Қырыққабат дақылының зиянкестері және олармен күресу шаралары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-4
I Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-13
1.1. Алматы облысының топырақ - климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-20
1.2. Қырыққабат дақылының биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-23
II Экспериментальды бөлім
2.1. Зерттеу нысаны және әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-27
III Негізгі бөлім
3 Тыңайтқыштарды қолдануға байланысты қырыққабат дақылы егістігі қара-қоныр топырағының агрохимиялық көрсеткіштерінің өзгеруі
3.1 Қарашіріндінің мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28-30
3.2 Топырақтағы минералды азоттың, жылжымылы фосфордың және алмаспалы калийдың мөлшеріне минералды тыңайтқыштардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31-36
3.3. Агрохимиялық картограммалар және өсімдіктерге керекті тыңайтқыштарды анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36-39
4. Қырыққабат дақылының бактериозды ауырулары мен зиянкестері және олармен күресу шаралары
4.1 Қырыққабат дақылының бактериозды ауырулары және олармен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40-42
4.2 Қырыққабат дақылының зиянкестері және олармен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42-44
5. Қырыққабат дақылының сапасына минералдық тыңайтқыштардың әсері және қолданылған тыңайтқыштардың экономикалық тиімділіктері
5.1 Қырыққабат дақылының сапасына минералдық тыңайтқыштардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-46
5.2 Қырыққабат дақылына қолданылған тыңайтқыштардың экономикалық тиімділіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46-48
6. Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53-54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55-59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60-61
Кіріспе
Қырыққабат - екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы жуан болып, қысқа сабағын, жапырақтарын және қауданын, екінші жылы гүл өркендерін, бұршаққындарын және тұқымдарын қалыптастырады. Сабақтың ішкі жағындағы бөлігін ішкі (өзек) оның сыртындағы төменгі бөлігін сыртқы зігірік деп атайды. Сыртқы зігірігі қысқа (10-15 см) сұрыптар жеңіл. Құрғақ құмды жерлерге, ал ұзын зігіріктілері (25 см асатындар) ылғалды шымтезекті және су жайылмасындағы, биік түптеуге болатын топырақтарға бейімделген және олардың өнімін машинамен жинауға болады.
Қырыққабат жемісінің - ұзындығы 8 см дейін болады екі ұялы бұршаққын. Тұқымдары өте ұсақ, диаметрі 1,5-мм-ге жуық, түсі ашық сұрдан қара қоңырға дейін өзгереді. 1000 дәннің массасы 2,5-4 г жуық. Қырыққабаттың жекелеген түрлерін тұқымдарының сыртқы түрі бойынша ажырату өте қиын.
Қырыққабат - топырақ құнарлығына талап қойғыш өсімдік. Оған ең жарамды саздық, ылғалды жақсы ұстайтын топырақтар, сондай-ақ құнарлы өзен жайылмалары қажет. Ол қышқыл топырақтарда өте нашар өседі. Ең қолайлысы - топырақ ерітіндісінің реакциясы сәл қышқылдау (рН -6) болғаны дұрыс. Жоғары өнімді қырыққабат қоректік заттарды мол сіңіреді, кеш пісетін сұрыптары ерте пісетіндерге қарағанда, топырақ құнарлығына жоғары талап қояды.
Қырыққабат гектарынан 800 ц өнім бергенде топырақтан 220-230 кг азот, 60-70 кг фосфор, 200-220 кг калий сіңіреді. Бұл бидайдың 30 цга өнімге шығарған заттарынан 2,5 есе жоғары. Қырыққабат жапырақтары қарқынды өсу кезеңінде көбірек азотты, ал қауданы қалыптасқанда фосфор мен калийді сіңіреді.
Қазіргі кезде қырыққабат әлемде 800 мың-ға жерге өсіріледі. ТМД елдерінде оны өсіруде бірінші орында: жылдағы егіс көлемі бойынша 250 мыңдай га. Ерте пісетін сұрыптарының орташа өнімділігі - 100-200 цга, кеш пісетіндерінікі - 300-400 цга. Бәр қауданның массасы 16 кг дейін болады. Қазақстанда қырыққабатты 15 мың га артық жерге өсіреді. Негізгі егістіктері Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында орналасқан. Қазақстанның солтүстігінде қырыққабат 3,4 мың га жерде өсіріледі. Шаруашылық тұрғыдан алғанда егістіктің 65%-ы үй маңайындағы шаруашылықта орналасқан. Ең жоғары өнімділік шаруа қожалықтарында және үй маңайындағы жерлерде. Қазақстанда ең жоғары өнімділікті Алматы облысында (260-275 цга) жинауда.
Ақ қауанды қырыққабаттың ерекшелiгi қысқа мерзiм iшiнде көп мөлшерде органикалық заттар түзетiн және қоректiк заттарды қарқынды пайдаланатын өсiмдiк. Оның көшетi егiстiкке отырғызылған соң алғашқы айында баяу өседi және шамамен 8‚5% азот‚ 6‚7% фосфор және 7‚5% калий пайдаланады. Ал бас жарған кезде өзiнiң өсiп-жетiлуi кезiнде қажет болатын азот‚ фосфор‚ калийдiң 85%-тiн пайдаланады.
Тақырыптың өзектілігі. Елімізде, оның ішінде Қазақстанда азық-түлік программасын орындауда қырыққабат дақылының адамға да, малға да азықтық қасиеті орынды бағаланып отыр. Сондай-ақ өнеркәсіпте бағалы шикізат есебінде әр түрлі мақсаттарға пайдаланылуы біздің республикамызда қырыққабатты кең көлемде өсіру қажеттігі мен мүмкіншіліктерін айқындады.
Республикамызда тың және тыңайған жерлердің игерілуі қуатты егіншілігі мен мал шаруашылығы дамыған ірі шаруашылықтар құруға негіз болды. Ауыл шаруашылығының интенсивті дамуы мал шаруашылығы үшін қажетті құнарлы да мол мал азығын дайындауды қажет етті. Осындай бірден-бір дақыл қырыққабат болып табылады.
Қырыққабатқа органикалық тыңайтқыш қолдану оның өнiмiнiң көбеюiне және тезiрек пiсуiне әсер етедi. Әсiресе көңге қосымша азот және шамалы мөлшерде фосфор қосып беру өте тиiмдi. Сол сияқты капустаны көң берiлген алғы дақылдан соң отырғызу да оның өнiмiнiң артуына жақсы әсер етедi.
Қырыққабат өнiмiнiң сапасының жақсаруына микроэлементтердiң пайдасы үлкен. Мәселен‚ мырыш әсерiнен капуста өз бойына аскорбин қышқылын көп жинайды. Бор қолдану оның қанттылығын арттырады.
Жалпы қырыққабат өсiмдiгiне қолданылатын тыңайтқыш мөлшерi оның сортына‚ өнiм шамасына‚ топырақтағы қоректiк заттардың жылжымалы түрiнiң мөлшерiне және топырақ типiне байланысты.
Қазақстанда қырыққабатты 15 мың га артық жерге өсіреді. Негізгі егістіктері Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында орналасқан. Қазақстанның солтүстігінде қырыққабат 3,4 мың га жерде өсіріледі. Шаруашылық тұрғыдан алғанда егістіктің 65%-ы үй маңайындағы шаруашылықта орналасқан. Ең жоғары өнімділік шаруа қожалықтарында және үй маңайындағы жерлерде. Қазақстанда ең жоғары өнімділікті Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында (260-275 цга) жинауда.
Қырыққабаттың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Бақша қырыққабаты (лат. Brássica olerácea) - екі жылдық өсімдік, ауылшаруашылық дақылдары; қырыққабат тұқымдасының (лат. Brassica) қырыққабат тұқымдасы (крест).
Ботаникалық сипаттама
Сабағы биік, жапырақты. Жапырақтары жалтыр, сұр немесе көкшіл-жасыл. Төменгі жапырақтары өте ірі, ет тәрізді, лир тәрізді бөлшектелген, жақын, көрнекті тамырлары бар, петиолат, базальды розетканы құрайды, бір-біріне тығыз жабысады, сабақтың айналасында қырыққабат басы түзіледі (сабақтар). Жоғарғы жапырақтары отырықшы, ұзынша тәрізді. Сабақтың жапырақтары азды-көпті сабақты қаптайды. Гүлдер көп гүлді раушан гүлінде үлкен. Сепальдар, стамен сияқты, тік тұрады. Corolla ақшыл сары, сирек ақ. Бүршіктер өте үлкен, ұзындығы 10 см-ге дейін, қабылдамайды. Мұрын жуан, доғал, қысқа, 4-6 мм, сирек 15 мм ұзын. Тұқымдар үлкен, қара-қоңыр, ұзындығы 2 мм-ге жуық, шар тәрізді, әлсіз жасуша.
Екі жылдық шөп. Бағалы көкөніс және жемшөп дақылы ретінде ол барлық континенттерде, оның ішінде тропикалық елдерде кеңінен өсіріледі. Ол пайдалы емдік қасиеттерге ие - антижаралық, қабынуға қарсы, қақырық түсіретін, антигельминтикалық және т.б.
Гүл формуласы Қырыққабат гүлінің формуласы: * Ch2 + 2L4T2 + 4P (2).
Таралуы және тіршілік ету ортасы
Қырыққабаттың жабайы туысы әлі анықталған жоқ. А.Декандол Оңтүстік Англия мен Ирландия, Францияның солтүстік-батысы, Гелиголанд, Дания жағалауында және Ницца, Генуя және Лукканың жанында Жерорта теңізінің солтүстік жағалауларында өседі деп сенген. Э.Н.Синскаяның айтуы бойынша қырыққабаттың шығу тегі мен таралуы - Жерорта теңізі аймағы (теңіз жағалауы бойында).Грузин ғалымы Г.Жапаридзе қырыққабаттың жерорта теңізі жағалауында емес, Грузияның Колхида ойпатында, деп санайды, өйткені дәл осы жерлерде сирек кездесетін қырыққабат тәрізді өсімдіктер кездеседі, олар кежера деп аталады.
Қырыққабат сорттары:
Ақ қырыққабат
Брюссель өскіндері
Колраби қырыққабаты
Савой қырыққабаты
Түрлі-түсті орамжапырақ
Орамжапырақ
Брокколи
Қырыққабат өсірудің интенсивтік технологиясы
Ауыспалы егіс. Көкөніс және көкөніс-жемдік ауыспалы егістерде ақ қырыққабат қияр, пияз, қызанақ, бұршақ, ас тамыры дақылдарына, көпжылдық шөптер қабатына салынады. Оны бастапқы орнына қайтаруға немесе басқа қырыққабат дақылдарынан кейін 3-4 жасқа дейін орналастыруға болмайды. Черноземді емес аймақтың орташа маусымдық сорттары жасыл дақылдардан кейін (салат, шалғам және т.б.) қайталанатын дақылдарда өсіріледі, олар алқапты ерте босатады, бұл көкөніс өндірісін арттыру мен жерді пайдалану тиімділігін арттырудың маңызды резерві болып табылады.
Топырақты өңдеу және тыңайтқыш. Ерте көкөніс дақылдарын жинағаннан кейін, күзгі өңдеу пиллингтен басталады. Пиллингтен кейін 2-3 аптадан кейін, арамшөптер өсіп тұрған кезде, топырақ 25-27 см тереңдікке дейін скумбриямен соқамен сүдігерге себіледі.кеш дақылдардың астындағы жерлер жойылмайды. Су басқан алқаптарда олар көктемгі жыртумен немесе көктемгі тазартумен шектеледі. Міндетті агротехникалық іс -- шара-өрістің бетін тегістегіштермен немесе ұзын базалы жоспарлаушылармен күзде тазартылғаннан кейін екі бағытта тегістеу. Көктемде Сүндет егіліп, отырғызар алдында қопсытқышпен 10-12 см тереңдікке қопсытып, бір уақытта тырмалау керек.
Төмен батпақты жерлерде жоталар мен жоталар жасалады. Елдің солтүстік-батыс аймақтарында олар күзде немесе көктемде кесіледі. Ерте қырыққабат астында көктемгі фрезерлік өңдеу тиімді. Сонымен қатар, өсімдіктердің өсуі мен дамуы жеделдейді, қырыққабаттың ерте дақылдарының өнімділігі 25-35% - ға артады. Органикалық тыңайтқыштар (көң, шымтезек компосттары) Чернозем емес аймақта құнарсыз топырақтарда қырыққабат астына 60-80 тга, орташа құнарлы топырақта -- 40-60 тга, құнарлы топырақта -- 30-40 тга енгізіледі. 8). Ресей Федерациясының еуропалық бөлігінің черноземаларында қырыққабат үшін әр гектарға 20-30 тонна көң, 60 кг азот, 60-90 кг фосфор және 90-120 кг калий қосу ұсынылады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында топырақты жүйелі түрде әктеу қажет. Әк дозалары топырақтың қышқылдығы мен механикалық құрамын ескере отырып белгіленеді. Олар 2-ден 12 тга-ға дейін өзгереді. топырақтың қышқылдығына байланысты әк енгізуден түсімнің өсуі 3-7 тга құрайды.
Көшеттер отырғызу. Мәдениеттің пайдалылығы егіннің мөлшеріне ғана емес, сонымен қатар оны алу мерзіміне де байланысты. Бұл әсіресе ерте қырыққабат үшін өте маңызды. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында ерте сорттар дәнді дақылдарды себудің басталуымен бір уақытта отырғызылады (сәуір айының соңы -- мамырдың бірінші онкүндігі), еліміздің оңтүстік аймақтарында -- 3-4 апта бұрын. Чернозем емес аймақтағы қырыққабаттың кеш сорттары 15-20 мамырға дейін отырғызылады. Оңтүстік аудандарда қырыққабаттың орта және кеш сорттарын отырғызу мерзімі өнімнің мақсатына байланысты реттеледі. Отырғызу тығыздығы сорттық сипаттамалармен, топырақтың құнарлылығымен және ауылшаруашылық технологиясының деңгейімен анықталады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында өсімдіктер арасындағы жолдарда 70 см қашықтықта ерте пісетін және орта ерте сорттар үшін 30-35 см (41-50 мыңга), орта пісетін -- 40-45 см (32-34 мыңга), орта кеш және кеш пісетін -- 50-60 см (22-30 мыңга) қашықтық белгіленеді. Елдің орталық және оңтүстік аймақтарында жоғары құнарлы топырақта суару кезінде қырыққабат 70x25 -- 30 см, орта және орта кеш -- 70x35 -- 40 см, кеш -- 70x50 см схемаға сәйкес отырғызылады. Көшеттер отырғызу машиналарымен отырғызылады. Машиналар бороздардың ашылуын, суаруды, өсімдіктерді отырғызуды және қысуды қамтамасыз етеді. Жеңіл бұралу кезінде дұрыс отырғызылған көшеттерді топырақтан шығаруға болмайды. "Жүрек" (апикальды бүйрек) топырақ бетінен 2-3 см жоғары болуы керек. Өлгендердің орнына өсімдіктерді отырғызбау үшін, жергілікті жағдайларда қабылданғанға қарағанда біршама үлкен тығыздық орнатылады.
Күтім. Вегетациялық кезеңде арамшөптермен күресу және топырақты борпылдақ күйде ұстау және 1-2 төбе жасау үшін жолдар арасында 3-4 қопсыту жүргізіледі. Салалық Ережеге сәйкес жыл сайынғы екіжақты арамшөптермен күресу үшін гербицидтер.Қырыққабат көп суды тұтынады, сондықтан жүйелі суару топырақтың белсенді қабатында 80% НВ -- дан төмен емес ылғалдылықты бірінші жартысында 0-30 см және вегетациялық кезеңнің екінші жартысында 0-50 см сақтайды. Вегетациялық кезеңнің екінші жартысында сақтау кезінде (бастардың пайда болуы және өсуі) кеш сорттарды өсіру кезінде топырақ ылғалдылығы НВ-дан 70% - ға дейін төмендейді, ал егін жинауға 20-30 күн қалғанда суару тоқтатылады. Суару мерзімі мен саны, суару нормалары топырақ-климаттық және ауа-райы жағдайларына, өсімдіктердің жай-күйіне және суару әдісіне байланысты.Жақсы өмір сүру үшін көшеттер суарумен отырғызылады, ал отырғызғаннан кейін олар 150-300 м3га отырғызудан кейін суару береді. Кейіннен қырыққабат 4-6 рет, Орта және кеш -- 6-12 рет суарылады. Сонымен қатар, бұл дақыл бастардың қарқынды өсу кезеңінде ылғалдың ең көп мөлшерін тұтынатындығын ескеріңіз. Вегетация кезеңінің басында суару нормалары 150-300 м3 га құрайды; өсімдіктердің тамыр жүйесін тереңдете отырып, олар 350-500 м3га дейін артады. жер асты суларының жоғары деңгейі (0,8 -- 1 м) болған кезде суару нормалары 300-350 м3га аспауы керек. Вегетация кезеңінде қырыққабат 1-2 рет қоректенеді. Құрғақ минералды тыңайтқыштар культиватормен-өсімдік қоректендіргішпен қолданылады. Көбінесе тыңайтқыш суару спринклерімен біріктіріледі, бұл еңбек шығындарын азайтады. Чернозем емес аймақта алғашқы тамақтандыру кезінде (отырғызудан 10-15 күн өткен соң) әр гектарға 15-25 кг азот, 15-20 кг фосфор және 15-20 кг калий беру ұсынылады, екіншісінде (жапырақтардың өсуі немесе бастың пайда болуы кезінде) -- 20-30 кг азот, 20-25 кг фосфор және 20-30 кг калий. Сұйық түрінде тыңайтқыш қолданған кезде тыңайтқыш ерітіндісінің концентрациясы 1% - дан аспауы керек (10 литр суға 100 г тыңайтқыш).
Егін жинау. Егінді қолмен жинауға дақылдарды өсіруге кететін жалпы еңбек шығындарының 60% - дан астамы тиесілі. Қолмен қырыққабат 3-4 дозада ауыр өткір пышақтар немесе балта көмегімен таңдалады. Тасымалдау кезінде қырыққабаттың бастарын зақымданудан және ластанудан қорғау үшін екі жасыл жабынды жапырақ қалдырыңыз. Тасымалдау үшін кочанов с алаңын автомашиналар қолданады платформа ЖБП. Қырыққабатты сату нүктелеріне өнімнің тұсаукесерін сақтау үшін жинау күні ерте жәшіктерде тасымалданады.Орташа және кеш сорттарды 3-5 ° C аяз басталмас бұрын бір сатыда жинайды, қолмен жинау кезінде, өнімді экспорттауға ыңғайлы болу үшін, алты қатардағы кесілген өсімдіктер батысқа бүктеледі, осылайша тасымалдау үшін жол босатылады. Қазіргі кезде отандық және шетелдік өндіріс комбайндарымен орташа және кеш сорттардағы ақ қырыққабатты механикаландырылған түрде жинауда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді.
Тұқымсыз өсіру әдісі. Жақында қырыққабат өндірісінің индустриалды технологиясы аясында тұқымсыз әдіс кеңінен қолданылуда. Оның көмегімен көшет әдісімен салыстырғанда көшет өсіру мен отырғызуға кететін еңбек шығындары азаяды. Алайда тұқымдарды ашық жерге тікелей себу кезінде өсімдіктерді, әсіресе олардың өсуінің бастапқы кезеңінде зиянкестерден қорғаудың рөлі артады. Тұқымсыз тәсілмен орта маусымды, ал оңтүстігінде ашытуға арналған кеш пісетін сорттар гумустың құрамы мол, көктемде тез құрғайтын егістік қабатымен өсіріледі. Топырақ дайындау жаздың екінші жартысынан басталады. Күзгі жыртудан кейін 1-2 культивация жүргізіп, жартылай тыңайған күйінде өсіріледі. Көктемде егуден 2 апта бұрын негізгі азотты тыңайтқыштар енгізіліп, күзде жыртылған топырақ тырмаланады. Екінші рет (тырмалаумен өңдеу) топырақты тұқым себер алдында өңдейді, бір уақытта топырақты қопсытқанда, өнген арамшөптер жойылады. Содан кейін өріс ширатылады. Орталық Чернозем аймағында кеш пісетін сорттар сәуірдің екінші жартысында, одан кейін орташа пісетін сорттары себіледі (Қара емес Жер аймағында - мамырдың 2-ші онкүндігі). Тұқым себу тереңдігі 2,5-3 см.Көкөніс сепкіштерімен себу, қатар аралықтары 70 см.Тұқым себу жылдамдығы 2-2,5 кг га. Өсімдіктер өсіп келе жатқанда, олар бір-бірінен 40-55 см қашықтықта қалып, жұқарады. Жаз бойы қатар аралықтары 3-4 рет босатылады. Гербицидтер қырыққабат дақылдарындағы арамшөптермен күресу үшін қолданылады.
Вегетативті масса мен қырыққабат басының қарқынды өсуі белсенді топырақ қабатының ылғалдылығы 80% HB-тан төмен болмаған кезде болады. Суару жоғарғы тыңайтқышпен гидро тыңайтқышпен біріктіріледі. Өсімдіктің қарқынды өсу кезеңінде N30P20K30, бас баптау кезеңінде - N40K60 өндіріледі.Көшеттер бірінші кезекте крест тәрізді бүргеден және қырыққабат шыбын дернәсілінен қорғайды.
Қырыққабаттың зиянкестері
Қырыққабат ауруларының себептері зиянкестер болуы мүмкін, ең қауіптілері қатарына қырыққабат шоқтығы, қырыққабат жапырақшасы және көбелек, сондай-ақ крест тәрізді бүргелер мен басқа жәндіктер жатады.
Қырыққабат бүргесі
Ақбас қырыққабаты көкөніс дақылдарының негізгі түрлерінің бірі. Дақыл дардың кеңінен таралуына олардың бірқатар құнды шаруашылық ерекшеліктері ықпал етеді. Төмен калориясы мен жоғары өнімділігі бар қырыққабат дәрумендердің, ақуыз заттарының, фосфор қосындыларының, калидің, темірдің, мыстың, қанттың қайнар көзі болып табылады. Ол күнделікті тамақтанудың негізгі элементі ғана емес, сондай ақ шикі күйінде де диеталық тағамдарды дайындауға пайдаланады.
Алайда жыл сайын бұл дақыл вегетациялық кезеңде зиянкестердің әсерінен зақымдалады.
Ақбас гибридтері мен жәй пісетін қырыққабат сортының негізгі зиянкестері болып, қырыққабат бүргесі және қырыққабат күйе көбелегі есептеледі, олар жыл сайынғы егінге айтарлықтай қауіп төндіреді. Потенциалды қауіпті түрлері қырыққабат қандаласы мен қырыққабат ақ көбелегі болып табылады. Қырыққабат зиянкестерінің көпшілігінің дамуы арам шөптермен байланысты. Олар қоректену базасы болып табылады, әсіресе ерте көктемдік кезеңде, яғни бұл уақытта негізгі қоректенетін өсімдіктер болмайды.
Қырыққабат және шалқан ақ көбелегі, қырыққабат күйе көбелегі және басқалары көптеген гүлдейтін арам шөптерге қонады, бұл олардың тұқымдарының жоғарылауына әсер етеді.
Сонымен қатар, қырыққабат және шалқан ақ көбелегі қырыққабат күйе көбелегі сияқты дамуының алғашқы ұрпақтары негізінен арам шөптерде дамиды. Аралық қоректену өсімдіктері ретіндегі арам шөптердің қырыққабат тілләсі үшін де маңызы бар. А.К. Мордвилканың мәліметі бойынша, қырыққабат тілләсінің үйреншікті қоректенетін өсімдіктері болады және олар оны көп жағдайда басқамен ауыстырмайды. Бұл мәліметті В.А.Мамонтованың да зерттеулері растайды, яғни ұрпақтары айтарлықтай дамыған өсімдік түрлеріне қонғанды қалайды екен.
Осылайша, арам шөптер зиянкестерге кең көлемдегі қосымша энергетикалық ресурстарды қалыптастырады, сондықтан оларды жою керек. Зиянкестердің санын азайту үшін өрістегі дақлдарды ауыстырып отыру қажет, яғни өсімдік айналымы жүзеге асу керек.
Жәндіктердің зияндарын тоқтатудың рационды жолдарын негіздеу және өсімдіктерді қорғау шығындарын жоспарлау үшін зиянкестердің санының өсу динамикасын, олардың таралуы мен зияндылығын білу керек. Өсімдіктерді қорғауға жұмсалатын шығындардың тиімділігі зиянды фаунаның қалыптасу және даму, оның көрші ортамен өзара қарым‐қатынас жасау заңдылықтарын, жылудың таралу және көбею динамикасын реттейтін факторларды, сондай‐ақ олардың зиянға ұшырайтын дақылмен өзара байланысын жан‐жақты зерттеу деңгейіне байланысты болады.
Зиянкес жәндіктердің даму заңдылықтары, көбеюі және зияндық дәрежесі айтарлықтай деңгейде ортадағы климаттық факторларға байланысты болады. Осыған байланысты ақбас қырыққабат өсімдігінде өмір сүретін зиянкестер түрлерінің дамуы мен көбеюі үшін ауа‐райы жағдайының маңыздылығын талдау, бағалау, олардың мінез‐құлқы мен ортадағы гидротермиялық жағдайдың аралығы байласынты, олардың санының өзгеру себептерін анықтау қажеттіліктері туындайды.
Тірі организмдердің таралуы мен даму қарқынын реттейтін негізгі климаттық факторлар‐жарық, жылу және ылғалдылық болып табылады. Олар жәндіктердің ағзасындағы барлық алмасу процестерінің интенсивтілігін, олардың мінез‐құлқының ерекшеліктерін, даму жылдамдықтарын, өмір сүру ұзақтығын, тұқымдылығымен өміршеңдігін анықтайды.
Басқа климаттық факторлар (жел, қысым, атмосфералық электр қуаты және т.б.)белгілі бір мөлшерде жәндіктердің әрекетін түзетіп қана қояды, тек экстрималды жағдайда ғана жеке рөл атқарады.
Климаттың басты факторларының бірі ретінде ғалымдардың басым көпшілігі жылуды атайды, шындығында оны тіршілік ету шекарасын анықтайтын негізгі элемент ретінде мойындау керек. Жәндіктер жануарлардың пойкилотерімді тобына жатады. Олардың ағзасында барлық биохимиялық және физиологиялық процестер жылудың деңгейіне, күн энергиясының берілуі мен қабылдануына байланысты. 3 Жәндіктердің тіршілігінің температураға тәуелділігі олардың белсенділігінің өзгеруінен байқалады.
Жәндіктердің әрбір түрі үшін дамудың әртүрлі фазаларында олардың активтілігіне немесе пассивтілігіне ықпал ететін температуралық жағдайлардың белгілі бір оптималды шекарасы болады. Олар жәндіктердің тарихи дамуы мен олардың қоршаған ортамен өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.
Едәуір тез дамуды, өнімнің азаюын, жыныстық белсенділікті арттыруды қамтамасыз ететін температура оптимум зонасын қалыптастырады. Жәндіктердің өмір сүруінің температуралық шекарасы ⁺30-дан ⁺50-ге дейін, ал дамуы үшін оптималды температура көрсеткіші ‐1‐ден ⁺44С‐ға дейінгі шамада болуы керек. Мысалы, қырыққабат ақ көбелегі эмбрионының дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9С, дернісілі үшін ⁺7С, қуыршақтары үшін ⁺8С, имагосы ⁺16с, генерацияның дамуы үшін орташа алғанда ⁺9С.
Зиянкестердің бірінші ұрпағы үшін дамуға ыңғайлы оптималды температура ⁺23С. Қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілінің дамуына температураның әсерін Ю. Коршунов зерттеген. Дернәсіл дамуның 9.5 күнде аяқталуы үшін температураның ең жоғарғы көрсеткіші ⁺27‐⁺28С‐ны құрауы керек. Т.Г. Билованың бақылау нәтижелері көрсеткендей қырыққабат ақ көбелегігің дернәсілінің дамуы 26күнге дейін созылуы мүмкін.
Т.А. Попова атап өткендей қырыққабат қоңыр көбелектерінің ұшып шығуы үшін орташа тәуліктің температура ⁺14С‐ға сәйкес келуі керек, дамуы ең төмеңгі деңгейі ⁺10С‐да болса, тиімді температураның жиындық көрсеткіші 233‐283С аралығы. Зиянкестер үшін эмбрионалдық дамудың ең төмеңгі температурасы ⁺10С, оптималды температура ⁺16С, дернәсілдің дамуы үшін ⁺9 және ⁺16‐⁺30С, сәйкесінше қуыршақ үшін ⁺10 және ⁺19‐⁺21С. Генерацияның дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9.5С.
А.С. Данилевскийдің айтуынша, диапаузадағы қырыққабат қоңыр көбелегінің қуыршақтары айтарлықтай деңгейде суыққа төзімді болады. Зертханалық жағдайда олар ‐19С дейіңгі суыққа шыдай алады. Ал табиғи жағдайда оданда жоғары болады екен. Э.Р. Клечковскиймен басқада зерттеушілер анықтағандай, төмеңгі температураның ұзақ әсер ету нәтижесінде алмасу процестері бұзылады және кейде көбелектердің баяу, сондай‐ақ кем дауына әкеліп соғады. Суық пен жылудың алмасуы, зиянкестердің суыққа төзімділігін күшейтеді.
Г.В.Долидзенің мәліметтері бойынша, қырыққабат қоңыр көбелегінің тіршілік белсенділігі жоғарылау үшін температура ⁺16 мен ⁺32С арасында болу керек, ⁺16С төмен температурада имаго ұйықтап қалады, ал ⁺9С температурада бірнеше күн ішінде ліп қалады екен. Сондай‐ақ ⁺30С жоғары температура да көбелектің өлуіне әкеледі.
Қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің өмір сүру ұзақтығы ⁺21С‐да 25күн, ал ⁺12С‐да 39күн. Әдеби қайнар көздерге сүйенсек, қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің даму ұзақтығы әртүрлі. Ал Н.Н. Богданова‐Катькованың бақылаулары бойынша, дернәсілдің фазасы ⁺13‐⁺25С температурада 42‐49 күнді құрайды, бірақ жағымсыз жағдайдың өзінде 58‐60 күнге дейін де созылуы мүмкін.
П.И. Леонтянның зертханалық тәжірибесінің негізінде анықтағандай, қуыршақтың даму ұзақтығы температураға тікелей байланысты. ⁺23С температурада бірқатар қуыршақтар 16 күн дамиды, ал басым көпшілігі 19 күнде дамуын аяқтайды екен. ⁺18С температурада бұл фаза 25 күнге созылып, 27‐28 күнде көбелектер жаппай ұшып кеткен.
Қырыққабат күйе көбелегіне төмеңгі температура кері әсер етеді. Л. А. Степанованың пікірінше, температура суытуының ораташа көрсеткіші көбелектер үшін +9,6С, қуыршақтар үшін +8,8С құрайды. Н.П. Белекованың пікірінше, зиянкестердің бір ұрпағының дамуының төмеңгі шегі +7,9С. Алайда, Л.А.Степанова табиғаттағы дернәсілдің эмбрионалды дамуы температураның ен төменгі көрсеткіші +6,6С жүзеге асады, оптималды температурасы +13С - бұл жағдайда эмбрионның дамуы 6 күнде аяқталады деп тұжырымдайды.
Дернәсілдің дамуының төменгі шегі +7,7С. Бұл фазаның дамуының оптмалды температурасы +23С, мұнда дернәсілдер 15 күннен кейін қуыршаққа айналады. Мұндай көрсеткіштерде жаппай қуыршаққа айналу 22 күннен кейін жүзеге асады. +17С температурада дернәсілдердің даму ұзақтығы орташа 28 күнді құрайды.
Қырыққабат күйе көбелегінің қуыршақтарының да дамуы температураға байланысты. Л.П.Бергердің тәжірибесінде қырыққабат күйе көбелегі қуыршақтарының фазасының ұзақтығы 8- 20 күнді құраған, +16-дан +26С-ға дейінгі температурада орташа 14 күнді құраған. Қуыршақтың дамуының төменгі шегі +9С. Көктемгі және күзгі ауаның температурасы +14С-дан аспаса қуыршақтардың дамуы 19 күнде аяқталады.
Қуыршақтардың жыныстық жетілуі үшін қоршаған ортадағы температураның маңызы ерекше. Қырыққабат ақ көбелегінің жыныстық жетілуі үшін оптималды жағдай +21-+27С 4 температура болып табылады. Температураның 7-12С-қа төмендеуі жұмыртқа тастауды 9 күнге кідіртеді. И.В.Кожанчиков атап көрсеткендей, +16С-дан төмен және +33,7С-дан жоғары температурада жұмыртқа тастау жүрмейді. Эмбрионалдық даму үшін температураның маңыздылығы жоғары емес. +10-нан +32,4С-ға дейінгі температурада ол 5 күннен 40 күнге дейін созылады.
Ақ бас қырыққабаттың зиянкестерін дақылдарға зияндылық кезеңдеріне қарай екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ - бұл ерте зиянкестер: қырыққабат бүргелері мен қандалалары, олар өрістерде отырғызылған көшеттердегі қырыққабаттарға алғашқы өмір сүру кезеңдерінде зиян келтіреді. Жапырақтардың тарамдары қалыптасып басталған фазада өсімдіктерге қырыққабат күйе көбелегінің дернәсілдерінің бірінші ұрпақтары зиян келтіреді. Бұл әсіресе қыстан кейін зиянкестердің ерте ұшып шығатын жылдарында айқын байқалады, мұндай көрініс 2007 жылы болған. Зиянкестердің екінші тобы қырыққабаттарға кейінгі мерзімде зиян келтіреді, бұл жапырақ кеміргіш дернәсілдер: қырыққабат күйе көбелегінің келесі ұрпағы, шалқан көбелегі, содан кейін қырыққабат ақ көбелегі, қырыққабат қоңыр көбелегі. Жапырақ кеміруші дернәсілдердің ішінде қырыққабат күйе көбелегі мен қырыққабат ақ көбелігінің дернәсілдерінің қауіптілігі жоғары.
Қырыққабат ақ көбелегінің көбелегі едәуір ірі болады: қанаттарын жайғанда аталықтары 55 мм дейін, аналықтары 60 мм дейін. Оның қанаттары ақ түсті; алдыңғы қанаттарының ұшында, артқы қанаттарының алдыңғы шетінде қара түсті жұғын болады. Сонымен қатар аналықтарының алдыңғы қанаттарында екі дөңгеленген дақ болады. Жұмыртқалары сары, шөлмек түрдес нысанда, биіктігі шамамен 1,25 мм, үстіңгі беті ұзынша қабырғалармен жабылған. Дернәсілдер көлденең жолдарға топтастырылған қою күрең нүктелері мен дақтары бар сұр-жасыл түстес болады. Денесінің жанындағы жолдар сары, ал арқа бойымен едәуір ақшыл сызықша орналасқан. Үлкен дернәсілдердің ұзындығы 40 мм дейін болады. Жас дернәсілдердің басы қара түсті, ал үлкендерінің басы едәуір ақшыл дақтарымен жабылған болады. Қуыршақ бұрыш нысанды, жасыл-сары түсті, арқасында және жанында қара нүктелер болады. Қырыққабат ақ көбелегі - қырыққабаттың кәдімгі зиянкесі.
Қырыққабат ақ көбелегі ағаштардың діңінде, бұталардың арасында, ғимараттардың жарларында, қақпаларда және т.с.с қуыршақ күйінде қыстап шығады. Көбеклектер көктемде ұшып шығады, оңтүстік өңірлерде сәуір-мамыр айларында. Көбеклектер күндіз ұшады, әртүрлі өсімдіктердің гүлдерінің шырындарымен қоректенеді. Қырыққабаттық көбелектер үлкен тобы ғимараттарға, құрылыстарға, ағаштарға жақын жерлерде және шағын бау-бақшалар орналасқан желден қорғалған учаскелерді қонуға бейімделген. Қырыққабат ақ көбелегінің көбелектері ұшып шыққаннан кейін көп кешікпей қырыққабаттың және басқада дақылдық және арам өсімдіктердің жапырақтарының төменгі жағында жұмыртқа тастайды. Аналықтар жұмыртқаны тобымен 15-тен 200-ге дейінгі мөлшерде орналастырады. 6-13 күннен кейін жұмыртқалардан басы қара сарғыш бояудағы дернәсілдер дамиды.Жас дернәсілдер алғашқы уақытта бірге болады. Олар жапырақтың астыңғы жұмсақ жерін жалайды, үстіңгі қабығына тиіспейді. Кейін дернәсілдер өсімдіктердің барлық жеріне шығып, шеткі жерлерінен бастап жапырақпен қоректенеді. Үлкен дернәсілдер көбіне жапырақтың үстіңгі жағында орналасады және зияны күштірек болады, олардың ірі тамырларға тиіспейтін кездері сирек кездеседі. Дернәсілдер қырыққабатқа, тарнаға, шалғамға, шалқанға және т.б. крестгүлділерге зиян келтіреді, сондай-ақ бірқатар басқа тұқымдас өсімдіктерменде қоректену мүмкін, мысалы: резеда, настурция, каперса. Температураға байланысты дернәсілдердің даму сатысы 15 күннен 30 күнге дейін жалғасады, содан кейін олар қуыршаққа айналады. Қуыршақтану, жоғарыда айтып кеткендей, ағаштарда, қақпаларда, құрылыстардың жарларында және т.б. жүзеге асады, тек қырыққабаттың жапырақтарында сирек болады.
10-17 күннен кейін қуыршақтар көбелектердің жаңа ұрпағына айналады, олар жұмыртқаны шілденің аяғы мен тамыздың басында тастайды. Дернәсілдердің бірінші ұрнағымен күрес жүргізілмесе қырыққабақ зиянкестерінің екінші ұрпағы жаппай дамиды. Қырыққабат ақ көбелегінің географиялық таралуы климаттық жағдайларға байланысты шектеледі. Олардың солтүстікке жылжуына қыстағы төменгі температура кедергі болады, себебі қыстаушы қуыршақтар-20С температурада көп мөлшерде өледі. Сондықтан салқын қыстан кейін қырыққабат зиянкестері әдетте күрт азаяды.
Қырыққабат ақ көбелегінің дамуы үшін оптималды температура +20 мен +26С арасын құрайды. Өте жоғары температура (35-38С жоғары) дамуды тежейді немесе қырыққабат ақ көбелегінің өліміне әкеледі.
Күресу шаралары:
Агртоехникалық әдіс-топырақты терең жыртып, арамшөптерді құрту.
Химиялық әдіс: Ерте пісетін сорттарға жататын қырыққабатты тек халықтық әдістермен өңдеу ұсынылады, өйткені оларда адам үшін қауіпті заттар жоқ. Сонымен, аптасына бір рет бұталарға темекі немесе ағаш күлінің инфузиясын, сірке суының ерітіндісін немесе қызанақ шыңдарының отварын себу керек. Кешке шашыратыңыз және орташа маусымдық сорттар қырыққабатты арнайы химикаттармен де жасауға болады, мысалы: Актеллик, Каратэ, Актара, Децис немесе Банкол.
Биологиялық әдіс - паразит жәндіктер, сондай-ақ дернәсілдер мен қуыршақтардың саңырауқұлақтық және бактериалдық аурулары жоғары дәрежеде қырыққабат ақ көбелегінің көбеюіне кедергі болады және оларды жаппай жояды. Дернәсілдерді жоюда шабандоз-паразиттің маңызы зор. Ол жас дернәсілдердің денесінде жұмыртқа тайтайды, кейде бір дернәсілге бірнеше ондаған мөлшерде жұмыртқа тастайды. Дернәсілдің денесінде жұмыртқадан паразиттің құрты дамиды, ол дернәсілдің денесінің тінімен қоректеніп, оларды өлтіреді. Зақымданған дернәсілдер алғашқы уақытта қалыпты дамиды да, кейін әлсіреп, қозғалысы азайып, сарғыш түстенеді.
Шарықтау жасына жеткен паразиттің құрттары дернәсілдің терісін тесіп, сыртқа шығады және өліп қалған дернәсілдердің айналасына ұзындығы 4 мм жұмыртқа тектес нысанда тор құрып, сонда қуыршақтанады. Онда қуыршақтар үлкен шабандоз-жәндіктерге айналып ұшып шығады.
Зерттеулерде анықталғандай, кейбір жылдары шабандоздар қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілдерінің 80-90 % зақымдаған. Сондықтан қырыққабат ақ көбелегімен күресті паразиттердің көмегімен ұйымдастыратын болса дернәсілдерді қолмен жинау кезінде әрі қарай табиғи жолдармен көбеюі үшін міндетті түрде шабандоздың пілләсін тастау керек немесе паразиттерді жинап алып дернәсілдермен көбірек зақымданған учаскелерге ауыстыру керек.
Қырыққабат ақ көбелектері
Қырыққабаттың ақ көбелегі - Pіerіs brassіcaL. Қабыршаққанаттылар (Lepіdoptera) отрядының ақ көбелектер (Pіerіdae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда тегіс таралған. Қанаттары ақ мұртшалары түйреуіш басы тәрізді ірі көбелек. Алдыңғы қанаттарының жоғарғы бұрыштары қара және ұрғашыларының қанаттарында екі қара дақ болады, қанаттарының өрісі 55 - 60 мм. Жұмыртқалары сары, пішіні шөлмек тәрізді, көп қырлы болады. Жұлдызқұрттары сарғылт-жасыл, денесінде топ-топ болып көлденең қатарларға орналасқан нұктелер мен дақтар және бүйір жақтарында сары, арқа жағында жіңішке ақшыл түсті жолақтар болады. Сонымен қатар денесін қылшықтар мен түктер басып тұрады. Ересек жұлдызқұрттардың ұзындығы 44 мм-ге жетеді. Төменгі жастағы жұлдызқұрттардың басы қара, ал жоғарғы жастағыларынікі ұсақ қара дақтары бар жасылдау сұр түсті болады. Қуыршағы - қара дақтары бар сұрғылт жасыл түсті, ұзындығы 23 мм. (1-сурет). Зиянкес ағаштарының діңі мол бұталардың сабағында, үйлердің керегесінде, дуалдарда және басқа жерлерде қуыршақ күйінде қыстайды. Көбелектер ерте көктемде ұшып шығады. Олар күндіз белсенді ұшады да әр түрлі өсімдіктердің, көбінесе айқышгүлділердің гүл шырынымен қоректенеді. Ұрғашы көбелектер жұмыртқаларын айқышгүлді өсімдіктердің жапырақтарының астыңғы бетіне орта есеппен 60 - 80 данадан топтап орналастырады. Өсімталдығы 250 жұмыртқа.
1-сурет. Қырыққабаттың ақ көбелегі: 1 - ересегі; 2- Жұмыртқа салуы;
3- Жұмыртқасы; 4- Жұлдызқұрты; 5-қуыршақ; 6- қырыққабат қауданын зақымдауы.
Жұмыртқалдардың дамуы 8 - 14 күнге созылады. Бірінші күндері жұмыртқа тобынан шыққан жұлдызқұрттардың барлығы бірге болады да, жапырақтың астыңғы жағын кеміріп жеп, үстіңгі эпидермис қабатына тимейді. Кейінірек олар өсімдік бойымен өрмелеп жан-жаққа таралып, жеке-жеке тіршілік етеді. Ересек жұлдызқұрттары қырыққабаттың жапырағын шетінен бастап кеміріп жеп, тек ірі жүйкелерін ғана қалдырады. Жұлдызқұрттардың дамуы 17 - 25 күнге, ал қуыршақтың дамуы 11 - 18 күнге дейін созылады.
Қырыққабат ақ көбелегінің табиғи жауларының ішінде ең маңыздысына Apanteles glomeratus L. тоғышары жатады. Кейбір жылдары тоғышарлар зиянкестің санын 70 - 80 пайызға дейін төмендетеді.
Эрнестия - жұлдызқұрттар паразиттерінің ішініде эрнестия деп аталатын шыбынның және экзатастес деп аталатын шаншардың маңызы өте зор. Эрнестия қырыққабат қоңыр көбелегі жұлдызқұрттар 80, экзетастес -20%, залалдай алады.
Эрнестия топырақ арасында жалған піллә күйінде қыстайды. Ересек паразиттер маусым айының аяғында шығады. Аналықтарының жыныс бездері жетілу үшін қосымша қоректенуді қажет етеді. Олардың қоректенуі 20-25 күнге созылады. Осы кезеңде кездестіруге болады. Олар шынымен қоректенеді. Сондықтан қырыққабат егістігінің маңайында гүлді өсімдіктердің болуы эрнестияның нәтижелілігін артырады. Паразит өзінің дернәсілін қырыққабат көбелегінің жұлдызқұрттары қоректенетін өсімдіктерге салады. Жұлдызқұрттар маңайынан өте бергенде дернәсілдер олардың денесін тесіп ішіне енеді. Эрнестияның өсімталдығы 3500 дернәсіл. Дернәсілдер қырыққабат қоңыр көбелегінің барлық жастағы жұлдызқұрттарына шабуыл жасайды, бірақ олардың ішінде ұнататыны 3-ші жастағы жұлдызқұрттар. Қоректенуін тоқтатып жетілген дернәсілдер иесінің денесінен шығады да, топырақ арасында қуыршаққа айналады.
Экзетастес шаншары да жылына 1 ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Ересек шаншарлар маусымның аяғы, шілденің басы кездерінде шығады. Олар да эрнестия шыбындары сиақты шатыршагүлді өсімдіктерде және тұқымдық пиязда гүл шырынымен қоректенеді. Шаншарлар көбінесе үшінші жастағы жұлдызқұрттарды залалдайды. Олар жұмыртқа салғышымен жұлдызқұрттардың тек құрғақ бос терілі ғана қалады. Паразиттің жетілуі аяқталған дернсілі дамуы аяқталған дернәсіл фазасы күйінде жалған піллә ішінде топырақ арасында қыстайды. Қырыққабат және шалқан ақ көбелектері паразиттерінің негізгі паразиті ретінде - апантелес пен птеромалюс жатады.
Апантелес энтомофагтары
Апателес - олигофаг, ақ көбелектер түқымдасына жататын көбелектердің жұлдызқұрттарында паразиттік тіршілік етеді. Негізгі иесі - қырыққабат ақ көбелегі, шалқан көбелегі мен долана көбелегінің жұлдызқұрттары. Олар барлық жастағы жұлдызқұрттарға шабуыл жасайды, дегенімен бірінші және екінші жастағы жұлдызқұрттарды ұнатады.
Апантелестер - (Аpanteles) - жарғаққанаттылар отрядының, браконидтер тұқымдасының өкілдері- паразиттер. Олар зиянды көбелектердің бірқатарының жұлдықзқұрттарын зақымдайды. Олардың бір тиімді ерекшеліктері өсімталдығы өте жоғары (2000 дана) және тез көбейеді. Аналықтары әр мезетте бір жұлдызқұртқа 15-35 жұмыртқаға дейін ұшып шығады. Аталықтары бір күн ерте шығады да аналықтарын күтіп тұрады. Копуляция өткен соң аналықтары жұмыртқа салуын тездетеді. Паразиттердің дернәсілдері залалданған жұлдызқұрттарын ең соңғы рет түлегеннен соң шығады да, сол маңайда қуыршақтанады. Ересектері қыша, қарақұмық және шатыргүлді өсімдіктердің гүл шырынымен қоректенеді. Паразит - өкілдері: апантелес гломератус (apanteles glomeratus L.), апантелес липаридис ( A.Liparidis Bche), апантелес колларис (A.Collaris), апантелес конгестус (A. Spurious Wesm), апантелес меланосцелус (A.melanoscelus Ratz.).
2-сурет. Апантелес ересегі.
Апантелес гломератус - (Аpanteles glomeratus L.) - жарғаққанаттылар отрядының браконидттер тұқымдасының өкілі - эндопаразит. Паразит иесінен тыс қуыршақ алды ыазасында пілләнің ішінде қыстайды. Олар иелерініен 2-3 апта бұрын ұшып шығады. Аналықтары көбіне ақ көбелектердің екінші жастағы жұлдызқұрттарын залалдайды. Бір жұлдызқұрттың денесінде паразиттің 40-қа жуық дернәсілі тіршілік етеді. Зиянкестің жұлдызқұрттары бес жасқа өткен кезде, паразиттің дернәсілі де, дамуын аяқтап, иесінің денесінен шығады да, сары түсті піллә тоқып, сонда қуыршақтанады. Паразит бір маусым ішінде капуста ақ көбелегі сияқты бірнеше ұрпақ беріп зиянкестің 15-50 процентін дейін сан мөлшерін азайтады.
Апантелес колларис - ( Apanteles collaris L.) - жарғаққанаттылар отрядының браконидтер тұқымдасына жатады. Паразит полиэмбрионды жолмен дамиды, яғни бір жұмыртқадан 10-60-қа дейін дернәсіл пайда болады. Паразиттің аналықтары зиянкес көбелектердің екінші және төртінші жастағы жұлдызқұрттарын залалдайды. Ересектері дернәсіл кезінде күздік көбелек., астық көбелегі және басқада үн көбелектер жұлдызқұрттарының денесінде қыстайды. Көктемде иелерін тастап, топырақ рарасына еніп, ұзынша келген қоңыр піллә тоқып, сонда қуыршаққа айналады. Мамыр айында ұшып шығады.
Апантелес конгестус (A. Spurious Wesm)- жарғаққанаттылар отрядының браконидтер тұқымдасының өкілі - паразит. Паразит Орта Азияда күздік көбелектің сан мөлшерін реттеуге үлкен роль атқарады. Ерекшелігі - өсімталдығы өте жоғары. Бір аналық дара 500 жұмыртқадан салады және тез дамиды. Ауа райының жағдайларына байланысыты бір ұрпағының дамуы 17 күннен 32 күнге созылады. Сөйтіп 6-7 ұрпақ береді. Паразит дернәсілі күйінде көбелек жұлдызқұрттарының ішінде қыстайды. Көктемде апантелестің ұшып шығуы кеміргіш түн көбелектерінің төменгі жастағы жұлдызқұрттарының шығуымен сәйкес келеді.
Апантелес липаридис - Аpanteles lipsridis Bche. - жарғаққанатталар отрядыныңы браконидтер тұқымдасына жатады. Паразит сыңар жібек көбелек жұлдызқұртының дамуы кезінде екі ұрпақ береді. Бірініші ұрпақтың аналық даралары жұлдызқұрттары мамаыр айында, ал екінші ұрпақтікі маусым айында залаладайды. Жас жұлдызқұрттары 40-70 данасына дейін дамиды. Аналықтарының өсімталдығы 130-150 жұмыртқа. Олар тығыз толқыған ақ пілләнің ішінде ағаш бағаналарында жабысқан күйде қуыршаққа айналады.
3-сурет. Апантелес липаридис .
2.3. Птеромалюс энтомофагтары
Птеромалюс - ақ көбелектердің қуыршақтарының паразиті. Оның жұмыртқадан бастап, ересек бунақденеге дейін барлық даму иесінің қуыршағы ішінде өтеді. Паразиттің дамып жетілуі 23-24ºС - та 19-20 тәулікке, ал 17-19ºС- та 33-36 тәулікке созылады. Алматы облысы жағдайында паразит 4-5 ұрпақ беріп, әртүрлі көбелектердің қуыршақтарында паразиттік тіршілік етеді. Қыстап шыққан паразит мамыр айының орта кезінде қырыққабат ақ көбелегінің қуыршақтануынан әлде қайда бұрын ұшып шығады.Аналық паразиттер жыныс бездері пісіп жетілген күйінде ұшып шығады да қалақай өсімдігіне шоғырланы,, қалақай көбелегінің қуыршақтарын залалдайды. Сөйтіп, қалақай көбелегінде птеромалюстің үшінші ұрпағы дамып жетіледі. Ал, қырыққабат ақ көбелегінің қуыршақтарында оның екінші, төртінші және бесінші ұрпақтары дамып жетіледі. Птеромалюстің әрбір аналығы 450 жұмыртқаға дейін салады.
4-сурет. Птеромалюс ересегі мен жұмыртқасы.
Қырыққабат аурулары
Барлық бақша дақылдары, соның ішінде қырыққабат, ауруға бейім. Оларды жұқтыруға қарсы профилактикалық іс-шараларды сатып алудан әлдеқайда жеңілірек. Оның үстіне, олардың кейбіреулері емделе алмайды.
Қырыққабаттың түтікше бактериозы.
Қоздырғышы Xanthomonas campestris Dows бактериясы. Крестгүлділердің мәдени және жабайы түрлерін залалдайды.
Қырыққабат өсіп дамудың барлық кезеңінде зақымданады. Ересек өсімдіктерде зақымдану жапырақ шеттерінің сарғаюынан басталады да, негізгі тарамды бойлай тарайды. Сарғайған ұлпа бойындағы тарамдар қарайып, тор түзіледі. Жапырақ сағағының кесіндісінде өткізгіш ұлпалардың қарайғандығын көруге болады. Зақымданған жапырақтар қурайды, үгітіледі, түсіп қалады, ал қаудандар ұсақ болып қалыптасады. Ауру тұқым жарнағының сарғаюы және өлуі түрінде өскіндерде де байқалуы мүмкін. Аурудың қоздырғыштары тұқымда және құрамында ауру өсімдіктердің қалдықтары бар топырақта сақталады.
Бактериялар жаңбыр тамшыларымен, жәндіктермен, топырақ түйіршіктерімен тарайды. Өсімдікке жапырақтардағы жаралар мен табиғи тесіктері арқылы енеді. Ауа-райы жылы, ылғалды болғанда және өсімдіктер жәндіктермен зақымданғанда аурудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2-4
I Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5-13
1.1. Алматы облысының топырақ - климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-20
1.2. Қырыққабат дақылының биологиялық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-23
II Экспериментальды бөлім
2.1. Зерттеу нысаны және әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24-27
III Негізгі бөлім
3 Тыңайтқыштарды қолдануға байланысты қырыққабат дақылы егістігі қара-қоныр топырағының агрохимиялық көрсеткіштерінің өзгеруі
3.1 Қарашіріндінің мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28-30
3.2 Топырақтағы минералды азоттың, жылжымылы фосфордың және алмаспалы калийдың мөлшеріне минералды тыңайтқыштардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31-36
3.3. Агрохимиялық картограммалар және өсімдіктерге керекті тыңайтқыштарды анықтау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 36-39
4. Қырыққабат дақылының бактериозды ауырулары мен зиянкестері және олармен күресу шаралары
4.1 Қырыққабат дақылының бактериозды ауырулары және олармен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40-42
4.2 Қырыққабат дақылының зиянкестері және олармен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42-44
5. Қырыққабат дақылының сапасына минералдық тыңайтқыштардың әсері және қолданылған тыңайтқыштардың экономикалық тиімділіктері
5.1 Қырыққабат дақылының сапасына минералдық тыңайтқыштардың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45-46
5.2 Қырыққабат дақылына қолданылған тыңайтқыштардың экономикалық тиімділіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 46-48
6. Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49-52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53-54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55-59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60-61
Кіріспе
Қырыққабат - екі жылдық өсімдік. Бірінші жылы жуан болып, қысқа сабағын, жапырақтарын және қауданын, екінші жылы гүл өркендерін, бұршаққындарын және тұқымдарын қалыптастырады. Сабақтың ішкі жағындағы бөлігін ішкі (өзек) оның сыртындағы төменгі бөлігін сыртқы зігірік деп атайды. Сыртқы зігірігі қысқа (10-15 см) сұрыптар жеңіл. Құрғақ құмды жерлерге, ал ұзын зігіріктілері (25 см асатындар) ылғалды шымтезекті және су жайылмасындағы, биік түптеуге болатын топырақтарға бейімделген және олардың өнімін машинамен жинауға болады.
Қырыққабат жемісінің - ұзындығы 8 см дейін болады екі ұялы бұршаққын. Тұқымдары өте ұсақ, диаметрі 1,5-мм-ге жуық, түсі ашық сұрдан қара қоңырға дейін өзгереді. 1000 дәннің массасы 2,5-4 г жуық. Қырыққабаттың жекелеген түрлерін тұқымдарының сыртқы түрі бойынша ажырату өте қиын.
Қырыққабат - топырақ құнарлығына талап қойғыш өсімдік. Оған ең жарамды саздық, ылғалды жақсы ұстайтын топырақтар, сондай-ақ құнарлы өзен жайылмалары қажет. Ол қышқыл топырақтарда өте нашар өседі. Ең қолайлысы - топырақ ерітіндісінің реакциясы сәл қышқылдау (рН -6) болғаны дұрыс. Жоғары өнімді қырыққабат қоректік заттарды мол сіңіреді, кеш пісетін сұрыптары ерте пісетіндерге қарағанда, топырақ құнарлығына жоғары талап қояды.
Қырыққабат гектарынан 800 ц өнім бергенде топырақтан 220-230 кг азот, 60-70 кг фосфор, 200-220 кг калий сіңіреді. Бұл бидайдың 30 цга өнімге шығарған заттарынан 2,5 есе жоғары. Қырыққабат жапырақтары қарқынды өсу кезеңінде көбірек азотты, ал қауданы қалыптасқанда фосфор мен калийді сіңіреді.
Қазіргі кезде қырыққабат әлемде 800 мың-ға жерге өсіріледі. ТМД елдерінде оны өсіруде бірінші орында: жылдағы егіс көлемі бойынша 250 мыңдай га. Ерте пісетін сұрыптарының орташа өнімділігі - 100-200 цга, кеш пісетіндерінікі - 300-400 цга. Бәр қауданның массасы 16 кг дейін болады. Қазақстанда қырыққабатты 15 мың га артық жерге өсіреді. Негізгі егістіктері Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында орналасқан. Қазақстанның солтүстігінде қырыққабат 3,4 мың га жерде өсіріледі. Шаруашылық тұрғыдан алғанда егістіктің 65%-ы үй маңайындағы шаруашылықта орналасқан. Ең жоғары өнімділік шаруа қожалықтарында және үй маңайындағы жерлерде. Қазақстанда ең жоғары өнімділікті Алматы облысында (260-275 цга) жинауда.
Ақ қауанды қырыққабаттың ерекшелiгi қысқа мерзiм iшiнде көп мөлшерде органикалық заттар түзетiн және қоректiк заттарды қарқынды пайдаланатын өсiмдiк. Оның көшетi егiстiкке отырғызылған соң алғашқы айында баяу өседi және шамамен 8‚5% азот‚ 6‚7% фосфор және 7‚5% калий пайдаланады. Ал бас жарған кезде өзiнiң өсiп-жетiлуi кезiнде қажет болатын азот‚ фосфор‚ калийдiң 85%-тiн пайдаланады.
Тақырыптың өзектілігі. Елімізде, оның ішінде Қазақстанда азық-түлік программасын орындауда қырыққабат дақылының адамға да, малға да азықтық қасиеті орынды бағаланып отыр. Сондай-ақ өнеркәсіпте бағалы шикізат есебінде әр түрлі мақсаттарға пайдаланылуы біздің республикамызда қырыққабатты кең көлемде өсіру қажеттігі мен мүмкіншіліктерін айқындады.
Республикамызда тың және тыңайған жерлердің игерілуі қуатты егіншілігі мен мал шаруашылығы дамыған ірі шаруашылықтар құруға негіз болды. Ауыл шаруашылығының интенсивті дамуы мал шаруашылығы үшін қажетті құнарлы да мол мал азығын дайындауды қажет етті. Осындай бірден-бір дақыл қырыққабат болып табылады.
Қырыққабатқа органикалық тыңайтқыш қолдану оның өнiмiнiң көбеюiне және тезiрек пiсуiне әсер етедi. Әсiресе көңге қосымша азот және шамалы мөлшерде фосфор қосып беру өте тиiмдi. Сол сияқты капустаны көң берiлген алғы дақылдан соң отырғызу да оның өнiмiнiң артуына жақсы әсер етедi.
Қырыққабат өнiмiнiң сапасының жақсаруына микроэлементтердiң пайдасы үлкен. Мәселен‚ мырыш әсерiнен капуста өз бойына аскорбин қышқылын көп жинайды. Бор қолдану оның қанттылығын арттырады.
Жалпы қырыққабат өсiмдiгiне қолданылатын тыңайтқыш мөлшерi оның сортына‚ өнiм шамасына‚ топырақтағы қоректiк заттардың жылжымалы түрiнiң мөлшерiне және топырақ типiне байланысты.
Қазақстанда қырыққабатты 15 мың га артық жерге өсіреді. Негізгі егістіктері Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарында орналасқан. Қазақстанның солтүстігінде қырыққабат 3,4 мың га жерде өсіріледі. Шаруашылық тұрғыдан алғанда егістіктің 65%-ы үй маңайындағы шаруашылықта орналасқан. Ең жоғары өнімділік шаруа қожалықтарында және үй маңайындағы жерлерде. Қазақстанда ең жоғары өнімділікті Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында (260-275 цга) жинауда.
Қырыққабаттың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Бақша қырыққабаты (лат. Brássica olerácea) - екі жылдық өсімдік, ауылшаруашылық дақылдары; қырыққабат тұқымдасының (лат. Brassica) қырыққабат тұқымдасы (крест).
Ботаникалық сипаттама
Сабағы биік, жапырақты. Жапырақтары жалтыр, сұр немесе көкшіл-жасыл. Төменгі жапырақтары өте ірі, ет тәрізді, лир тәрізді бөлшектелген, жақын, көрнекті тамырлары бар, петиолат, базальды розетканы құрайды, бір-біріне тығыз жабысады, сабақтың айналасында қырыққабат басы түзіледі (сабақтар). Жоғарғы жапырақтары отырықшы, ұзынша тәрізді. Сабақтың жапырақтары азды-көпті сабақты қаптайды. Гүлдер көп гүлді раушан гүлінде үлкен. Сепальдар, стамен сияқты, тік тұрады. Corolla ақшыл сары, сирек ақ. Бүршіктер өте үлкен, ұзындығы 10 см-ге дейін, қабылдамайды. Мұрын жуан, доғал, қысқа, 4-6 мм, сирек 15 мм ұзын. Тұқымдар үлкен, қара-қоңыр, ұзындығы 2 мм-ге жуық, шар тәрізді, әлсіз жасуша.
Екі жылдық шөп. Бағалы көкөніс және жемшөп дақылы ретінде ол барлық континенттерде, оның ішінде тропикалық елдерде кеңінен өсіріледі. Ол пайдалы емдік қасиеттерге ие - антижаралық, қабынуға қарсы, қақырық түсіретін, антигельминтикалық және т.б.
Гүл формуласы Қырыққабат гүлінің формуласы: * Ch2 + 2L4T2 + 4P (2).
Таралуы және тіршілік ету ортасы
Қырыққабаттың жабайы туысы әлі анықталған жоқ. А.Декандол Оңтүстік Англия мен Ирландия, Францияның солтүстік-батысы, Гелиголанд, Дания жағалауында және Ницца, Генуя және Лукканың жанында Жерорта теңізінің солтүстік жағалауларында өседі деп сенген. Э.Н.Синскаяның айтуы бойынша қырыққабаттың шығу тегі мен таралуы - Жерорта теңізі аймағы (теңіз жағалауы бойында).Грузин ғалымы Г.Жапаридзе қырыққабаттың жерорта теңізі жағалауында емес, Грузияның Колхида ойпатында, деп санайды, өйткені дәл осы жерлерде сирек кездесетін қырыққабат тәрізді өсімдіктер кездеседі, олар кежера деп аталады.
Қырыққабат сорттары:
Ақ қырыққабат
Брюссель өскіндері
Колраби қырыққабаты
Савой қырыққабаты
Түрлі-түсті орамжапырақ
Орамжапырақ
Брокколи
Қырыққабат өсірудің интенсивтік технологиясы
Ауыспалы егіс. Көкөніс және көкөніс-жемдік ауыспалы егістерде ақ қырыққабат қияр, пияз, қызанақ, бұршақ, ас тамыры дақылдарына, көпжылдық шөптер қабатына салынады. Оны бастапқы орнына қайтаруға немесе басқа қырыққабат дақылдарынан кейін 3-4 жасқа дейін орналастыруға болмайды. Черноземді емес аймақтың орташа маусымдық сорттары жасыл дақылдардан кейін (салат, шалғам және т.б.) қайталанатын дақылдарда өсіріледі, олар алқапты ерте босатады, бұл көкөніс өндірісін арттыру мен жерді пайдалану тиімділігін арттырудың маңызды резерві болып табылады.
Топырақты өңдеу және тыңайтқыш. Ерте көкөніс дақылдарын жинағаннан кейін, күзгі өңдеу пиллингтен басталады. Пиллингтен кейін 2-3 аптадан кейін, арамшөптер өсіп тұрған кезде, топырақ 25-27 см тереңдікке дейін скумбриямен соқамен сүдігерге себіледі.кеш дақылдардың астындағы жерлер жойылмайды. Су басқан алқаптарда олар көктемгі жыртумен немесе көктемгі тазартумен шектеледі. Міндетті агротехникалық іс -- шара-өрістің бетін тегістегіштермен немесе ұзын базалы жоспарлаушылармен күзде тазартылғаннан кейін екі бағытта тегістеу. Көктемде Сүндет егіліп, отырғызар алдында қопсытқышпен 10-12 см тереңдікке қопсытып, бір уақытта тырмалау керек.
Төмен батпақты жерлерде жоталар мен жоталар жасалады. Елдің солтүстік-батыс аймақтарында олар күзде немесе көктемде кесіледі. Ерте қырыққабат астында көктемгі фрезерлік өңдеу тиімді. Сонымен қатар, өсімдіктердің өсуі мен дамуы жеделдейді, қырыққабаттың ерте дақылдарының өнімділігі 25-35% - ға артады. Органикалық тыңайтқыштар (көң, шымтезек компосттары) Чернозем емес аймақта құнарсыз топырақтарда қырыққабат астына 60-80 тга, орташа құнарлы топырақта -- 40-60 тга, құнарлы топырақта -- 30-40 тга енгізіледі. 8). Ресей Федерациясының еуропалық бөлігінің черноземаларында қырыққабат үшін әр гектарға 20-30 тонна көң, 60 кг азот, 60-90 кг фосфор және 90-120 кг калий қосу ұсынылады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында топырақты жүйелі түрде әктеу қажет. Әк дозалары топырақтың қышқылдығы мен механикалық құрамын ескере отырып белгіленеді. Олар 2-ден 12 тга-ға дейін өзгереді. топырақтың қышқылдығына байланысты әк енгізуден түсімнің өсуі 3-7 тга құрайды.
Көшеттер отырғызу. Мәдениеттің пайдалылығы егіннің мөлшеріне ғана емес, сонымен қатар оны алу мерзіміне де байланысты. Бұл әсіресе ерте қырыққабат үшін өте маңызды. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында ерте сорттар дәнді дақылдарды себудің басталуымен бір уақытта отырғызылады (сәуір айының соңы -- мамырдың бірінші онкүндігі), еліміздің оңтүстік аймақтарында -- 3-4 апта бұрын. Чернозем емес аймақтағы қырыққабаттың кеш сорттары 15-20 мамырға дейін отырғызылады. Оңтүстік аудандарда қырыққабаттың орта және кеш сорттарын отырғызу мерзімі өнімнің мақсатына байланысты реттеледі. Отырғызу тығыздығы сорттық сипаттамалармен, топырақтың құнарлылығымен және ауылшаруашылық технологиясының деңгейімен анықталады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында өсімдіктер арасындағы жолдарда 70 см қашықтықта ерте пісетін және орта ерте сорттар үшін 30-35 см (41-50 мыңга), орта пісетін -- 40-45 см (32-34 мыңга), орта кеш және кеш пісетін -- 50-60 см (22-30 мыңга) қашықтық белгіленеді. Елдің орталық және оңтүстік аймақтарында жоғары құнарлы топырақта суару кезінде қырыққабат 70x25 -- 30 см, орта және орта кеш -- 70x35 -- 40 см, кеш -- 70x50 см схемаға сәйкес отырғызылады. Көшеттер отырғызу машиналарымен отырғызылады. Машиналар бороздардың ашылуын, суаруды, өсімдіктерді отырғызуды және қысуды қамтамасыз етеді. Жеңіл бұралу кезінде дұрыс отырғызылған көшеттерді топырақтан шығаруға болмайды. "Жүрек" (апикальды бүйрек) топырақ бетінен 2-3 см жоғары болуы керек. Өлгендердің орнына өсімдіктерді отырғызбау үшін, жергілікті жағдайларда қабылданғанға қарағанда біршама үлкен тығыздық орнатылады.
Күтім. Вегетациялық кезеңде арамшөптермен күресу және топырақты борпылдақ күйде ұстау және 1-2 төбе жасау үшін жолдар арасында 3-4 қопсыту жүргізіледі. Салалық Ережеге сәйкес жыл сайынғы екіжақты арамшөптермен күресу үшін гербицидтер.Қырыққабат көп суды тұтынады, сондықтан жүйелі суару топырақтың белсенді қабатында 80% НВ -- дан төмен емес ылғалдылықты бірінші жартысында 0-30 см және вегетациялық кезеңнің екінші жартысында 0-50 см сақтайды. Вегетациялық кезеңнің екінші жартысында сақтау кезінде (бастардың пайда болуы және өсуі) кеш сорттарды өсіру кезінде топырақ ылғалдылығы НВ-дан 70% - ға дейін төмендейді, ал егін жинауға 20-30 күн қалғанда суару тоқтатылады. Суару мерзімі мен саны, суару нормалары топырақ-климаттық және ауа-райы жағдайларына, өсімдіктердің жай-күйіне және суару әдісіне байланысты.Жақсы өмір сүру үшін көшеттер суарумен отырғызылады, ал отырғызғаннан кейін олар 150-300 м3га отырғызудан кейін суару береді. Кейіннен қырыққабат 4-6 рет, Орта және кеш -- 6-12 рет суарылады. Сонымен қатар, бұл дақыл бастардың қарқынды өсу кезеңінде ылғалдың ең көп мөлшерін тұтынатындығын ескеріңіз. Вегетация кезеңінің басында суару нормалары 150-300 м3 га құрайды; өсімдіктердің тамыр жүйесін тереңдете отырып, олар 350-500 м3га дейін артады. жер асты суларының жоғары деңгейі (0,8 -- 1 м) болған кезде суару нормалары 300-350 м3га аспауы керек. Вегетация кезеңінде қырыққабат 1-2 рет қоректенеді. Құрғақ минералды тыңайтқыштар культиватормен-өсімдік қоректендіргішпен қолданылады. Көбінесе тыңайтқыш суару спринклерімен біріктіріледі, бұл еңбек шығындарын азайтады. Чернозем емес аймақта алғашқы тамақтандыру кезінде (отырғызудан 10-15 күн өткен соң) әр гектарға 15-25 кг азот, 15-20 кг фосфор және 15-20 кг калий беру ұсынылады, екіншісінде (жапырақтардың өсуі немесе бастың пайда болуы кезінде) -- 20-30 кг азот, 20-25 кг фосфор және 20-30 кг калий. Сұйық түрінде тыңайтқыш қолданған кезде тыңайтқыш ерітіндісінің концентрациясы 1% - дан аспауы керек (10 литр суға 100 г тыңайтқыш).
Егін жинау. Егінді қолмен жинауға дақылдарды өсіруге кететін жалпы еңбек шығындарының 60% - дан астамы тиесілі. Қолмен қырыққабат 3-4 дозада ауыр өткір пышақтар немесе балта көмегімен таңдалады. Тасымалдау кезінде қырыққабаттың бастарын зақымданудан және ластанудан қорғау үшін екі жасыл жабынды жапырақ қалдырыңыз. Тасымалдау үшін кочанов с алаңын автомашиналар қолданады платформа ЖБП. Қырыққабатты сату нүктелеріне өнімнің тұсаукесерін сақтау үшін жинау күні ерте жәшіктерде тасымалданады.Орташа және кеш сорттарды 3-5 ° C аяз басталмас бұрын бір сатыда жинайды, қолмен жинау кезінде, өнімді экспорттауға ыңғайлы болу үшін, алты қатардағы кесілген өсімдіктер батысқа бүктеледі, осылайша тасымалдау үшін жол босатылады. Қазіргі кезде отандық және шетелдік өндіріс комбайндарымен орташа және кеш сорттардағы ақ қырыққабатты механикаландырылған түрде жинауда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді.
Тұқымсыз өсіру әдісі. Жақында қырыққабат өндірісінің индустриалды технологиясы аясында тұқымсыз әдіс кеңінен қолданылуда. Оның көмегімен көшет әдісімен салыстырғанда көшет өсіру мен отырғызуға кететін еңбек шығындары азаяды. Алайда тұқымдарды ашық жерге тікелей себу кезінде өсімдіктерді, әсіресе олардың өсуінің бастапқы кезеңінде зиянкестерден қорғаудың рөлі артады. Тұқымсыз тәсілмен орта маусымды, ал оңтүстігінде ашытуға арналған кеш пісетін сорттар гумустың құрамы мол, көктемде тез құрғайтын егістік қабатымен өсіріледі. Топырақ дайындау жаздың екінші жартысынан басталады. Күзгі жыртудан кейін 1-2 культивация жүргізіп, жартылай тыңайған күйінде өсіріледі. Көктемде егуден 2 апта бұрын негізгі азотты тыңайтқыштар енгізіліп, күзде жыртылған топырақ тырмаланады. Екінші рет (тырмалаумен өңдеу) топырақты тұқым себер алдында өңдейді, бір уақытта топырақты қопсытқанда, өнген арамшөптер жойылады. Содан кейін өріс ширатылады. Орталық Чернозем аймағында кеш пісетін сорттар сәуірдің екінші жартысында, одан кейін орташа пісетін сорттары себіледі (Қара емес Жер аймағында - мамырдың 2-ші онкүндігі). Тұқым себу тереңдігі 2,5-3 см.Көкөніс сепкіштерімен себу, қатар аралықтары 70 см.Тұқым себу жылдамдығы 2-2,5 кг га. Өсімдіктер өсіп келе жатқанда, олар бір-бірінен 40-55 см қашықтықта қалып, жұқарады. Жаз бойы қатар аралықтары 3-4 рет босатылады. Гербицидтер қырыққабат дақылдарындағы арамшөптермен күресу үшін қолданылады.
Вегетативті масса мен қырыққабат басының қарқынды өсуі белсенді топырақ қабатының ылғалдылығы 80% HB-тан төмен болмаған кезде болады. Суару жоғарғы тыңайтқышпен гидро тыңайтқышпен біріктіріледі. Өсімдіктің қарқынды өсу кезеңінде N30P20K30, бас баптау кезеңінде - N40K60 өндіріледі.Көшеттер бірінші кезекте крест тәрізді бүргеден және қырыққабат шыбын дернәсілінен қорғайды.
Қырыққабаттың зиянкестері
Қырыққабат ауруларының себептері зиянкестер болуы мүмкін, ең қауіптілері қатарына қырыққабат шоқтығы, қырыққабат жапырақшасы және көбелек, сондай-ақ крест тәрізді бүргелер мен басқа жәндіктер жатады.
Қырыққабат бүргесі
Ақбас қырыққабаты көкөніс дақылдарының негізгі түрлерінің бірі. Дақыл дардың кеңінен таралуына олардың бірқатар құнды шаруашылық ерекшеліктері ықпал етеді. Төмен калориясы мен жоғары өнімділігі бар қырыққабат дәрумендердің, ақуыз заттарының, фосфор қосындыларының, калидің, темірдің, мыстың, қанттың қайнар көзі болып табылады. Ол күнделікті тамақтанудың негізгі элементі ғана емес, сондай ақ шикі күйінде де диеталық тағамдарды дайындауға пайдаланады.
Алайда жыл сайын бұл дақыл вегетациялық кезеңде зиянкестердің әсерінен зақымдалады.
Ақбас гибридтері мен жәй пісетін қырыққабат сортының негізгі зиянкестері болып, қырыққабат бүргесі және қырыққабат күйе көбелегі есептеледі, олар жыл сайынғы егінге айтарлықтай қауіп төндіреді. Потенциалды қауіпті түрлері қырыққабат қандаласы мен қырыққабат ақ көбелегі болып табылады. Қырыққабат зиянкестерінің көпшілігінің дамуы арам шөптермен байланысты. Олар қоректену базасы болып табылады, әсіресе ерте көктемдік кезеңде, яғни бұл уақытта негізгі қоректенетін өсімдіктер болмайды.
Қырыққабат және шалқан ақ көбелегі, қырыққабат күйе көбелегі және басқалары көптеген гүлдейтін арам шөптерге қонады, бұл олардың тұқымдарының жоғарылауына әсер етеді.
Сонымен қатар, қырыққабат және шалқан ақ көбелегі қырыққабат күйе көбелегі сияқты дамуының алғашқы ұрпақтары негізінен арам шөптерде дамиды. Аралық қоректену өсімдіктері ретіндегі арам шөптердің қырыққабат тілләсі үшін де маңызы бар. А.К. Мордвилканың мәліметі бойынша, қырыққабат тілләсінің үйреншікті қоректенетін өсімдіктері болады және олар оны көп жағдайда басқамен ауыстырмайды. Бұл мәліметті В.А.Мамонтованың да зерттеулері растайды, яғни ұрпақтары айтарлықтай дамыған өсімдік түрлеріне қонғанды қалайды екен.
Осылайша, арам шөптер зиянкестерге кең көлемдегі қосымша энергетикалық ресурстарды қалыптастырады, сондықтан оларды жою керек. Зиянкестердің санын азайту үшін өрістегі дақлдарды ауыстырып отыру қажет, яғни өсімдік айналымы жүзеге асу керек.
Жәндіктердің зияндарын тоқтатудың рационды жолдарын негіздеу және өсімдіктерді қорғау шығындарын жоспарлау үшін зиянкестердің санының өсу динамикасын, олардың таралуы мен зияндылығын білу керек. Өсімдіктерді қорғауға жұмсалатын шығындардың тиімділігі зиянды фаунаның қалыптасу және даму, оның көрші ортамен өзара қарым‐қатынас жасау заңдылықтарын, жылудың таралу және көбею динамикасын реттейтін факторларды, сондай‐ақ олардың зиянға ұшырайтын дақылмен өзара байланысын жан‐жақты зерттеу деңгейіне байланысты болады.
Зиянкес жәндіктердің даму заңдылықтары, көбеюі және зияндық дәрежесі айтарлықтай деңгейде ортадағы климаттық факторларға байланысты болады. Осыған байланысты ақбас қырыққабат өсімдігінде өмір сүретін зиянкестер түрлерінің дамуы мен көбеюі үшін ауа‐райы жағдайының маңыздылығын талдау, бағалау, олардың мінез‐құлқы мен ортадағы гидротермиялық жағдайдың аралығы байласынты, олардың санының өзгеру себептерін анықтау қажеттіліктері туындайды.
Тірі организмдердің таралуы мен даму қарқынын реттейтін негізгі климаттық факторлар‐жарық, жылу және ылғалдылық болып табылады. Олар жәндіктердің ағзасындағы барлық алмасу процестерінің интенсивтілігін, олардың мінез‐құлқының ерекшеліктерін, даму жылдамдықтарын, өмір сүру ұзақтығын, тұқымдылығымен өміршеңдігін анықтайды.
Басқа климаттық факторлар (жел, қысым, атмосфералық электр қуаты және т.б.)белгілі бір мөлшерде жәндіктердің әрекетін түзетіп қана қояды, тек экстрималды жағдайда ғана жеке рөл атқарады.
Климаттың басты факторларының бірі ретінде ғалымдардың басым көпшілігі жылуды атайды, шындығында оны тіршілік ету шекарасын анықтайтын негізгі элемент ретінде мойындау керек. Жәндіктер жануарлардың пойкилотерімді тобына жатады. Олардың ағзасында барлық биохимиялық және физиологиялық процестер жылудың деңгейіне, күн энергиясының берілуі мен қабылдануына байланысты. 3 Жәндіктердің тіршілігінің температураға тәуелділігі олардың белсенділігінің өзгеруінен байқалады.
Жәндіктердің әрбір түрі үшін дамудың әртүрлі фазаларында олардың активтілігіне немесе пассивтілігіне ықпал ететін температуралық жағдайлардың белгілі бір оптималды шекарасы болады. Олар жәндіктердің тарихи дамуы мен олардың қоршаған ортамен өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.
Едәуір тез дамуды, өнімнің азаюын, жыныстық белсенділікті арттыруды қамтамасыз ететін температура оптимум зонасын қалыптастырады. Жәндіктердің өмір сүруінің температуралық шекарасы ⁺30-дан ⁺50-ге дейін, ал дамуы үшін оптималды температура көрсеткіші ‐1‐ден ⁺44С‐ға дейінгі шамада болуы керек. Мысалы, қырыққабат ақ көбелегі эмбрионының дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9С, дернісілі үшін ⁺7С, қуыршақтары үшін ⁺8С, имагосы ⁺16с, генерацияның дамуы үшін орташа алғанда ⁺9С.
Зиянкестердің бірінші ұрпағы үшін дамуға ыңғайлы оптималды температура ⁺23С. Қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілінің дамуына температураның әсерін Ю. Коршунов зерттеген. Дернәсіл дамуның 9.5 күнде аяқталуы үшін температураның ең жоғарғы көрсеткіші ⁺27‐⁺28С‐ны құрауы керек. Т.Г. Билованың бақылау нәтижелері көрсеткендей қырыққабат ақ көбелегігің дернәсілінің дамуы 26күнге дейін созылуы мүмкін.
Т.А. Попова атап өткендей қырыққабат қоңыр көбелектерінің ұшып шығуы үшін орташа тәуліктің температура ⁺14С‐ға сәйкес келуі керек, дамуы ең төмеңгі деңгейі ⁺10С‐да болса, тиімді температураның жиындық көрсеткіші 233‐283С аралығы. Зиянкестер үшін эмбрионалдық дамудың ең төмеңгі температурасы ⁺10С, оптималды температура ⁺16С, дернәсілдің дамуы үшін ⁺9 және ⁺16‐⁺30С, сәйкесінше қуыршақ үшін ⁺10 және ⁺19‐⁺21С. Генерацияның дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9.5С.
А.С. Данилевскийдің айтуынша, диапаузадағы қырыққабат қоңыр көбелегінің қуыршақтары айтарлықтай деңгейде суыққа төзімді болады. Зертханалық жағдайда олар ‐19С дейіңгі суыққа шыдай алады. Ал табиғи жағдайда оданда жоғары болады екен. Э.Р. Клечковскиймен басқада зерттеушілер анықтағандай, төмеңгі температураның ұзақ әсер ету нәтижесінде алмасу процестері бұзылады және кейде көбелектердің баяу, сондай‐ақ кем дауына әкеліп соғады. Суық пен жылудың алмасуы, зиянкестердің суыққа төзімділігін күшейтеді.
Г.В.Долидзенің мәліметтері бойынша, қырыққабат қоңыр көбелегінің тіршілік белсенділігі жоғарылау үшін температура ⁺16 мен ⁺32С арасында болу керек, ⁺16С төмен температурада имаго ұйықтап қалады, ал ⁺9С температурада бірнеше күн ішінде ліп қалады екен. Сондай‐ақ ⁺30С жоғары температура да көбелектің өлуіне әкеледі.
Қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің өмір сүру ұзақтығы ⁺21С‐да 25күн, ал ⁺12С‐да 39күн. Әдеби қайнар көздерге сүйенсек, қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің даму ұзақтығы әртүрлі. Ал Н.Н. Богданова‐Катькованың бақылаулары бойынша, дернәсілдің фазасы ⁺13‐⁺25С температурада 42‐49 күнді құрайды, бірақ жағымсыз жағдайдың өзінде 58‐60 күнге дейін де созылуы мүмкін.
П.И. Леонтянның зертханалық тәжірибесінің негізінде анықтағандай, қуыршақтың даму ұзақтығы температураға тікелей байланысты. ⁺23С температурада бірқатар қуыршақтар 16 күн дамиды, ал басым көпшілігі 19 күнде дамуын аяқтайды екен. ⁺18С температурада бұл фаза 25 күнге созылып, 27‐28 күнде көбелектер жаппай ұшып кеткен.
Қырыққабат күйе көбелегіне төмеңгі температура кері әсер етеді. Л. А. Степанованың пікірінше, температура суытуының ораташа көрсеткіші көбелектер үшін +9,6С, қуыршақтар үшін +8,8С құрайды. Н.П. Белекованың пікірінше, зиянкестердің бір ұрпағының дамуының төмеңгі шегі +7,9С. Алайда, Л.А.Степанова табиғаттағы дернәсілдің эмбрионалды дамуы температураның ен төменгі көрсеткіші +6,6С жүзеге асады, оптималды температурасы +13С - бұл жағдайда эмбрионның дамуы 6 күнде аяқталады деп тұжырымдайды.
Дернәсілдің дамуының төменгі шегі +7,7С. Бұл фазаның дамуының оптмалды температурасы +23С, мұнда дернәсілдер 15 күннен кейін қуыршаққа айналады. Мұндай көрсеткіштерде жаппай қуыршаққа айналу 22 күннен кейін жүзеге асады. +17С температурада дернәсілдердің даму ұзақтығы орташа 28 күнді құрайды.
Қырыққабат күйе көбелегінің қуыршақтарының да дамуы температураға байланысты. Л.П.Бергердің тәжірибесінде қырыққабат күйе көбелегі қуыршақтарының фазасының ұзақтығы 8- 20 күнді құраған, +16-дан +26С-ға дейінгі температурада орташа 14 күнді құраған. Қуыршақтың дамуының төменгі шегі +9С. Көктемгі және күзгі ауаның температурасы +14С-дан аспаса қуыршақтардың дамуы 19 күнде аяқталады.
Қуыршақтардың жыныстық жетілуі үшін қоршаған ортадағы температураның маңызы ерекше. Қырыққабат ақ көбелегінің жыныстық жетілуі үшін оптималды жағдай +21-+27С 4 температура болып табылады. Температураның 7-12С-қа төмендеуі жұмыртқа тастауды 9 күнге кідіртеді. И.В.Кожанчиков атап көрсеткендей, +16С-дан төмен және +33,7С-дан жоғары температурада жұмыртқа тастау жүрмейді. Эмбрионалдық даму үшін температураның маңыздылығы жоғары емес. +10-нан +32,4С-ға дейінгі температурада ол 5 күннен 40 күнге дейін созылады.
Ақ бас қырыққабаттың зиянкестерін дақылдарға зияндылық кезеңдеріне қарай екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ - бұл ерте зиянкестер: қырыққабат бүргелері мен қандалалары, олар өрістерде отырғызылған көшеттердегі қырыққабаттарға алғашқы өмір сүру кезеңдерінде зиян келтіреді. Жапырақтардың тарамдары қалыптасып басталған фазада өсімдіктерге қырыққабат күйе көбелегінің дернәсілдерінің бірінші ұрпақтары зиян келтіреді. Бұл әсіресе қыстан кейін зиянкестердің ерте ұшып шығатын жылдарында айқын байқалады, мұндай көрініс 2007 жылы болған. Зиянкестердің екінші тобы қырыққабаттарға кейінгі мерзімде зиян келтіреді, бұл жапырақ кеміргіш дернәсілдер: қырыққабат күйе көбелегінің келесі ұрпағы, шалқан көбелегі, содан кейін қырыққабат ақ көбелегі, қырыққабат қоңыр көбелегі. Жапырақ кеміруші дернәсілдердің ішінде қырыққабат күйе көбелегі мен қырыққабат ақ көбелігінің дернәсілдерінің қауіптілігі жоғары.
Қырыққабат ақ көбелегінің көбелегі едәуір ірі болады: қанаттарын жайғанда аталықтары 55 мм дейін, аналықтары 60 мм дейін. Оның қанаттары ақ түсті; алдыңғы қанаттарының ұшында, артқы қанаттарының алдыңғы шетінде қара түсті жұғын болады. Сонымен қатар аналықтарының алдыңғы қанаттарында екі дөңгеленген дақ болады. Жұмыртқалары сары, шөлмек түрдес нысанда, биіктігі шамамен 1,25 мм, үстіңгі беті ұзынша қабырғалармен жабылған. Дернәсілдер көлденең жолдарға топтастырылған қою күрең нүктелері мен дақтары бар сұр-жасыл түстес болады. Денесінің жанындағы жолдар сары, ал арқа бойымен едәуір ақшыл сызықша орналасқан. Үлкен дернәсілдердің ұзындығы 40 мм дейін болады. Жас дернәсілдердің басы қара түсті, ал үлкендерінің басы едәуір ақшыл дақтарымен жабылған болады. Қуыршақ бұрыш нысанды, жасыл-сары түсті, арқасында және жанында қара нүктелер болады. Қырыққабат ақ көбелегі - қырыққабаттың кәдімгі зиянкесі.
Қырыққабат ақ көбелегі ағаштардың діңінде, бұталардың арасында, ғимараттардың жарларында, қақпаларда және т.с.с қуыршақ күйінде қыстап шығады. Көбеклектер көктемде ұшып шығады, оңтүстік өңірлерде сәуір-мамыр айларында. Көбеклектер күндіз ұшады, әртүрлі өсімдіктердің гүлдерінің шырындарымен қоректенеді. Қырыққабаттық көбелектер үлкен тобы ғимараттарға, құрылыстарға, ағаштарға жақын жерлерде және шағын бау-бақшалар орналасқан желден қорғалған учаскелерді қонуға бейімделген. Қырыққабат ақ көбелегінің көбелектері ұшып шыққаннан кейін көп кешікпей қырыққабаттың және басқада дақылдық және арам өсімдіктердің жапырақтарының төменгі жағында жұмыртқа тастайды. Аналықтар жұмыртқаны тобымен 15-тен 200-ге дейінгі мөлшерде орналастырады. 6-13 күннен кейін жұмыртқалардан басы қара сарғыш бояудағы дернәсілдер дамиды.Жас дернәсілдер алғашқы уақытта бірге болады. Олар жапырақтың астыңғы жұмсақ жерін жалайды, үстіңгі қабығына тиіспейді. Кейін дернәсілдер өсімдіктердің барлық жеріне шығып, шеткі жерлерінен бастап жапырақпен қоректенеді. Үлкен дернәсілдер көбіне жапырақтың үстіңгі жағында орналасады және зияны күштірек болады, олардың ірі тамырларға тиіспейтін кездері сирек кездеседі. Дернәсілдер қырыққабатқа, тарнаға, шалғамға, шалқанға және т.б. крестгүлділерге зиян келтіреді, сондай-ақ бірқатар басқа тұқымдас өсімдіктерменде қоректену мүмкін, мысалы: резеда, настурция, каперса. Температураға байланысты дернәсілдердің даму сатысы 15 күннен 30 күнге дейін жалғасады, содан кейін олар қуыршаққа айналады. Қуыршақтану, жоғарыда айтып кеткендей, ағаштарда, қақпаларда, құрылыстардың жарларында және т.б. жүзеге асады, тек қырыққабаттың жапырақтарында сирек болады.
10-17 күннен кейін қуыршақтар көбелектердің жаңа ұрпағына айналады, олар жұмыртқаны шілденің аяғы мен тамыздың басында тастайды. Дернәсілдердің бірінші ұрнағымен күрес жүргізілмесе қырыққабақ зиянкестерінің екінші ұрпағы жаппай дамиды. Қырыққабат ақ көбелегінің географиялық таралуы климаттық жағдайларға байланысты шектеледі. Олардың солтүстікке жылжуына қыстағы төменгі температура кедергі болады, себебі қыстаушы қуыршақтар-20С температурада көп мөлшерде өледі. Сондықтан салқын қыстан кейін қырыққабат зиянкестері әдетте күрт азаяды.
Қырыққабат ақ көбелегінің дамуы үшін оптималды температура +20 мен +26С арасын құрайды. Өте жоғары температура (35-38С жоғары) дамуды тежейді немесе қырыққабат ақ көбелегінің өліміне әкеледі.
Күресу шаралары:
Агртоехникалық әдіс-топырақты терең жыртып, арамшөптерді құрту.
Химиялық әдіс: Ерте пісетін сорттарға жататын қырыққабатты тек халықтық әдістермен өңдеу ұсынылады, өйткені оларда адам үшін қауіпті заттар жоқ. Сонымен, аптасына бір рет бұталарға темекі немесе ағаш күлінің инфузиясын, сірке суының ерітіндісін немесе қызанақ шыңдарының отварын себу керек. Кешке шашыратыңыз және орташа маусымдық сорттар қырыққабатты арнайы химикаттармен де жасауға болады, мысалы: Актеллик, Каратэ, Актара, Децис немесе Банкол.
Биологиялық әдіс - паразит жәндіктер, сондай-ақ дернәсілдер мен қуыршақтардың саңырауқұлақтық және бактериалдық аурулары жоғары дәрежеде қырыққабат ақ көбелегінің көбеюіне кедергі болады және оларды жаппай жояды. Дернәсілдерді жоюда шабандоз-паразиттің маңызы зор. Ол жас дернәсілдердің денесінде жұмыртқа тайтайды, кейде бір дернәсілге бірнеше ондаған мөлшерде жұмыртқа тастайды. Дернәсілдің денесінде жұмыртқадан паразиттің құрты дамиды, ол дернәсілдің денесінің тінімен қоректеніп, оларды өлтіреді. Зақымданған дернәсілдер алғашқы уақытта қалыпты дамиды да, кейін әлсіреп, қозғалысы азайып, сарғыш түстенеді.
Шарықтау жасына жеткен паразиттің құрттары дернәсілдің терісін тесіп, сыртқа шығады және өліп қалған дернәсілдердің айналасына ұзындығы 4 мм жұмыртқа тектес нысанда тор құрып, сонда қуыршақтанады. Онда қуыршақтар үлкен шабандоз-жәндіктерге айналып ұшып шығады.
Зерттеулерде анықталғандай, кейбір жылдары шабандоздар қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілдерінің 80-90 % зақымдаған. Сондықтан қырыққабат ақ көбелегімен күресті паразиттердің көмегімен ұйымдастыратын болса дернәсілдерді қолмен жинау кезінде әрі қарай табиғи жолдармен көбеюі үшін міндетті түрде шабандоздың пілләсін тастау керек немесе паразиттерді жинап алып дернәсілдермен көбірек зақымданған учаскелерге ауыстыру керек.
Қырыққабат ақ көбелектері
Қырыққабаттың ақ көбелегі - Pіerіs brassіcaL. Қабыршаққанаттылар (Lepіdoptera) отрядының ақ көбелектер (Pіerіdae) тұқымдасына жатады. Қазақстанда тегіс таралған. Қанаттары ақ мұртшалары түйреуіш басы тәрізді ірі көбелек. Алдыңғы қанаттарының жоғарғы бұрыштары қара және ұрғашыларының қанаттарында екі қара дақ болады, қанаттарының өрісі 55 - 60 мм. Жұмыртқалары сары, пішіні шөлмек тәрізді, көп қырлы болады. Жұлдызқұрттары сарғылт-жасыл, денесінде топ-топ болып көлденең қатарларға орналасқан нұктелер мен дақтар және бүйір жақтарында сары, арқа жағында жіңішке ақшыл түсті жолақтар болады. Сонымен қатар денесін қылшықтар мен түктер басып тұрады. Ересек жұлдызқұрттардың ұзындығы 44 мм-ге жетеді. Төменгі жастағы жұлдызқұрттардың басы қара, ал жоғарғы жастағыларынікі ұсақ қара дақтары бар жасылдау сұр түсті болады. Қуыршағы - қара дақтары бар сұрғылт жасыл түсті, ұзындығы 23 мм. (1-сурет). Зиянкес ағаштарының діңі мол бұталардың сабағында, үйлердің керегесінде, дуалдарда және басқа жерлерде қуыршақ күйінде қыстайды. Көбелектер ерте көктемде ұшып шығады. Олар күндіз белсенді ұшады да әр түрлі өсімдіктердің, көбінесе айқышгүлділердің гүл шырынымен қоректенеді. Ұрғашы көбелектер жұмыртқаларын айқышгүлді өсімдіктердің жапырақтарының астыңғы бетіне орта есеппен 60 - 80 данадан топтап орналастырады. Өсімталдығы 250 жұмыртқа.
1-сурет. Қырыққабаттың ақ көбелегі: 1 - ересегі; 2- Жұмыртқа салуы;
3- Жұмыртқасы; 4- Жұлдызқұрты; 5-қуыршақ; 6- қырыққабат қауданын зақымдауы.
Жұмыртқалдардың дамуы 8 - 14 күнге созылады. Бірінші күндері жұмыртқа тобынан шыққан жұлдызқұрттардың барлығы бірге болады да, жапырақтың астыңғы жағын кеміріп жеп, үстіңгі эпидермис қабатына тимейді. Кейінірек олар өсімдік бойымен өрмелеп жан-жаққа таралып, жеке-жеке тіршілік етеді. Ересек жұлдызқұрттары қырыққабаттың жапырағын шетінен бастап кеміріп жеп, тек ірі жүйкелерін ғана қалдырады. Жұлдызқұрттардың дамуы 17 - 25 күнге, ал қуыршақтың дамуы 11 - 18 күнге дейін созылады.
Қырыққабат ақ көбелегінің табиғи жауларының ішінде ең маңыздысына Apanteles glomeratus L. тоғышары жатады. Кейбір жылдары тоғышарлар зиянкестің санын 70 - 80 пайызға дейін төмендетеді.
Эрнестия - жұлдызқұрттар паразиттерінің ішініде эрнестия деп аталатын шыбынның және экзатастес деп аталатын шаншардың маңызы өте зор. Эрнестия қырыққабат қоңыр көбелегі жұлдызқұрттар 80, экзетастес -20%, залалдай алады.
Эрнестия топырақ арасында жалған піллә күйінде қыстайды. Ересек паразиттер маусым айының аяғында шығады. Аналықтарының жыныс бездері жетілу үшін қосымша қоректенуді қажет етеді. Олардың қоректенуі 20-25 күнге созылады. Осы кезеңде кездестіруге болады. Олар шынымен қоректенеді. Сондықтан қырыққабат егістігінің маңайында гүлді өсімдіктердің болуы эрнестияның нәтижелілігін артырады. Паразит өзінің дернәсілін қырыққабат көбелегінің жұлдызқұрттары қоректенетін өсімдіктерге салады. Жұлдызқұрттар маңайынан өте бергенде дернәсілдер олардың денесін тесіп ішіне енеді. Эрнестияның өсімталдығы 3500 дернәсіл. Дернәсілдер қырыққабат қоңыр көбелегінің барлық жастағы жұлдызқұрттарына шабуыл жасайды, бірақ олардың ішінде ұнататыны 3-ші жастағы жұлдызқұрттар. Қоректенуін тоқтатып жетілген дернәсілдер иесінің денесінен шығады да, топырақ арасында қуыршаққа айналады.
Экзетастес шаншары да жылына 1 ұрпақ беріп өсіп-өнеді. Ересек шаншарлар маусымның аяғы, шілденің басы кездерінде шығады. Олар да эрнестия шыбындары сиақты шатыршагүлді өсімдіктерде және тұқымдық пиязда гүл шырынымен қоректенеді. Шаншарлар көбінесе үшінші жастағы жұлдызқұрттарды залалдайды. Олар жұмыртқа салғышымен жұлдызқұрттардың тек құрғақ бос терілі ғана қалады. Паразиттің жетілуі аяқталған дернсілі дамуы аяқталған дернәсіл фазасы күйінде жалған піллә ішінде топырақ арасында қыстайды. Қырыққабат және шалқан ақ көбелектері паразиттерінің негізгі паразиті ретінде - апантелес пен птеромалюс жатады.
Апантелес энтомофагтары
Апателес - олигофаг, ақ көбелектер түқымдасына жататын көбелектердің жұлдызқұрттарында паразиттік тіршілік етеді. Негізгі иесі - қырыққабат ақ көбелегі, шалқан көбелегі мен долана көбелегінің жұлдызқұрттары. Олар барлық жастағы жұлдызқұрттарға шабуыл жасайды, дегенімен бірінші және екінші жастағы жұлдызқұрттарды ұнатады.
Апантелестер - (Аpanteles) - жарғаққанаттылар отрядының, браконидтер тұқымдасының өкілдері- паразиттер. Олар зиянды көбелектердің бірқатарының жұлдықзқұрттарын зақымдайды. Олардың бір тиімді ерекшеліктері өсімталдығы өте жоғары (2000 дана) және тез көбейеді. Аналықтары әр мезетте бір жұлдызқұртқа 15-35 жұмыртқаға дейін ұшып шығады. Аталықтары бір күн ерте шығады да аналықтарын күтіп тұрады. Копуляция өткен соң аналықтары жұмыртқа салуын тездетеді. Паразиттердің дернәсілдері залалданған жұлдызқұрттарын ең соңғы рет түлегеннен соң шығады да, сол маңайда қуыршақтанады. Ересектері қыша, қарақұмық және шатыргүлді өсімдіктердің гүл шырынымен қоректенеді. Паразит - өкілдері: апантелес гломератус (apanteles glomeratus L.), апантелес липаридис ( A.Liparidis Bche), апантелес колларис (A.Collaris), апантелес конгестус (A. Spurious Wesm), апантелес меланосцелус (A.melanoscelus Ratz.).
2-сурет. Апантелес ересегі.
Апантелес гломератус - (Аpanteles glomeratus L.) - жарғаққанаттылар отрядының браконидттер тұқымдасының өкілі - эндопаразит. Паразит иесінен тыс қуыршақ алды ыазасында пілләнің ішінде қыстайды. Олар иелерініен 2-3 апта бұрын ұшып шығады. Аналықтары көбіне ақ көбелектердің екінші жастағы жұлдызқұрттарын залалдайды. Бір жұлдызқұрттың денесінде паразиттің 40-қа жуық дернәсілі тіршілік етеді. Зиянкестің жұлдызқұрттары бес жасқа өткен кезде, паразиттің дернәсілі де, дамуын аяқтап, иесінің денесінен шығады да, сары түсті піллә тоқып, сонда қуыршақтанады. Паразит бір маусым ішінде капуста ақ көбелегі сияқты бірнеше ұрпақ беріп зиянкестің 15-50 процентін дейін сан мөлшерін азайтады.
Апантелес колларис - ( Apanteles collaris L.) - жарғаққанаттылар отрядының браконидтер тұқымдасына жатады. Паразит полиэмбрионды жолмен дамиды, яғни бір жұмыртқадан 10-60-қа дейін дернәсіл пайда болады. Паразиттің аналықтары зиянкес көбелектердің екінші және төртінші жастағы жұлдызқұрттарын залалдайды. Ересектері дернәсіл кезінде күздік көбелек., астық көбелегі және басқада үн көбелектер жұлдызқұрттарының денесінде қыстайды. Көктемде иелерін тастап, топырақ рарасына еніп, ұзынша келген қоңыр піллә тоқып, сонда қуыршаққа айналады. Мамыр айында ұшып шығады.
Апантелес конгестус (A. Spurious Wesm)- жарғаққанаттылар отрядының браконидтер тұқымдасының өкілі - паразит. Паразит Орта Азияда күздік көбелектің сан мөлшерін реттеуге үлкен роль атқарады. Ерекшелігі - өсімталдығы өте жоғары. Бір аналық дара 500 жұмыртқадан салады және тез дамиды. Ауа райының жағдайларына байланысыты бір ұрпағының дамуы 17 күннен 32 күнге созылады. Сөйтіп 6-7 ұрпақ береді. Паразит дернәсілі күйінде көбелек жұлдызқұрттарының ішінде қыстайды. Көктемде апантелестің ұшып шығуы кеміргіш түн көбелектерінің төменгі жастағы жұлдызқұрттарының шығуымен сәйкес келеді.
Апантелес липаридис - Аpanteles lipsridis Bche. - жарғаққанатталар отрядыныңы браконидтер тұқымдасына жатады. Паразит сыңар жібек көбелек жұлдызқұртының дамуы кезінде екі ұрпақ береді. Бірініші ұрпақтың аналық даралары жұлдызқұрттары мамаыр айында, ал екінші ұрпақтікі маусым айында залаладайды. Жас жұлдызқұрттары 40-70 данасына дейін дамиды. Аналықтарының өсімталдығы 130-150 жұмыртқа. Олар тығыз толқыған ақ пілләнің ішінде ағаш бағаналарында жабысқан күйде қуыршаққа айналады.
3-сурет. Апантелес липаридис .
2.3. Птеромалюс энтомофагтары
Птеромалюс - ақ көбелектердің қуыршақтарының паразиті. Оның жұмыртқадан бастап, ересек бунақденеге дейін барлық даму иесінің қуыршағы ішінде өтеді. Паразиттің дамып жетілуі 23-24ºС - та 19-20 тәулікке, ал 17-19ºС- та 33-36 тәулікке созылады. Алматы облысы жағдайында паразит 4-5 ұрпақ беріп, әртүрлі көбелектердің қуыршақтарында паразиттік тіршілік етеді. Қыстап шыққан паразит мамыр айының орта кезінде қырыққабат ақ көбелегінің қуыршақтануынан әлде қайда бұрын ұшып шығады.Аналық паразиттер жыныс бездері пісіп жетілген күйінде ұшып шығады да қалақай өсімдігіне шоғырланы,, қалақай көбелегінің қуыршақтарын залалдайды. Сөйтіп, қалақай көбелегінде птеромалюстің үшінші ұрпағы дамып жетіледі. Ал, қырыққабат ақ көбелегінің қуыршақтарында оның екінші, төртінші және бесінші ұрпақтары дамып жетіледі. Птеромалюстің әрбір аналығы 450 жұмыртқаға дейін салады.
4-сурет. Птеромалюс ересегі мен жұмыртқасы.
Қырыққабат аурулары
Барлық бақша дақылдары, соның ішінде қырыққабат, ауруға бейім. Оларды жұқтыруға қарсы профилактикалық іс-шараларды сатып алудан әлдеқайда жеңілірек. Оның үстіне, олардың кейбіреулері емделе алмайды.
Қырыққабаттың түтікше бактериозы.
Қоздырғышы Xanthomonas campestris Dows бактериясы. Крестгүлділердің мәдени және жабайы түрлерін залалдайды.
Қырыққабат өсіп дамудың барлық кезеңінде зақымданады. Ересек өсімдіктерде зақымдану жапырақ шеттерінің сарғаюынан басталады да, негізгі тарамды бойлай тарайды. Сарғайған ұлпа бойындағы тарамдар қарайып, тор түзіледі. Жапырақ сағағының кесіндісінде өткізгіш ұлпалардың қарайғандығын көруге болады. Зақымданған жапырақтар қурайды, үгітіледі, түсіп қалады, ал қаудандар ұсақ болып қалыптасады. Ауру тұқым жарнағының сарғаюы және өлуі түрінде өскіндерде де байқалуы мүмкін. Аурудың қоздырғыштары тұқымда және құрамында ауру өсімдіктердің қалдықтары бар топырақта сақталады.
Бактериялар жаңбыр тамшыларымен, жәндіктермен, топырақ түйіршіктерімен тарайды. Өсімдікке жапырақтардағы жаралар мен табиғи тесіктері арқылы енеді. Ауа-райы жылы, ылғалды болғанда және өсімдіктер жәндіктермен зақымданғанда аурудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz