Мерзімді салымдар банкі
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК - ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Серікқалиев Еламан Серікқалиұлы
Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері
(Альфа Банк АҚ мысалында)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қаржы
Атырау, 2022
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК - ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Қорғауға жіберілді
Бизнес, басқару және құқық
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.к. Б.Кужиев ______________
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері
(Альфа Банк АҚ мысалында)
мамандығы Қаржы
Орындаған:
студент
___________
Серікқалиев Е.С.
Ғылыми жетекші:
___________
Кусебалин М.Т.
Атырау, 2022
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК- ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Бекітемін
Бизнес, басқару және құқық
кафедрасының меңгерушісі
__________ э.ғ.к. Б.Кужиев
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Серікқалиев Е.С. Мамандық: Қаржы
Топ ФИН- 20171 қт
1. Диплом жұмысының тақырыбы: Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері (Альфа Банк АҚ мысалында)
2.Аяқталған дипломдық жұмысты тапсыру мерзімі _____ _________2022 ж
3.Жұмысты орындауға бастапқы мәліметтер (заңдар, әдебиет көздері, өндірістік мәліметтер):
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, қаржы, басқару теориялары алынды. Дипломдық жұмыста экономикалық және статистикалық әдебиеттер материалдары, экономикалық мерзімдік басылымдар материалдары, сонымен қатар автордың практикалық жұмыс процесінде жинақтаған материалдары қолданылды. Зерттеліген жұмыс барысында нақты банктің қаржылық, әртүрлі аналитикалық есептерінің көрсеткіштері қолданылды.
4.Диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
1. Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
2. Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері мен несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету механизмі
3. Банк өтімділігін басқаруды ұйымдастырудың өзекті мәселелері және оны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5.Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылдың 1 қыркүйегіндегі Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына Жолдауы 2020 жылғы 1 қыркүйек.
2. Коммерциялық банк Оразғали А.Т. Алматы баспасы, 2009 ж. Алматы қаласы.
3. https:alfabank.kz
6. Жобаға (жұмысқа) қатысты жобаның (жұмыстың) бөлімдерін көрсететін консультанттар
Бөлім
Консультант
Уақыт
Қолы
1.Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
Кусебалин М.Т.
2. Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері мен несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету механизмі
Кусебалин М.Т.
3. Банк өтімділігін басқаруды ұйымдастырудың өзекті мәселелері және оны жетілдіру жолдары
Кусебалин М.Т.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСТЫҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕСТЕСІ
Кезең
Кезең тапсырмалары мен жұмыстың мазмұны
Мерзімі
Ескертулер
І кезең
1. Диплом жұмысының тақырыбын таңдау
Қыркүйек
2. Әдебиетпенн танысу және жоспар құру
Қыркүйек- қараша
ІІ кезең
3.Әдебиеттерді және деректерді іріктеп алу
Қараша- қазан
ІІІ кезең
4.Жұмысты жазу
Қазан- сәуір
5.Диплом жұмысын алдын ала және мезгілінде қорғау
Мамыр, маусым
Тапсырма берілген күні _____ __________________ 20___ ж.
Ғылыми жетекші : ________________ Кусебалин М.Т.
қолы А.Т.Ж
Студент: ________________ Серікқалиев Е.С.
қолы А.Т.Ж
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК - ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Диломдық жұмысқа
ПІКІР
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және каржы шаруашылығы: ақша-несие жүйесін реформалау, қатаң инфляция жағдайында бізде бұрын-сонды болмаған жаңа акша-несие катынастары, несие-каржы институттарының жаңа түрлерінің пайда болуы, нарык экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы, жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен пайда табуға, коммерцияльқ жетістікгерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық меншікке негізделген несиелік мекемелерге өту тәрізді бірқатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.осыған байланысты екінші деңгейдегі банктердегі жеке тұлғалардың несие өтеу қабілеттілігін және оларды бағалау тәсілдерін зерттеу қажеттілігі туындап отыр.
Серікқалиев Еламан Серікқалиұлының дипломдық жұмысының тәжірибелік маңыздылығында коммерциялық банктердің өтімділігін басқару қызметін жетілдіруде, банк өтiмдiлiгiн басқарудың және тиімділігін басқарудың, тиімділігін бағалау құралдары және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық жақтары қарастырылып отыр.
Е.Серікқалиевтың Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері тақырыбындағы дипломдық жұмысында коммерциялық банктердің қаржылық көрсеткіштері, капиталы, активті және пассивті басқару, банктің өтімділігі мен төлем қабілеті толығымен зерттеледі, алға қарай даму жағдайлары қарастырылады. Студент диплом жұмысын жазу барысында институт бекіткен ережені басшылыққа алған.
Бітіруші Е.Серікқалиев Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері тақырыбында орындаған бакалаврлық ғылыми-зерттеу жұмысы Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының Академиялық саясат талаптарына (Ғылыми Кеңес отырысының 26 тамыз 2019 ж №1 хаттамасымен) бекітілген АИГИ-ның білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттаудың жүргізілуі туралы ережесінің талаптарына сәйкес деп, қорғауға жіберуге ұсынылады.
Ғылыми жетекшісі Кусебалин М.Т.
(ғылыми атағы А.Т.Ж.)
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК - ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Диломдық жұмысқа
СЫН ПІКІР
Бітіруші студенттің зерттеген дипломдық жұмысымның мақсаты - қолжетімді ақпараттарға сүйене отырып Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқару, қорлануын, яғни қаражатының құрылуын және құрылған қаражатты пайдалану барысын талдау.
Студент жұмыстың зерттеу объектісі ретінде нақты Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметтері және Альфа Банк Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметі жөніндегі мәліметтерін пайдаланған.
Е.Серікқалиев дипломдық жұмыстың теориялық негізіне - зерттеу негіздерін ведомстволық, нормативтік, сонымен бірге ҚР статистика жөніндегі агенттігінің статистикалық материалдары, әлеуметтік зерттеулер, мемлекеттік үкімет органдарының заңнамалық және нормативтік актілері және басқа да анықтамалық және инструктивтік материалдар құрады. Зерттеу барысында жүйелік-құрылымдық, жүйелік функционалдық, факторлық және салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылады.
Бітіруші жұмысның теориялық және әдістемелік негізі болып экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, банк ісі, қаржы, банктегі бухгалтерлік есеп теориялары алынды. Дипломдық жұмыста экономикалық және статистикалық әдебиеттер материалдары, экономикалық мерзімдік басылымдар материалдары, сонымен қатар автордың практикалық жұмыс процесінде жинақтаған материалдары қолданылды. Зерттеліген жұмыс барысында нақты кәсіпорынның қаржылық, әртүрлі аналитикалық есептерінің көрсеткіштері қолданылған.
Жұмыс процесінде әртүрлі гипотездерді бақылау теориялық әдістерді практикалық жағдайда қолдану, нақты әдістерді қолдану барысында мысалдар келтіру көмегі арқылы жүргізілген.
Серікқалиев Еламан Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері тақырыбында орындаған бакалаврлық ғылыми-зерттеу жұмысы Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының Академиялық саясат талаптарына (Ғылыми Кеңес отырысының 26 тамыз 2019 ж №1 хаттамасымен) бекітілген АИГИ-ның білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттаудың жүргізілуі туралы ережесінің талаптарына сәйкес орындалған ғылыми жұмыс екенін атап көрсете келе, өте жақсы деп бағалап, Экономика және бизнес бакалаврыдеген академиялық дәреже беруге болады деп санаймын.
Сын пікір беруші
Альфа Банк АҚ директоры ______________ Есмағамбетов Д.Д.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділік және төлем қабілеттілігінің
экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Коммерциялық банк өтімділігін басқару және оған ықпал
етуші факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Банк өтімділігін басқарудың халықаралық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 21
2 Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері мен несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29 2.1 Альфа Банк АҚ-ның даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштерін талдау және
өтімділігін бағалаудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқару қызметін ғылыми
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.4 Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқаруды жоғарлатудың болашаққа бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Банк өтімділігін басқаруды ұйымдастырудың өзекті мәселелері және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
0.1 Банктердің өтімділігін басқаруды қамтамасыз етуде капиталының жеткілікті болуын одан әрі жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
0.2 Коммерциялық банктердің өтімділігін және төлем қабілеттілігін оңтайлы ету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Елдің қаржы секторын дамыту қоғам мен мемлекеттің қажеттіліктерін ескере отырып, ел экономикасындағы оның орны мен рөлін айқындауға байланысты. Бұл ретте түрлі пікірлердің болуына орай әрбір жеке экономикалық агенттің қаржы секторы алдындағы мақсатты бағыттары басқалардан үстем болмауы тиіс. Әйтпесе, жүйе тиімсіздігінің өсуі мен жүйелік тәуекелдердің ұлғаюы үшін жағдайлар туындайды.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып табылады. Қандай банк болмасын оның өтімділік деңгейін сақтауды қамтамасыз ету маңызды. Сол уақытқа қажетті тиімді бағаға қажетті құралдарды сатып алауға мүмкіндігі бар банк өтімді деп саналады. Бұл банктің өтімділік құралдардың қажетті сомасының бар екенін немесе оларды қарыздар мен активтерді сату арқылы ала алатынын білдіреді. Банктің өтімділігін реттеудегі соңғы жылдары маңызды сұрақтары қаржылық жүйедегі дағдарыстан пайда болды.
Қазақстандағы қазіргі несие жүйесінің құрылымы туралы тоқталып өтетін болсам, несие жүйесі -- жалпы банктердің (ұлттық және коммерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы болып табылады. Несие жүйесі ұғымы жалпы, банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда ізге де несиелік мекемелер қамтылады.
Әр елдің өзіндік ерекшеліктерінее қарай несие немесе банк жүйесінің құрылымы қалыптасады.
Қазақстан Республикасынғы несиелік жүйе екі буыннан тұрады: біріншісі -- банктік жүйе, ал екіншісі -- парабанктік жүйе, яғни банктік емес мекемелер. Банктік салымдарға көптеген экономикалық факторлар әсер етеді. Олар өтімділікті болжауды қажетті қылады.Өтімділікті жоспарлауды өте қажетті қылатынбанктік салымдар деңгейінде көптеген экономикалық факторлар әсер етеді.Олардың кейбіреулерінің әсері сөзсіз, басқалары банктің өтімділігіне жанама түрде сер етеді, сондықтан оларды тиісті талдаудан кейін ғана анықтауға болады. Банк ірі немесе кішігірім болмасын, оның өтімділік ресурстарындағы қажеттілігін болжау барысында жергілікті, сонымен қатар жалпы ұлттық аспектілерді ескеру қажет. Бұл әдеттегідей, банктердің жинақталған салымдары жайлы айтылған кезде емес, жеке шоттар жайлы болғанда әділетті. Көптеген кішігірім орташа шоттардан тұратын қажеттілікке дейінгі салымдар жалпы алғанда тұрақты.
Ғылыми жаңалығы. Төлем қабілеттiлiк және өтiмдiлiк тұрғысынан, банктiк операциялар үшiн несиелiк тәуекел және активтердi жайғастыру мәселелерi өте үлкен маңызға ие. Өтімділікті анықтаудағыактивтік және пассивтік операцияларымен байланысты теориялық, тәжірибелік сұрақтарды жинақтау және талдау, Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің операцияларын жетілдіру, Альфа Банк Акционерлік Қоғамының капиталы, қаржы көрсеткіштері, төлем қабілеті қызметін ғылыми ұйымдастыру ұсынысынан тұрады.
Практикалық маңыздылығы. Коммерциялық банктердің банктердің өтімділігін басқару қызметін жетілдіруде. Банк өтiмдiлiгiн басқарудың тиімділігін басқарудың тиімділігін бағалау құралдары және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Ғылыми мәселенің ахуалды жағдайын бағалау. 2020 жылы қыркүйектегі Жолдауында ҚР Президенті Қасым Жомарт Тоқаев екінші деңгейдегі банктер қарыз алушылар ішінде сенімділерінің аз екенін сылтауратып, кредит қаражатының құнын шамадан тыс арттырып жібереді деді. Ақша-кредит саясаты тиімділігінің жеткіліксіздігі еліміздің экономикалық дамуын тежейтін себептің бірі болып отыр.
Екінші деңгейдегі банктердің бизнеске кредит беру ісінің қолайлы әрі ұзақ мерзімді болуын қамтамасыз ету керек.
Жыл соңына дейін Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің активтерінің сапасына тәуелсіз бағалау жүргізу жұмысын аяқтауы қажет деді Президент өз сөзінде [1].
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қолжетімді ақпараттарға сүйене отырып Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқару, қорлануын, яғни қаражатының құрылуын және құрылған қаражатты пайдалану барысын талдау. Банк өтiмдiлiгiн басқару мәселелерiне қатысты әлемдiк банк тәжiрибесiн зерттеу және оның жергiлiктi жағдайға бейiмделуi болып табылады. Банк өтiмдiлiгi мен төлем қабілеттiлiгiн бағалау әдiстерi, сонымен қатар Қазақстанның тұрақты банк жүйесiн құрау үшiн қазiргi жағдайларда оларды тиiмдi басқару әдiстерi өңделiп және жетiлдiрiлiп жатыр.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк өтiмдiлiгiн басқару мәселесiмен байланысты теориялық сұрақтарды оқып бiлу, олардың құрылымын анықтау, банк өтiмдiлiгi түсiнiгiнiң мазмұнын нақтылау;
2. Коммерциялық банктердiң тұрақты дамуына әсер ететiн факторлар жүйесiн талдау немесе банк өтiмдiлiгi моделi мен принциптерiнiң тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындылар қалыптастыру және отандық банк мекемелерi үшiн банк өтiмдiлiгiн басқару мәселелерi бойынша нақты ұсыныстарды өңдеп шығару.
Дипломдық зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметтері және Альфа Банк Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметі.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық актілері. Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы. Альфа Банк АҚ-ның 2018 - 2021 жылдар аралығының шоғырландырылған есебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде банктердің құрылуы, коммерциялық банктердің пайда болуы және өтімділікті басқаруды жан жақты қарастырып негізі ашылады.
Екінші бөлім коммерциялық банктердің қаржылық көрсеткіштері, капиталы, активті және пассивті басқару, банктің өтімділігі мен төлем қабілеті толығымен зерттеледі.
Ал үшінші бөлімде банктердің мәселелері шешіп оларды алдын алу және жақсартып жетілдіруін, алға қарай даму жағдайларын қарастырады.
1 Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігі мен төлем қабілетілігінің
экономикалық мазмұны
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикасында банк жүйесi болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк - несие жүйесiнiң филиалдары мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. Сондықтанда Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы қазан төнкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО - ның банк жүйесiмен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезеңiнде несиенi басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк қызмет көрсету механизмiн құру, банктер мен кәсiпорындардың қызметiне жетекшiлiк етуде экономикалық әдiстердi қолдану; банк пен клиенттерi, сонымен қатар, банктiң өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым - қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда болған нарықтық құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi реформалаудың маңызы зор [2].
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi, дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды. Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi; екiншi категория мәселерiне банктердiң сапасыз қарыздары мен мемлекеттiк зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып, банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың пайдасына кетуiне жол бередi.Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР - нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған Банктер және банк қызметi туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк - ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк - коммерциялық банктер жүйесi[3].
Коммерциялық банк - банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған, сондықтан коммерциялық банк деген атауға ие болды. Бірақ, өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономикалық өзге де салаларына қызмет көрсете бастағандықта да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуолардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады.
Коммерциялық банктер - нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді. ҚР-дағы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Ұлттық Банктің және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңдарын басшылыққа алады. Екiншi деңгейдегi банктердiң басқа да құрылымдардан ерекшелiгi, олардың мiндеттемелерiнiң басты мақсаты - пайда табу болып табылады (нарықтық қатынастар жүйесiндегi олардың коммерциялық мүдделерi де осында). Сондықтан, коммерциялық деген термин екiншi деңгейдегi банктердiң қандай да болмасын меншiктiң формасына жататындығымен емес, олардың ақылы негiзде, клиенттерiне көрсететiн қызметтерiнiң сан алуандығымен байланысты[4,17б].
Банктің өтімділік жағдайын талдауға қажетті ақпараттары ішкі және сыртқы көздер жүйесінен тұрады. Сыртқы көздерден ақпарат алу, негізінен банктің бәсекелестері мен клиенттер нарығындағы және т.б. нарықтардағы жағдайлар туралы әр түрлі мәліметтерді жинақтауды білдіреді. Ішкі көздер жүйесі банктің қызметін байланысты жағдайлар туралы мәліметтерді қамтиды және ол кез келген уақытта банктің ағымдағы жағдай туралы ақпаратпен қамтамасыз етуге тиіс. Банктің ағымдағы өтімділігін талдауға қажетті ішкі ақпараттарды анықтайтын құжаттарды берілу мерзімдеріне қарай, ақпараттарға қолжетімді жекелеген лауазымды және жауапты тұлғалар бере алады.
Өтiмдiлiк және төлем қабілеттілік - банктiң сенiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн, оның қызметiнiң жалпы сипаттамаларының бiрi.
Банк өтiмдiлiгi және төлем қабілеттiлiгi салымшылар мен қарыз берушiлер алдында банктiң өз мiндеттемелерiн уақытында және шығынсыз орындау қабілетi. Банктiң мiндеттемелерi нақты және потенциалды деп бөлiнедi.Банктiң нақты мiндеттемелерi: талап ету депозиттерi. Мерзiмдi депозиттер, тартылған банк аралық ресурстар, несие берушiлердiң қаражаттары түрiнде банктiң балансында көрсетiледi. Ал потенциалды немесе баланстан тыс мiндеттемелерге: банктен берген кепiлхаттар, клиенттерге несие желілерiн ашу арқылы көрiнедi (сурет 1).
Өтімділік
Төлем қабілеттілігі
Сенімділік
Сурет1. Банк сенімділігін сақтау шарттары
Коммерциялық банктер мемлекеттiң несие жүйесiнде үлкен роль атқарады. Олар несие капиталы рыногындағы әртүрлi секторларда қызмет ететiн ерекше кәсiпорын болып табылады.Коммерциялық банктер несие ресурстарының басым бөлiгiн шоғырландырып, өз (несие беру, салымдарды қабылдау, есептiк қызметтер көрсету, бағалы қағаздар мен валютаны сату және сатып алу және т.б.) қызметтердiң бiрнеше түрлерiн көрсетедi. Егер коммерциялық банктердiң борыштық және қаржылық мiндеттелердi уақытында орындау үшiн қолма - қол ақшалай қаражаттар басқада өтiмдi активтерi болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада жұмылдыру мүмкiндiгi жеткiлiктi болса, онда бұл өтiмдi банк болып табылады. Банктің өтімділігін бағалау Қаржылық қадағалау агенттігінің өтімділікке және резвертерге қатысты қоятын талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.Банк өтімділігін жеткілікті деңгейін сақтай отырып, оның активтерінің пайдалылығын арттыру үшін қайтару мерзімдеріне байланысты тартылған қаражаттар мен активті операциялардан алынатын табыстар салыстырылады [5].
Өтімділікті бақылау шегінде мұндай салыстырулар банктің ағымдағы өтімділік ұстанымын анықтау жолымен жасалады. Банктің жалпы өтімділік ұстанымы тартылған және орналастырылған қаражаттарды мерзімдеріне қарай салыстыру арқылы анықталады. Бұл жерде тартылған және орналастырылған қаражаттар түрлеріне қарай топтастырылады. Банктің қысқа мерзімді өтімділігі үш айға дейінгі мерзіммен, ал ұзақ мерзімді өтімділігі үш айдан жоғары мерзіммен анықталады. Болашақтағы төлемдік міндеттемелер мен әр күндегі талаптарды салыстыру нәтижесінде банк түсетін және шығатын, яғни сол күні төлеуге жататын ақша қаражатарының шекті қатынасын айқындайды. Егер банктен шығатын ақша қаражаты кіретін сомадан артық болса, онда банкте өтімділік жеткіліксіз болып табылады. Егер керісінше болса, онда өтімділік артық болады. Аталған жағдайларды талдаушылық бөлім қаражат тарту немесе орналастыру туралы шешім қабылдау үшін банктің тиісті бөлімшелерімен байланысады. Банктер әдетте функционалдық қағидасы бойынша ұйымдастырылады. Ол келесi жағдайларды бiлдiредi: банк ipi несие институты ретiнде қызмет атқаратын болғандықтан, оның басқару аппаратында несиелiк кадрлық бөлiмшелерi болуы тиiс. Сонымен бipге банк есеп айрысу операцияларын жүргiзетiн болғандықтан, оның құрамында есеп айрысу операциясын ұйымдастыратын құрылымдық бөлiмдер болуы тиiс. Банк нақты ақшаны қабылдап және оны беретiн болғандықтан оның кассасы болуы тиiс. Жалпы алғанда, банк атқаратын қызметтер мен операциялар оны басқару құрылымына ерекшелiктер енгiзедi, оларды басқа кәсiпорын құрылымында кездестiруге болмайды. Тек қана мекемелерiне тән болуы тиiс қағида. Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң мiндеттемелерi болып табылады. Банк мiндеттемелерiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Банк өтiмдiлiгiнiң екi формасы, яғни мiндеттемелердi өз уақытында және шығынсыз орындау көптеген iшкi және сыртқы факторлардың көмегiмен анықталынады (кесте 1).
Кесте 1.
Банк өтімділігі мен төлем қабілеттілігінің сипаттамалары
Банк өтімділік және төлем қабілеттігін жіктеудің негізгі белгілері
Объект бойынша
Көздері бойынша
Уақыт белгісі бойынша
Төлем қаражаттарының түрі бойынша
Банк активі
Банк балансы
Банк жүйесі
Қаржы жарғысы
Жинақталған
Сатып алынған
Жоғары өтімді
Өтімді
Аз өтімді
Өтімсіз
Мезеттік
Ағымды
Орта мерзімді
қысқа мерзімді
Қолма-қолсыз
Қолма-қол
Валюталық
Бағалы қағаздар
Өтімділікті басқару факторына мыналар жатады:
Банк капиталының базасы:
Банк активтерiнiң сапасы:
Депозиттердiң сапасы:
Сыртқы қаражат көздерiне орташа тәуелдiлiгi:
Мерзiмi бойынша активтер мен пассивтердiң өзара сәйкестiгi:
Сауатты менеджмент:
Банктердiң жоғары дәрежелi беделi.
Өзiнiң клиенттерiне ссуда бере отырып, банктер қаржы делдалдарының рөлiн атқарады, себебi бос ақша капиталдарын тiкелей ссудаға беру шаруашылық өмiрде мүмкiн емес. Банктердiң мұндай қызметтерi салымшыларға, банктерге және қарыз алушыларға тиiмдi болып табылады. Олардың арасында несиелiк қатынастар пайда болады. Бiзге несиенiң екi формасы белгiлi: тауарлы және ақшалай. Осыған байланысты несиелеудiң екi түрiн ажыратады: тiкелей, банктiк және жанама несиелеу.
Коммерциялық банктердiң келесi маңызды функциясы- нақты ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргiзу болып есептеледi, яғни есеп айырысу мен төлем жасау механизмiн қамтамасыз ету. Төлем жүргiзуде делдал мiндеттемелерiн атқаратын банктер өздерiнiң клиенттерiне есеп айырысумен байланысты операцияларды жүзеге асырады. Банктiң бұл функциясы тiкелей бiрiншi функциямен байланысты. Коммерциялық банктер клиенттердiң тапсырмасы бойынша шоттардың бiрнеше түрлерiн ашады: есеп шот, ағымдағы шот, депозиттiк шот, контокорренттiк шот, жеке шот.
Банк мекемесiнде барлық басқа кәсiпорындар сияқты белгiлi бiр басқару аппараты болады. Оның құрамына ең алдымен банк мiндеттемелерiнiң ерекше сипаты әсер етедi. Банктi кәсiпорын деп есептесек, барлық басқа кәсiпорындарға тән ортақ белгiлерi де бар, оның дирекциясы, атқарушы бөлiмшелерi, есеп-қисап бөлiмi, кадрлар бөлiмi т.б.
Сонымен қатар, банк мекемесi ерекше кәсiпорын, ол ақша-несие институты ретiнде қызмет атқарады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы банктiң ерекшелiгiне байланысты. Бұл ерекшелiктердi банк мiндеттемелерiн ұйымдастырудағы принциптерден байқауға болады, яғни принцип деп банк мекемесi өз қызметтерiн жүргiзу үшiн және банк операциясын орындау үшiн бағыт-бағдар беретiн бастапқы жағдайларды айтамыз.
Банктi ұйымдастыру принципiне, сонымен бiрге қойылған мақсатқа сәйкестiлiк принципi де жатады. Бiзге белгiлi, банктiң мақсаты - пайда алу болып табылады. Ол, банк мекемесi құрылымында ақша табатын бөлiмдер болуы қажет дегендi бiлдiредi (клиенттердi iздейдi т.б.), яғни банк мекемесiнiң құрамында ақшаның түсiмiн қамтамасыз ететiн бөлiмдер бар: кipiстер мен шығыстарды жоспарлап, банк бюджетiн құрап, шығындар үнемiн қамтамасыз етедi[6].
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазipгi кезде бұрыннан келе жатқан салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
Коммерциялық банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады:
уақытша бос қаржыларды, жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк операциялар);
экономика мен тұрғын халықты несиелеу (активтi операциялар);
несие ақшаларын шығару;
нақты ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу;
инвестициялық қызмет;
клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз алушыларға несие бередi. Карыз алушылар қаржыларды өндipiстi ұлғайтуға, тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге) тартудағы банктердiң мiндеттемелерiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстарының басым бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы - экономика мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк мiндеттемелерiнiң маңызды бөлiгi болуымен бipге активтi операцияларға жатады.
Бүгiнгi таңда әмбебап сипаттағы коммерциялық банктер банк мiндеттемелерiнiң жан-жақты қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың коммерциялық банктерi қаржы, несие, есеп айырысу операцияларының барлық түрлерiмен айналысады.
Коммерциялық банктер активтi және пассивтi операцияларды жүзеге асырады. Бұл екi операциялар диалектикалық бiрлiктiң екi қарама -қарсы жақтарына ұқсайды. Пассивтiк операцияларсыз активтi операцияларды жүргiзу мүмкiн емес, керiсiнше активтi операцияларсыз пассивтiк операцияларды да жүргiзу мүмкiн емес. Банк жүзеге асыратын операциялардың бiр ғана мақсаты бар ол - шығынды азайтып, табысты арттыру [7].
Осыған байланысты, егер коммерциялық банктердiң қызметi үшiн активтi операциялардың мәнi, несиелiк ресурстарды қалыптастырып, оларды қолдану процестерiнiң арасындағы тығыз байланысты қамтамасыз ету.
Банктердiң активтi операциялары -өзiнiң өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету және қажеттi табысты алу мақсатында өз иелiгiндегi ресурстарды орналастыру негiзiнде жүргiзiлетiн операциялар.
Активтi операциялардың жiктелiнуi бойынша, олардың құрылымы бойынша әртүрлi көзқарастар қалыптасқан [8].
Бутако В.И., Львова Р.И., пікірлерінше негізгі активті операциялар болып табылатындар:
- Нәтижесінде банктің несие потфелі құрылатын, несиелік операциялар.
- Инвестициялық потфельді құрудың негізі болатын, инвестициялық операциялар;
- Банктердің өз клиенттеріне көрсететін негізгі қызметтерінің бірі болып табылатын, кассалық және есеп айыру операциялары;
- Барлық банктік операциялардың жүзеге асыруын қамтамасыз ететін, сәйкесінше инфрақұрылымды құрумен байланысты, өзге де активті операциялар.
Лаврушиннің пікірінше, банктердің кеңінен тараған активті операциясына жататындар:
- Банк табысының негізгі бөлігін беретін, заемдық операциялар;
- Макроэкономикалық ауқымда мұндай операциялардың негізгі мазмұны, банктер, тұтыну, айналым, өндіріс процестерін ынталандыра отырып, уақытша бос, қызмет етпейтін ақша қорларын қызмет етуші қаражаттарға айналдыруы;
Бірлескен шаруашылық қызметін жүгізуге құқық алу немесе өз ресурстарын бағалы қағаздарға салу, жүргізілу процесінде банк инвестор ретінде көрінетін, инвестициялық операциялар;
- Орталық банкте және өзге коммерциялық банкте шоттардағы төлем қаражаттарының ағымда және ұзақ мерзімдік резервтерін құруда банктердің активті депозиттік операцияларның мазмұны көрінетін, депозиттік операциялар;
- Шет елдерде көп табыс беретін, әртүрлі формадағы, өзге де активті операциялар.
Коммерциялық банктердің активті операцияларды дамытуы өтімділік табыстылық және де тәуекелдің қажетті деңгейінде болу тұрғысынан, активті операциялардың өзге түрлерінің немесе қаражат салымын жүзеге асыруда банк мүмкіндіктеріне жанама және тікелей әсер ететін, банк қызметінің сәйкес жағын реттеуші заң актілерін қатаң түрде сақтай отырып жүзеге асыру қажет. Мұндай ережелер, өтімділік немесе тәуекел, олардың табыстылық деңгейіне орталықтан әсер ету жолымен жекелеген операциялар түрлеріне шектеу немесе ынталандыруға бағытталған, ерекше заң шаралары, жекелеген операцияларды жүзеге асыруға рұқсат, тұтас алғанда активті операциялардың дамуы және жүзеге асырылуына байланысты, барлық банктерге міндетті болып табылатын сипатта болады.
Банктің жалпы өтімділік ұстанымы тартылған және орналастырылған қаражаттарды мерзімдеріне қарай салыстыру арқылы анықталады. Бұл жерде тартылған және орналастырылған қаражаттар түрлеріне қарай топтастырылады. Банктің қысқа мерзімді өтімділігі үш айға дейінгі мерзіммен, ал ұзақ мерзімді өтімділігі үш айдан жоғары мерзіммен анықталады. Болашақтағы төлемдік міндеттемелер мен әр күндегі талаптарды салыстыру нәтижесінде банк түсетін және шығатын, яғни сол күні төлеуге жататын ақша қаражатарының шекті қатынасын айқындайды. Егер банктен шығатын ақша қаражаты кіретін сомадан артық болса, онда банкте өтімділік жеткіліксіз болып табылады. Егер керісінше болса, онда өтімділік артық болады. Аталған жағдайларды талдаушылық бөлім қаражат тарту немесе орналастыру туралы шешім қабылдау үшін банктің тиісті бөлімшелерімен байланысады [9].
.2 Коммерциялық банк өтімділігі және оған ықпал етуші факторлар
Банк өтімділігі - бұл салымшылар мен қарыз берушілер алдында банктің өз міндеттемелерін уақытында және шығынсыз орындау қабілеттігі. Банктің міндеттемелері нақты және потенциалды деп екіге бөлінеді. Банктің нақты міндеттемелері: талап ету депозиттері, мерзімді депозиттері, тартылған банк аралық рессурстар, несие берушілердің қаражаттары түрінде банктің
балансында көрсетіледі.
Ал потенциалды: немесе баланстан тыс міндеттемелерге: банктен берген кепілхаттар, клиенттерге несие желілерін ашу т.б. арқылы көрсетіледі.
Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерді уақытында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен басқа да өтімді активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өтімді банк болып табылады.Жинақталған өтімділік және сатып алынған өтімділік қатынастары, банктің өтімді қаражаттарға деген қажеттілігін анықтау, банк активтері мен пассивтерін басқарудың негізгі проблемаларының бірі болып қала береді [10]. Банк өтімділігі аталған барлық міндеттемелерді, сонымен бірге болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындауын сипаттайды. Міндеттемелерді орындау үшін кассадағы және корреспондентік шоттардағы (Орталық банкте және басқа да коммерциялық банктерде) қалдықтармен сипатталатын банктік ақшалардың барлығы;
* Қолма-қол ақшаға тез айналатын активтер;
* Банкаралық нарықтан немесе орталық банктен алынатын банкаралық несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады.
Осы аталған қаражат көздерін пайдалану банк үшін шығыстармен байланысты болмау керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы қағаздарды немесе басқа активтерді сату қалыпты тәртіпте алдын ала келісіп қойған шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек.
Банк өтімділігі мынадай қызметтерді атқарады:
* депозиттиерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты қанағаттандыру;
* тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамсыз ету;
* активтерді зиянсыз сату;
* тартылған қаражаттары бойынша төлей алмау тәуекелі үшін сыйақы мөлшерін шектеу.
Банк өтімділікті басқару барысында мынадай қызметтер мен міндеттер
жүктеледі:
* өтімділік жағдайына күнделікті мониторинг жасау және қазынашылық бөліміне жедел ақпарат беру;
* өтімділік коэффициенттердің орындалуына мониторинг жасау;
* банктің өтімділігін терең талдауға арналған коэффициенттер жүйесін есебінің жетілдірілген әдістерін жасау;
* өтімділіктің нашарлауын куәландыратын нақты немесе әлуиетті теріс үрдістерді айқындау;
* теріс үрдіс туғызатын факторларды талдау;
* өтімділікті басқару стратегиясын анықтауға арналған ұсыныстарды жасау;
* мөлшері мен мерзімдері бойынша теңгерімді активтер мен міндеттемелердің оңтайлы құрылымын анықтау;
* валюталық тәуекелді және пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісінен туындайтын тәуекелді талдау және бағалау.
Банк өтімділігі мен төлем қабілеттілігін басқару стратегиясында банк операцияларының тұрақты құрлымын жасау бағыты міндетті түрде болуы тиіс. Коммерциялық банктердің өтімділік және төлем қабілеттілігін талдау келесі кезеңдері 2- кестеде көрсетілген.
Кесте 2.
Коммерциялық банктердің өтімділігі және төлем қабілеттілігін талдау кезеңдері
Өтімділік және төлем қабілеттілік тұрғысынан банктің қаржылық жағдайын бағалау
Өтімділік және төлемқаблеттіліккеәсер етуші факторларды талдау
Құрылымдық талдау
Активтерді құрылымдық талдау
Өтімділік козффицентін есептеу және талдау
Банк активтер мен пассивтерін басқару стратегиясының тиімділігін бағалау
Өтімділік және төлем қаблеттілігін одан әрі басқару бойынша ұсыныстар жасау
Өтімділік (Өтемпаздық) - пассив бойынша міндеттемелерді төлеу үшін актив баптарын ақшаға айналдыру мүмкіндігі; материалдық құндылықтарды өткізудің‚ сатудың‚ қолма-қол ақшаға айналдырудың оңайлығы; субъектінің өз активтерін қолма-қол ақшаға айналдыру және борышқорлық міндеттемелерін орындау қабілеті (төлем төлеуге қабілеттілік)[11].
Кәсіпорынның нарықтағы‚ сыртқы экономикалық және басқа қызметтегі шешуші жағдайы қолма-қол ақшаның қозғалысы көрсеткішімен айқындалады. Активтердің өткізілу дәрежесіне қарай оларды мынадай:
- Өтімділік коэффициенті - өтімділікгі жоғары активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелер арасындағы ара салмақ;
- Өтеу коэффициенті - айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелер арасындағы ара салмақ.
Өтімділік кәсіпорындар мен несие мекемелерінің қаржы жағдайының маңызды сипатамасы болып табылады. Оның көрсеткіштерінің бірі - ақшалай қаражат пен тез өткізілетін активтердің міндеттемелер сомасына қатынасы. Өтімділік қозғалысы дегеніміз қолма-қол ақшаның ағылып келуі мен оның төлемдері‚ кез келген уақытта қолда болатын ақшалай қаражаттың мөлшері.
Жинақталған өтімділік және сатып алынған өтімділік қатынастары, банктің өтімді қаражаттарға деген қажеттілігін анықтау, банк активтері мен пассивтерін басқарудың негізгі проблемаларының бірі болып қала береді.
Кесте 3.
Банк қызметінің банк жағдайының сыртқы және ішкі факторларға тәуеділігі
Өтімділікке әсер етуші ішкі факторлар
Өтімділікке сұранысты анықтайтын сыртқы факторлар
1. Клиенттер санының өзгерісі;
2. Клиенттерді экономикалық секторлары мен салалары бойынша бөлу, олардың бизнесінің маусымдық өзгерістеріне тәуелділігі;
3. Банк көлемі және оның имиджі;
4. Кіші және орташа клиенттердің шотындағы төмендемейтін қалдық үлесі;
5. Несие портфелінің сапасы;
6. Сауда портфелі, бағалы қағаздар портфелінің сапасы;
7. Міндеттемелер мен талаптардың орындалуының мерзім бойынша пассив және активтерінің келісімде болуы.
1. Экономикалық
кезеңдері(құлдырау немесе өрлеу);
2. Қаржы нарығының әртүрлі салалары баға көрсеткіштерінің қатынасы және пайыздық ставкаларының өзгеріс динамикасы;
3. Бағалы қағаздар нарығының даму дәрежесі;
4. Орталық банктердің несиелері;
5. Қайта қаржыландыру мүмкіндігінің болуы;
6. Аймақтық экономика ерекшеліктері, оның құрылымдық салалары.
Өтiмдiлiк және төлем қабілеттiлiктi бағалауға мынадай әдiстер жатады:
Қаржаттардың орталық қоры;
Банктердегi- банктер;
Активтердi басқарудың ғылыми басқару әдiсi.
Коммерциялық банктердiң активтi операциялары төмендегiдей бөлiнедi:
* Несиелiк операциялар;
* Кассалық операциялар;
* Бағалы қағаздармен операциялар.
Жалпы алғанда ҚР екiншi деңгейдегi банктерi пассивтi операцияларға, оның iшiнде депозиттiк операцияларға үлкен көңiл аударып отыр.
Заңды және жеке тұлғалардың депозиттерi банк жүйесiндегi өзiн-өзi ақтау мiндеттемелерiнiң өсуiне үлкен ықпалын тигiздi[12].
1. Қаражаттардың ортақ қорыəдісінегізінде банкресурстарының жалпы сомасын ресурстардың құралу көздерінеқарамастан, активтердің əр түрлітүрлеріне бөлу жатыр. Сызбатүрінде бұлəдісті төмендегідей түрде көрсетуге болады (сурет 3).
Қаражаттардың
көздері
Қаражат-
тардың
ортақ қоры
Қаражаттардың орналасуы
Талап ету депозиттері
Алғашқы резервтер
Мерзімді депозиттер
Екінші ретті резервтер
Займдар
Акционерлік капитал
мен резерв қорлар
Бағалы қағаздар
Ғимараттар мен
жабдықтар
Сурет 3. Қаражаттардың ортақ қоры əдісі
Осы əдісте қаражат өтімділігінің адекватты деңгейінің, яғни табыстылық - өтімділік арасындағы тепе-теңдіктің сақталуы шарт. Еңбіріншіден, активтердің алғашқы резервтер тобында орналасатын қаражаттардың үлесі анықталады. Содан кейін банк қаражаттары активтердің екінші ретті резервтер тобына орналастырылады. Активтердіңүшінші тобына, яғни клиенттерге қарызға орналастырылатынқаражаттардың үлкен үлесі келеді. Ең соңғы активтердің тобынасалыстырмалы түрде өтелу мерзімі ұзақ жоғары дəрежелі бағалы қағаздаржатады[13].
Өтімділік ресурстарына деген қажеттілік қандай болмасын қажетті периодқа есептелуі мүмкін. Егер салымдардың сомасы мен ссудалар мен инвестицияларға деген сұранысты дәл болжауға мүмкіндік болатын болса, онда қажетті өтімділік құралдарды анықтау айтарлықтай жеңілдер еді.Мәселенің қиындығына қарамастан, банктер салымдар мен несиелердің көлемін болжауға тырысу керек. Ірі банктер болжауды екі негізгі әдіспен жүзеге асырады.
Өтiмдiлiк пен пайдалылық арасындағы бұл келiспеушiлiк банк қаражаттарын орналастырған кезде шешетiн негiзгi проблема деп есептеуге болады[13, 336 б].
Банктiң өтiмдiлiкке қолма-қол ақша деңгейiн жоғары ұстау арқылы немесе қаражаттарды өтiмдiлiгi жоғары активтерге орналастыру арқылы қол жеткiзуiне болады. Бiрақ, бұл жағдайда банктiң пайдалылығы төмендейдi.
1. Өтімділікті басқарудың келесі əдісіне - банктегі банктер əдісіжатады Осы əдіске сəйкес əр түрлі көздерден тартылған қаражаттардыорналастыру үшін пайдаланатын табыстылық- өтімділік орталарыанықталады. Мұндай орталар банктегі банктердеп аталады, яғни банкте талап ету салымдар банкі, мерзімді салымдар банкі жəне негізгі капитал банкі болады. Талап ету салымдары өтімді активтерменжоғары деңгейде қамтамасыз етілуді талап етеді, сондықтан талап ету салымдар банкісі қаражаттардың үлкен бөлігін алғашқы резервтердеорналастырады. (сурет 4).
Қаражаттардың көздері
Қаражаттардың орналасуы
Талап ету салымдары
банкі
Алғашқы резервтер
Екінші ретті
резервтер
Мерзімді салымдар банкі
Ссудалар
Бағалы қағаздар
Ғимараттар мен
жабдықтар
Негізгі капитал банкі
Сурет 4. Банктегі банктер əдісі
Бұл əдіс активтердің қалыптасуы жалпы сомаға жəне тартылған ресурстардың құрамына байланысты болатынын сипаттайды. Мұнда əрбір қалыптасу көзінің қаражаттары айналымдылығына байланысты əр түрлі қамтамасыз етуді жəне сəйкесінше міндетті резервтер нормасын талапетеді. Ал, талап ету салымдарының қалған бөлігі екінші ретті резервтерге бағытталады жəне аз бөлігі ғана қысқа мерзімді ссудаларға беріледі. Мерзімді салымдар банкі мерзімді салымдардың басым бөлігін екінші ретті резервтерді қалыптастыруға, орта жəне ұзақ мерзімді ссудаларға, сондай-ақ ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға бағыттайды. Банктегі банктер əдісінің қаражаттардың ортақ қоры əдісінен артықшылығы есептеудің арқасында жоғары өтімді активтердің үлесін дəлірек анықтауға жəне олардың азаю есебінен қосымша ресурстарды жоғары өтімді активтерге, яғни кəсіпорындар мен ұйымдардың қарыздарына салуға мүмкіндік береді.
2. Активтерді басқарудың ғылыми басқару əдісі. Ол ғылыми əдістер мен операцияларды зерттеу көмегімен банк балансындағы жəне табыстар мен шығыстар туралы есебіндегі əр түрлі баптар арасындакүрделі байланысты талдау үшін қазіргі математикалық аппарат пен өте күрделі модельдерді пайдалануды ұйғарады.
Ғылыми басқару əдісі мынадай үш сұрақтарға жауап беруге тырысады: Мəселенің мəні неде? Оны шешудің қандай нұсқалары бар? Нұсқалардың жақсысы қандай?
Басқару бойынша мамандар өндірістік мəселесін шешу үшін сызықтық бағдарламалау деп аталатын ғылыми əдістерінің бірінқолданады. Бұл əдіс операциялардың табыстылық пен өтімділік жағынан шектеулерді ескеріп, пассивтерді басқарудағы проблемалы активтерді басқару мəселесімен байланыстырады. Сызықтық бағдарламалау бір ғана ықшамды шешімге əкелетін детерминдеу моделін ұйғарады, шектеулердің сипаты дəл анықталуы тиіс. Мақсатты қызметі үздіксіз жəне нақты анықталуы қажет, яғни шешімді анықтайтын əр айнымалы мақсатты қызметке жəне шектеулерді көрсететін теңдеуге өз үлесін қосуы керек. Сонда бағдарламаны бірнеше рет қосқанда да, ол бір ғана шешімді беруі тиіс, яғни іс жүзінде басшылар кейбір шектеулердің немесе бағаланатын əрекеттестіктердің өзгеруінің тиімділігін тексеру үшін бағдарламаны бірнеше рет жіберуі мүмкін. Банк пайдасын басқару - тәуекел тұсында және банк балансының өтімділігін қамтамасыз ете отырып, банк пайдасын арттыруды білдіреді. Банк пайдасын басқару жүйесі бір-бірімен байланысты мынадай элементтерден тұрады:
1. пайданы басқаруға қатысушы банк бөлімшесін анықтау;
2. банктің пайдасын, табыстары мен шығыстарын жоспарлау;
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Серікқалиев Еламан Серікқалиұлы
Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері
(Альфа Банк АҚ мысалында)
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қаржы
Атырау, 2022
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК - ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Қорғауға жіберілді
Бизнес, басқару және құқық
кафедрасының меңгерушісі
э.ғ.к. Б.Кужиев ______________
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері
(Альфа Банк АҚ мысалында)
мамандығы Қаржы
Орындаған:
студент
___________
Серікқалиев Е.С.
Ғылыми жетекші:
___________
Кусебалин М.Т.
Атырау, 2022
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК- ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Бекітемін
Бизнес, басқару және құқық
кафедрасының меңгерушісі
__________ э.ғ.к. Б.Кужиев
Дипломдық жұмысты орындауға арналған
ТАПСЫРМА
Студент Серікқалиев Е.С. Мамандық: Қаржы
Топ ФИН- 20171 қт
1. Диплом жұмысының тақырыбы: Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері (Альфа Банк АҚ мысалында)
2.Аяқталған дипломдық жұмысты тапсыру мерзімі _____ _________2022 ж
3.Жұмысты орындауға бастапқы мәліметтер (заңдар, әдебиет көздері, өндірістік мәліметтер):
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, қаржы, басқару теориялары алынды. Дипломдық жұмыста экономикалық және статистикалық әдебиеттер материалдары, экономикалық мерзімдік басылымдар материалдары, сонымен қатар автордың практикалық жұмыс процесінде жинақтаған материалдары қолданылды. Зерттеліген жұмыс барысында нақты банктің қаржылық, әртүрлі аналитикалық есептерінің көрсеткіштері қолданылды.
4.Диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
1. Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
2. Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері мен несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету механизмі
3. Банк өтімділігін басқаруды ұйымдастырудың өзекті мәселелері және оны жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5.Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2020 жылдың 1 қыркүйегіндегі Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына Жолдауы 2020 жылғы 1 қыркүйек.
2. Коммерциялық банк Оразғали А.Т. Алматы баспасы, 2009 ж. Алматы қаласы.
3. https:alfabank.kz
6. Жобаға (жұмысқа) қатысты жобаның (жұмыстың) бөлімдерін көрсететін консультанттар
Бөлім
Консультант
Уақыт
Қолы
1.Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
Кусебалин М.Т.
2. Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері мен несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету механизмі
Кусебалин М.Т.
3. Банк өтімділігін басқаруды ұйымдастырудың өзекті мәселелері және оны жетілдіру жолдары
Кусебалин М.Т.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСТЫҢ ДАЙЫНДЫҚ КЕСТЕСІ
Кезең
Кезең тапсырмалары мен жұмыстың мазмұны
Мерзімі
Ескертулер
І кезең
1. Диплом жұмысының тақырыбын таңдау
Қыркүйек
2. Әдебиетпенн танысу және жоспар құру
Қыркүйек- қараша
ІІ кезең
3.Әдебиеттерді және деректерді іріктеп алу
Қараша- қазан
ІІІ кезең
4.Жұмысты жазу
Қазан- сәуір
5.Диплом жұмысын алдын ала және мезгілінде қорғау
Мамыр, маусым
Тапсырма берілген күні _____ __________________ 20___ ж.
Ғылыми жетекші : ________________ Кусебалин М.Т.
қолы А.Т.Ж
Студент: ________________ Серікқалиев Е.С.
қолы А.Т.Ж
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК - ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Диломдық жұмысқа
ПІКІР
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және каржы шаруашылығы: ақша-несие жүйесін реформалау, қатаң инфляция жағдайында бізде бұрын-сонды болмаған жаңа акша-несие катынастары, несие-каржы институттарының жаңа түрлерінің пайда болуы, нарык экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы, жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен пайда табуға, коммерцияльқ жетістікгерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық меншікке негізделген несиелік мекемелерге өту тәрізді бірқатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.осыған байланысты екінші деңгейдегі банктердегі жеке тұлғалардың несие өтеу қабілеттілігін және оларды бағалау тәсілдерін зерттеу қажеттілігі туындап отыр.
Серікқалиев Еламан Серікқалиұлының дипломдық жұмысының тәжірибелік маңыздылығында коммерциялық банктердің өтімділігін басқару қызметін жетілдіруде, банк өтiмдiлiгiн басқарудың және тиімділігін басқарудың, тиімділігін бағалау құралдары және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық жақтары қарастырылып отыр.
Е.Серікқалиевтың Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері тақырыбындағы дипломдық жұмысында коммерциялық банктердің қаржылық көрсеткіштері, капиталы, активті және пассивті басқару, банктің өтімділігі мен төлем қабілеті толығымен зерттеледі, алға қарай даму жағдайлары қарастырылады. Студент диплом жұмысын жазу барысында институт бекіткен ережені басшылыққа алған.
Бітіруші Е.Серікқалиев Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері тақырыбында орындаған бакалаврлық ғылыми-зерттеу жұмысы Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының Академиялық саясат талаптарына (Ғылыми Кеңес отырысының 26 тамыз 2019 ж №1 хаттамасымен) бекітілген АИГИ-ның білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттаудың жүргізілуі туралы ережесінің талаптарына сәйкес деп, қорғауға жіберуге ұсынылады.
Ғылыми жетекшісі Кусебалин М.Т.
(ғылыми атағы А.Т.Ж.)
АТЫРАУ ИНЖЕНЕРЛІК - ГУМАНИТАРЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Диломдық жұмысқа
СЫН ПІКІР
Бітіруші студенттің зерттеген дипломдық жұмысымның мақсаты - қолжетімді ақпараттарға сүйене отырып Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқару, қорлануын, яғни қаражатының құрылуын және құрылған қаражатты пайдалану барысын талдау.
Студент жұмыстың зерттеу объектісі ретінде нақты Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметтері және Альфа Банк Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметі жөніндегі мәліметтерін пайдаланған.
Е.Серікқалиев дипломдық жұмыстың теориялық негізіне - зерттеу негіздерін ведомстволық, нормативтік, сонымен бірге ҚР статистика жөніндегі агенттігінің статистикалық материалдары, әлеуметтік зерттеулер, мемлекеттік үкімет органдарының заңнамалық және нормативтік актілері және басқа да анықтамалық және инструктивтік материалдар құрады. Зерттеу барысында жүйелік-құрылымдық, жүйелік функционалдық, факторлық және салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылады.
Бітіруші жұмысның теориялық және әдістемелік негізі болып экономикалық ғылым классиктерінің еңбектері, банк ісі, қаржы, банктегі бухгалтерлік есеп теориялары алынды. Дипломдық жұмыста экономикалық және статистикалық әдебиеттер материалдары, экономикалық мерзімдік басылымдар материалдары, сонымен қатар автордың практикалық жұмыс процесінде жинақтаған материалдары қолданылды. Зерттеліген жұмыс барысында нақты кәсіпорынның қаржылық, әртүрлі аналитикалық есептерінің көрсеткіштері қолданылған.
Жұмыс процесінде әртүрлі гипотездерді бақылау теориялық әдістерді практикалық жағдайда қолдану, нақты әдістерді қолдану барысында мысалдар келтіру көмегі арқылы жүргізілген.
Серікқалиев Еламан Қаржылық операцияларды басқарудағы екінші деңгейдегі банктің несие жүйесін талдауды сипаттау ерекшеліктері тақырыбында орындаған бакалаврлық ғылыми-зерттеу жұмысы Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының Академиялық саясат талаптарына (Ғылыми Кеңес отырысының 26 тамыз 2019 ж №1 хаттамасымен) бекітілген АИГИ-ның білім алушылардың үлгеріміне ағымдық бақылау, аралық және қорытынды аттестаттаудың жүргізілуі туралы ережесінің талаптарына сәйкес орындалған ғылыми жұмыс екенін атап көрсете келе, өте жақсы деп бағалап, Экономика және бизнес бакалаврыдеген академиялық дәреже беруге болады деп санаймын.
Сын пікір беруші
Альфа Банк АҚ директоры ______________ Есмағамбетов Д.Д.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділік және төлем қабілеттілігінің
экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Коммерциялық банк өтімділігін басқару және оған ықпал
етуші факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 Банк өтімділігін басқарудың халықаралық тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... 21
2 Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштері мен несие қайтарымдылығын қамтамасыз ету механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29 2.1 Альфа Банк АҚ-ның даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Альфа Банк АҚ-ның қаржылық көрсеткіштерін талдау және
өтімділігін бағалаудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқару қызметін ғылыми
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.4 Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқаруды жоғарлатудың болашаққа бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 Банк өтімділігін басқаруды ұйымдастырудың өзекті мәселелері және оны жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
0.1 Банктердің өтімділігін басқаруды қамтамасыз етуде капиталының жеткілікті болуын одан әрі жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
0.2 Коммерциялық банктердің өтімділігін және төлем қабілеттілігін оңтайлы ету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Елдің қаржы секторын дамыту қоғам мен мемлекеттің қажеттіліктерін ескере отырып, ел экономикасындағы оның орны мен рөлін айқындауға байланысты. Бұл ретте түрлі пікірлердің болуына орай әрбір жеке экономикалық агенттің қаржы секторы алдындағы мақсатты бағыттары басқалардан үстем болмауы тиіс. Әйтпесе, жүйе тиімсіздігінің өсуі мен жүйелік тәуекелдердің ұлғаюы үшін жағдайлар туындайды.
Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекетте уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығының экономикалық негізі болып табылады. Қандай банк болмасын оның өтімділік деңгейін сақтауды қамтамасыз ету маңызды. Сол уақытқа қажетті тиімді бағаға қажетті құралдарды сатып алауға мүмкіндігі бар банк өтімді деп саналады. Бұл банктің өтімділік құралдардың қажетті сомасының бар екенін немесе оларды қарыздар мен активтерді сату арқылы ала алатынын білдіреді. Банктің өтімділігін реттеудегі соңғы жылдары маңызды сұрақтары қаржылық жүйедегі дағдарыстан пайда болды.
Қазақстандағы қазіргі несие жүйесінің құрылымы туралы тоқталып өтетін болсам, несие жүйесі -- жалпы банктердің (ұлттық және коммерциялық) және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктік емес мекемелердің жиынтығы болып табылады. Несие жүйесі ұғымы жалпы, банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда ізге де несиелік мекемелер қамтылады.
Әр елдің өзіндік ерекшеліктерінее қарай несие немесе банк жүйесінің құрылымы қалыптасады.
Қазақстан Республикасынғы несиелік жүйе екі буыннан тұрады: біріншісі -- банктік жүйе, ал екіншісі -- парабанктік жүйе, яғни банктік емес мекемелер. Банктік салымдарға көптеген экономикалық факторлар әсер етеді. Олар өтімділікті болжауды қажетті қылады.Өтімділікті жоспарлауды өте қажетті қылатынбанктік салымдар деңгейінде көптеген экономикалық факторлар әсер етеді.Олардың кейбіреулерінің әсері сөзсіз, басқалары банктің өтімділігіне жанама түрде сер етеді, сондықтан оларды тиісті талдаудан кейін ғана анықтауға болады. Банк ірі немесе кішігірім болмасын, оның өтімділік ресурстарындағы қажеттілігін болжау барысында жергілікті, сонымен қатар жалпы ұлттық аспектілерді ескеру қажет. Бұл әдеттегідей, банктердің жинақталған салымдары жайлы айтылған кезде емес, жеке шоттар жайлы болғанда әділетті. Көптеген кішігірім орташа шоттардан тұратын қажеттілікке дейінгі салымдар жалпы алғанда тұрақты.
Ғылыми жаңалығы. Төлем қабілеттiлiк және өтiмдiлiк тұрғысынан, банктiк операциялар үшiн несиелiк тәуекел және активтердi жайғастыру мәселелерi өте үлкен маңызға ие. Өтімділікті анықтаудағыактивтік және пассивтік операцияларымен байланысты теориялық, тәжірибелік сұрақтарды жинақтау және талдау, Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің операцияларын жетілдіру, Альфа Банк Акционерлік Қоғамының капиталы, қаржы көрсеткіштері, төлем қабілеті қызметін ғылыми ұйымдастыру ұсынысынан тұрады.
Практикалық маңыздылығы. Коммерциялық банктердің банктердің өтімділігін басқару қызметін жетілдіруде. Банк өтiмдiлiгiн басқарудың тиімділігін басқарудың тиімділігін бағалау құралдары және әдiстерiмен байланысты теориялық және практикалық сұрақтар саналады.
Ғылыми мәселенің ахуалды жағдайын бағалау. 2020 жылы қыркүйектегі Жолдауында ҚР Президенті Қасым Жомарт Тоқаев екінші деңгейдегі банктер қарыз алушылар ішінде сенімділерінің аз екенін сылтауратып, кредит қаражатының құнын шамадан тыс арттырып жібереді деді. Ақша-кредит саясаты тиімділігінің жеткіліксіздігі еліміздің экономикалық дамуын тежейтін себептің бірі болып отыр.
Екінші деңгейдегі банктердің бизнеске кредит беру ісінің қолайлы әрі ұзақ мерзімді болуын қамтамасыз ету керек.
Жыл соңына дейін Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің активтерінің сапасына тәуелсіз бағалау жүргізу жұмысын аяқтауы қажет деді Президент өз сөзінде [1].
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қолжетімді ақпараттарға сүйене отырып Альфа Банк АҚ-ның өтімділігін басқару, қорлануын, яғни қаражатының құрылуын және құрылған қаражатты пайдалану барысын талдау. Банк өтiмдiлiгiн басқару мәселелерiне қатысты әлемдiк банк тәжiрибесiн зерттеу және оның жергiлiктi жағдайға бейiмделуi болып табылады. Банк өтiмдiлiгi мен төлем қабілеттiлiгiн бағалау әдiстерi, сонымен қатар Қазақстанның тұрақты банк жүйесiн құрау үшiн қазiргi жағдайларда оларды тиiмдi басқару әдiстерi өңделiп және жетiлдiрiлiп жатыр.
Қойылған мақсат жұмыстың келесi мiндеттерiн анықтайды:
1. Банк өтiмдiлiгiн басқару мәселесiмен байланысты теориялық сұрақтарды оқып бiлу, олардың құрылымын анықтау, банк өтiмдiлiгi түсiнiгiнiң мазмұнын нақтылау;
2. Коммерциялық банктердiң тұрақты дамуына әсер ететiн факторлар жүйесiн талдау немесе банк өтiмдiлiгi моделi мен принциптерiнiң тиiмдiлiгiн нақты практикалық мысалдармен дәлелдеу;
3. Талдау нәтижелерi бойынша қорытындылар қалыптастыру және отандық банк мекемелерi үшiн банк өтiмдiлiгiн басқару мәселелерi бойынша нақты ұсыныстарды өңдеп шығару.
Дипломдық зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің қызметтері және Альфа Банк Акционерлік Қоғамының экономикалық қызметі.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкісінің нормативтік-құқықтық актілері. Отандық және шетелдік оқу әдебиеттері, мерзімді басылымдар және жұмыстың ішінде талдау жасалынатын банктің қаржылық есеп беру құжаттары пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы. Альфа Банк АҚ-ның 2018 - 2021 жылдар аралығының шоғырландырылған есебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде банктердің құрылуы, коммерциялық банктердің пайда болуы және өтімділікті басқаруды жан жақты қарастырып негізі ашылады.
Екінші бөлім коммерциялық банктердің қаржылық көрсеткіштері, капиталы, активті және пассивті басқару, банктің өтімділігі мен төлем қабілеті толығымен зерттеледі.
Ал үшінші бөлімде банктердің мәселелері шешіп оларды алдын алу және жақсартып жетілдіруін, алға қарай даму жағдайларын қарастырады.
1 Қазақстан Республикасындағы қаржылық операцияларды басқаруды ұйымдастырудың теориялық аспектілері
1.1 Коммерциялық банктердің өтімділігі мен төлем қабілетілігінің
экономикалық мазмұны
Өз егемендiгiн алғанға дейiн Қазақстан Республикасында банк жүйесi болған жоқ. Елде КСРО - ның орталықтанған банк - несие жүйесiнiң филиалдары мен бөлiмшелерi қызмет көрсеттi. Сондықтанда Қазақстанда банк жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуы қазан төнкерiсiне дейiнгi патшалық Ресейдiң және КСРО - ның банк жүйесiмен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезеңiнде несиенi басқарудың жүйесiн және шаруашылық қызметiне банктiк қызмет көрсету механизмiн құру, банктер мен кәсiпорындардың қызметiне жетекшiлiк етуде экономикалық әдiстердi қолдану; банк пен клиенттерi, сонымен қатар, банктiң өз жүйесi шеңберiндегi, оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым - қатынастар жүйесiн қайта құру, яғни жаңадан пайда болған нарықтық құбылыстар мен процестердi ескере отырып, принциптi реформалаудың маңызы зор [2].
Қазақстан Республикасында банктiк жүйенi реформалаудың қажеттiлiгi, дүниежүзiлiк банктiң мамандарының пiкiрiнше, қысқа мерзiмдi мекемелер категориясының бар болуымен түсiндiрiледi және оларды өз кезегiнде макроэкономикалық реформасын жүргiзуде кедергi етуi мүмкiн деп санайды. Бiрiншi категорияға орталықтандырылған экономикадан мұра болып қалған мақсатты несие мен банктiк тәжiрибенi мемлекеттiк үлестiру жүйесiнiң ескi тәжiрибесiмен келiсiлген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесi; екiншi категория мәселерiне банктердiң сапасыз қарыздары мен мемлекеттiк зиянды кәсiпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер несие беруге қабiлеттi және жеке кәсiпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткiзуiне кедергi болып, банктiк қаржылық ресурстардың өмiршең емес кәсiпорындардың пайдасына кетуiне жол бередi.Қазақстан Республикасының қазiргi банк жүйесiнiң құрылуы 1990 жылдың желтоқсанында ҚазКСР - нiң Жоғары Кеңесi қабылдаған Банктер және банк қызметi туралы Заңынан бастау алады. Заңға сәйкес республикада екi деңгейлi банк жүйесi құрылды: жоғары (бiрiншi) деңгейдегi банк - ҚазКСР-нiң Мемлекеттiк банкi және төменгi (екiншi) деңгейдегi банк - коммерциялық банктер жүйесi[3].
Коммерциялық банк - банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған, сондықтан коммерциялық банк деген атауға ие болды. Бірақ, өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономикалық өзге де салаларына қызмет көрсете бастағандықта да банктің коммерциялық деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуолардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады.
Коммерциялық банктер - нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді. ҚР-дағы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Ұлттық Банктің және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы ҚР заңдарын басшылыққа алады. Екiншi деңгейдегi банктердiң басқа да құрылымдардан ерекшелiгi, олардың мiндеттемелерiнiң басты мақсаты - пайда табу болып табылады (нарықтық қатынастар жүйесiндегi олардың коммерциялық мүдделерi де осында). Сондықтан, коммерциялық деген термин екiншi деңгейдегi банктердiң қандай да болмасын меншiктiң формасына жататындығымен емес, олардың ақылы негiзде, клиенттерiне көрсететiн қызметтерiнiң сан алуандығымен байланысты[4,17б].
Банктің өтімділік жағдайын талдауға қажетті ақпараттары ішкі және сыртқы көздер жүйесінен тұрады. Сыртқы көздерден ақпарат алу, негізінен банктің бәсекелестері мен клиенттер нарығындағы және т.б. нарықтардағы жағдайлар туралы әр түрлі мәліметтерді жинақтауды білдіреді. Ішкі көздер жүйесі банктің қызметін байланысты жағдайлар туралы мәліметтерді қамтиды және ол кез келген уақытта банктің ағымдағы жағдай туралы ақпаратпен қамтамасыз етуге тиіс. Банктің ағымдағы өтімділігін талдауға қажетті ішкі ақпараттарды анықтайтын құжаттарды берілу мерзімдеріне қарай, ақпараттарға қолжетімді жекелеген лауазымды және жауапты тұлғалар бере алады.
Өтiмдiлiк және төлем қабілеттілік - банктiң сенiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн, оның қызметiнiң жалпы сипаттамаларының бiрi.
Банк өтiмдiлiгi және төлем қабілеттiлiгi салымшылар мен қарыз берушiлер алдында банктiң өз мiндеттемелерiн уақытында және шығынсыз орындау қабілетi. Банктiң мiндеттемелерi нақты және потенциалды деп бөлiнедi.Банктiң нақты мiндеттемелерi: талап ету депозиттерi. Мерзiмдi депозиттер, тартылған банк аралық ресурстар, несие берушiлердiң қаражаттары түрiнде банктiң балансында көрсетiледi. Ал потенциалды немесе баланстан тыс мiндеттемелерге: банктен берген кепiлхаттар, клиенттерге несие желілерiн ашу арқылы көрiнедi (сурет 1).
Өтімділік
Төлем қабілеттілігі
Сенімділік
Сурет1. Банк сенімділігін сақтау шарттары
Коммерциялық банктер мемлекеттiң несие жүйесiнде үлкен роль атқарады. Олар несие капиталы рыногындағы әртүрлi секторларда қызмет ететiн ерекше кәсiпорын болып табылады.Коммерциялық банктер несие ресурстарының басым бөлiгiн шоғырландырып, өз (несие беру, салымдарды қабылдау, есептiк қызметтер көрсету, бағалы қағаздар мен валютаны сату және сатып алу және т.б.) қызметтердiң бiрнеше түрлерiн көрсетедi. Егер коммерциялық банктердiң борыштық және қаржылық мiндеттелердi уақытында орындау үшiн қолма - қол ақшалай қаражаттар басқада өтiмдi активтерi болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада жұмылдыру мүмкiндiгi жеткiлiктi болса, онда бұл өтiмдi банк болып табылады. Банктің өтімділігін бағалау Қаржылық қадағалау агенттігінің өтімділікке және резвертерге қатысты қоятын талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.Банк өтімділігін жеткілікті деңгейін сақтай отырып, оның активтерінің пайдалылығын арттыру үшін қайтару мерзімдеріне байланысты тартылған қаражаттар мен активті операциялардан алынатын табыстар салыстырылады [5].
Өтімділікті бақылау шегінде мұндай салыстырулар банктің ағымдағы өтімділік ұстанымын анықтау жолымен жасалады. Банктің жалпы өтімділік ұстанымы тартылған және орналастырылған қаражаттарды мерзімдеріне қарай салыстыру арқылы анықталады. Бұл жерде тартылған және орналастырылған қаражаттар түрлеріне қарай топтастырылады. Банктің қысқа мерзімді өтімділігі үш айға дейінгі мерзіммен, ал ұзақ мерзімді өтімділігі үш айдан жоғары мерзіммен анықталады. Болашақтағы төлемдік міндеттемелер мен әр күндегі талаптарды салыстыру нәтижесінде банк түсетін және шығатын, яғни сол күні төлеуге жататын ақша қаражатарының шекті қатынасын айқындайды. Егер банктен шығатын ақша қаражаты кіретін сомадан артық болса, онда банкте өтімділік жеткіліксіз болып табылады. Егер керісінше болса, онда өтімділік артық болады. Аталған жағдайларды талдаушылық бөлім қаражат тарту немесе орналастыру туралы шешім қабылдау үшін банктің тиісті бөлімшелерімен байланысады. Банктер әдетте функционалдық қағидасы бойынша ұйымдастырылады. Ол келесi жағдайларды бiлдiредi: банк ipi несие институты ретiнде қызмет атқаратын болғандықтан, оның басқару аппаратында несиелiк кадрлық бөлiмшелерi болуы тиiс. Сонымен бipге банк есеп айрысу операцияларын жүргiзетiн болғандықтан, оның құрамында есеп айрысу операциясын ұйымдастыратын құрылымдық бөлiмдер болуы тиiс. Банк нақты ақшаны қабылдап және оны беретiн болғандықтан оның кассасы болуы тиiс. Жалпы алғанда, банк атқаратын қызметтер мен операциялар оны басқару құрылымына ерекшелiктер енгiзедi, оларды басқа кәсiпорын құрылымында кездестiруге болмайды. Тек қана мекемелерiне тән болуы тиiс қағида. Банк операцияларын жүзеге асыру банктiң мiндеттемелерi болып табылады. Банк мiндеттемелерiн клиент мүддесi үшiн белгiлi бiр iс-әрекеттердi орындау деп сипаттауға болады. Кез келген банк өкiмiнiң негiзiнде клиенттiң қандай да болмасын қажеттiгiн қанағаттандыруы жатады.
Банк өтiмдiлiгiнiң екi формасы, яғни мiндеттемелердi өз уақытында және шығынсыз орындау көптеген iшкi және сыртқы факторлардың көмегiмен анықталынады (кесте 1).
Кесте 1.
Банк өтімділігі мен төлем қабілеттілігінің сипаттамалары
Банк өтімділік және төлем қабілеттігін жіктеудің негізгі белгілері
Объект бойынша
Көздері бойынша
Уақыт белгісі бойынша
Төлем қаражаттарының түрі бойынша
Банк активі
Банк балансы
Банк жүйесі
Қаржы жарғысы
Жинақталған
Сатып алынған
Жоғары өтімді
Өтімді
Аз өтімді
Өтімсіз
Мезеттік
Ағымды
Орта мерзімді
қысқа мерзімді
Қолма-қолсыз
Қолма-қол
Валюталық
Бағалы қағаздар
Өтімділікті басқару факторына мыналар жатады:
Банк капиталының базасы:
Банк активтерiнiң сапасы:
Депозиттердiң сапасы:
Сыртқы қаражат көздерiне орташа тәуелдiлiгi:
Мерзiмi бойынша активтер мен пассивтердiң өзара сәйкестiгi:
Сауатты менеджмент:
Банктердiң жоғары дәрежелi беделi.
Өзiнiң клиенттерiне ссуда бере отырып, банктер қаржы делдалдарының рөлiн атқарады, себебi бос ақша капиталдарын тiкелей ссудаға беру шаруашылық өмiрде мүмкiн емес. Банктердiң мұндай қызметтерi салымшыларға, банктерге және қарыз алушыларға тиiмдi болып табылады. Олардың арасында несиелiк қатынастар пайда болады. Бiзге несиенiң екi формасы белгiлi: тауарлы және ақшалай. Осыған байланысты несиелеудiң екi түрiн ажыратады: тiкелей, банктiк және жанама несиелеу.
Коммерциялық банктердiң келесi маңызды функциясы- нақты ақшасыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргiзу болып есептеледi, яғни есеп айырысу мен төлем жасау механизмiн қамтамасыз ету. Төлем жүргiзуде делдал мiндеттемелерiн атқаратын банктер өздерiнiң клиенттерiне есеп айырысумен байланысты операцияларды жүзеге асырады. Банктiң бұл функциясы тiкелей бiрiншi функциямен байланысты. Коммерциялық банктер клиенттердiң тапсырмасы бойынша шоттардың бiрнеше түрлерiн ашады: есеп шот, ағымдағы шот, депозиттiк шот, контокорренттiк шот, жеке шот.
Банк мекемесiнде барлық басқа кәсiпорындар сияқты белгiлi бiр басқару аппараты болады. Оның құрамына ең алдымен банк мiндеттемелерiнiң ерекше сипаты әсер етедi. Банктi кәсiпорын деп есептесек, барлық басқа кәсiпорындарға тән ортақ белгiлерi де бар, оның дирекциясы, атқарушы бөлiмшелерi, есеп-қисап бөлiмi, кадрлар бөлiмi т.б.
Сонымен қатар, банк мекемесi ерекше кәсiпорын, ол ақша-несие институты ретiнде қызмет атқарады, сондықтан оны басқару аппаратының құрылымы банктiң ерекшелiгiне байланысты. Бұл ерекшелiктердi банк мiндеттемелерiн ұйымдастырудағы принциптерден байқауға болады, яғни принцип деп банк мекемесi өз қызметтерiн жүргiзу үшiн және банк операциясын орындау үшiн бағыт-бағдар беретiн бастапқы жағдайларды айтамыз.
Банктi ұйымдастыру принципiне, сонымен бiрге қойылған мақсатқа сәйкестiлiк принципi де жатады. Бiзге белгiлi, банктiң мақсаты - пайда алу болып табылады. Ол, банк мекемесi құрылымында ақша табатын бөлiмдер болуы қажет дегендi бiлдiредi (клиенттердi iздейдi т.б.), яғни банк мекемесiнiң құрамында ақшаның түсiмiн қамтамасыз ететiн бөлiмдер бар: кipiстер мен шығыстарды жоспарлап, банк бюджетiн құрап, шығындар үнемiн қамтамасыз етедi[6].
Негiзгi дәстүрлi қызмет түрлерiне қазipгi кезде бұрыннан келе жатқан салымдарды тарту мен ссуда беру операциялары жатады. Осы қызмет түрлерiнен сыйақы (мүдде) арасындағы айырмадан банктер табыс алып отырады.
Коммерциялық банктердiң осы операцияларын топтастыра отырып, олар атқаратын негiзгi функцияларды анықтауға болады:
уақытша бос қаржыларды, жинақтарды шоғырландыру (депозиттiк операциялар);
экономика мен тұрғын халықты несиелеу (активтi операциялар);
несие ақшаларын шығару;
нақты ақшасыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргiзу;
инвестициялық қызмет;
клиенттерге басқа да қаржы қызметтерiн көрсету.
Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақшаларын жұмылдыру және оларды капиталға айналдыру функциясын орындай отырып, банктер ақшалай табыстар мен жинақтарды салымдар түрiнде шоғырландырады. Салымдарда топталған жинақтарды ссуда капиталына айналдыру үшiн банктер қарыз алушыларға несие бередi. Карыз алушылар қаржыларды өндipiстi ұлғайтуға, тауар сатып алуға жұмсайды. Сонымен, коммерциялық банктердiң көмегiмен салымдар капиталға айналады.
Ақшаларды тиiмдi орналастыру мақсатында салымдарға (депозиттерге) тартудағы банктердiң мiндеттемелерiн депозиттiк операциялар деп атайды. Депозиттiк операциялар негiзiнде коммерциялық банктердiң несие ресурстарының басым бөлiгi құралады.
Коммерциялық банктердiң екiншi негiзгi дәстүрлi функциясы - экономика мен тұрғын халықты несиелеу болып табылады. Бұл функция банк мiндеттемелерiнiң маңызды бөлiгi болуымен бipге активтi операцияларға жатады.
Бүгiнгi таңда әмбебап сипаттағы коммерциялық банктер банк мiндеттемелерiнiң жан-жақты қамтитын қызмет түрлерiн жүргiзедi. Республиканың коммерциялық банктерi қаржы, несие, есеп айырысу операцияларының барлық түрлерiмен айналысады.
Коммерциялық банктер активтi және пассивтi операцияларды жүзеге асырады. Бұл екi операциялар диалектикалық бiрлiктiң екi қарама -қарсы жақтарына ұқсайды. Пассивтiк операцияларсыз активтi операцияларды жүргiзу мүмкiн емес, керiсiнше активтi операцияларсыз пассивтiк операцияларды да жүргiзу мүмкiн емес. Банк жүзеге асыратын операциялардың бiр ғана мақсаты бар ол - шығынды азайтып, табысты арттыру [7].
Осыған байланысты, егер коммерциялық банктердiң қызметi үшiн активтi операциялардың мәнi, несиелiк ресурстарды қалыптастырып, оларды қолдану процестерiнiң арасындағы тығыз байланысты қамтамасыз ету.
Банктердiң активтi операциялары -өзiнiң өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету және қажеттi табысты алу мақсатында өз иелiгiндегi ресурстарды орналастыру негiзiнде жүргiзiлетiн операциялар.
Активтi операциялардың жiктелiнуi бойынша, олардың құрылымы бойынша әртүрлi көзқарастар қалыптасқан [8].
Бутако В.И., Львова Р.И., пікірлерінше негізгі активті операциялар болып табылатындар:
- Нәтижесінде банктің несие потфелі құрылатын, несиелік операциялар.
- Инвестициялық потфельді құрудың негізі болатын, инвестициялық операциялар;
- Банктердің өз клиенттеріне көрсететін негізгі қызметтерінің бірі болып табылатын, кассалық және есеп айыру операциялары;
- Барлық банктік операциялардың жүзеге асыруын қамтамасыз ететін, сәйкесінше инфрақұрылымды құрумен байланысты, өзге де активті операциялар.
Лаврушиннің пікірінше, банктердің кеңінен тараған активті операциясына жататындар:
- Банк табысының негізгі бөлігін беретін, заемдық операциялар;
- Макроэкономикалық ауқымда мұндай операциялардың негізгі мазмұны, банктер, тұтыну, айналым, өндіріс процестерін ынталандыра отырып, уақытша бос, қызмет етпейтін ақша қорларын қызмет етуші қаражаттарға айналдыруы;
Бірлескен шаруашылық қызметін жүгізуге құқық алу немесе өз ресурстарын бағалы қағаздарға салу, жүргізілу процесінде банк инвестор ретінде көрінетін, инвестициялық операциялар;
- Орталық банкте және өзге коммерциялық банкте шоттардағы төлем қаражаттарының ағымда және ұзақ мерзімдік резервтерін құруда банктердің активті депозиттік операцияларның мазмұны көрінетін, депозиттік операциялар;
- Шет елдерде көп табыс беретін, әртүрлі формадағы, өзге де активті операциялар.
Коммерциялық банктердің активті операцияларды дамытуы өтімділік табыстылық және де тәуекелдің қажетті деңгейінде болу тұрғысынан, активті операциялардың өзге түрлерінің немесе қаражат салымын жүзеге асыруда банк мүмкіндіктеріне жанама және тікелей әсер ететін, банк қызметінің сәйкес жағын реттеуші заң актілерін қатаң түрде сақтай отырып жүзеге асыру қажет. Мұндай ережелер, өтімділік немесе тәуекел, олардың табыстылық деңгейіне орталықтан әсер ету жолымен жекелеген операциялар түрлеріне шектеу немесе ынталандыруға бағытталған, ерекше заң шаралары, жекелеген операцияларды жүзеге асыруға рұқсат, тұтас алғанда активті операциялардың дамуы және жүзеге асырылуына байланысты, барлық банктерге міндетті болып табылатын сипатта болады.
Банктің жалпы өтімділік ұстанымы тартылған және орналастырылған қаражаттарды мерзімдеріне қарай салыстыру арқылы анықталады. Бұл жерде тартылған және орналастырылған қаражаттар түрлеріне қарай топтастырылады. Банктің қысқа мерзімді өтімділігі үш айға дейінгі мерзіммен, ал ұзақ мерзімді өтімділігі үш айдан жоғары мерзіммен анықталады. Болашақтағы төлемдік міндеттемелер мен әр күндегі талаптарды салыстыру нәтижесінде банк түсетін және шығатын, яғни сол күні төлеуге жататын ақша қаражатарының шекті қатынасын айқындайды. Егер банктен шығатын ақша қаражаты кіретін сомадан артық болса, онда банкте өтімділік жеткіліксіз болып табылады. Егер керісінше болса, онда өтімділік артық болады. Аталған жағдайларды талдаушылық бөлім қаражат тарту немесе орналастыру туралы шешім қабылдау үшін банктің тиісті бөлімшелерімен байланысады [9].
.2 Коммерциялық банк өтімділігі және оған ықпал етуші факторлар
Банк өтімділігі - бұл салымшылар мен қарыз берушілер алдында банктің өз міндеттемелерін уақытында және шығынсыз орындау қабілеттігі. Банктің міндеттемелері нақты және потенциалды деп екіге бөлінеді. Банктің нақты міндеттемелері: талап ету депозиттері, мерзімді депозиттері, тартылған банк аралық рессурстар, несие берушілердің қаражаттары түрінде банктің
балансында көрсетіледі.
Ал потенциалды: немесе баланстан тыс міндеттемелерге: банктен берген кепілхаттар, клиенттерге несие желілерін ашу т.б. арқылы көрсетіледі.
Егер коммерциялық банктің борыштық және қаржылық міндеттемелерді уақытында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен басқа да өтімді активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бұл өтімді банк болып табылады.Жинақталған өтімділік және сатып алынған өтімділік қатынастары, банктің өтімді қаражаттарға деген қажеттілігін анықтау, банк активтері мен пассивтерін басқарудың негізгі проблемаларының бірі болып қала береді [10]. Банк өтімділігі аталған барлық міндеттемелерді, сонымен бірге болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындауын сипаттайды. Міндеттемелерді орындау үшін кассадағы және корреспондентік шоттардағы (Орталық банкте және басқа да коммерциялық банктерде) қалдықтармен сипатталатын банктік ақшалардың барлығы;
* Қолма-қол ақшаға тез айналатын активтер;
* Банкаралық нарықтан немесе орталық банктен алынатын банкаралық несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады.
Осы аталған қаражат көздерін пайдалану банк үшін шығыстармен байланысты болмау керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы қағаздарды немесе басқа активтерді сату қалыпты тәртіпте алдын ала келісіп қойған шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек.
Банк өтімділігі мынадай қызметтерді атқарады:
* депозиттиерді алу мен несиелерге байланысты сұранысты қанағаттандыру;
* тиімділік тәуекелін азайту және банктің сенімділігін қамтамсыз ету;
* активтерді зиянсыз сату;
* тартылған қаражаттары бойынша төлей алмау тәуекелі үшін сыйақы мөлшерін шектеу.
Банк өтімділікті басқару барысында мынадай қызметтер мен міндеттер
жүктеледі:
* өтімділік жағдайына күнделікті мониторинг жасау және қазынашылық бөліміне жедел ақпарат беру;
* өтімділік коэффициенттердің орындалуына мониторинг жасау;
* банктің өтімділігін терең талдауға арналған коэффициенттер жүйесін есебінің жетілдірілген әдістерін жасау;
* өтімділіктің нашарлауын куәландыратын нақты немесе әлуиетті теріс үрдістерді айқындау;
* теріс үрдіс туғызатын факторларды талдау;
* өтімділікті басқару стратегиясын анықтауға арналған ұсыныстарды жасау;
* мөлшері мен мерзімдері бойынша теңгерімді активтер мен міндеттемелердің оңтайлы құрылымын анықтау;
* валюталық тәуекелді және пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісінен туындайтын тәуекелді талдау және бағалау.
Банк өтімділігі мен төлем қабілеттілігін басқару стратегиясында банк операцияларының тұрақты құрлымын жасау бағыты міндетті түрде болуы тиіс. Коммерциялық банктердің өтімділік және төлем қабілеттілігін талдау келесі кезеңдері 2- кестеде көрсетілген.
Кесте 2.
Коммерциялық банктердің өтімділігі және төлем қабілеттілігін талдау кезеңдері
Өтімділік және төлем қабілеттілік тұрғысынан банктің қаржылық жағдайын бағалау
Өтімділік және төлемқаблеттіліккеәсер етуші факторларды талдау
Құрылымдық талдау
Активтерді құрылымдық талдау
Өтімділік козффицентін есептеу және талдау
Банк активтер мен пассивтерін басқару стратегиясының тиімділігін бағалау
Өтімділік және төлем қаблеттілігін одан әрі басқару бойынша ұсыныстар жасау
Өтімділік (Өтемпаздық) - пассив бойынша міндеттемелерді төлеу үшін актив баптарын ақшаға айналдыру мүмкіндігі; материалдық құндылықтарды өткізудің‚ сатудың‚ қолма-қол ақшаға айналдырудың оңайлығы; субъектінің өз активтерін қолма-қол ақшаға айналдыру және борышқорлық міндеттемелерін орындау қабілеті (төлем төлеуге қабілеттілік)[11].
Кәсіпорынның нарықтағы‚ сыртқы экономикалық және басқа қызметтегі шешуші жағдайы қолма-қол ақшаның қозғалысы көрсеткішімен айқындалады. Активтердің өткізілу дәрежесіне қарай оларды мынадай:
- Өтімділік коэффициенті - өтімділікгі жоғары активтер мен қысқа мерзімді міндеттемелер арасындағы ара салмақ;
- Өтеу коэффициенті - айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелер арасындағы ара салмақ.
Өтімділік кәсіпорындар мен несие мекемелерінің қаржы жағдайының маңызды сипатамасы болып табылады. Оның көрсеткіштерінің бірі - ақшалай қаражат пен тез өткізілетін активтердің міндеттемелер сомасына қатынасы. Өтімділік қозғалысы дегеніміз қолма-қол ақшаның ағылып келуі мен оның төлемдері‚ кез келген уақытта қолда болатын ақшалай қаражаттың мөлшері.
Жинақталған өтімділік және сатып алынған өтімділік қатынастары, банктің өтімді қаражаттарға деген қажеттілігін анықтау, банк активтері мен пассивтерін басқарудың негізгі проблемаларының бірі болып қала береді.
Кесте 3.
Банк қызметінің банк жағдайының сыртқы және ішкі факторларға тәуеділігі
Өтімділікке әсер етуші ішкі факторлар
Өтімділікке сұранысты анықтайтын сыртқы факторлар
1. Клиенттер санының өзгерісі;
2. Клиенттерді экономикалық секторлары мен салалары бойынша бөлу, олардың бизнесінің маусымдық өзгерістеріне тәуелділігі;
3. Банк көлемі және оның имиджі;
4. Кіші және орташа клиенттердің шотындағы төмендемейтін қалдық үлесі;
5. Несие портфелінің сапасы;
6. Сауда портфелі, бағалы қағаздар портфелінің сапасы;
7. Міндеттемелер мен талаптардың орындалуының мерзім бойынша пассив және активтерінің келісімде болуы.
1. Экономикалық
кезеңдері(құлдырау немесе өрлеу);
2. Қаржы нарығының әртүрлі салалары баға көрсеткіштерінің қатынасы және пайыздық ставкаларының өзгеріс динамикасы;
3. Бағалы қағаздар нарығының даму дәрежесі;
4. Орталық банктердің несиелері;
5. Қайта қаржыландыру мүмкіндігінің болуы;
6. Аймақтық экономика ерекшеліктері, оның құрылымдық салалары.
Өтiмдiлiк және төлем қабілеттiлiктi бағалауға мынадай әдiстер жатады:
Қаржаттардың орталық қоры;
Банктердегi- банктер;
Активтердi басқарудың ғылыми басқару әдiсi.
Коммерциялық банктердiң активтi операциялары төмендегiдей бөлiнедi:
* Несиелiк операциялар;
* Кассалық операциялар;
* Бағалы қағаздармен операциялар.
Жалпы алғанда ҚР екiншi деңгейдегi банктерi пассивтi операцияларға, оның iшiнде депозиттiк операцияларға үлкен көңiл аударып отыр.
Заңды және жеке тұлғалардың депозиттерi банк жүйесiндегi өзiн-өзi ақтау мiндеттемелерiнiң өсуiне үлкен ықпалын тигiздi[12].
1. Қаражаттардың ортақ қорыəдісінегізінде банкресурстарының жалпы сомасын ресурстардың құралу көздерінеқарамастан, активтердің əр түрлітүрлеріне бөлу жатыр. Сызбатүрінде бұлəдісті төмендегідей түрде көрсетуге болады (сурет 3).
Қаражаттардың
көздері
Қаражат-
тардың
ортақ қоры
Қаражаттардың орналасуы
Талап ету депозиттері
Алғашқы резервтер
Мерзімді депозиттер
Екінші ретті резервтер
Займдар
Акционерлік капитал
мен резерв қорлар
Бағалы қағаздар
Ғимараттар мен
жабдықтар
Сурет 3. Қаражаттардың ортақ қоры əдісі
Осы əдісте қаражат өтімділігінің адекватты деңгейінің, яғни табыстылық - өтімділік арасындағы тепе-теңдіктің сақталуы шарт. Еңбіріншіден, активтердің алғашқы резервтер тобында орналасатын қаражаттардың үлесі анықталады. Содан кейін банк қаражаттары активтердің екінші ретті резервтер тобына орналастырылады. Активтердіңүшінші тобына, яғни клиенттерге қарызға орналастырылатынқаражаттардың үлкен үлесі келеді. Ең соңғы активтердің тобынасалыстырмалы түрде өтелу мерзімі ұзақ жоғары дəрежелі бағалы қағаздаржатады[13].
Өтімділік ресурстарына деген қажеттілік қандай болмасын қажетті периодқа есептелуі мүмкін. Егер салымдардың сомасы мен ссудалар мен инвестицияларға деген сұранысты дәл болжауға мүмкіндік болатын болса, онда қажетті өтімділік құралдарды анықтау айтарлықтай жеңілдер еді.Мәселенің қиындығына қарамастан, банктер салымдар мен несиелердің көлемін болжауға тырысу керек. Ірі банктер болжауды екі негізгі әдіспен жүзеге асырады.
Өтiмдiлiк пен пайдалылық арасындағы бұл келiспеушiлiк банк қаражаттарын орналастырған кезде шешетiн негiзгi проблема деп есептеуге болады[13, 336 б].
Банктiң өтiмдiлiкке қолма-қол ақша деңгейiн жоғары ұстау арқылы немесе қаражаттарды өтiмдiлiгi жоғары активтерге орналастыру арқылы қол жеткiзуiне болады. Бiрақ, бұл жағдайда банктiң пайдалылығы төмендейдi.
1. Өтімділікті басқарудың келесі əдісіне - банктегі банктер əдісіжатады Осы əдіске сəйкес əр түрлі көздерден тартылған қаражаттардыорналастыру үшін пайдаланатын табыстылық- өтімділік орталарыанықталады. Мұндай орталар банктегі банктердеп аталады, яғни банкте талап ету салымдар банкі, мерзімді салымдар банкі жəне негізгі капитал банкі болады. Талап ету салымдары өтімді активтерменжоғары деңгейде қамтамасыз етілуді талап етеді, сондықтан талап ету салымдар банкісі қаражаттардың үлкен бөлігін алғашқы резервтердеорналастырады. (сурет 4).
Қаражаттардың көздері
Қаражаттардың орналасуы
Талап ету салымдары
банкі
Алғашқы резервтер
Екінші ретті
резервтер
Мерзімді салымдар банкі
Ссудалар
Бағалы қағаздар
Ғимараттар мен
жабдықтар
Негізгі капитал банкі
Сурет 4. Банктегі банктер əдісі
Бұл əдіс активтердің қалыптасуы жалпы сомаға жəне тартылған ресурстардың құрамына байланысты болатынын сипаттайды. Мұнда əрбір қалыптасу көзінің қаражаттары айналымдылығына байланысты əр түрлі қамтамасыз етуді жəне сəйкесінше міндетті резервтер нормасын талапетеді. Ал, талап ету салымдарының қалған бөлігі екінші ретті резервтерге бағытталады жəне аз бөлігі ғана қысқа мерзімді ссудаларға беріледі. Мерзімді салымдар банкі мерзімді салымдардың басым бөлігін екінші ретті резервтерді қалыптастыруға, орта жəне ұзақ мерзімді ссудаларға, сондай-ақ ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға бағыттайды. Банктегі банктер əдісінің қаражаттардың ортақ қоры əдісінен артықшылығы есептеудің арқасында жоғары өтімді активтердің үлесін дəлірек анықтауға жəне олардың азаю есебінен қосымша ресурстарды жоғары өтімді активтерге, яғни кəсіпорындар мен ұйымдардың қарыздарына салуға мүмкіндік береді.
2. Активтерді басқарудың ғылыми басқару əдісі. Ол ғылыми əдістер мен операцияларды зерттеу көмегімен банк балансындағы жəне табыстар мен шығыстар туралы есебіндегі əр түрлі баптар арасындакүрделі байланысты талдау үшін қазіргі математикалық аппарат пен өте күрделі модельдерді пайдалануды ұйғарады.
Ғылыми басқару əдісі мынадай үш сұрақтарға жауап беруге тырысады: Мəселенің мəні неде? Оны шешудің қандай нұсқалары бар? Нұсқалардың жақсысы қандай?
Басқару бойынша мамандар өндірістік мəселесін шешу үшін сызықтық бағдарламалау деп аталатын ғылыми əдістерінің бірінқолданады. Бұл əдіс операциялардың табыстылық пен өтімділік жағынан шектеулерді ескеріп, пассивтерді басқарудағы проблемалы активтерді басқару мəселесімен байланыстырады. Сызықтық бағдарламалау бір ғана ықшамды шешімге əкелетін детерминдеу моделін ұйғарады, шектеулердің сипаты дəл анықталуы тиіс. Мақсатты қызметі үздіксіз жəне нақты анықталуы қажет, яғни шешімді анықтайтын əр айнымалы мақсатты қызметке жəне шектеулерді көрсететін теңдеуге өз үлесін қосуы керек. Сонда бағдарламаны бірнеше рет қосқанда да, ол бір ғана шешімді беруі тиіс, яғни іс жүзінде басшылар кейбір шектеулердің немесе бағаланатын əрекеттестіктердің өзгеруінің тиімділігін тексеру үшін бағдарламаны бірнеше рет жіберуі мүмкін. Банк пайдасын басқару - тәуекел тұсында және банк балансының өтімділігін қамтамасыз ете отырып, банк пайдасын арттыруды білдіреді. Банк пайдасын басқару жүйесі бір-бірімен байланысты мынадай элементтерден тұрады:
1. пайданы басқаруға қатысушы банк бөлімшесін анықтау;
2. банктің пайдасын, табыстары мен шығыстарын жоспарлау;
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz