Құран аяттарына полемикалық талдау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

НҰР - МҮБАРАК ЕГИПЕТ ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІ УНИВЕРСИТЕТІ

Бектұрсынов Айбек Сәкенұлы

Құран Кәрімдегі полемика және оның әдептері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5B021500 - Исламтану

Алматы 2022

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Нұр Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті

Исламтану кафедрасы

Қорғауға жіберілді
Исламтану кафедрасының
меңгерушісі:_____________
PhD докторы Анарбаев Н.С
__ _________ 2022 жыл

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Құран Кәрімдегі полемика және оның әдептері

5B021500 - Исламтану мамандығы бойынша

Норма бақылаушы Диплом жұмысының
__________________ жетекшісі _______________
п.ғ.к, қауымдастырылған PhD доктор Мухиддинов Рашид
профессор Исабаева С.Н ___ _______________2022 ж
___ ______________2022 ж

Диплом жұмысының
кеңесшісі________________

___ ______________2022 ж

Орындаған:
__________ Бектұрсынов А.С

Алматы 2022

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

НҰР - МҮБАРАК ЕГИПЕТ ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІ УНИЕРСИТЕТІ

ИСЛАМТАНУ КАФЕДРАСЫ

Бекітілді
Исламтану кафедрасының
меңгерушісі_____________
PhD докторы Анарбаев Н. С
___ ____________ 2022 ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА ТАПСЫРМА

Студент: Бектұрсынов Айбек Сәкенұлы
1. Жұмыстың тақырыбы: Құран Кәрімдегі полемика және оның әдебі
2022 жыл __ _______№____ университет бұйрығымен бекітілді.
2. Аяқталған жұмыстың тапсыру мерзімі _________________
3. Диплом жұмысына бастапқы берілгендер:
а)
ә)
Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі - 40 бет.
4. Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негізі және дереккөздері ретінде --------------еңбектері қолданылған.
Тапсырманың берілген уақыты___________________
Диплом жұмысының жетекшісі _______________Мухиддинов Рашид
Тапсырманы орындауға қабылдап алған студент ________А.Бектұрсынов

Алматы 2022

Құран Кәрімдегі полемика
1.1 Полемика дегеніміз не және полемикалық терминдердің өзара айырмашылықтары: (муназара, мунақаша, жәдл, мукабара барлығы осының ішіне кіреді).
1.2 Құран аяттарына полемикалық талдау:

2.0 Құран аяттарындағы келген әдептер жазылады, (фирғауын мен муса) муса мен қауымының арасындағы диалог (көп сұрақ қоймау)
2.1 Сүннетте келген полемикалық әдептер

КІРІСПЕ

Құран Кәрім мәңгі мұғжиза және оның сырлары заман қаншалықты дамып, ғылыми жетістікке жетіп жатса да, құран өзінің актуалды рейтингін жоғалтқан жоқ. Бұл кітап өзімен бірге тарихты, адамдардан өзге де тіршілік йелерін, бұл дүние мен ақыретті, ғайып пен болашақты, адамдар арасындағы құқық пен коммункация секілді тақырыптарды қамтитын иләһи энциклопедия. Соның бірі әрі бірегейі болып отырған біз қарастыратын тақырып - ол полемикалық көзқарас.
Құран Кәрімнің көп бөлігі хиуар диалог форматында келген. Бұл дегеніміз Алла тағала диалогқа, адам баласына бірнәрсені түсіндіру үшін осы стильді қолданды деген сөз. Мысалға алып қарайтын болсақ: Алла мен періштелер арасындағы диалог (бақара сүресі) , Алла мен пайғамбар арасындағы диалог (мусамен сияқты) , Пайғамбар мен қауымы арасындағы диалог (нух сүресі сияқты) , Екі адамның арасындағы диалог (каһф оқиғасы)(абыл мен қабыл ) , Адам мен жануар арасындағы диалог (сулеймен мен құмырсқа) осы сөзімізге дәлел бола алады. +

Полемикалық ұғымды түсінуіміз үшін, полемиканың ең бірінші қандай терминмен байланысты екенін түсініп аламыз. Полемика дауласу, айтысу өнері. Ал бұл өнер белгілі бір ережелер мен негіздерді қамтитын екеуара немесе одан да көп адамдардың сөйлесуінен туындайды. Осы мәселелні жіті түсінуіміз үшін алдымен хиуар сөзіне тоқталып өтсек.
Хиуар терминіне тілдік тұрғыда толық талдау жасасақ. Хиуар сөзі араб тілінде ح, و, ر асли үш әріптен тұрады. Ибн Манзур (Алла оған разы болсын) حور бір нәрсенің бір нәрсеге қайтуы деген мағына береді, - деп анықтама берді. (сәқафә фил құран 5 бет ). Ибн Фаристің анықтамасы бойынша 3 мағынаны қамтиды.
1 мағынасы: Түс деген мағына
2 мағынасы: қайту, оралу
3 мағынасы: белгілі нәрсенің айналуы, айналшықтауы, қайту мағынасына саяды.(сәқафә фил құран 1 бет)
Сонымен қорыта айтқанда: Хиуар дегеніміз сөз алмасу мен оған жауап беруді айтады. Ол туралы Құран Кәрімде келген. Атап айтсақ:
Кәһф сүресінде: Бірде ол жолдасымен әңгіме барысында оған...
Мүжәдәлә сүресінде: ... сенімен дауласқан әйелдің сөзін естіді
Осы аяттарды негізге ала отырып біз диалог ұғымы тараптар арасындағы презентациялар мен талқылаулар екенін аңғарамыз.
Енді диалог терминдік тұрғыда көз жүгіртеміз. Хиуар дегеніміз екі адамның немесе топтың арасындағы ауызекі сөйлеу стилі. Ауызекі сөйлеу түрінде екі тарап бір-бірінің ойын тыңдайды, бірінен соң бірі кезек-кезек пікір алмасады. Бұл өз алдына жеке өркениет боп қалыптасқан ежелгі ғылым саласының бір түрі. Жеке ғылым саласында екеуара қатынаста да жеңіс пен жеңілістен, мойындау мен мойындамаудан тұрады.
Диалог өркениеті екінші тарапты мұқият тыңдаудан, ойын құрметтеуден, дәлелге сүйенуден, эмоциялық тізгіннен құралды. Диалог - екі немесе одан да көп адамдардың пікір алмасуы деп айтқан болатынбыз.
Қазіргі халықаралық және этносаралық қақтығыстарды реттудің тиімді тәсілдерінің бірі. Саяси ғылым тарихында бұл тәсіл ежелгі грек философы Платон шығармаларында сәтті қолданылды. (саяси түсіндірме сөздік, 193 бет)
Құран Кәрімде диалог форматында келетін аяттар өте көп, тіпті басым көпшілігі деп айта аламыз. Алла мен періште арасында (бақара) , пайғамбар мен қауымы арасында (нух) , екі адамның арасында (кәһф), пайғамбар мен перғауын арасында (муса мен перғауын) Алайда диалог ұқсас келгенімен, оның атқаратын қызметіне қарай түрлі терминдерге жолығамыз. Атап айтсақ: дебат, диалог, диспут, диалектика, полемика, т.б. Аталмыш терминдер тек екуара және одан да көп адамның арасындағы коммуникация болып табылғанымен, атқаратын қызметі әр түрлі.
Диалог - екі адамның кезектесіп сөйлесуі арқылы алмасатын ауызекі сөйлесу форма түрі. Диалогта сұрақ қою арқылы сұхбаттасушы өзі күткен мәліметті алады. Ол қысқа түрдегі сөйлемдерден құралады, ол дегеніміз екі немесе азы үш сөйлем болуы мүмкін. Диалог тек қана сөйлеумен ғана шектелмейді, сөйлесуші кейде сөз орнына ым-ишара қолдануы ықтимал. Сонымен қатар диалогта тыңдаушы тарап ішінен сұрақ қоюшы, қарсы пікір айтушы, келіспеушілік танытушы немесе керісінше қолдап сөйлеушілер болуы да мүмкін.
Диалог бұл әдіс - тәсіл. Диалогта адам өзінің пікірімен, санасымен, ойын жеткізеді. Ал бірнәрсе дамуы үшін, алға қарай жетілуі үшін оған ой керек.
Диалогтың ойып алар орны ерекше. Ішкі ойы әртүрлі боп жүрген, күдікті сейілте алмай немесе өз ойы дұрыс деп санап жүрген екі түрлі ойды бір жерге жинауға алып баратын таптырмас құрал - ол тілдесу, яғни диалог. Диалогта осы әкелген дәлелдің бар болуын немесе әкелген ойдың жоққа шығуының нақты бекіту үшін қолданылатын қосымша фактор.
Диалогтың негізгі мақсаты - өзгені қабылдау. Диалог стилін алғаш түсіндірме жасағанымыздың себебі біреу ғана, ол негізді жақсылап түсініп алу. Өйткені осы негізден қалған стильдер шығады.

Муназара дегеніміз не?
Мұназара мен хиуар бір-біріне өте ұқсас, тіпті мұназара хиуардың бір түрі деп айтсақ қателеспейміз. Дегенмен екеуінің арасында белгілі бір айырмашылықтар жоқ емес. Диалогта екеуара тілдесудің қатты қағидаттары болмаса, мұназара стилінде талқыланатын тақырып туралы білім мен талқылау шарттарын білуді қарастырады. Себебі мұназара тілдік мағынасы жарыссөз, талқы мағынасын береді.
Жарыссөзде екі тарап тек ауызекі сөйлеумен ғана шектеліп қалмайды, ол жерде екі жақты ғылыми ойлар сайысқа түседі. Екі жаққа да берілетін белгілі бір уақыт пен ереже болады.
Терминдік мағынасына келер болсақ. Дауласушы екі тараптың бір мүддеге ортақтасуын зерттейтін ғылым саласы. (сәқафә фил құран)
Муназара - пікірталас жүргізушілердің келісуге боларлық немесе кері қайтарылмайтын мәселелер қызметін зерттейтін ғылым. Муназараның бізге берер пайдасы - пікірталас жүргізген сәтте қате ойлаудан сақтау. Адам баласының ойында шек жоқ, әртүрлі әрі сан алуан мүмкіндігі бар. Бұл табиғи нәрсе және адам баласына тән қасиет. Пікірталас жүргізудің ең ежелгі әрі басты екі қағидасы бар. Ең біріншісі - тақырыптың болуы, екіншісі - екі тарапың болуы. Бір тарап қозғалған тақырыптың дұрыстығына көз жеткізеді, әрі сол қағиданы ұстанады. Екінші тарап әкелген дәлелге екінші қосарлама ой айтып, өз ойының басым екенін алға тартады. Көз алдымызға осы көріністің эскизін сызып көрсек. Екі жақты тараптағы екі адам, ортадағы талқыланатын мәселе Құран Кәрімде келген әмір сиғалары қай категорияны меңзейді?
Айман: - Құран Кәрімнің басым бөлігі әмірмен келгенін барлығымыз білеміз, ал Алла тарапынан келген әмірді біз орындауға міндеттіміз. Сондықтан да әмір сиғасы уәжіп дегенді білдіреді , - деді.
Шолпан: - Жоқ, Мен бұл оймен келіспеймін, себебі Құрандағы әмір сиғалары тек қана уәжіпті ғана білдіреді деген сөз ол жаңсақ пікір. Сөзіме дәлел ретінде Құранның мына аятын айтқам келеді: Егер иеліктеріңдегі құлдарың мен күңдеріңнің арасында белгілі мөлшерде төлем төлеп, құлдықтан біржолата босау үшін өздеріңмен жазбаша келісім шартқа отыруды қалайтын болсаңдар, олармен өздері қалаған келісім шартқа отырыңдар (Нұр сүресі, 33 аят). Келісім шартқа отырыңдар - деген сөзін міндетті түрде жасау керек деген нәрсе жоқ. Сондықтан бұл уәжіптік категорияға апармайды, керісінше мәндуп амалға апарады, - деген позиция айтады.
Айманның әкелген дәлелі Шолпанның әкелген дәлеліне қарағанда әлсіз болады да, Шолпанның дәлелі қабыл алынады. Муназаралық стиль міне осыны зерттейді, айтылған дәлелді қабыл алу немесе қабыл алмау қызметін зерттейтін ғылым саласы. Ендігі жерде бізде сұрақ пайда болады: пікірталасқа түсуші адамдардың қызметі не? Пікірталасқа түсуші адамдардың негізгі қызметі ол - қарсы пікір айту, жауап беру.
Муназара термині сәйкесінше екі мағынаны да қамтиды. Әуелгісі пікірталасқа түсуші тараптардың қабыл алуы немесе қабыл етпеу қызметтерін зерттейтін ғылым саласы ретінде. Екіншісі екі немесе одан да көп объектілердің ақиқатқа жету үшін жасалатын коммуникация түрі ретінде. Неге ақиқатқа жету үшін деген сөзге фокус қойып отырмыз? Себебі Муназара ілімінен өзге де ұқсас ілімдер бар.
Мүжәдәлә - екі немесе одан да көп объектінің дұрысзатқа жетуі үшін емес, керісінше қалайда болсын жеңіске жету үшін жасалатын коммуникация түрі.
Мукаабара - екі немесе одан да көп тараптардың өздерінің оқыған, білімді екенін көрсету үшін жасалатын коммуникация түрі. Байқап отырғанымыздай үш трминнің болмысы бір - біріне ұқсас болып келеді, алайда атқаратын қызметтері әр түрлі. Қорыта айтқанда диалогтык форматтың қызметтері мен мақсатына қарай жеке үшке бөліп қарасақ артық болмайды.
Муназара - ақиқатқа жетуге мақсат етеді
Мужәдәлә - өз ойының дұрыстығына жетуді мақсат етеді
Мукаабара - білімді екенін көрсетуді мақсат етеді.
Ойкөкпарға түсуші жандар кейде ақиқатқа жетемін деп мақсат етіп, кейіннен ол өз ойының дұрыстығын дәлелдеп, одан кейін өзінің сол тақырыпта оқығанын көрсеткісі келетін жағдайға ұшырауы мүмкін. Сондықтан Муназараның нақты қызметін білуі шарт, олар қырсы пікір білдіру, екіншісі сол пікірді қорғап шығу. Қарсы пікір айтушы тарап ол - Сұраушы. Ал оған жауап беруші, әрі ойды қорғаушы - Муғаллил (түсіндіруші, дәлелдеуші) деп аталады. Ойымды түсіндіріп кетер болсақ. Мысалы: атеист пен дін ұстанатын адам бір пікірсайысқа түсті делік. Дін ұстанушы адам - әлемде жаратушы бар деген позицияны ұстаса, екінші тарп ол қағиданы жоққа шығарады.
Осы жерде алғашқы өкіл түсіндіруші тарап болады, өйткені ол Жаратушының бар екенін бекітіп тұр. Ал құдайдың бар екенін жоққа шығарушы тарап болса, ол Сұраушы (сұрақ қоюшы) болады. Өйткені оның келтірген көзқарасына қояр сауалдары бар. Осы жердесауал қоюшы жақтың үш түрлі қызметін айтқымыз келеді. Олар:

Мәнғ (бас тарту) кедергі жасау, тыйым
Нақд (жою,болдырмау)
Муғарада (оппозиция) қарсы әрекет немесе салыстыру

Мәнғ - негізгі дәлелге дәлел талап ету. Мысал ретінде екі тарап арасындағы пікірталасты көрсетсек. Бірінші жақ - Исаұлы Мәсіх - Құдай. Себебі ол дүниеге әкесіз келді. Демек әкесіз жаратылғанның барлығы да құдай. Екінші тарап: Мен бұл пікірге келіспей, оған үзілді - кесілді бас тартатын болса - бұл мәнғ кубра болады. Оған ешқандай да дәлел келтірмейіді, қажет етпейді де, бұндай мәнғ түрін мәнғ кубра деп атаймыз. (ал уадғ фил муназар)

Нақд - Әкелген дәлелдің кереғар тұсын көрсету арқылы екінші тараптың дәлелін жоққа шығару. Мысалы: Исаұлы Мәсіх ол Құдай, оған дәлел ретінде оның әкесіз жаратылғандығы, ал әкесіз жаратылған шүбәсіз Құдай - деді. Екінші (Сұраушы) тарап: Бұл дәлел жоққа шығарылады, себебі дәл осындай нәрсе Адам (а.у) да бар. Ол да ешқандай әкесіз де, анасыз да жаратылды, егер әкесіз жаратылғандарды Құдай дер болсақ, Адам (а.у) да Құдай дейміз бе? - деп дәлелдің кереғар тұсы арқылы алғашқы тараптың дәлелін жоққа шығарады. Нақд деп отырғанымыз да осы.

Муғарада дегеніміз - дәлел келтірілген тараптың дәлелін кереғар өзге дәлелмен салыстыру арқылы жоққа шығару. Мысалы: Исаұлы Мәсіх ол Құдай, өйткені ол әкесіз жаратылды, әкесіз жаратылыс ол Құдайға тән - деген позицияны ұстанса, екінші тарап: Жоқ, Исаұлы Мәсіх ол Құдай емес, ол құл. Себебі ол әкесіз жаратылса да, ананың құрсағына мұқтаж болды. Ал ана құрсағында болу ол құлдарға тән қасиет - деді. (ал уадғ фи гилм ал муназара)
Ескерте кететін бір жайт бар. Мұназара стилі міндетті түрде екі адамның арасында болуы керек деген шарт жоқ, ішкі түйсігі арқылы , өз - өзіне сұрақ қойып екіжақты пікір алмасар болса соның өзі - мұназара болып табылады. Сөзімізге дәлел ретінде әділ халифа Омар (р.а.) оқиғасын баяндай кетсек. Омар (р.а.) қара тасты сүйген уақытында былай деді: Мен сенің пайдасы да жоқ, зияны да жоқ жай ғана тас екеніңді білемін, бірақ пайғамбарымыздың (с.а.с.) жасаған амалын тастап кетуді біз жөн көрмейміз , - деп Қағбаны (истәлим) жасады. Истәлим дегеніміз - қара тасты сүю ритуалы. (бухари, бәб ар рамл уәл хадж , усуль жәдл уа муаназара)
Мүжәдәлә дегеніміз не?
Мүжәдәлә - Жидәл сөзінің мағынасына тоқталып өтеміз. Тілдік тұрғыда алғанда ширатылған, тығыз өрілген, шатасқан деген мағына береді. Бұл сөздің шығу төркіні қаттылық, қарқындылық яғни көзделіп отырған негізгі мәселесі - өз пікірнде қаттылықты ұстану немесе радикалды болу.
Бұл типтағы тартыс стиліндегі кейіпкер айтылған пікірге немесе ойға дәлелмен және күмән келтіру арқылы екінші тарапты мойындату стилін ұстанады әрі өзінің сөзін ғана дұрыс деп есептейді.
Осы орайда ғалым Мұхаммед Амин Шанқити берген анықтамасы бойынша: Ақиқатты көрсету үшін емес, керісінше жанжал орнату - деген анықтама берген. Ибн Фарис Жәдл сөзінің тілдік мағынасын Сөзді қайталау, дәлелді айта беру немесе сол дәлелді ұстанымда беріктік таныту (усуль ал жәдл уал маназара )
Бір қарағанда бұл стиль түрі хиуар стиліне ұқсауы мүмкін. Екеуінде де екеуара ой білдіру жағынан, екеуара әңгіме жүргізу жағынан ұқсас болғанымен, мақсаттары әртүрлі.
Құран Кәрімде жәдл сөзі 29 рет келген. Аталмыш аяттарда келген контекстерге мән беріп қарайтын болсақ, жәдл сөзінде келген аяттар жанжалдасу, дауласу кезіндегі дұшпандылық таныту, бір мүддеге жету деген ұстанымды ұстанбау, білімсіз талас-тартыс жүргізу, иман келтірмеген қауымның негізсіз сөз сөйлеуі - жөнінде баяндалған. Мысалы: Сонда: Әй, Нұх! сен бізбен әбден сөз таластырдың, тіпті шектен шықтың. Егер айтқаның рас болса, бастарыңа келеді деп қорқытып жүргеніңді келтірші, көрейік (худ 32) - деген аяттар дәлел бола алады.
Аятта қолданылып тұрған сөйлеу стилінде жәдл сөзінің жағымсыз дауласу деген мағынасын түсінеміз.
Алла Құран Кәрімде 3 жерде жәдл сөзін басқаша контекстте келтірді. Сондықтан нақты түрде мүжәдәлә деген тек қана өзгенің ойын құрметтемеу, өз райынан қайтпай қасарысып тұрып алу, өз ұстанымында радикалды болу, - деп айта алмаймыз, жәдл тек араздасуға апарады деген сөз емес. Олар:

1. Қос бақшаның йесінің алатын өнімі мол, дүниесі түгел еді. Бірде ол әңгіме барысында оған: Мен дәулет тұрғысынан да, әулет бала - шаға тұрғысынан да анағұрлым зор, әрі үстеммін - деді (Кәһф 34)
2. Сол кезде өзімен сөйлесіп тұрған жолдасы: Сонда Сен негізіңді топырақтан, аодан кейін өзіңді бір тамшы судан жаратқан, Келісті де, келбетті адам қылған Раббыңа күпірлік қылып тұрсың ба? - деген аяты (Кәһф 37)
3. Алла күйеуіне қатысты өзіңе жолығып, сенімен дауласқан һәм Аллаға арыз айтып, мұңын шаққан әйел адамның сөзін естіді (Мүжәдәлә сүресі 1)

Аяттар бізге екеуара адамның арасындағы конфликтті суреттіп тұрғаны бізге мәлім. Енді сұрақ пайда болуы мүмкін, осы орайда бұл үш аяттағы келген жәдл сөзі басқа аяттағы келген сөзден не айырмашылығы бар? - деген. Бұл сұраққа жауап беріп кетсек, алдымен аятта шынымен де екі тарптың арасындағы сұхбат стилі өрбуде, сонымен қоса бұл жерде өз ойының дұрыс екенін, өзгенің ойымен санасай дау - дамайды одан әрі жандандыру деген позициялық миссия жоқ.
Ал өзге де кітаптардағы ақпарат көзіне сүйенетін болсақ - Жәдл сөзінің мағынасы екіге бөленеді. (усуль жәдл уал муназара )
Әуелгісі - жағымды түрі. Раббыңның жолына даналықпен әрі жанға жағымды уағыз - насихат айту арқылы шақыр! Сондай - ақ Алла жолында сөз таластыру керек болғанда әрдайым ең жақсысын таңда! - деген аятынан білсек болады. (нахл 125)
Құран Кәрім этикалық мәдениет стилін қалыптастырушы кітап деп айтсақ қателеспейміз. Олай дейтін жөніміз бар, өйткені бір істі жасаған кезде көркем түрде орындау, әдепті түрде жеткізу деген контексттік сөдерден - ақ байқауымызға болады.
Екіншісі - жағымсыз түрі. Олардан бұрын Нұхтың қауымы, олардан кейінгі бірқатар қауым да пайғамбарларын өтірікшіге балап, мойындамаған еді. Әр қауым өз пайғамбарын қапелімде қолға түсіріп, қастандық жасауға шындап кірісті. Сөйтіп, жалғанға сүйеніп, сол арқылы ақиқаттың тұғырын жығып сындыру үшін барын да, нарын да салды (ғафир 5)
Жоғарыдағы аяттар бізге қауымдардың арасындағы шиеленісті баяндағысы келді, ал шиеленіс негізінен ой - пікірдің сан алуан болғанынан туындайды. Бұрынғы қауым өздерінің үйреншікті әдеттеріне айналған қасиетті саналатын субъектілеріне табынатынын білеміз. Ал пайғамбарлар болса шынайы иләһи шариғат әкеліп екеуара ой қақтығыстары пайда болды. Пайғамбарлар адамдарға өзінің әкелген дінінің шынайы екенін түсіндірді, ал адамдар болса, айтылған дәлелінің нақтылығын, Құдайдан екендігіне көздерін жеткізу үшін мұғжизаларға дейін талап етті. Біздер құран тарихынан немесе құран тәпсірлері энциклопедияларын қарап, көз жүгіртіп шықсақ болады. Біз осы орайда полемкикалық қақтығыстардың себептері мен әдептеріне назар аударамыз.
Жәдл, жидәл , мүжәдәлә дегеніміз - екі түрлі дәлелдің әрі ақиқат пен жалғанның ұштасуы. Оның негізі бір нәрсені қатты ұстануды білдіреді. Не үшін жәдл сөзі ең қатты ұстану мағынасын қамтиды - себебі диспутқа түсуші екі тарап та шама - шарқы жеткенше өз дегендері мен ойларын дәлелдеп бағуға тырысады. (усуль жәдл уал мназара 11 бет)
Жәдл сөзі жеңу, басып озу мейлі ақиқат жағынан болсын, жалған жағынан болсын. (11 беттегі ссылка усуль жәдл уал муназар)
Ал Ибн Халдун секілді өзге ғалымдар жәдл сөзіне мүлдем басқаша анықтама берген: Дәлелдер келтіруде шекаралар мен әдептерден тұратын, сонымен қатар ойды сақтауға апаратын ережелер жиынтығы. (бәдәиғул фәуәәид 133 бет. ахкамул құран куртуби 272, 3 том)
Осы секілді ақпарат көздеріне сүйенсек жәдл сөзінің жағымсаз (мадақталмаған) мағынасын ұғынамыз. Сонымен қатар өзге де дереккөз ретінде жәдлден басқа да терминдік синонимдік мағыналар қамтитын сөздер бар.
Хасм - таласу, тартысу. Ибн Фаристің берген анықтамасына сүйенер болсақ осындай мағына шығады, шариғаттағы мағынасы екіге бөлінеді:
жағымды түрі: ...Өзіңе иман келтірдім, Өзіңе тәубе етемін, Өзіңе тәубе қыламын, Өзіңнің көмегіңмен дауласамын - деген пайғамбарымыздың дұғасынан тануымызға болады. (бухари, 188 бет ,тахажжудке қатысты тарау)
жағымсыз түрі: Сонда Олар: Біздің Құдайларымыз үстем бе, жоқ әлде Иса ма? Олардың сондағы бар ойы сенімен сөз таластыру ғана, одан басқа түк те емес, сөз таластыруды былай қойғанда, олар жанжалға жаны құмар, барып тұрған сотқар қауым - деген (зухруф, 57) аятынан білсек болады.
Люжәж - қайраттылық, табындылық. Ибн Фаристің анықтамасы бойынша бір нәрсенің қайта - қайта қайталана беруі. (муғжам мақааис луғат 5201).
Өзі білмейтін нәрседе сөйлеу (мудәәуатун нуфус 49) Не дұрыстығы, не бұрыстығы білінбейтін жалған жаққа жұмыс жасаушыны, сол нәрсені жасаушы адамның іс - әрекетін, өзі қадалған, табанды болған нәрсеге көмек қолын созуды айтады.
Мира Ибн Фаристің анықтамасы бойынша: Дауға түсуші екі ер адамды меңзейді, өйткені сөздерінен радикалдылық байқалады. Ибн Кәсирдің берген анықтамасына келсек: Іүмән жолында дауласу - деген пікір айтқан. Әбу Бәкір аль Араби: Мира дегеніміз - жалған екенін біле тұрса да дауға түсу немесе бидғат жасау - деген мағына берген (қанунн ат тауил 673), ал Ибн Муфлих берген анықтамаға келсек: Дауға түсуші жанның ашуына тию - деген екен. (усуль фиқһ 31412). Бұл туралы Құран Кәрімде де келген: ...Анығында, олардың жайын білетін адамдар өте аз, - деп айт. Сондықтан олар жайлы айтылған ақиқаттардан өзге мәселелерде ешкіммен сөз таластырма! Олар жайлы сөз өздерінше сөз таластырып жүргендерден де еш нәрсе сұрама! - деген аяттағы контекстен да байқай аламыз. (Кәһф 22).
Міне, күманға бой алдырып, бір - бірімен сөз таластырып келген Мәриямұлы Иса жайлы айтылатын сөз осы (мәриям 34).
Жоғарыдағы келтірілген жаңа терминдер де қасарысу, дауласу, мойындамау - деген жәдл терминінің синонимі ретінде қолданылып тұрғанын да байқаймыз. Демек жәдл тек қана қасарысу үшін емес, ақиқатқа жету жолында жасалатын процесс екенін аңғартады.
Жәдл жасаудың үкімі қандай?
Алла тағала құран кәрімде: Раббыңның жолына даналықпен, әрі жанға жағымды уағызбен шақыр! Сондай - ақ Алла жолында сөз таластыру керек болғанда ең жақсысын таңда! деді. (нахл 125) осы секілді ұқсас аяттар өте көп.
Қарап отырғанымыздай Құран Кәрімде толық абсалютті түрде әмір етілмеген, сонымен қатар толықтай мақталмаған. Сондықтан Алла тағала көркем түрде - деп шектеп айтып тұр. Осыдан байқауымызға болады жәдл белгілі бір шектеулер болмаса бұл тұрғыдан ол сөгілген. (сақафа фил құран)
Пікірталас адамның дейгейі бойынша өтетіндігі айдан анық нәрсе. Пікірталасты кез - келген адам жасай алады, алайда ол адамның өзі айтып жатқан мәселеде білімді болуы керек. Егер айтып жатқан мәселесі не екенін білмейтін болса, ол пікірталас жасап жатқан жоқ, керісінше дауды одан сайын ушықтыруға апарып тұр. Диспутқа түсер алдын оған қатысушы тарап нені ескерген жөн, ол жайында кейінірек айтатын боламыз.

Мұнақаша дегеніміз не?
Мұнақаша тілдік мағынасы зерттеу, есеп беру, бақылау, мұқияттылық таныту, іздену мағынасына саяды. Бұл да ауызекі сөйлеу стиліне жататын болғандықтан, диалогқа қатты ұқсайды. Алайда ол ізденуден, қате - кемшіліктерді көрсетумен, есептеулерден тұрады. Екі жақ тарап бір-біріне өз дәлелдерін, тараптарын зерттеп, дәлелдеп отырады.
Сонымен жоғарыдағы келтірілген анықтамаларға қарап сөзімізді бірауыздан қортындылар болсақ. Мұнақаша, Мужәдәлә, Мұназара диалог түріне ұқсайды. Олардың арасын ажыратып алатын белгілі бір қағидалар бар. Сонымен бірге ең негізгі әрі басты қағидаларының бірі әрі бірегейі - өзгенің ойын құрметтеу.
Көптеген ғылым саласының әртүрлі ой мен пікірлердің топтасатын жері осы диалог. Ал ол жерде бір - бірін мойындамау, құрметсіздік көрсету, сөзін соңына дейін тыңдамау деген сынды түсінікпен қарауға болмайды. Адам баласы не нәрсені ойлайтын болса, онда ол сол ойының жемісі. Сондықтан да диалог стилі тек әңгімемен ғана шектелмейді. Келтірілген аспектілерді дұрыс қолдана алсақ оң нәтиежесін көруге болатын таптырмас әдіс - тәсіл. Кез - келген пікірталаста, ойкөкпарда негізге алынатын екі дәйек көз бар. Ол - Не нәрседе талқылап жатқанын түсіну және Не үшін бұл нәрседе талқылап жатқанын түсіну
Егер белгілі бір ережелер немесе қойылатын талаптар болмайтын болса, онда ол катастрофаға әкеп соғуы әбден мүмкін. (сөзіме дәлел ретінде ислам дініндегі салафизм туралы айтып өтсем болады бірақ ол ауызша)
Адам ойы өмір сүріп жатқан жері, араласатын ортасы, табиғаты әртүрлі болғандықтан, ойлау жүйесі де әрқилы. Қарама - қайшылық достықты бұзбайды деген қағида бар.
Пікірталас өзіндік қалыптасқан ережелерден тұратынын айтып өттік. Ислам дінінде де дәл осы полемикаға арнайы қойылған ережелер бар. Ислам дініндегі пікірталас діндік тұрғыдан ғана шектелмейді, ол өзге өркениеттермен де, өзге мәдениеттермен де пікірталас жүргізе алады. Біздің дінімізде адамның хақысына аса қатты көңіл бөлінген. Оған дәлел ретінде (Алла екі адамның арасындағы дауға араласпайды хадисі)
Бірақ бұл жерде адамның ғана ақысына кіруді айтып отыр деген сөз емес, қосымша өзге де полемикалық ережелер бар . Сол ережелерге кішігірім тоқталып өтсек:
Екі тарап та риза болатын ортақ шешім табу, құру
Бір-бірінің көзқарастарын жақсы түсіну, тану (эмпатияға көңіл бөлу)
Анық - қанығына жету үшін, ғылыми ізденістер жүргізе алу, іздене беру
Тек қана бір ғана ақпарат көзімен ғана шектелмеу. Мысалы Физика маманымен пікірталасқа түсу барысында дәлелді өз жағынан ғана айту
Алыстау ережесі жоқ, әрі өзіндік принцптары жоқ пікірталастан ажырау
(Имам Шафиғи мен Абай Құнанбаевтың сөздері)
Мухши Худайри сөзі бар: Пікірталас белгілі бір мақсатқа және ақиқатқа әкелуі керек. Егер ол араздасуға апарар болса онда алыстау керек .
(Ислам қызықтырды бізді біліп тұрса да жауап беруден то есть конфликтан қашу керектігін хадистер дәлелдер)
Дебат - пікіржарыс, пікірталас ( Сергалив М С казахско - русский словарь 52 б)
Дискуссия - пікірсайыс ( Сергалив М С казахско - русский словарь 52 б)
Диспут - ойталас, пікірсайыс ( Сергалив М С казахско - русский словарь 52 б)
Диалог - сұхбат ( Сергалив М С казахско - русский словарь 52 б)
Диспут - жұртшылық алдында белгілі бір мәселені талқыға салатын ғылыми пікірталас
Диалектика - Жаратылыстың , қоғамның ой - сананың дамуындағы жалпы заңдылықтар туралы ілім ( Жанұзақоа қазақ тілінің сөздігі 153-154 б )
Дебат қандай да бір жиналыста, мәжілісте пікірталасу, жарыссөз, айтыс.
Диалектика әңгімелесу өнері болмыс пен адам дамуының заңдылықтары, оның әмбебап белгілері туралы философиялық ілім және осы ілімге негізделген жалпыға бірдей танымдық әдіс.
Диалектика ұғымын ежелгі грек философы Сократ негіздеді. Ол диалектиканы - диалог, әңгімелесу кезіндегі қарама - қайшы көзқарастардың қақтығысы арқылы ақиқатқа жетудің ерекше әдісі деп түсіндірді. Диалектиканың нағыз атасы Эфестен шыққан Герклит болған. Ол объективті антологиялық диалектиканы ойлап тапты. Герклит үшін бұл диалектиканың қалтқысы мен нәтиежесі қарама - қарсылықтар күресі арқылы әрекет ететін әлемдік парасатты балама логос болды. ( Жанұзақоа қазақ тілінің сөздігі 153-154 б )
Дискусс - дәлел, пікір - өзара әрекеттесуші әлеуметтік саяси субъектілердің, қоғамның, мемлекеттің ортақ пікірін, көзқарасын қалыптастыру мақсатында әртүрлі пікірлерді, бағдарламаларды, көзқарастарды талқылаудан, теңестіруден, негіздеуден тұратын ауызша байланыс желісінің түрі. 198
Догматизм - тексерусіз, зерттеусіз соқыр - сенімге ғана сүйенген, дәлелденбеген қағида негізінде теориялық және саяси мәселелерді зерттеп шешуде нақтылы жағдайларды ескермейтін абстрактілі ойлау тәсілі.199 бет
Дискуссия - белгілі бір даулы және жаңа мәселені жиналыста баспасөз бетінде талқылау 158 бет
Диспут - айтыс, көпшілік алдындағы егес, белгілі бір мәселені талықылау 158 бет
Полемика - жауыққан, жаугерлік идеялардың, көзқарастардың, пікірлердің қарама - қарсылығы, күресі конфрантациясы бар дауласу. Осы тұрғыда полемиканы қандай да бір мәселеге байланысты принцпті түрде қарсылықты пікірлердің әпқайсысы өз көзқарасы тұрғысынан пікірін қозғау, оппоненттің пікірін жоққа шығару мақсатында туындайтын теориялы дауласу деп анықтауға болады. Оның жай пікірталастан (дискуссия, дебат) айырмашылығы - мақсатты бағыттылығында.
Дискуссия мен диспуттың қатысушылары пікір алмасу арқылы ортақ пікірге, ортақ шешімге, ақиқатты орнатуды көздесе, полемиканың басты мақсаты - қандай да жолмен қарсыласты тұқыртып, өз көзқарасы мен пікірінің дұрыстығын мойындатып, жеңіске жету.
Полемика көзжеткізе білу, өзін құптау өнері. Ол бойынша әрбір айтылған ой, дәлелдеумен, дәйекпен, ғылыми пікірлермен толықтырылуы керек. Маңызды адамзаттың құндылықтарды, адам құқығын қорғау, қоғамдық пікір туғызу, жаңа саяси көзқарастарды қалыптастыру барысында полемика аса қажетті боп саналады. (бақара 30аят)

Құран Кәрім келген полемика түрлері
Құран Кәрімде полемикалық, диалогтік, дускуссиялық бірнеше стиль түрлері бар. Соларға кезек - кезек тоқталып өтсек.
I) Ең бірінші келген оқиға Бақара сүресіндегі Алла мен періштелердің арасындағы диалог түрі. Аяттың қазақша мағынасына көз жүгіртсек:
Алла Тағала: - Мен жер бетінде халифа жаратамын.
Періштелер: - Сонда жер бетінде бүлік шығарып, бұзақылық жасайтын және нақақтан нақақ қан төгетін біреуді жаратасың ба?! Біз бір Өзіңе үздіксіз мадақ айтып, мінсіз, кемшілік атаулыдан ада һәм ұлы екеніңді жар салып, бір Өзіңді ұлықтаудамыз ғой!
Алла Тағала: - Расында, Мен Сендер білмейтін қаншама жайттың қыр - сыры мен хикметін білемін - деді (30 аят бақара).
Алла тағала: - Қане, айтқандарың рас болса, Маған мыналардың атауларын айтып (мән мағынасын түсіндіріп) беріңдерші - деді(31 аят бақара)
Періштелер: - Сен мінсізсің, ұлысың! Біз өзің үйреткеннен басқасын білмейміз. Шүбәсіз, Сен барлық нәрсені толық білетін шексіз ілім йесісің, әр ісің мен әрбір үкіміңде асқан даналық йесісің - деді. (32 аят)
Біз бұл жерден Алла мен періштелер арасындағы диалог стилін көріп тұрмыз. Алдымен Алла тағала періштелерге үндеу жасайды, періштелер Алла тағалаға сұрақ қояды, Алла тағала жауап береді. Осы аятты ашып көрсетерде бірқатар мәселелер бар, сол мәселелерге тоқталып өтсек. Алдымен бірінші аятқа шолып өтсек.
Алла тағала не үшін халифа жасар кезде періштелерге осы жағдайды айтып, ой - пікірін сұрады? Алла Тағала ақылдасуға, пікір сұрауға мұқтаж емес қой.
Біріншіден, Алла Тағала оларға осы мәселені айтқанда олардың не деп жауап беретінін жақсы біледі, соған қарай өзінің жауабын білдіріп, құдіретінің шексіздігін тағы бір рет көрсеткісі келді, әрі оған күмән келтірмейміз.
Екіншіден, Алла тағала ақылдасуға, пікір сұраудан ада, әрі кемшілік атаулыдан пәк. Бұл жерде Алла адам баласына яғни құлдарына бір - бірімен пікірлесудің, санасудың, ақылдасудың маңыздылығын үйретуде. (Мәңгі мұғжиза
140 бет )Адам баласы өзге хайуаннан артықшылығы оның ойлай алуында. Ойлау, ой толғату, санасын қозғау, біржақты ойда болмау адамның өзге жаратылыстан ерекшелігі. Ол туралы қазақ мақал - мәтелдерінен де байқауға болады. Келісіп пішкен тон келте болмас, Ой ойлар болсаң кең ойла, алды - артын тең ойла , Ақылды адам түйгенін айтады - басқа да тағы көптеген мақалдар жетерлік.
Диалогтың келесі бөлігінде періштелер: Сонда бұзақылық етіп, жазықсыз қан төгетін біреуді жасамақпысың? Алайда Біз Саған мадақ айтып пәктейміз - деген аятқа назар аударайық. Бұл аяттан да айтылар бірнеше мәселелер бар.
Біріншіден, Періштелердің мұндай сөз айтуының сыры неде? Біздің сеніміміз бойынша періштелер нұрдан жасалған, әрі олар күнә жасаудан пәк екендігіне бір ауыздан келісеміз. Оған дәлел ретінде Әнбия сүресінде:
Олар тек оның айтқандарын ғана қайталайды, Одан бұрын сөз бастамайды, бұйрығын ғана орындайды (әнбия 27). деген аяты осыған дәйәк бола алады.
Бірақ алдыңғы аятта Алла тағаланың сөздерін қолдамай тұрғанға ұқсайды. Сен жасамақпысың? - деу арқылы қарсылық білдірер болса, онда періштелер үлкен күнә жасағаны ма деген сұрақ тууы мүмкін.
Жоқ, бұл сұрақты періштелер қарсы шығу үшін емес, керісінше, жасағалы жатқан істі өзі біле алмай дал болып отырған, бұл нәрседе қандай даналық пен хикмет барын білу үшін сұрады.
Екіншіден, Сонда бұзақылық жасап, жазықсыз қан төгетін біреуді жасамақпысың? деп неге айтты? Әлі жасамаған нәрсесі туралы айтып, сыртынан үкім берді ме, әлі жаратылмаған адам баласының сыртынан сөйлесе бұл ғайбат боп саналады, ал ғайбат үлкен күнә. Бұл аятты қалай түсінеміз?
Періштелердің қан төгіп, бүлік шығарады дегендері - Жаратушы Аллаға қатысты емес, соны жасаушыларға (адамдарға) қатысты нәрседе сөз сөйлеп жатыр. Аяттың жалғасында Біз сені пәктейміз - деген. Алла саналы нәрсе жаратасың, оған сана, ерік, таңдау, күш - қуат пен шеберлік бересің, алайда олар оны жаман жолға жұмсайды дегені. (мәңгі мұғжиза 141 бет)
Үшіншіден, періштелер адам баласын кінәлап, өздерін Біз Сені мадақтаймыз ал, Адам баласы қан төгіп, бүлік шығарады - деп адам баласынан сынап, өздерін мақтан тұтып жатыр. Бұл періштелер тарапынан үлкен күнә боп табылады да, ал періштелер күнә атаулыдан пәк. Бұл аятты қалай түсінеміз? Бұл жерде періштелер адам баласын ғайбаттап тұрған жоқ, олар білген нәрсесін айтып, хикметін сұрап тұр. Періштелер сол адамның жаратылысының қандай екендігін білген еді. Адам табиғатында құмарлық, ашушаңдық, қыңырлық, қызғаншақтық, көре алмаушылық деген секілді сезімдер бар. Ал мұндай сезімдердің қан төгіп, бүлік шығаруға бейім болатыны айдан анық. Кейбіреулер мұны періштелердің жорамалы деп айтқан. Алайда дәлелсіз жорамалға қарап үкім беру - нағыз күнәнің өзі. Тағы да айтарымыз жер бетінде адамнан бұрын жындардың және өзге де жаратылыстардың ғұмыр кешкені белгілі. Олар да адам секілді жаратылыс, жер бетінде бүлік шығарып, қан төккен. Ал осыны көріп, біліп жүрген періштелердің соларға ұқсатайтын болса, қан төкпей ме? деп сұрағаны болса, ешбір сөкеттігі жоқ.
Келесі аяттың жалғасы: Расында, Мен Сендер білмейтін қаншама жайттың қыр - сыры мен хикметін білемін деген аяты. Алдыңғы аятта адам баласының бұзғыншылық сипаты бар екеніне нұсқаған, бірақ бұл жерде өзіндік хикмет бар. Адамзатты жаратқан кезде періштелер тек қана сырттай ғана қарап ой жүгіртіп тұр, дегенмен адам баласының барлығы да зұлымдық жасайды деген сөз емес. Олардың ішінде тақуа, зиялылары, бұзықтықты дұрыстайтын жандар да болады деген мағына. (мәңгі мұғжиза 140 бет)
Ең соңғы аят: Бізге не үйреткен болсаң, біз бар болғаны соны ғана біле аламыз - деген аят. Нұрдан жаратылған періштелердің өздерінің ілімдерінің шектеулі және Алланың үйреткенінен басқасын біле алмайтындықтарын мойындады. Сөзімізді қортындылайтын болсақ.
Құран Кәрім диалог форматында келген аяттар өте көп. Әрі бұл стильдегі аяттар адам баласын үйретуде, бір нәрсені түсіндірудегі методиканың ең керемет, әрі оңай түрі боп табылады. Сондықтан да Құран Кәрімді Алла тағала осындай стильмен жеткізіп отыр. Біз жоғарыдағы аяттардан нені ұғына аламыз:
Диалогтың, өзара әңгімелесудің, ішкі күмәнді сұрақтары болса, онымен бөлісіп, сұрақ қойып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.