Фольклор және әдебиет

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті
Филология факультеті

Мәнжазба
Тақырыбы:Фольклористиканың өзге ғылым салаларымен байланысы

Орындаған: Айдашева Дания,Қтә-202
Тексерген:Аға оқытушы Ұлықпанова Ә.Ж.

Ақтөбе 2021

Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Фольклортану ғылымына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Қазақ фольклорының зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...5
Фольклортанудың өзге ғылым салаларымен байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13

Кіріспе.
Фольклор - ағылшын сөзі, халық даналығы деген мағынаны білдіреді. Дегенмен, бұрынғы СССР-ден өзге өркениетті елдерде фольклор кең мағынада түсіндіріледі. Оған халық әуенін, халық би өнерін, халық өлеңін, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Сол себепті ол елдерде фольклор сөзімен бірге көбінесе этнография сөзі қолданыста болды, ғылымы этнология деп аталды. Ал, бұрынғы СССР-ді және социалистік лагерьді құраған елдерде фольклор терминімен тек халық әдебиетін, дәлірек айтқанда халықтың ауызша туып, ауызша орындалатын шығармаларын атау орныққан. Бұл дәстүр XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде, XX ғасырда соған қараған халықтардың ғылымында орын алды. Қазақ ғалымдары да осы тақырыпты қолдап, фольклорға халық әдебиетін жатқызу дәстүрін енгізді де, екі атауды аралас қолданып келеді. Бірақ халық әдебиеті деген атау әлем қабылдаған фольклор ұғымын толығымен түсіндіре алмайды. Сол секілді түрлі-түрлі ырымдар, салттар мен нанымдар, бата, алғыс, қарғыс, арбау, жауын шақыру, күн жайлату, жарапазандар өз мағынасындағы әдебиет бола қоймас. Ендеше, халық әдебиеті дегеннен гөрі өркениетті мемлекеттер қолданатын фольклор терминін қабылдап, солай атаған жөн сияқты. Ал, халық әдебиеті ұғымын синоним ретінде көркем фольклорды, яғни өнер қасиеті бар шығармаларды сипаттау үшін қолданған орынды. Қазақстанның қазіргі өнерінде қоғамдағы мәдениет пен өнердің, оның ішінде қазақ фольклорының жаңа жұмыс істеу жүйесінің проблемасы ерекше маңызға ие болды. Бұл тұрғыда фольклорды қазақ халқының тарихын, дәстүрі мен өнер жетістіктерін білудің қайнар көзі ретінде терең зерттеудің маңызы ерекше. Мәдени интеграцияның маңызды факторы және сабақтастықтың таптырмайтын құралы ретінде дәстүрлі халықтық өнер нағыз эстетикалық және адамгершілік құндылықтарды жасады және жасауда. Қазіргі әлеуметтік-мәдени жағдай адамның құндылық-эстетикалық қарым-қатынас тәжірибесінің тасымалдаушысы ретінде музыкалық, бейнелік, ауызша фольклорлық мұраның қоғамның рухани мәдениетінің қалыптасуы мен дамуына әсер етуінің ықтимал мүмкіндіктері арасындағы қайшылықты көрсетті. әлем және өскелең ұрпақтың едәуір бөлігінде ұлттық мәдениеттің осы деңгейімен байланысқа тұрақты қажеттіліктің болмауы. Дәстүр мәселесі мен олардың күнделікті өмір мәдениетімен байланысы өнер ғылымы үшін қызығушылық тудырады.Халықтың этномәдени дәстүрлерінің кешеніне кірген қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы қазақ музыкалық -фольклорлық өнерінің терең өзіндік ерекшелігінің көрінуіне негіз болды. Фольклор мәдениет бөлігі ретінде фольклор, этнография, өнертану, филология, мәдениеттану сияқты ғылымдардың тоғысында зерттеледі; зерттеуде фольклордың табиғатын түсіндіретін бірнеше ұғымдар анықталды. Олардың ішінде фольклорды қарапайым адамдардың тәжірибесі мен білімі ретінде толығымен түсіндіретін социологиялық; эстетикалық тұжырым фольклорды өнер түрлері бойынша,яғни визуалды,музыкалық және әдеби түрде зерттейді.
Негізгі бөлім.
Қазақ фольклорының зерттелуі
Қазақ халқының тарихының жарқын, оқиғалы тарихы бар, ол көптеген ұрпақтардың өмірі мен қызметінің нәтижесі болып табылады. Алайда, жазбаша тіл болмаған жағдайда мәліметті ауызша жеткізу және өз ұжымының болашақ мүшесін, өз елінің патриоты етіп тәрбиелеу процесінде көп ғасырлық әлеуметтік тәжірибені қолдану ыңғайлы болды. Қазақ фольклоры туралы таза ғылыми мақсатта, академиялық түрде зерттеулер жүргізілді. Олар фольклорды барынша дұрыс қағаз бетіне түсіруге, саралап, жүйеге келтіруге, жарыққа шығаруға, ғылыми түрде талдап, зерттеуге күш салды.Кейбір ғалымдар фолклортанудың баяу дамып жатқандағы туралы да пікір қалдырған. Мәселен, Р.Бердібаевтың айтуынша, фольклортанудың баяу дамуының бір сыры, зерттелудің толыққандылық сипатқа ие болмағандығында. Ұзақ жылдар бойы фольклор - сөз өнері деп қана қарастырылды. Дегенмен де, фольклор тарих, этнография, музыка, ескі салт, наным-сенімдермен де тығыз байланысты. Ғылыми шындыққа жанаспайтын, ауыз әдебиеті - жазба әдебиеттің көнерген түрі деген қарадүрсін қағида қалыптасты. Халық мұрасының аса үздік үлгілерін ғана қарастырып, ауыз әдебиетінің басым көпшілігін назардан тыс қалдыру да болды. Автор өз зерттеуінде бұдан әрі фольклор мұраларының коллективтік сипатқа ие болып, көп нұсқалы түрде тарайтындығына тоқталады. Р.Бердібаев: Фольклор туындылары көп вариантты болып келеді. Олардың таралуы мен сақталу заңдылықтары да қилы-қилы. Әр заманның дүниетанымдық сүзгісінен өткен шығармаға тосын сипаттар қосылып отыруынан фольклордың көпқабаттылығы (полистадиялығы) келіп шығады. Адамдардың жадында ғана сақталып, ұрпақтан ұрпаққа тарап отыратындығы фольклордың дәстүрлілік келбетін белгілейді. Фольклор жаратындыларын толық мәнінде тану үшін зерттеудің салыстырмалы - тарихи, жүйелілік, тұтастық әдістерін қолдану керек болады.
ХІХ ғасырдағы қазақ фольклорын зерттеулер, көбінесе жолжазба мен очерктер түрінде жүргізілді. Мұндағы ғалымдардың фольклор туралы ойлары жалпылама сипат танытып, көбінесе жол бойы жазылғандықтан, басқа елдерге таныстыру мақсатымен шектеліп отырды. ХІХ ғасырдағы кей жинақтар мен зерттеулер ашық түрде таза отарлық-миссионерлік мақсат көздегені мәлім. Сол үрдіс ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде де байқалды. Айталық, А. Алекторов, Н. Катанов, Н. Пантусов пен А. В. Васильев жарияланымдары ғылымидан гөрі миссионерлік мақсат көздегені байқалады. ХХ ғасырдың бірінші жартысында фольклорды теориялық тұрғыдан зерттеу жұмысы Қазан төңкерісінен кейін іске асырыла бастады. Бұл кезеңде фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын, сондай-ақ қазақ фольклорының жекелеген жанрларын зерттеуге көңіл бөлу өсті. Кеңестік фольклористикада фольклор мен әдебиеттің өзара байланысына ерекше назар аударылды. Бұл мәселені зерттеу жұмыстарының негізі сонау 1920-шы жылдары қалана бастады. Сонымен бірге фольклордың теориялық мәселелері де зерттеле бастады. Мысалы, қазақ фольклорының әр түрлі жанрларының өзіндік ерекшеліктерін ажырату, саралау, сараптау жұмыстарының негізі қаланды. Көбінесе ертегілер, батырлар жыры, тұрмыс-салт жырлары т.б. тәрізді фольклор жанрлары қарастырыла бастады.Кеңес кезінде, идеологиялық мақсатта болса да, фольклорды зерттеу ісі кең жолға қойылды, фольклорды зерттеу ең алдымен оқу-ағарту проблемасына бағынышты болды. Бұл қатарда 1920-30 жылдары мақалалар, оқулықтар мен хрестоматиялар жарық көрді (А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, Х.Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С. Сейфуллин, С. Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Ә. Марғұлан т.б.). Қазақ ауыз әдебиетін оқулық көлемінде зерттеп, сипаттау жөнінде 1930 жылдары көп жұмыстар атқарылды. Бастауыш пен орта мектептерге арналған біршама оқулық, хрестоматиялар баспадан шықты. Мәселен, осы орайда белгілі ғалымдар М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев, Ө. Тұрманжанов, М. Қаратаев, Қ. Бекхожин, Қ. Жұмалиев, Ә. Марғұлан т.б. жазған, құрастырған оқулықтар мен хрестоматияларды атаған жөн. Мысалға алсақ, 1941 жылы қазақ ауыз әдебиеті туралы орта мектепке арналған оқу құралы басылды. Бұл оқу құралын құрастырып, баспадан шығарған белгілі ғалымдар Қ. Жұмалиев пен Ә. Марғұлан еді. Оқу құралы авторлары жалпы фольклордың барлық жанры туралы жалпы түсінік беруді көздегені көрініп тұр. Мұнда фольклордың: тұрмыс-салт жырлары (жар-жар, сыңсу, беташар, қоштасу, естірту, жоқтау), айтыс түрлері (бәдік, жұмбақ т.б.), ертегілер, легендалар, батырлар жыры, лиро-эпос жырлары, тарихи жырлары төңірегінде жалпы мағлұмат берумен қатар, олардың өзгешелігіне, маңызына, ондағы берілген мәтіндердің тақырыбы, мазмұны, образдары, композициясы, стилі, тілі - бәрі алғаш оқулық көлемінде сипатталып кетеді. 1930 жылдарда қазақ халық ауыз әдебиеті туралы ғылыми және ғылыми-көпшілік зерттеулер пайда болды. Сол тұста М. Әуезовтің Қазақ халқының эпосы мен фольклоры (1939). С. Мұқановтың Батырлар жыры (1939), Қ. Жұмалиевтің Халық поэмалары (1939), Ә. Марғұланның Қазақ эпосын тудырған мотивтер (1939), Б. Кенжебаевтың Қазақтың халық эпосы туралы (1939) туралы еңбектері жазылды. Зерттеулерде қазақ фольклорының тарихы, даму жолдары ғылыми тұрғыдан қарастырылады.
Қазақ фольклорын арнайы түрде жинап,жариялау мен зерттеу ісі XVIII ғасырдың екінші жартысынан басталады. Екі ғасырдан астам тарихы бар фольклортану ғылымы бірнеше кезеңнен тұрады.
I кезең: ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы фольклортану. Бұл кезеңнің өзі іштей бірнеше белеске бөлінеді. Алғашқысы XIX ғасырдың бірінші жартысына дейін созылады. Бұл тұста қазақ фольклоры жеке жиналмайды. Ол жолжазбаларда, очерктерде, географиялық, тарихи, т.б. еңбектерде қамтылып, қазақ елі туралы дерек, мағлұмат ретінде пайдаланылады. Олар көбінесе шығарманың өзі емес, оның мазмұндамасы түрінде беріледі (П. Паллас, Н. Рычков, И. Георги, т.б.). Тек А.Левшиннің кітабында ғана кейбір аңыздар мен жырдың сюжеттері тарихқа қатысты түсіндіріледі. XIX ғасырдың екінші жартысынан XX ғасырдың басына дейінгі уақытта қазақ фольклоры енді ғылыми мақсатта да жиналады, арнайы түрде жарияланады, зерттеледі. Фольклорды жинаудың бағдарламасы жасалып, жарыққа шығады. Ресейдің В.Радлов, Г.Потанин, А.Диваев, А.Васильев, Я.Лютш сияқ ты зерттеушілерімен қатар қазақтың өз оқығандары да фольклорды жинап, жариялаумен, зерттеумен шұғылданады (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, Абай, Мәшһүр Жүсіп, Ә.Бөкейханов т.б.). Қазақ зерттеушілері фольклорды-тарихи материал деп түсініп, сол тұрғыдан талдауға күш салды.
ІІ кезең: XX ғасырдың бірінші жартысы. Өткен ғасырда қалыптасқан ғылыми шарттар осы жүзжылдықтың бірінші ширегіне дейін жүзеге асып жатты. Бұл дәуір де іштей этаптарға бөлінеді: 1930 жылға дейінгі шақта Ә.Бөкейханов, Ә.Диваев, Мәшһүр Жүсіп, Г.Потанин, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Х.Досмұхамедовтар фольклордың текстерін жинай жүріп, жариялады да, зерттеді де. Аталмыш жылдары қазақ қоғамының алдында ең басты мәселенің бірі - оқу-ағарту ісі еді. Зиялылар фольклорды ең әуелі осы мақсатта пайдаланды: хрестоматия жасады, оқулық пен оқу құралдарын жазды. Фольклорды бірден-бір тәрбие құралы деп білді және халқымыздың сөз өнері деп түсінді. Ал, ғылыми мақсатта фольклорды "тарихи мектеп" тұрғысынан зерделеді. 1930 жылдан 1950 жылға дейінгі аралықта фольклорды жинауға және жариялауға мықтап ден қойылды. Бірақ партиялық идеология әсерін тигізіп, фольклорды таптық тұрғыдан зерттеу орнықты. Сөйтіп, оның халыққа пайдалы және халыққа жат түрлерін анықтау - міндет болды. Дегенмен, бұл жылдары мәтіндер көп жиналды, оқулықтар мен хрестоматиялар шықты, біраз зерттеу еңбектер де жарық көрді (С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Е.Ысмайылов).
ІІІ кезең: XX ғасырдың екінші жартысы. Бұл - өте күрделі кезең. Мұнда да бірнеше белес бар. 1947 жылғы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің атышулы қаулысы фольклортану ғылымын таза идеологиялық қыспаққа салып, 1953 жылғы дискуссиядан кейін фольклорды тек таптық тұрғыдан бағалаудың салдарынан "Қамбар батырдан" басқа жырлар түгелімен халыққа жат деп танылды. Тұрпайы социологиялық ұстаным тек 1957 жылдан бастап, қате деп танылып, фольклорды зерттеу ісі жаңа қарқынмен қолға алынды (1959 жылғы конференция). 1975 жылға дейін батырлар жыры - 3 том, ертегілер - 3 том, айтыс - 3 том, басқа жанрлар - 1 томнан жарыққа шықты. "Алпамыс батыр", "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу", "Қамбар батыр", "Қыз Жібек" мәтіндері академиялық басылым болып жарияланды. Негізгі жанрлар туралы диссертациялар, монографиялар жазылды. "Қазақ әдебиетінің тарихы" 6 кітап болып шықты. Бірінші кітабы - фольклорға, екінші кітабы халық ақындарына арналды. Аталған жылдары бірнеше ғылыми еңбектер, 3 томдық әдебиет тарихы (1-ші томы. Фольклор туралы) орыс тілінде жарияланды. Ә.Диваевтың, Г.Потаниннің, В.Радловтың жинаған мәтіндері жеке-жеке жинақ түрінде басылды.
Фольклортанудың өзге ғылым салаларымен байланысы
Фольклортану ғылымы негізінен көптеген өзге ғылым салаларымен байланысты.Атап айтсақ,этнология,музыка,би өнері,мәдениет,театр,бейнелеу өнері және бастысы бұл әдебиет саласы. Бұларға сүйенбей фольклордың жалпы табиғатын, жанрлардың сырын, фольклорлық шығармалардың өзіндігі мен жалпылығын түсіну қиын. Әлемдік фольклортануда осы ғылымдарға сүйенгеннің арқасында көп жаңалық,бағыттар мен жаңа салалар ашылды.
Фольклор және қазіргі мәдениет. Фольклор - мәдени мұра ғана емес.Ол ескінің жарамсыз дүниесі болып өмір сүрмейді,керісінше,әр замандағы қауымның тұрмыстық,мәдени тәлімдік қажеттіліктерін өтеп отырған,сол себепті әр дәуірде қоғам талабына сай сәйкес өзгертіп те,сондай-ақ жаңа түрлермен, туындылармен толығып та отырған әрі жаңа сипат алып, өмірдің кәдесіне жарап отырған.Бүгінгі таңда да фольклор осы үрдістің үддесінен шығуда, қазіргі мәдениеттің бір саласы және оның қайнар көзі болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.