттеу жұмысының нәтижесі бала тілін ғылыми теориялық жағынан зерттеушілерге материал болады.
Зерттеу жұмысы нәтижелері мектепте қазақ тілін оқытудың сапасын жақсартуға, танымын арттыруға көмегін тигізеді. Зерттеу жұмысындағы әдістемелік ұсыныстар мен ұтымды әдіс-тәсілдерді мұғалімдер өз тәжірибесінде, сабақ барысында, сабақтан тыс жұмыс пен семинарларда кеңінен қолдануына болады.
Диплом жұмысының құрылымы:
1.1 Лексиканы оқыту әдістемесі, зерттелуі
Лексиканы оқыту методикасы - мектепте оқылатын қазақ тілі материалдарын практикалық тұрғыдан оқушыларға саналы түсіндіретін ғылым саласы.
Осы саланы зерттеуде профессор Қ.Жұбановтың, академик І.Кеңесбаевтің, Ғ.Мұсабаевтың, Ә.Болғанбаевтың, Ғ.Қалиұлының көптеген зерттеу жұмыстары нәтижелі болды. Бұл қазақ тілі лексикасының біршама жетілген сала екендігін көрсетеді. Дегенмен лексика мен лексикология терминдерінің синонимдік қолданылуы лексикалық зерттеу объектілерін жүйелі қарастыруда біршама қиындық туғызады. Ғалымдардың пікірінше, лексика терминін лингвистиканың негізгі салаларының бірі деп танып, оның ғылыми объектілерін содан шығатын жүйе деп білу методикалық тұрғыдан тиімді болар еді. Ал лексиканы оқыту әдістемесі аз зерттелген сала. Алайда осы саланы зерттеуде орыс ғалымдары А.А.Текучевтің және М.Т.Барановтың зерттеулерінен методикалық бағыт алуға болады. Қазақ ғалымдарынан 1965 жылдан бастап қазақ тілін оқыту методикасына үлес қосқан Б.Кәтенбаеваның "Сөз құрамын" оқыту (1968), А.Айғабыловтың "Лексиканы оқытудың кейбір мәселелері" сияқты еңбектерін атауға болады.
1962 жылы жасалған жаңа бағдарламадағы өзгешеліктер, негізінен, мынадай бағытты көздеді: біріншіден, бағдарламаға "Лексика" бөлімі енгізілді. Бұның енгізілу себебі мектепте жүйелі түрде сөздікпен жұмыс істеу болмайтын, оқушыларға негізгі лексикалық түсініктер берілмейтін. Тек мағыналық ұғымдар (сөз мағынасы, омоним, антоним, синоним) ғана өтілетін. Сондықтан бағдарламада лексикаға арнайы орын берілді. Екіншіден, сөздің жасалуы бағдарламаға да, оқулыққа да енгізілмеген еді. Бұл материал тек "Сөз құрамы" деген атпен жол-жөнекей ғана өтілетін. Демек, оқушының тілін дамытуда болсын, логикалық ой-өрісін жетілдіруде болсын сөз тудыру, оның жасалуы жөнінен мәлімет берудің қажеттілігі ескерілді. Әсіресе, сөз тудыру мәселесі лексика, грамматика, орфография тарауларын оқытуда негізгі мәселелердің бірі деп саналып, бағдарламаға "Сөздің жасалу жолы" тақырыбы қосылды.
Осындай жұмыстардың нәтижесінде лексика тарауын оқытудың міндеттері мен мақсаттары анықталып, берілетін дидактикалық жаттығулардың тақырыптары мен көлемі белгіленді. Бұл лексиканы оқытудың білімдік, танымдық маңызы тіл білімі туралы ұғымды терең меңгертумен қатар, тілдің ең кіші бөлшегі - сөздің фонетикамен, мофологиямен, синтаксис және стилистикамен байланысын түсіне білуге, яғни бүкіл тілдік жүйені меңгерту аса маңызды екенін көрсетеді. Алайда, ана тілінде сөйлей білген адамның барлығы да сол тілдің заңдылықтарын, қыр-сырын, сыр-сипатын толық біле береді деуге болмайды. Сондықтан лексиканы оқытудың практикалық маңызы зор.
Фразеология жеке лингвистикалық пән ретінде XX ғасырдың 40-жылдары қалыптасты. Фразеологияның теориялық негізін қалаушылар ретінде француз ғалымы Ш. Баллиді, Ресей академигі В.В. Виноградовты атауға болады.. [ ]
Лингвоэкология аясында нормаларды қарастырған Н.Уәли: сөз мәдениеті ұғымы тілдік норма, этикалық норма, коммуникативті норма деп аталатын норманың үш типін қамтиды. Тілдік нормалар: орфоэпиялық норма, орфографиялық норма, лексика-фразеологиялық норма, грамматикалық (сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік) нормалар, - деп жіктейді
Әлкебаева: стилистикалық норма деп белгілі қолданыс аясында функциональдық стильдерде, оның барлық жанрларында стилистикалық ресурстардың мәнерлі әсем өрнегімен орынды қолдануын айтамыз, деп анықтап, оны екіге жіктейді: экспрессивті-стилистикалық, функционалды- стилистикалық Стилистикалық норма мен лексикалық норма тығыз байланысты болады, яғни стилистикалық норма стильдік қолданысты реттеуші өлшем болады. Лексикалық норма жеке сөздің мағынасы мен формасының өзгеруіне қатысты болады, яғни жеке сөздің өзі тұлғалық өзгеріске түсіп, соның ықпалынан басқа сөздермен лексикалық синтагматика құралғанда норма реттейді не өзі
де өзгеріп дамиды.
Қазақ ономастикасының зерттелу тарихына аналитикалық шолу жасалған еңбекте бұл саладағы зерттеулер 4 кезеңге бөлінген. Соның ішінде жалқы есімдерге қатыстылары мыналар:
1 кезең: 1950 - 1970ж.ж. (Т.Жанұзақов Лично-собственные имена в казахском языке 1961ж; Қазақ тіліндегі жалқы есімдер 1965ж; Қазақ есімдерінің тарихы 1971ж.)
2 кезең: 1970 - 1990ж.ж. (Т.Жанұзақов Очерк казахской ономастики 1982ж; Е.Керімбаев Атаулар сыры 1986; Қазақ емісдері 1988; В.МахпировСобственые имена в памятнике Х в. Дивану лугат ат-турк Махмуда Кашгарского 1980ж канд. дисс. )
3 кезең: 1990-2000ж.ж. (В.Махпиров Имена далеких предков 1997; М.Мұсабаева Қазақ тіліндегі антропонимиялық аталымдардыңэтнолингвистикалық сипаты 1995ж канд. дисс.;
4 кезең: ХХІ ғасырдың басы, жаңа кезең (Б.Көшімова Қазақ лексикасындағы бейонимдену үрдісі 2001ж; Б.Досжанов Қазақ тіліндегі көне антропонимдер 2003ж; Д.Керімбаев Қазақ фольклорындағы жалқы есімдердің құрамы мен этнолингвистикалық сипаты, 2004ж; Г.Аубакирова Идиоэтническая емантика и лингвостилистические функции собственных имен в художественном тексте 2004; А.Бахамова Уйгурские прозвища и их этнолингвистическая характеристика 2004; ).
Тілшіғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың қалыптасып баю барысындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында қарастырып, нақты антропонимдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі аттарына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай - Сүзербай, Өгізбай, Қарабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары - Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата, Үзікбай - Дөдеге, Жамантай - Жайсыз тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай - Қайырма, Қозыбақ - Кене, Жусанбай - Сыбақ, Қойлыбай - Жандық ата, Қамшыбек - Ат жүргіш, Бүйенбай - Жуан ішек, Еламан - Халық есен, Асубай - Тарпаң, Асыл - Бекзат ата, Ақылбай - Ой ата, Мергенбай - Атқышыл, Жылқыбай - Туар т.б.Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы есімдердің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша, әзірбайжанда күні бүгінге дейін шын аттар жасырын болған. Түркіменстанда әр баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасырын аты бар. Сібірдің солтүстігінде ер адамдарда екі ат болды, оның бірі - шын ат, ол сирек қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған.Қазақ жалқы есімдерін- антропонимдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай дейді:.
Бастапқы материалдар мәселесін көтеру қазақ лексикографиясында С.Жиенбаев еңбегінен басталады. А.Ысқақов қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне қажетті дәйектеме материалдарды жинастыру ісінің 1937 жылдан бері жалғасып келе жатқандығын жазады
Қазақ лексикографиясы бойынша жаңа зерттеулердің бірі - Г.Көбденованың Қазақ тілінің тарихи лексикографиясы: құрылымы мен ұстанымдары атты еңбегі . Автор картотекалық қордың сипаты, маңызы мен рөлі туралы айта отырып: Картотекалыќ ќор - кез келген лексикографиялыќ бастаманың, сөздіктер жасаудың негізгі базалыќ ќоры. Лексикография саласының ең өзекті саласы болып саналатын картотекалыќ ќорда карточканың саны, олардың тіл байлығын көрсете алуы, сөздер мен сөз тіркестерін ќаншалыќты жинай алуы, жазылған мысал-дәйексөздердің сол сөздер мен тіркестердің барлыќ мағынасын ќамти алуы, ќамтыған жағдайда сол мағыналарды саралауға, жіктеуге және дәлелдеуге олардың мүмкіншіліктерінің жетуі, мысал-дәйексөздерге алынатын авторлар мен деректемелер т.б. мәселелердің дұрыс шешілуі оның сапасын айќындай түседі - дейді.
орыта айтсақ лексикологияның дамуына үлес қосып,зерттеуге ат салысқандар көптеп кездеседі.Соныңішінде атап өтетін болсақ Ә.Болғанбайұлының,А.Айғабыловтың еңбектері өте зор.[ ]
Әдіскер-ғалымдар М.Т.Баранов,А.Р.Прудникова жаттығу әдісінің маңыздылығына тоқтала келіп,лексиканы оқытумен байланысты жүргізілетін жаттығу түрлерін сөздік және лексикалық жаттығулар деп екіге бөлді. Сөздік және лексикалық жаттығулар бір-бірімен тығыз байланысты,кей жағдайда оларды бір-бірінен айыру да қиын, өйткені екеуі де негізгі сөзбен жұмыс жасайды дей келіп, бұл ғылымдар лексикалық жаттығуларға лексикадан алған білімді бекітіп, осы негізде лексикалық іскерлікті қалыптастыру үшін жүргізілетін талдау жұмыстарына арналған жаттығуларды жатқызады.Ал сөздік жаттығуларға тілді сезінумен, сөзді дұрыс түсінумен және орынды қолдана білумен тығыз байланысты сөз тіркестерін жасау ,мазмұндама,шығарма жазуды жатқызады.
1.2 Оқу мақсаттары жүйесі негізінде лексикалық норманы оқытудың педагогикалық - психологиялық негізі
Психологияның жеке пәндер методикасын нақтылап түсіндіруде алатын орны ерекше. Оқу жоспарын жасағанда да, қазақ тілі бағдарламасы мен оқулықтарындағы оқу материалдарын іріктеуде де оқушылардың жас ерекшеліктері мен психологиялық ерекшеліктері ескеріліп отырады.Тіл мен ойлау өз ара байланысты. Тіл білімі оқушы бойында ой, сезім, түйсік, қабылдау, есте сақтау қабілетін, икемділік, мінез - құлықты қалыптастыруға ықпал етеді.
Оқыту теориясының даму принциптері, оның ішінде қазақ тілі әдістемесінің методологиялық негіздері қоғам өмірімен тығыз байланысты.
Біздің қоғамымыз ілгері дамыған сайын, оқыту процестерінің де мазмұны жаңарып, әдістері жетілдіріліп келеді. Оқыту прцесінде кездесетін себептілікті, байланыстылықты, тәуелділікті және даму жолдарын нақты ажырату үшін таным заңдылықтарын жете білудің маңызы зор.
Әрбір пәннің оқыту әдістемесі белгілі бір ғылымға негізделеді. Мысалы, әдебиетті оқыту әдебиеттану ғылымына, тарихты оқыту тарих ғылымынағ ал қазақ тілін оқыту әдістмесі қазақ тіл біліміне тығыз байланысты қаралады. Тілде дамымай, өзгеріске ұшырамай, бір қалыпта қалып қоятын мәңгілік еш нәрсе жоқ, бәрі де өзгереді, дамиды. Сондай өзгеру мен дамуды тілдің лексикалық жүйесінен көруге болады.
Оқу-тәрбие ісіндегі ең қажетті мәселе - мұғалімнің психологиялық жағынан дайындығы. Әсіресе, қазақ тілі оқытуда мынадай психолгиялық ерекшеліктерді меңгеру қажет болады: біріншіден, сөйлеу процесіндегі ерекшелік, екіншіден, жеке оқуышының ана тілін меңгеру қабілеті ескерілуі тиіс.Сондықтан, қазақ тілін оқытатын мұғалім өз пәнінің ерекшелігіне қарай психологиялыны жақсы білуі керек.
Лексиканы оқытуда оқушылардың материалды меңгере алуының психологиялық негізі сабақтың әрі әсерлі, әрі қызықты өтуіне байланысты. Сабақ психологиялық жағынан неғұрлым әсерлі болса, оқу материалын оқушылар соғұрлым терең түсінеді. Бұл - мұғалімнің шеберлігіне де қатысты мәселе. Қазақ тілі сабағын психологиялық жағынан өте тартымды етіп құру үшін, негізінен үш жағдайдың болуы шарт: бірінші жағдай:- сабақтың педагогикалық тұрғыдан ойдағыдай болуы. Оған қатысты міселелер шартты түрде: мұғалім мен оқушылардың сабақ кезіндегі қарым- қатынасы, мұғалімнің өзін-өзі ұстау мәнері, оның өнегелі үлгісі, сыртқы келбеті, бет-пішіні, сөйлеу мәдениеті, оқушыларға талап қоюмен бірге, оларды сылай да білуі және т.б. Мұғалімнің сабақта жеке оқушыны өзіне қарата, зейінін аудара білуі сынып ұжымын тегіс меңгере алуын қамтамасыз етеді. Сабақтың теориялық жағы негізгі фактілермен дәлелденіп, оның ғылыми мәні көңілге қонымды болса, ол оқушылардың логикалық ойлау ынтасын арттырады және сабақ оқуышларға әсерлі болады. Үшінші жағдай- сабақтың әдістмелік жағынан тиімді болуы. Бұл мұғалімнің материалды орынды қолдануна, көрнекі құралдар мен тәжірибе жұмыстарын тиісті кезінде көрсете білуге байланысты.
Қазақ тілін оқыту әдістемесі мен әдістемелік принциптері педагогика ғылымының білім-тәлім беру жөніндегі бар теорияларына оның дидактика бөліміне негізделеді.
Өйткені,дидактика барлық ғылымды оқыту жөніндегі тәсілдер жайындағы теорияның жиынтығы я педагогикалық ғылымның оқыту жолдары жөніндегі саласы. Сондақтан дидактикалық принциптертер әр пәнді оқыту әдістемесінің теориялық негізі боп есептеледі.Демек, қазақ тілін оның ішінде лексиканы оқыту әдістемесі тағы жалпы дидактикалық принциптерге сүйенеді.Олар мыналар:
1.Оқытудың ғылыми принциптері. Бұл принцип бойынша қазақ тілі пәнінің бағдарламалары мен оқулықтары бұл принципті басшылыққа алып жасалады. Оқытушы оқытудың ғылыми принциптерін түпсіз білумен біргe , оны сабақ- сабақ үстінде тура пайдалануы керек. Сонда ғана қазақтілінің заңдылығы бен лексиканың теориясын(ережесін, анықтамасын) қатесіз жеткізеді. Оны тіл білімі ғылымына байланыстыра отырып түсіндіруге, теориялық материалдарды әмсе практикалық әдеттену, мысалдар арқасында дәлелдеп отыруға болады.
2.Оқытудың жүйелілік принципі сабақ материалдарының логикалық жағынан бір ізбен сатылай құрылу, берілу тәртібін оқытудың жүйелілік принціпі дейміз. Айталық, лексиканы оқытуда сөз оның мағынасының ережелерін жете меңгермейінше, көп мағыналы, ауыспалы мәнерлі сөздерді айыру қиынға соғады. Аталмыш принцип бойынша бұрын өтілген тілдік материалды кәміл меңгергеннен кейін қана жаңа тақырып таныстырылады.
3.Оқытудың материалды дұрыс орналастыру принципі- оқу материалдарының дқрыс бір-бірімен сабақтаса орналасуы, берілуі үйретілетін материалды оқушының тиянақты, бірізділікпен қабылдауына мүмкіндік жасайды. Мысалы, қолдану аясы тар лексиканы оқығаннан кейін термин сөз, архаизм, историзм жіне т.б туралы түсінік беріледі. Мұны оқытудың дұрыс орналастыру принципі деп атаймыз.
4.Оқытудың алдын-ала болжау принципі- үйретіліп отырған материалдың келесі сабақтардағы материалды меңгерудегі тиімділігін алдын-ала болжау, соны ескере дамыту. Мысалы, бастауыш сыныптарда өтілетін тыныс белгілерінің ережелері 7-8 сыныптарда жүйелі қайталанады, еске түсіріледі.
5.Оқытудың саналылық принципі - үйретілген материалды оқушылардың құрғақ жаттамай, толық түсініп, саналы меңгеруі.Оқу материалдарын саналы түсіну үшін оқушылардың оқуға деген белсенділігі, ынтасы арттырылады, теориялық білімдерін іс-жүзінде қолдана білуге үйретіледі. Ережелер мен анықтамаларды саналы түсінуі үшін, оқушылар тіл фактілерін ұрыс ажырата білуге тиісЛексиканы оқытуда синоним мен омонимді шатастыру жиі кездеседі.
Бұл оқыту принципі оқулықтағы теориялық материалдардың мазсұны мен көлеміне оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай, әр оқушының жеке-дара қабілетіне, ақыл-ой өрісінің дамуына және білім көлеміне бейімделіп құрылуын талап етеді
6.Оқытудың тиянақты болу принципі- оқушылардың өрелі ой-санасын ғылыми негізделген дамыту үшін олардың меңерген білім дағдылары тиянақты болуы қажет. Білімнің беріктік принципін жүзеге ас ыруда жаттығу жұмыстарын жүйелі түрде ұйымдастыр у шешуші роль а тқарады. Қаза қ тілінде тақыр ыпқа са й үздіксіз бер ілген жаттығу жұмыстары оқушының іскер лігі мен дағдысын жетілдіре түседі.
7.Оқытудың теория және практика , өмірмен байланыстыру пр инципі а рқылы оқушылардың мектептегі оқу-тәрбие процесінде алған теориялық білімдерін өндір істе, іс-жүзінде қолдана білуге дағдыландырады. Мыса ы, мұғағім түрлі тіл да мыту, тіл ұстарту жұмыстарын жүргізу а рқылы оқушыны дұрыс сөйлей білуге, қа тесіз жаза білуге үйретеді, конференцияларда сөйлеуге, баяндама жасауға , мақала жазуға дағды береді. Мұндай дағды ұзақ, жүйелі жүр гізілетін жұмыста р арқылы іске асады.
8.Оқытудың көрнекілік пр инципі де басты роль атқарады.Көрнекілік принципі жөнінде К.Д.Ушинский былай деген: Көрнекі оқытуда ғы басты мақсат оқуышыны байқа ғыштыққа , оймен топшылауға жа ттықтыру және өзінің ба йқаға ндарын сөзбен а йтып беруге, сонда й-а қ одан логикалық қорытынды шығаруға үйрету болып т былады.
Мұғалім белгілі бір психологиялық ұстанымдарды дұрыс ескеріп отырса ғана , оларды сауатты түрде басшылыққа алса ғана тіл үйренуде осындай сезім туып, оқудың пайдалы, тиімді, нәтижелі болуына ықпал етеді. Ол ұстанымдар:
- Оқушының бұрын меңгерген біліміне сүйеніп үйрету ұстанымы;
- Сезімталдық ұстанымы ;
- Қарым - қатынас ұстанымы;
- Жүйелілік пен жалғастық ұстанымы.
Осы ұстанымдарға тоқталайық.
Оқушының бұрын меңгерген біліміне сүйеніп үйрету ұстанымын ескеру - сабақты үш бөлімге бөлу:
1. Білемін
2. Білгім келеді
3. Білдім. Мен баймын, мен баймын
Бұл ұстаным оқушының берілген тақырып бойынша бұрынғы білімін есте сақтауын қажет етеді. Берілген тақырыптың негізін түсіну қабілеті бұрынғымен байланыстырылып отырып, түрлі әдіс - тәсілдер арқылы
жүйелі тәртіпте ұсынылған жағдайда ғана жүзеге асады.Жаңа білім бұрынғы білімді кеңейту қажеттілігін туындатады.Бір нәрсеге үйрету үшін үйренушінің білімін дұрыс қолдануына мүмкіндік берілуі шарт.Егер бұлай болмаған жағдайда ,оқушының ынтасы төмендейді.Басқа тілді меңгеру алған білімін қайталауды талап етеді.
Сезімталдық ұстанымы мұғалімнен оқушының тіл үйрену жолындағы қиындықтары мен табыстарын, сенімі мен күдігін, қуанышы мен ренішін дер кезде дәл сезініп, оған сол кезде адамгершілікпен,жанашырлық сезіммен көмек көрсетуін талап етеді.Білім беру оқушының өзіне өзі сенуіне, жоғары талғамына және қабілетінежәрдемші болуы керек.Оған ешқашан сен білмейсің деген сөз айтылмауы керек.Мұғалімнің ,мүмкіндігінше, оқушының тапсырманы орындауына, табысқа жетуіне сезімталдықпен жәрдем көрсеткені жөн.
Қарым - қатынас ұстанымы - оқушының тілді өз әрекеті арқылы үйренуін көздейді. Оқушы үйреніп отырған тілде неғұрлым көп қарым - қатынас жасамаса, ол тілді жеткілікті үйрене алмайды.Қарым - қатынастың белсенділігін арттыруда сұрақ берудің мүмкіндіктері зор.
Сұрақ беру ойды қозғайтын белсенді әрекет. Мен өз тәжірибемнен сұрақтар арқылы оқушылардың ақыл - ойын , тілін қазақ тілінде жұмыс істеуге,әр тақырыптағы сөздік қорын байытуға мүмкін дей аламын.
Жүйелілік пен жалғастық ұстанымы мұғалімді жүйесіздік, шашыраңқылық, бір - бірімен байланыспайтын жұмыстар жүргізу сияқты қателіктерден сақтандырады.Ол тілдік бірліктерді, мәтіндерді, пікірлесуді ,тәсілдерді қолданумен шектелмей, өз бетінше тілдік қатынасқа саналы түрде түсуін қамтамасыз етуді көздейді.Тілді саналы меңгеру оқушының оқу мотивіне қанағаттануына, оған сеніміне, қабылдауына, қызығушылығына, осыдан туатын тілді үйренудегі белсенділігіне байланысты.Саналылық - жаңаша оқу технологиясының негізгі бір тірегі..
Қазіргі таңда лексиканы оқытудағы педагогикалық жағдайларды жақсартуда оқыту технологияларының мынадай түрлерінің элементтерін қазақ тілі сабағында қолдануға болады.
1. Дәстүрлі оқыту
2. Дәстүрден тыс оқыту
3. Дамыта оқыту
4. Деңгейлеп оқыту
5. Сатылай талдап оқыту
6. СТО
7. Үш өлшемді деңгейлеп оқыту
8. Модульдік оқыту технологиясы
9. Ойын арқылы оқыту
10. Проблемалық оқыту
11. Түсіндіре оза оқыту
12. Бағдарлап оқыту технологиясы
13. Тірек белгілері арқылы
14. Білім беруді ізгілендіру технологиясы
15. Интерактивті оқыту
16. Зерттеу - жобалау оқыту технологиясы
Осы технологияларды қолдану барысында оқушы бойында жеке тұлғалық қасиеттерді дамытуға болады. Қолданылып жүрген жаңа педагогикалық технологияның негізінде:
- Әрбір оқушының жеке және дара ерекшеліктері ескеріледі ;
- Оқушылардың қабілеттері мен шығармашылықтары артады;
- Оқушылардың өз бетінше жұмыс істеу , іздену дағдылары қалыптасады.
Лексиканы оқытудағы педагогикалық жағдайларды дамытудағы іс-тәжірибелерден мысал:
Оқыту барысындағы мақсат - туған тілдің қыр-сырын, табиғатын таныта отырып, ертең өмірден орынын таба алатын, өзіне сенімді, нағыз ұлтжанды, парасатты ұрпақ тәрбиелеу. Ол үшін педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен пайдаланып, тәжірибені байыта білу керек.
Осы мақсатты жүзеге асыру жолында сан қилы тиімді әдіс- тәсілдерді қолдану арқылы сабақтың сапасын арттыруға көңіл бөлу қажет. Өткізетін сабақтардың мазмұны мен құрылымын үнемі өзгертіп, аралас, интегралдық семинарлар, диспуд, саяхат сабақ, ойын, баспасөз конференциялары, модульдік, концерт сабағы, деңгейлеп оқыту, блок, сахналандырылған, т.б. оң нәтижелерге жетуге болады.
Жұмыс барысында модульдеп оқытуда ,оқушы білімді өздігінен пайдалана білу сияқты іскерлік дағдылармен қаруланады. Мұғалім тарапынан баламен өзара ортақ тіл таба отырып, оқушы мәдениетін көтеруге ықпал жасау жағы ескеріледі.
Лексиканы оқытудағы педагогикалық жағдайларды жандандыруға жаңа технология әдістерін қолдану - бұл әр баланың жүрегіндегі сезім - талшықтарын, қиялындағы ойды ояту, шығару, қабілетін ашу. Логикалық ойлау қабілетін дамыту, шығармашылығын жетілдіру. Баланың тапқан жаңалығын сыртқа шығару, талдау. Қазақ тілін оқытуда қай технологияны сабақта қолдансаң да, осы тұжырымды басшылыққа алу керек. Сонда ғана оқушылардың білім сапасын арттыруға қол жеткізе аламыз. Осы орайда, Сабақ беру - үйреншікті жай шеберлік емес, ол - үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер,-деген Жүсіпбек Аймауытовтың сөзін айта кету артық болмас.
Лексикалық материалды таңдау, сұрыптауда сөздің төмендегідей қасиеттеріне ерекше көңіл бөлу қажет:
1. Сөздердің қолдану жиілігі
2. Сөздердің жеңіл-қиындығы
3. Сөздердің синонимдік қасиеті
4. Сөздің тақырыптық қажетіне сәйкестігі
5. Екі тілге ортақ сөздерді санатқа кіргізбеу
6. Сөздің тілдік ерекшелігін қамтуы
7. Сөздің оқушының психологиялық ерекшелігіне сәйкестігі
8. Сөздің оқулықта қайталану жиілігі.
Сөздік жұмысы әр сабақ үстінде, жыл бойында, бүкіл оқу кезеңінде белгілі жоспармен, жүйемен жүргізілуі тиіс. Оқушы сабақ сайын жаңа сөз үйреніп отырады. Оқушыға үйретілетін жаңа сөз мәтінде, сұхбат жаттығуларда қолданысымен байланыста беріледі. Әр сабақта үйретілетін жаңа сөзді оқушының күнделікті өмірде, қарым-қатынаста қолданылатын белсенді сөздігіне айналдыру оқушының сөздік қорын байытудағы негізгі мақсат болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін төменде көрсетілген жұмыстарды атқарудамын.
1. Жаңа сөз мағынасын оқушыға анық түсіндіру
2. Дұрыс айтылымды қалыптастыру (жеке, бірге қайталау)
3. Сөз тіркесін құрастыру
-оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып (жай сөйлем, монолог, диолог, күрделі сөйлем, әңгіме құрастыру) жұмыс түрлерін орындатамын. Бастауыш сыныптарда жаңа сөздер кездесетін шағын өлең шумақтарын, жұмбақ, жаңылтпаштар жаттатқызу да оқушының сөздік қорын байыту үшін тиімді шараның бірі. Орта буын оқушылары жаңа сөздерді қолдана отырып диалог немесе монолог құрастыруға болады. Жоғары буын оқушыларына да осы сияқты монолог, диалог, әңгіме құрастыру тапсырмаларын орындату арқылы сөздік қорларын байытып, жаңа сөздерді қарым-қатынаста пайдалану дағдысын қалыптастыруға болады.
-аталған жұмыс түрлері сөздердің ұмытылмауына үлкен ықпал жасайды және сөздерінің қолданысын үйренуді бекітеді.
-оқушы қазақ тілінен меңгерген бай сөздік қорын қарым-қатынаста қолдана алмаса, тіл білген болып саналмайды. Сондықтан оқушының сөздік қорын байыту сөздердің сөйлеуде қолданысына жаттықтырумен бірге байланыста жүргізіледі.
Лексиканы оқытудың принциптері
Мектепте лексиканы оқытуда оның тиімділігін арттыру үшін алға қойылатын негізгі принциптерді саралап алудың үлкен мәні бар.
Лексиканы оқыту әдістемесінде негізінен төрт принцип бар. Оның біріншісі - сөз мағынасын оның (сөздің) аңғартатын болмысымен (зат, сын-сапа, сан, қимыл т.б.) салыстыру; екіншісі - лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны салыстыру, үшіншісі - семантикалық-мағыналық принцип, төртіншісі - дмахрониялық принцип.
Бұл төрт принципке жеке-жеке тоқталамыз.
Бірінші принцип - сөзді болмыспен салыстыру.
Қазақ тілінің сөз байлығын үйрену немесе игеру өмірді, өмірдегі сан алуан құбылыстың өзін, оның сын-сипатын ұғумен қатар жүретіні белгілі. Өйткені белгілі ұғымға телінбеген сөз есте де сақталмайды, өмірге қажет те болмайды. Өмірде нендей жаңа зат, жаңа ұғым пайда болуына қарай, жаңа сөз пайда болатыны сияқты, ол сөздердің әжетке жарауы да, жарамай, қолданылудан түсіп қалуы да сол зат не ұғымға тікелей байланысты. Мектеп бағдарламасында бұл әдісті қолданудың әдістемесі қалай дегенге келсек, ең бірінші заттың суретіне қарап атау, не естіп, оның суретін табу әдісінің үлкен мәні бар. Әрине, бұның қарапайым әдісі ретінде аңғарылуы да мүмкін. Өйткені мұндай әдістер көбінесе балалар бақшасында, бастауыш мектептің алғашқы сабақтарында жиі кездеседі. Ал біз әңгіме етіп отырған 5-6 сынып бағдарламасында қалай қолданылмақ. Айталық, 5-сыныпта сөздің мағыналық топтарын оқытуда сөздің мағынасын заттың суретімен салыстыру лексиканың көп мағыналы сөздер, синоним, омоним, антоним сияқты категорияларын танытуға үлкен септігін тигізеді. Бір заттың атауы екі не одан да көп сөзбен аталса, ондай сөздерді синоним болатынын (шолақ, қысқа, келте т.б.) немесе бірнеше зат бір сөзбен аталса, омоним болатынын, бір-біріне ұқсас бірнеше затты бір сөз аңғартса, көп мағыналы сөз болатынын түсіндіру үшін
өте қажет әдіс болып табылады. Мектеп оқулығында бұлайша салыстыру әдісіне негізделген суреттер берілген. Оны мұғалім көбейтіп қолдануына әбден болады Өйткені тіліміздегі сөздерді оқушы біліп, оны қолданып тұрғанымен ішкі сырын, мағыналық қатпарларын, стильдік өңін анық тани бермейді. Тілдің күрделі мәселе екені, оны жастай үйреніп, сол тілде сайрап сөйлеп тұрғанның өзінде адам баласы өмір бойы үйренумен өтетіні белгілі. Олай болса, сөз туралы ұғым, оның қажеті қанша үйренген сайын, қыр-сыры молая беретін байлық. Сондықтан бұл принципті мектеп бағдарламасында лексика бөлімін оқушыларға саналы үйретудің бірден-бір қажетті жолы деп есептеуге болады.
Екінші принцип - лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны салыстыру. Бұл принцип лексикалық құбылысты нақтылап, анықтап, дәлелдеп тануға, сөйлеу, жазу кезінде лексикалық қателерді болдырмауға көмектеседі. Мысалы: антоним, синоним, омонимдерді, көп мағыналы сөздерді оқытқанда, олардың (сөздердің) лексикалық мағыналарына көңіл бөлеміз де грамматикалық мағынасына көңіл аудармаймыз. Айталық, омонимдерді өткенде дыбысталуы бірдей бола тұра басқа-басқа ұғымды аңғартатын, бір-біріне байланысы жоқ сөздер деп түсіндіреміз де пысықтау кезінде болсын, жаттығу, қайталау кезінде болсын, осы ізбен кете береміз. Грамматикалық мағынасы аталмайды.
Шындығында, омонимдердің грамматикалық мағынасына көңіл аударып, олардың бір сөз табынан да, әр түрлі сөз табынан да (түс - зат есім, түс - етістік т.б.) бола беретінін салыстыра түсіндірсек, тақырыптың мазмұны ашыла түседі, омоним сөздердің мәні де толықтырылады, сөйтіп, лексикалық мағынаны жаұсы түсінуге мүмкіндік туады.
Ал мұндай мысалдарды қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен оқушылар өздері тауып, лексикалық, грамматикалық мағыналарын салыстыру арқылы көп мәселені үйренеді. Мысалы, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен албан және албыр деген екі сөзді қарап көрейік.
1. Албан, зат есім. Алым, салық.
2. Албан, зат есім. Албанияның негізгі халқы, ұлт.
1. Албырт, сын есім. Беті қайтпаған, тауы шағылмаған.
2. Албырт, зат есім. Делбе (ауру).
3. Албырт, етістік. 1.Албырау, қызару. 2.Көңілдің әр нәрсеге кетуі.
Егер оқушыларға осы албан және албырт сөзінің түсіндірме сөздікте берілуін, олардың екі сөз емес, бес сөз екенін (алдыңғысы 2 омоним, соңғысы - үш омонимге бөлінетінін), бірақ олардың омонимдік мағыналары бір сөз табы аясында да (мысалы, албан сөзі тек зат есім), әр түрлі сөз табы аясында да бола беретінін (албырт сөзі омонимдес зат есім, сын есім, етістік болып тұр) салыстыра түсіндірсек, олардың әрі лексикалық мағынасын, әрі грамматикалық мағынасын игертеміз. Мұндай салыстырула синоним, антонимдерді өткенде де ойластырып отырған жөн. Әсіресе түсіндіру дерексіз ұғымды білдіретін сөздердің лексикалық мағынасын ашып түсіндіруге қажет болады. Өйткені үшін дерексіз ұғымдарды аңғартатын сөздердің мағынасын ашу деректі ұғымды аңғартатын сөздердің мағынасына қарағанда әлдеқайда қиын.
Лексиканы оқытуда әрбір лексикалық категорияларды түсіндіру лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаны қатар қойып салыстыру арқылы жүрсе ғана ұтымды болады. Бұлайша түсіндіру - лексикалық мағынаны ашуға көмектесумен бірге, оқушылардың грамматикалық ұғымдарды да бойына сіңіре беруіне, сөздердің қолданылу аясын тереңдей білуіне мүмкіндік жасайды.
Үшінші принцип - семантикалық принцип. Бұл припцип сөздердің әр түрлі сөздермен мағыналық байланысына қарай лексикалық парадигма жасау қабілетімен байланысты. Лексикалық парадигма дегеніміз айналадағы заттар мен құбылыстардың бір-біріне қатысы қандай болса, оларды аңғартатын сөздердің де бір-біріне қатысы сондай болады. Мысалы, өзара қатыстылығы арқылы бір атауға топталатын сөздер болады. Айталық, таңертең, сәске, түс, намаздыгер, намазшам, кешқұрым сөздері бір күн ішінде болатын мезгіл атаулары; тал, терек, қарағаш, қараған, сәмбі, өрік, алма т.б. сөздер ағаш сөзінің мағынасына енеді; қол, аяқ, иық, тізе, арқа, құлақ, мұрын т.б. сөздер дене мүшесіне жатады. Сондай-ақ синоним, антоним, көп мағыналы сөздер де өз ішінде белгілі мағыналық қатысқа ие. Сөйтіп лексикалық парадигма дегенде осындай өзара мағыналық байланысы бар сөздердің тобын айтамыз. Сондықтан семантикалық принцип көп мағыналы сөздер мен омонимдерді, көп мағыналы сөздер мен антонимдерді, синонимдер мен түбірлес сөздерді үйренуде қолданылады. Сондай-ақ өзара бір атау топтарға бөлінетін сөздерге көңіл аудару да лексикалық мағынаны аша түсетін тәсіл екенін есте сақтаған жөн. Мысалы, шабуылшы, қорғаушы, жартылай қорғаушы, қақпашы сөздерін спорттың футбол атты түрімен ғана түсіндіріп, мағынасын аша аламыз. Сондықтан тіліміздегі көптеген сөздердің лексикалық мағынасын тек семантикалық принцип арқылы түсіндіруге болады. Сондай-ақ бұл принцип сөздердің сөз тіркесі және сөйлем ішінде өзара мағыналық байланысу жолын аңғаруға да көмектеседі. Өйткені қандай сөз болмасын ешқашан тілде жеке өмір сүре алмайды, қандай да бір басқа байланыста қолданылып, әжетке жарайды. Мысалы, есік сөзі ашу, жабу етістігімен байланысты айтылғанымен, ұшу, жүру, кету, келу сияқты қозғалысты білдіретін сөздермен байланыспайды. Бірақ тілдің ішкі мүмкіндіктеріне қарай, бір-біріне байланысы жоқ ұғымдарды образды ойлау жүйесімен айту арқылы байланыстыратын кездер де болады. Мысалы, барқыт түн, алтын дән, ақ алтын, алтын күз т.б. Сондықтан
оқушыларға сөздің лексикалық мағынасын түсіндіруде семантикалық принцип осындай сөз қолданыс түрлеріне қарай да айқындап ұқтыруға мүмкіндік береді.
Төртінші принцип - диахрониялық принцип. Бұл принцип тіліміздегі сөз байлығының пайда болу, жасалу, қалыптасу тарихын халық өмірімен салыстыра түсіндіруге негізделген, ол көбінесе 5-сыныптағы басқа тілден енген сөздер, көнерген сөздер мен неологизмдер, кәсіби сөздер туралы ұғымды оқушыларға түсіндіруде қолданылады. Сөйтіп, диахрониялық принцип - оқушыларға сөздің тарихын, шығу тегін не пайда болу себебін ашып түсіндіру жолымен лексикалық мағынаны анықтау үшін қажет. Бұл принцип сырттай қарағанда оқушылар үшін тым күрделі көрінуі де мүмкін. Мәселе онда емес. Біз бұл жерде сөздің этимологиясын ашу үшін жасалатын күрделі талдауға бармаймыз, тек 5-сынып оқушыларының өз ұғымына сай, оқулық материалы көлемінде ғана жүргізіледі. Мысалы, орыс тілінен енген машина, трактор, комбайн, колхоз сияқты сөздердің тілімізге енуінің себебі қазақ халқының тарихымен ашылуға тиіс. Немесе көнерген сөздерді, неологизмдерді де халық тарихымен салыстырып, би, хан, уәзір сияқты сөздерді қазір халық неге қолданбайды, не үшін спутник, ұшқыш сияқты сөздер пайда болды? дегендей сұрақтар төңірегінде әңгіме жүргіземіз.
Оқушылар бұлай салыстыру әдістері арқылы басқа тілден сөз ену, кей сөздің көнеріп, кей сөздердің тілімізде жаңадан пайда болып жатуы қазақ халқының тарихындағы өзгерістерге, даму жолына байланысты екенін аңғарады. Мысалы үшін оқушыларға тың сөзін талдатсақ, қазақ халқының өміріндегі ұлы өзгеріске байланысты екенін аңғарады. Айталық, әуелі оқушыларға тың сөзінің бұрын сын есімге жататын сөз болғанын, тың күш, тың көлік, тың жер сияқты зат есімге анықтауыш ретінде тіркесетінін түсіндіре келіп, қазіргі тың сөзінің лексикалық мағынасын талдап, оның зат есімге айналғанын аңғарғуға болады: Тың игеру кезінде ондағы кездескен тұрмыстағы қиыншылықтарды қайта сөз ететін болсақ, олар шынында да уақытша қиыншылықтар еді.
Бұл сөйлемдерде тың сөзі бұрынғы сынды аңғартатын мағынасынан алыстап не? деген сұраққа жауап беретін белгілі бір территорияны, елімізге әйгілі астықты өлкені аңғартып тұр. Оқушылар тың сөзінің ішкі мағынасындағы өзгеріс қазақ халқының мекені Қазақстанда болған тың игеруге, ұлы оқиғаға байланысты туғанын түсініп, сөз бен халық тарихы бір-бірімен сабақтас, жалғас жататынын түсінеді. Сөз тарихы мен халық тарихын салыстыра түсіндіру әр түрлі жолмен жүргізілуі мүмкін. Кейде сөз тарихы баяндалатын қысқа мәтіндерді жаттығу ретінде пайдалану арқылы, сөздің қайдан, қалай келгенін, қалай пайда болғанын білдіруге болады.Мысалы, Шаруалар қайсы елде болса да, мехнатты өмір кешіп, мұқтаждықта қорлық көрген. Әліпті таяқ деп білмейтін ауыл адамдарын қалалықтар қас надан деп мазақтап, кеудесін керіп кердеңдеген.
Шаруаларға менсінбей қараудың өзі осы Клоун атауынан да аңғарылады. Өйткені бұл сөз латынша Колонус, яғни ауыл тұрғыны деген сөзден шыққан.
2.1 Лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша ерекшелігі
Білім беру жүйесіндегі жаңару - дүниежүзілік білім кеңістігіне ену, бәсекеге қабілетті болу үшін аса маңызды. Лексиканы жаңа мазмұнда оқытудың негізі шәкірттердің мектепте алған білімді қолданысқа жарата алатын, функционалдық сауаттылығы қалыптасқан, ұлттық құндылықтарды зерделеген, жаһандық жаһандану үдерісінде қабілетті, зерделі, ойлы, түрлі жағдаятқа бейімделген, қоғамнан өз орнын таба білетін жеке тұлғаны тәрбиелеуге негізделген.
Білім мазмұнын жаңарту тікелей шығармашылық ізденістегі мұғалімнің кәсіби шеберлігіне байланысты. Мұғалім көп әдісті қолдана отырып, оны өзіне сүйеніш, қолғабыс нәрсе есебінде пайдаланған дұрыс,-деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазіргі заман талабына сай білім беру мәселесі сол қоғам мүддесіне сай болуы қажет. Өз ісінің шебері ғана жоғары жетістіктерге жетеді. Қазіргі таңда пәнді жақсы, терең білетін, күнделікті сабақтағы тақырыпты толық қамту, оны оқушыға жеткізу, оқытудың дәстүрлі және ғылыми жетілдірілген әдіс-амалдарын, құралдарын еркін меңгеру, оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыра отырып дарындылығын дамытудағы іздену-зерттеу бағытындағы тапсырмалар жүйесін ұсыну өмір талабы.
Бұл бағдарламаның дәстүрлі бағдарламадан басты ерекшелігі:
1. Пән мазмұнының спиралді қағидатпен берілуі. Яғни пән мазмұны қарапайымнан күрделенуі.
2. Блум таксономиясы бойынша оқу мақсаттарының иерархиясы;
3. Бір білім беру аясындағы және пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру мақсатында ортақ тақырыптардың берілуі
4. Оқу үдерісін ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді жоспарлар арқылы ұйымдастыру;
5. Оқытудың тәрбиелік әлеуетін арттыру, оқушының адамгершілік-рухани қасиеттерін қалыптастыру
6. Білім беру деңгейлері аралығында пән бойынша сабақтастықты ескеруге мүмкіндік беретін толық оқу курсы бойынша педагогикалық мақсат қою;
7. Бөлімдердің мазмұны мен ұсынылған тақырыптардың уақыт талабына сәйкес келуі, әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға назар аударылуы;
8. Оқытудағы жүйелі-әрекеттік ұстаным (оқушының білім алу үдерісіне белсенді қатысу)
Оқу бағдарламасында, оқу жоспарында, оқулықтарда лексикалық, логикалық мәтіндерге және танымдық тақырыптарға басымдылық берілген. Лексикалық мәтіндердің молдығы бірінші кезекте оқушының сөйлеу мәдениетін, сөздік қорын, коммуникативтік тілдік қарым-қатынастарын жетілдіреді. Оқу жоспарындағы әр бөлім оқушы үшін күнделікті қолданыстағы маңызды тақырыптар.
Енді бір ерекшелік оқу жоспары бойынша оқу мақсатының айқындылығы, нақтылығы, бірізділігі, жүйелілігі болып табылады. Оқу мақсаттары мұғалім мен оқушыларға болашақ қадамдары жөнінде өзара ой бөлісуге, оларды жоспарлау мен бағалауға мүмкіндік беретін бірізділік пен сабақтастықты көрсететін төрт бөлімнен тұрады:
· тыңдалым және айтылым,
· оқылым, жазылым,
· әдеби тіл нормалары.
Оқу жоспарында көрсетілген оқу мақсаттары оқушылардың айтылым, тыңдалым, жазылым, оқылым әрекеттерін қамти отырып, коммуникативтік дағдыларын сенімді қалыптастыруға, сол негізде күтілетін нәтижеге қол жеткізуге бағытталған. Пән мұғалім сабақ жоспарын құруда лексикалық тақырыпты басшылыққа ала отырып, сынып деңгейіне, тақырып қажеттілігіне қарай бір академиялық сағатта бір немесе екі коммуникативтік әрекетті негіз етіп алады, ал басқа коммуникативтік әрекеттер жанама түрде қолданыла береді. (Мысалы, тыңдалым айтылым, оқылым жазылым). Әрбір әрекет бірнеше оқу мақсаттары арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Сабақ жоспарын құру барысында коммуникативтік әрекеттің барлық түрін бір деңгейде қатар алмаған дұрыс. Олардың бірі не екеуі негізгі болса, қалған екеуі жанама түрде дамытыла береді. Мұғалім орта мерзімді жоспарда ұсынылған лексикалық тақырыпқа бөлінген оқу мақсаттарының орын тәртібін сабақ түрі мен әдістерінің қажеттілігіне қарай өзгерте алады.
Лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша тағы бір ерекшелік, білім алушыларды құндылықтарға және дағдыға бағыттаушылық анықталған және осы құндылықтар мен дағдыларды оқушы бойында қалыптастыру көзделген.
Құндылықтар
· шығармашылық және сын тұрғысынан ойлау;
· қарым-қатынас жасау қабілеті;
· өзгелердің мәдениетіне және көзқарастарына құрметпен қарау;
· жауапкершілік
· денсаулық, достық және айналадағыларға қамқорлық көрсету
· өмір бойы оқуға дайын болу.
Дағдылар
· сын тұрғысынан ойлау;
· білімді шығармашылық тұрғыда қолдана білу қабілеті;
· проблемаларды шешу қабілеті;
· ғылыми-зерттеу дағдылары;
· тілдік қарым-қатынас дағдылары;
· жеке және топпен жұмыс істей алу қабілеті
· АКТ саласындағы дағдылар.
Аталған құндылықтар мен дағдыларды білім алушылар мен тәрбиеленушілердің бойына сіңіру қалыптастыру барысында қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің арқалар жүгі айрықша.
Саралап оқыту да лексиканы оқытудың жаңартылған білім беру жүйесі бойынша бір ерекшелігі. Білімді меңгертуде Блум таксонамиясын қолдану және оқу мақсаттарына негізделген қысқа мерзімді сабақ жоспары арқылы саралап оқытуды іске асыруға мүмкіндік мол.
Орта білім мазмұнын жаңарту аясында әзірленген оқу бағдарламалары оқушылардың сыныптан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz