Қазақша ымдау тілінің лексикалық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ҚАЗАҚША ЫМДАУ ТІЛІНІҢ КОРПУСЫ МЕН ЛЕКСИКАСЫН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Қазіргі таңдағы қазақша ымдау тілінің маңызы мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Қолданыстағы қазақша ымдау тілінің сөздік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Қазақша ымдау тілінің лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ҚАЗАҚША ЫМДАУ ТІЛІНІҢ КОМПЬЮТЕРЛІК СИНТЕЗІНІҢ МОДЕЛІ МЕН ӘЛІПБИІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қазақша ымдау тілінің семантикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Морфологиялық құрылымдау негізінде қазақша ымдау тілін тану жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Kinect 2.0 көмегімен ымдау тіліндегі қимылдарды автоматты түрде зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Машиналық оқытуға негізделген қимылды тану жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫН ҚҰРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Ымдау тіліне арналған HamNoSys генерациялау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 39
HamNoSys негізіндегі ауызекі тілді ымдау тіліне аудару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қолданылатын бағдарламалау орталары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Бағдарламаның интерфейсі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..63
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ымдау тілдеріне оның ішінде қазақ тіліне арналған зияткерлік технологиялар және олардың ерекшеліктері әлемдік ғылымда әлі тиісті дәрежеде қарастырылмаған, сондықтан мұндай технологияларды әзірлеу бұрынғыдан да өзекті болып табылады. Сондай-ақ, ым-ишараттардың қазақ тілі ішінара жойылып кетуге бейім және бұл лингвистер, сурдоаудармашылар мен бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеушілер тарапынан ерекше назар аударуды талап етеді.
Есту қабілеті нашар дамыған адамдар арасындағы адами қарым-қатынастың негізгі құралы-бұл ұлттық ымдау тілі, онда әр семантикалық ұғым (немесе синонимдік ұғымдар тобы) белгілі бір ерекше символдық баламаға ие. Ымдау тілінің құрылымы бүкіл әлемде әмбебап емес, өйткені ол әр түрлі жергілікті қауымдастықтарда пайда болады және дамиды және уақыт өте келе жаңа сөздік бірліктердің пайда болуымен өзгереді. Есту қабілеті төмен адамдардың тілін және қоғамда жиі қолданылатын белгілерді біріктіретін әртүрлі белгілер жүйесінен тұрады. Көптеген мәселелер пайдалануға байланысты дактиля және тілдерді ым-ишара, тағы да жеткіліксіз зерттелген. Осылайша, қазіргі таңдағы қоғамның мақсаты қазақ тілінің семантикалық ерекшеліктерін талдаушыға негізделген ымдау тілін компьютерлік синтездеу моделін сипаттау болып табылады. Есту қабілеті нашар адамдардың ақпараттық ресурстарға қол жеткізу мәселесі әлі де өзекті. Компьютерлік синтез моделі және мәліметтер базасы түріндегі ақпараттық ресурстар мәтінді ым-ишаратқа түрлендірудің кез-келген заманауи жүйесін үйрету үшін қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - бүгінгі таңдағы қазақша ымдау тілінің лексикалық ерекшеліктері мен корпусын зерттеп,бірқатар тұжырымдама шығару.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс
есту қабілеті нашар дамыған кісілердің бүгінгі жағдайын анықтау;
Актуалды мәселеге қатысты жасалып жатқан технологиялық ашылуларды қарастыру;
Қазақша ымдау тіліндегі жаңа әліпбиді сипаттау;
барлық ымдау тілдері үшін жасақталған HamNoSys транскрипция жүйесін қарастыру;
Зерттеу объектісі - Python тілінде жазылған, күдікті профильді талдауға арналған жүйе.
Мәселені талдау дәрежесі.Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу кезінде көптеген шетелдік ғалымдар мен еліміздің білім мен ғылым саласынағы отандық ғалымдардың еңбек жұмыстары, мақалалары және оқулықтары пайдаланылды.
Зерттеу тәжірибесі: Аналитикалық, салыстырмалық, жалпылау тәжірибесі, логикалық, құрылымдық жүйе, функционалдық жүйе.
Жұмыстың жаңалығы. Қазақша ымдау тілінің лексикасы мен корпусын зерттеу мақсатында есту қабілеті нашар дамыған жандарға қол ұшын созу барысында арнайы бағдарламалық кешен құрылды. Ол бағдарламада елімізде қазақша ымдау тілін күнделікті өмірлерінде қолданатын жандарға арнап, екі түрлі категорияларға бөліп көрсету арқылы деңгейлік бөлімшелер дайындалды. Сол арқылы клиент өз категориясына сай бөлімге өтіп, өзіне керекті ақпараттарды және білімдерді ала алады.
ҚАЗАҚША ЫМДАУ ТІЛІНІҢ КОРПУСЫ МЕН ЛЕКСИКАСЫН ЗЕРТТЕУ
Қазіргі таңдағы қазақша ымдау тілінің маңызы мен рөлі.
Бүгінгі таңда бүкіл әлемде мүмкіндігі шектеулі жандарға барынша үлкен көңіл бөлінуде. Кедергісіз орта құру мәселесі бойынша және оларды оқыту мен коммуникация қажеттілігі үшін керекті жағдайлар жасау - кез келген заманауи мемлекеттің алдыңғы қатарлы міндеттерінің бірі. Өйткені әр адам сыртқы әлеммен қарым-қатынас жасау барысында тең мүмкіндіктерге ие болуы қажет. Сондықтан да мемлекетімізде есту қабілеті шектеулі жандар үшін қазақ тілінен ымдау тіліне автоматты түрде сурдоаударма жүйесін құру үлкен рөлге ие және маңызы зор. Соңғы уақытта есту қабілеті нашар адамдардың өмір сүру жағдайларын жақсартуға көп көңіл бөлінгенімен, үнемі дамып келе жатқан ақпараттық қоғамға бейімделу қиынға соғады. Хабарлардың ақпараттылығын арттыру және сөйлеу деңгейін арттыру үшін жаңалықтарды ымдау тіліне аудару арқылы телеарналарда ымдау тілі енгізілді. Саңырауларға арналған мектептерде ақпаратты визуализациялау қажеттілігі олардың деректерді игеруін едәуір жеңілдетеді, өйткені егер ақпаратты берудің әртүрлі құралдары бір жиынтыққа біріктірілсе, олар материалды әлдеқайда жақсы игеретіні белгілі: модельдер, суреттер және т. б. екінші жағынан, саңырауларды оқытудың маңызды мәселелерінің бірі болып табылатын оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру мәселесі сурдоаударманы қолдану кезінде де шешілуі керек [1].
Автоматты сурдоаударма жүйесін іске асыру кезінде аударылған мәтіннің мағынасы барынша ашылып, қазақ ымдау тілінің грамматикасына ешбір қатесіз аударылады.
Қазақстан Республикасында есту қабілеті нашар 200 мыңға жуық тұрғындар тіркелген. Соған байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша, әрбір есту қабілеті нашар дамыған мүгедекке жыл сайын 60 сағатқа дейін ымдау тілі маманының тегін қызметтері бөлінген, бірақ кей кезде бөлінген сағаттар жеткіліксіз болып жатады. Бұл мәселенің өзектілігі елдің, ымдау тілінің тасымалдаушыларының және есту қабілеті нашар дамыған балалардың ата-аналарының бірыңғай ортақ қызығушылығымен негізделген. Осы саладағы лексикалық зерттеулер мен әзірлемелер есту қабілеті нашар адамдарға өзара көмектесу үшін әлеуметтік бағытқа ие. Есту қабілеті нашар азаматтарға және олардың отбасыларына арналған оннан астам үлкен қоғамдық бірлестіктер бар, ең ірісі - Қазақ саңыраулар қоғамы. Ол 1937 жылы құрылған және Қазақстанның барлық дерлік ірі қалаларында филиалдары бар. Сондай-ақ, әрбір облыс орталығында есту қабілеті нашар балаларға арналған арнайы және үкіметтік қолдау көрсететін мектеп-интернаттар бар. Жоғарыда атап өткендей, Қазақстан үкіметі саңырау адамға жылына 60 сағат тегін сурдоаудармашы қызметін қамтамасыз етеді, ол медициналық, заңгерлік немесе басқа коммуникация қажеттіліктеріне жұмсалуы мүмкін. Мүгедектік бойынша жәрдемақыдан басқа, мемлекет бес жыл сайын саңырау адамдарға жеке компьютерлер мен ұялы телефондар береді.
Қазақша мәтінді қазақ ымдау тіліне дұрыс аудару нәтижелерін көрсету мақсатында есту қабілеті бұзылған адамдардың сол мәтінді анық түсінуін қамтамасыз ететін және сол арқылы оларға қазақ мәтінін түсінуге мүмкіндік беретін анимациялық кейіпкер жасау қажеттілігі туындайды. Оны аватар деп атайды. Қазақ тілі көптеген тілдерден айырмашылығы күрделі грамматиканың болуымен, болашақ және өткен шақтардың бірнеше түрінің болуымен ерекшеленіп, бұл ымдау тілін білетіндердің толық түсінуін қиындатады. Нәтижесінде, оқулықтар мен кітаптардағы ақпараттарды қабылдауда шектеулер көбейіп, бұл оларға білім алуға мүмкіндік бермейді. Тіпті теледидардағы жаңалықтарда, фильмдердегі субтитрлердің болуы толық түсінуге мүмкіндік бере қоймайды. Қазақша ымдау тілі бойынша компьютерлік сурдоаударма жүйелері қазіргі күнге дейін жоғарғы деңгейде дамымаған, сондықтан осы саладағы зерттеулер өте маңызды рөл атқарады.
Аватарды басқару кезінде алғаш рет ымдау тілі үшін әзірлеген Л.С. Димскистің нотациясы негізінде құрылған ымдау сөздігі пайдаланылады. Сөздіктің ең ерекшелігі - қандай да бір қимылды белгілеу компоненттері дәл осы қимылдың мағынасын береді, осылайша оның грамматикасын да ешқандай да кедергісіз анық көрсетеді. Практикалық маңыздылығы ымдау тілін қолданушылар ымдау тілінің мағынасын бастапқы мәтінді дұрыс түсіну мүмкіндігімен анықталады. Зерттеудің басты мақсаты қазақ мәтінінің ымдау тіліне компьютерлік сурдоаударма нәтижелерін көрсетуге мүмкіндіктер тудыратын нотациялары негізінде анимациялық кейіпкер, яғни Аватар жасау болып табылады.
Алдыға қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер анықталды:
1) Қимылдарды көрсету үшін анимациялық кейіпкердің (аватардың) перспективасын толық зерттеу;
2) Аватар моделін құру мақсатында қол жетімді бағдарламалық құралдарды оқу және таңдау;
3) Аватар моделінің құрылымдарын жобалау;
4) Қазақша ымдау тілінің сөздігін қолдана отырып, қимылдардың "клиптер" деп аталатын кітапханаларын жасап шығу;
5) Аватарды басқару үшін анимация қимылдарын белгілеу арқылы ретке келтіру[2].;
Кез келген компьютерлік сурдоаударманың түпкі негізі ымдау тілінің сөздігі болып есептелінеді. Біраз жылдар бұрын нотациялардың сантүрлі жүйелеріне зерттеу жүргізіп және қазақша ымдау тілін жазу үшін Л.С. Димскис жүйесін қарастыруға негіздеме берілді және арнайы сөздігі құрастырылды. Түсініктілігі, қолданудың қарапайымдылығы, кейіпкерлер базасының оңай қолжетімділігі және ұлттық ымдау тілдеріне қолдану мүмкіндігі негізінде, ең ыңғайлы әрі оңтайлысы Л.С. Димскистің жүйесі қазақша ымдау тілінің жазбаша түрде бекіту формасы ретінде таңдалды. Бұл жүйені таңдау себебі, шектеулі, бірақ нотация компоненттерін белгілеу үшін жеткілікті сандарға ие болды. Оның ішіне қолдың 30-дан астам конфигурациясы, қимылды орындау үлгісінің 50-ге жуық сипаттамасы және локализацияның 70-тен астам түрлерінің болуы.
Л. С. Димскистің зерттенуі бойынша, әрбір қимылда қол мен саусақтардың жағдайын сипаттайтын 5 элемент болады:
- алғашқы элемент-қимылды орындау сипаты (бір қолмен және екі қолмен);
- екінші элемент-саусақтардың орналасуы яғни, конфигурация;
- үшінші элемент-алақанның бағыты бойынша іске асырылады;
- төртінші элемент-саусақтардың бағыты;
- құрылымның бесінші элементі-қимылдың орналасқан жеріне қатысты [3]. Қажет болған жағдайда, құрылымның алтыншы элементі болады. Ол орындалған қимылдың қозғалыс бағыты мен сипаты. Қозғалыс болмаған жағдайда алтыншы элемент болмайды.
1.1 - сурет. Л.С. Димскистің нотациясы бойынша қазақша ымдау тілінің қимыл белгілері сөздігінің үзіндісі
Қазақша ымдау тілінің сөздігінде Димскис нотасын қолдана отырып, ымдау сипаттамасын ұсыну оны аватарды жақсы басқару үшін пайдалануға мүмкіндік береді.
Автоматты сурдоаударма жүйесі аударылған мәтіннің мағынасын ашып қана қоймай, ол қазақ тілінің грамматикасына аударылады, және семантикасы дәл осы элементтерде көрініс табады. Одан кейін құрастырылған дайын сөздік, сөздерді іздеу, оларды белгілеу және аватар арқылы көрсету үшін қолданылады.
Аватар моделін жасау және қимылдар нотациясына сәйкес қол элементтерін қозғалысқа келтіріп тұратын анимациялық клиптерді реттеу қазақ мәтінінің компьютерлік сурдоаудармасының нәтижесін айқындау үшін қазақ ымдау тіліне дұрыс көрсетуге мүмкіндік береді. Жұмыс барысында аватардың максималды түрдегі реализміне немесе ымдау тілінің дәлдігіне қол жеткізілді. Қозғалыс сипаты сияқты қимыл компонентін көрсететін іс-әрекеттер клиптер кітапханасының динамикалық қимылдарын көрсетуге мүмкіндік ашады.
Дәл осы саладағы зерттеулерді анықтау және өзектендіру барысында әлемде сурдоаударманың әртүрлі жүйелері құрылды: Zardoz, TEAM, ViSiCAST, Microsoft Kinect негізіндегі машиналық сурдоаударма жүйесі, SISI жүйесі, Сурдосервер және т.б. бұл жүйелердің барлығында аватар жоқ
Zardoz жүйесі ағылшын тілінен ым тіліне аударма жүйесі ретінде ұсынылды, онда делдал тілі ретінде (интерлингва) аударма элементі рөлінде қолданылады. Жүйенің енгізілген бөлігі американдық ымдау тіліне бағытталған, авторлар сондай-ақ, ирланд және жапон ымдау тілі шеңберінде әзірлемелер жүргізеді. Қазіргі зерттеулер ирланд ым тіліне арналған грамматика, морфология және лексиканы дамытуға бағытталған. [3,4].
ViSiCAST жүйесі-бұл ағылшын тілінен американдық ымдау тіліне машиналық аударма жүйесі. ViSiCAST жобасы сурдоаудармашының адамның қимылдары мен қимылдарын тіркейтін жеңілдетілген жүйе болып табылады, содан кейін аудармашының қолының осы координаттары нақты Аватар алу үшін кейінгі талдау үшін беріледі. Ымау тілдерін аудару жүйелеріне деген қызығушылықтың артуына қарамастан, ым тілдері контекстінде шешілуі керек маңызды олқылықтар әлі де бар. Zardoz жүйесінде жақсы аударма үшін қажетті морфологиялық және синтаксистік ақпараттан басқа, ымдау тілінің семантикалық компонентін есепке алуға тырысады. ViSiCAST жүйесіндегі аударма технологиясының кемшілігі-адамды аударма процесіне тарту.
TEAM жүйесі-бұл ағылшын тілінен американдық ымдау тіліне машиналық аударма жүйесі. TEAM жүйесінде аударма, ол екі кезеңнен тұрады: біріншісі - енгізілген сөйлемді синтаксистік, грамматикалық және морфологиялық ақпаратты ескере отырып, ағылшын тілінен аралық көрініске аудару, екіншісі - аралық көріністі кішігірім параметрлер жиынтығы бар қозғалыс түрінде көрсету, олар кейіннен Адам моделін (аватарды) басқаратын параметрлердің көп санына айналады.қимылдарды ойнатады. Жүйенің икемділігі оны басқа ымдау тілдеріне бейімдеуге мүмкіндік береді [5].
1.2 Қолданыстағы қазақша ымдау тілінің сөздік құрылымы
Қазақстан Республикасында қазақша ымдау тілі сурдоаудармашыларының жетіспеушілігі проблемасы өте күрделі. Бірінші кезекте қалалық мектептердің және бекітілген мемлекеттік стандарттың болмауына байланысты, оған сәйкес болашақ мамандарды даярлау қажеттілігі туып тұр. Сонымен қатар, қазақша ымдау тілінде (ҚЫТ) үш негізгі диалект түрлері бар. Олар солтүстік-шығыс, оңтүстік және батыс. Бұл дегеніміз ҚЫТ элементтерін зерттеуде қиындықтар туғызады.
Қазақстандық ғалымдар 20 ғасырдың аяғында есту қабілеті нашар дамыған кісілерге арнап www.surdo.kz атты веб-сайт әзірлеген болатын. Онда орысша ымдау тілі негізінде дайындалған саусақ іздері бар әліпбиі, ымдау дактилоскопиясының сөздігі, қосымшалар бар. Оның ішіне мақал -- мәтелдер, әндер, ымдау тілі бар ертегілер кіреді. Қазақстанда жарты миллионға жуық адам ымдау тілін қолданады, ең мәселе тудырып тұрғаны оларға көмектесуге дайын аудармашылар саны жүздеген есе аз. Тіпті, қарапайым ғана дәрігерге немесе нотариусқа бару, университетте оқу-барлығы ымдау тіліне аударуды қажет етеді. Мысал ретінде айтатын болса, Еуропа мен Америкада фельдшерлер, полиция және басқа да бірқатар кәсіптердің өкілдері ымдау тілін жетік білуге және түсінуге міндетті. Қазақстанда бұл бірқатар қиындықтарды тудырады. Тек бір жолы қызмет үшін ақша төлеу немесе өтініш беру арқылы аудармашының көмегін ала аласыз, сондықтан бұл қызметтер сирек қолданылып жатады. Аударма процесі бастапқы тіл мен аударма тілдің семантикасын ескеретін сурдоаударма жүйелерінің үлкен артықшылығы бар және аударманың жоғары сапасы бар. [6].
Қазақстанда сондай-ақ әртүрлі меншік нысанындағы барлық ұйымдар мен кәсіпорындарда жоғары сапалы қызметтерді ұсына отырып, қоғамда саңырау және нашар еститін адамдарды әлеуметтік оңалтуды және бейімдеуді қамтамасыз ететін Сурдо-Онлайн әлеуметтік жобасы бар. Бұдан басқа, жоба үш жүзден астам адамды жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді, бұл кейіннен Қазақстан Республикасы бойынша Сурдо-Онлайн қызметтер көрсетуге мүмкіндік береді. Сурдо-Онлай сервисі-бұл ақпаратты қажет ететін есту қабілеті бұзылған адам мен бір жағынан қызметтерді жеткізуші, екінші жағынан ымдау тілі маманының операторы арасындағы конференция. Қызмет мүгедектің кіру орны мен уақытына қарамастан, Қазақстанда және одан тыс жерлерде ымдау тілі бойынша мамандарды сертификаттаудан өткен сертификатталған мамандарды ұсынады; қызмет тәулік бойы қолжетімді; оны алудың жалғыз шарты Интернетке қол жеткізу болып табылады. Тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатында бұл қызметті компьютерлерден, сондай-ақ планшеттерден және ұялы телефондардан пайдалануға болады [7].
Ымдау тілі - бұл есту қабілеті нашар адамдар мен есту қабілеті нашар адамдар арасындағы ауызша емес қарым-қатынас жүйесі, ал соңғысы үшін ол кез-келген сөзді білдіру үшін қимылды табуға болатын негізгі байланыс әдісі ретінде қолданылады. Ымдау тілінің негізгі бірлігі-бұл иконизммен сипатталатын қимыл, яғни қолды қозғалту, бет әлпеті мен артикуляциясы, бастың айналуы және т.б. арқылы объектіні белгілеу мүмкіндігі. объектінің визуалды параметрлері.Қимыл - бұл белгілі бір мағынасы бар адам денесінің немесе оның бөліктерінің қозғалысы, яғни символ немесе эмблема. Қимылмен сөйлеу-бұл есту қабілеті нашар адамдарды қолдайтын арнайы лексикалық және грамматикалық заңдылықтармен сипатталатын тұлғааралық қарым-қатынас түрі. Қимылды көрсетуді параметрлеу үшін қимылдың бес компоненті бөлінеді: конфигурация (қолқол пішіні), орындау орны (локализация), қозғалыс бағыты, қозғалыс сипаты және қолмен жасалмайтын компонент (бет әлпеті және артикуляция) [6,7].
Ымдау тілі арқылы есімдер мен фамилияларды, шетелдік, техникалық және медициналық терминдерді көрсету жиі мүмкін емес, сондықтан ымдау тілімен қатар есту қабілеті нашар адамдар дактил алфавитін кеңінен қолданады. Дактилдің грамматикасы саңырау адамның ана тілінің грамматикасына ұқсас. Саусақ іздерін алу көбінесе ауада саусақпен жазу деп аталады: көрнекі түрде қабылданады және барлық емле ережелеріне негізделген. Бірақ бұл тыныс белгілеріне қолданылмайды, өйткені леп және сұрақ белгілері тиісті бет өрнектерімен беріледі; нүкте мен эллипс-кідіріс; сызықшалар, Қос нүктелер және басқа тыныс белгілері, дисплей формалары болса да, саусақ ізінде де көрсетілмейді.
Осылайша, сөздік қормен де жұмыс істеу керек. Дәрістердің, экскурсиялардың және т.б. ым-ишара аудармасын жүргізу кезінде бейтаныс сөздердің мағынасын түсіндіру мүмкін емес. Дегенмен, бірқатар кілт сөздерді анықтау өте маңызды. Олар плакаттарға, тақталарға, проекторларға, проекторларға арналған пленкаларға және т.б. жазылуы мүмкін. Керісінше, саусақ ізінде саусақтардың белгілі бір позициялары сөздерді немесе сөйлемдерді құрайтын әріптерді білдіреді. Логопед Ф. Раудың айтуынша, дактильді сөйлеу-жазбаша сөйлеудің бір түрі. Флери В. дактильді сөйлеуді өте баяу шығарылатын жазбаша сөздің көшірмесі ретінде анықтады [8]. Дактилология-бұл сөздердің әріптік және фонетикалық құрамын меңгеру процесінде, сөйлеуге таныс емес сөздерді енгізу кезінде ауызша сөйлеуді жаңғыртуға және қабылдауға көмек. Саусақ ізін ойнату келесі қажетті параметрлерді сақтауды қамтиды:
Қолдың жағдайы; Дактилемді көбейту дәлдігі; дактилизация бірлігі;
деректерді берудің айқындылығы мен айқындылығын көрсету; айтылу үндестігі; орфографиялық нормаларды , сондай-ақ дактилде жазу принципін сақтау;
Әдетте, тиісті атаулар, жергілікті атаулар, қысқартылған сөздер, кейбір сөздердің аяқталуы немесе бейтаныс сөздер саусақ ізімен айтылады. Осылайша, дактильді сөйлеу-ауызша сөйлеудің, ауызша қарым-қатынастың белгілі бір кинетикалық түрі. Дактильді сөйлеудің функциялары өте кең: дактилология есту проблемалары жоқ адамдармен (мұғалімдер, ата-аналар және т.б.) және саңыраулармен қарым-қатынаста, сондай-ақ Саңыраулардың тұлғааралық қарым-қатынасында қолданылады, олар негізінен ым-ишара сөйлеу арқылы жүзеге асырылады [9]. Көптеген зерттеулік жұмыстарда қазақ тілінен қазақ ымдау тіліне компьютерлік аударма жүйесін жобалау ерекшеліктері мен айырмашылықтары ұсынылады, онда семантикалық компонентті ескерумен қатар, соған сәйкес қимылды анимациялық кейіпкер (Аватар) арқылы көрсету мүмкіндігі бар. Анимациялық кейіпкерді құру және оны басқару үшін ымдау тілінің белгілерін қолдану ерекшеліктерінің маңызы зор.
Қазіргі зерттеу аударма тілінің (қазақ тілінің) мағыналық мәнін қазақ ымдау тіліне аудару және оны бейнелеу секілді қасиеттері бар сурдоаударма жүйесін құруға бағытталған. Сол себепті қимылдар графикалық түрде көрсетуге ыңғайлы анимациялық кейіпкердің көмегімен аударылып нәтиже көрсетеді. Бұл қасиеттердің алғашқысы мыналарға қол жеткізіледі: морфологиялық талдау сатысында енгізілген сөйлемдердің сөздерінің түсініксіздігін жою ал, екіншісі Димскистің белгілер жүйесін қолдана отырып жасалған қазақша ымдау тілі қимылдарының белгілері негізінде анимациялармен қоса басқарылатын анимациялық кейіпкерді жобалау.
Әлемде қолданылып жатқан компьютерлік сурдоаударма жүйелері аударма тілінің морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктерін көп уақытта ескере бермейді, сондықтан неғұрлым сапалы аударма жасау үшін қажетті ымдау тілінің семантикалық құрамдас бөлігін әрдайым маңызды фактор ретінде қарастыра білген жөн.
Компьютерлік аударма жүйесін даярлау кезінде қазақ тілінен қазақ ымдау тіліне сапалы аударма жасау үшін семантикалық компонентті ескеру өте маңызды. Қазақша ымдау тіліндегі компьютерлік сурдоаударма жүйесінде енгізілген сөйлемнің семантикалық компоненті морфологиялық талдау барысында көптеген омонимдер мен көп мағыналы сөздердің лексикалық мағыналарының формальды сөздігін пайдалана отырып оларды алып тастау арқылы жүреді.
Осылайша, қазақ тілінің ерекшеліктерінің маңыздылығын ескере отырып, белгілі бір дәрежеде В.Тузовтың семантикалық сөздігіне сәйкес омонимдер мен қазақ тілінің көп мағыналы сөздерінің лексикалық мағыналарының формализацияланған сөздігін қайта жасау туралы шешім қабылданды.
Алайда В.Тузовтың сөздігі орыс тіліндегі сөздердің семантикалық талдаудың компьютерлік жүйесін құруды көрсететіндіктен, автордың сөздігі бойынша талдау алгоритмін толығымен нақты қазақ тіліне аудару мүмкін емес. Автордың өзі жазғандай, ұқсас жүйені құру үшін кейбір формализация әдістерін қолданып іске асыруға болады.
1.3 Қазақша ымдау тілінің лексикалық ерекшеліктері
Саңырау адамдардың ымдау тілі әмбебап жүйе емес. Қазіргі уақытта Еуропа мен АҚШ-тың көптеген зерттеу орталықтарында жүргізілген ауқымды лингвистикалық зерттеулер әртүрлі елдердегі бұл кісілердің ымдау тілдері ерекше лексика мен грамматикалық құрылымдармен сипатталатынын көрсетті. Ұлттық ымдау жүйелерінен басқа, "Гестуно" деп аталатын халықаралық ымдау тілі бар. Бұл белгілі Эсперанто деп аталады (эсперантодан айырмашылығы, гестунода арнайы грамматика жоқ болады). Гестуноны жасаушылар Дүниежүзілік есті қабілеті нашар дамыған адамдардың Федерациясы бастаған іс-шаралар кезінде саңыраулар арасындағы байланысты жеңілдету мәселесіне тап болды.
Саңырау қазақтардың таңбалық коммуникация жүйесі күрделі құрылымға ие, оның ішінде ым-ишаралық сөйлеудің екі варианты: ауызша және қайталау. Қазақ тілінің ауызекі ым-ишарасы - өзіндік лексика, грамматика және т.б. бар төл тіл жүйесінің қазақ тілінің ым-ишара құралдары арқылы іске асатын қарым-қатынас түрі. Жесттік сөйлеуді қайталау вербальды тілдің тілдік құрылымын қайталайды. Қимылдық сөйлеуді қайталау - бұл саңырау баланың ауызша сөйлеу дағдыларын меңгеру негізінде және процесінде игерілетін қосалқы белгілер жүйесі. Мұндағы белгілер немесе ым-ишаралар сөздердің баламасы, ал сөз тәртібі қарапайым сөйлеммен бірдей.
Морфологиялық мағыналар қашықтағы графикалық бағдарламалық жасақтамада әртүрлі жолдармен беріледі: саусақ ізі арқылы, сөздерді ерінмен айту және т.б. Тұрақты морфологияның маңызды ерекшелігі-қимылдарды мотор-кеңістіктік ерекшеліктері мен олардың конституциялық мағыналары өзара байланысты және өзара анықталатын ажырамас жиынтық болып табылатын белгілерді құру және парадигмаларды қалыптастыру әдісін өзгерту мүмкіндігі [8]. Морфологияның тағы бір ерекшелігі-дыбыстық тілдің тіркестеріне негізделген етістік формалары көбінесе зат есімдермен ауыстырылады. Мысалы, доп ойнау тіркесін доп деп алмастырады. Сөздердің морфологиялық өзгеруінің әртүрлі түрлері: бастапқы қимылға көп немесе әртүрлі қимылдары қосылады. Осылайша, кітап көп, үй әртүрлі, сөз тіркестері кітап, үй дегенді білдіреді. Бала, бөбек, нәресте, бөпе, сәби сөздері тек бір ғана мағынаны білдіріп бір қимылмен синоним ретінде берілетін болады. Сөздердің еркін тәртібімен дыбысталған қазақ тілінде лексемалардың морфологиялық өзгерістері олардың позициялық үлестіру және етістік әдетте сөйлемнің соңында қойылады. Ымдау тілінде субъектілік-объектілік сипаттамалар арқылы ым-ишара тәртібінің белгілі бір ережелерімен анықталады. Сөйлемнің типтік құрылымы келесідей: тақырып-объект-етістік болып жүреді.
Өткен немесе болашақтағы етістіктерге сілтеме жасау үшін келесі екі үлгі қолданылады:
Боладыболды сөздері инфинитивтен кейін бірден келеді. Мысалы, Мен нан сатып алдым сөйлемін жеткізгісі келсе, Мен+нан+болды+сату болып сатып алдым деген тіркес болды деген инфинитивті сөйлеммен алмастырылады. Бұл орыс ымдау тіліне де қатысты. Сөйлемнің басында шақты көрсету керек, содан кейін етістіктің инфинитивін қолдануға болады. Мысалы, бір реткешекелесі демалыс+ болды. . .+етістік". Барлық терістеулер теріс жасайтын сөзден кейін келеді. Нысанның атрибуттарын білдіретін қимылдар (мысалы, түсі, өлшемі, т.б.) нысанның алдында немесе кейін болуы мүмкін. Сұраулы сөйлемдердегі сұраулы сөздер мимикамен қатар жүреді [10].
Л. С. Демский белгілеуінің компоненттерімен сипатталатын қазақ ым тілінің мысалдары келесі кестеде көрсетілген және әр қимылдың оның компоненттерінің сипаттамаларын қолдана отырып қалай ұсынылуы мүмкін екенін көрсетеді.
1.2 - сурет Л. C. Димскистің қазақ тілінің ым-ишараларын белгілеу мысалы
Қазіргі уақытта коммуникацияның вербалды емес жағы семиотика, социолингвистика, психолингвистика, салыстырмалы тіл білімі, этнолингвистика және т. б. сияқты лингвистиканың дәстүрлі және дамып келе жатқан бағыттарын зерттеу тақырыбына айналды.
Барлығы білетіндей, кинесиканың орталық жоспары - ымдау тілінің байланысы. Ең кең тараған анықтамалардың бірінде айтылғандай, ымдау тілі - сөзсіз кинетикалық мінез-құлықтың басқа әрекеттерінен коммуникативті сипатымен ерекшеленетін шартты кинетикалық әрекет [11].
Жоғарыда атап өткендей, семантикалық компонентті ескере отырып, қазақ тілінен ым тіліне компьютерлік аударма жүйесін құруға бағытталған зерттеу нәтижелері келтірілген, бұл оның морфологиялық талдау кезеңінде енгізілген сөйлемнің сөздерінің түсініксіздігін болдырмайды. Ымдау тіліне аудару жүйелерінің Бұл қасиеті ана тілінде сөйлейтін және де ана тілінде ұсынылған сөйлемнің мағынасын одан әрі дұрыс түсінуге негіз болады. Түсініксіздік, күрделі сөйлемдер олардың ары қарай білім алуға мүмкіндік бермейтін оқулықтардан, кітаптардан ақпаратты қабылдауын шектейді. Осылайша, бұл жұмыста көп мағыналы сөздердің лексикалық мағыналарының формальды сөздігін жасау арқылы қазақ тіліндегі сөйлемдегі лексикалық түсініксіздікті жою әдісі ашылады. Қазақ тілі лингвистикасы саласындағы зерттеушілердің әзірлемелеріне, атап айтқанда, түсіндірме сөздіктер мен омонимдер сөздіктерінің негізінде жасалған, бірақ компьютерге түсінікті және оның орындалуын тексеруге мүмкіндік беретін формализацияланған нысанға ие.
Саңырау адамдар өздерінің жергілікті ым тілін жақсы меңгергенімен, жазбаша мәтінді немесе тіпті ауызша сөйлеу тілін оқығанда жиі түсіну қиынға соғады. Осылайша, саңырауларға ауызекі тілдер әлемінде сөйлесуге көмектесу үшін аударма қажет. Қазіргі уақытта аудармашылар бұл олқылықты толтыруда, бірақ олардың қызметі қымбат және әрқашан қол жетімді емес. Машиналық аударма жүйесі аудармашыны толығымен алмастыра алмаса да, күнделікті қарым-қатынаста жедел көмек көрсетеді.
Есту қабілеті бұзылған адамдардың ақпаратты беру және қабылдау тәсілі ретіндегі қазақ ымдау тілі басқа ымдау тілдерімен көп ортақ, бірақ өзіндік ерекшеліктері бар. Тілдің негізгі мағыналық бірлігі - қол, саусақ, мимика, ерін артикуляциясы қатысатын визуалды ым, кинетикалық әрекет. Қимылдың кинетикалық табиғаты және оның көрнекі қабылдауы ым-ишараны кеңістікте белгілі бір түрде орналастыру мүмкіндігімен ым-ишара сөйлеу ерекшеліктерін алдын ала анықтайды. Адам-машиналық өзара әрекеттесудің ерекшелігі-ым-ишара сөздігін белгілі бір жолмен жазу керек, сондықтан компьютер қимылдарды өңдеп, синтездей алады. Қолданыстағы ымдау тілін белгілеу жүйелері іс жүзінде ым-ишара модельдері деп санауға болады, яғни қимыл оны нақты сипаттайтын атрибуттардың белгілі бір мәндерінің жиынтығы ретінде ұсынылады.
Қазақ ымдау тілі үшін украин ымдау тілін дамытуға негізделген есту қабілеті бұзылған адамдардың ауызша емес қарым-қатынасына арналған ақпараттық технология тұжырымдамасы ұсынылады. Тұжырымдама қазіргі заманғы компьютерлік технологиялар мен коммуникациялық жүйелердің мультимедиялық мүмкіндіктерін пайдалану болып табылады, атап айтқанда: ым-ишараны жаңғырту үшін адамдардың кеңістіктік модельдерін пайдалану. Осы тұжырымдаманың шеңберінде адамдардың үш өлшемді модельдерін пайдалана отырып, таңбалық сөйлеуді қабылдау және жаңғырту үшін математикалық модель және оның компьютерлік орындалуы ұсынылады. Адамдардың виртуалды модельдерін пайдалана отырып, ым-хабар тарату процесінің анимациясын құру мүмкіндіктерін іске асыру үшін сәйкес ақпараттық-математикалық модельдер әзірленді:
1) аз мәнді ымдау тілі бірліктерінің морфемаларын бекітудің ақпараттық-математикалық үлгілері.
2) ым-ишараны қабылдауға, сақтауға және жаңғыртуға арналған технологиялар мен байланысты бағдарламалық қамтамасыз ету.
Қазақ ымдау тілінің ым-ишарасын ресімдеу үшін ым-ишараны оны ерекше сипаттайтын келесі элементтерге бөлу ұсынылатын тәсілді қолдану ұсынылады:
1. саусақтардың конфигурациясы; 2. орындауды локализациялау; 3. траектория бағыты қозғалыс сипаты. Саусақтардың ымдау тілінде мүмкін болатын негізгі конфигурациялары келесі параметрлер арқылы ұсынылатыны көрсетілген: әрбір саусақтың күйі, саусақтардың және алақанның салыстырмалы орналасуы, алақанның орналасуы, саусақтардың бағыты. Қимыл орындалатын жердің локализациясын анықтау үшін келесі көлденең деңгейлерді пайдалану ұсынылады: бастың үстінде; маңдай деңгейінде; қас сызығы; көз сызығы, оң және сол құлақтың деңгейі; ауыз; иек; иек астында; мойын сызығы; иық; кеуде; бел; белден төмен сызық. Әрбір көлденең деңгей үшін вертикаль көрсетіледі: солға, орталыққа, оңға. Қалыптасқан аймақтардың әрқайсысы үшін белгі көрсетіледі: жанасу бар немесе жоқ. Қозғалыстың бағыты мен сипаты келесі сипаттамалар арқылы көрсетіледі: солға, оңға, жоғары, төмен, солға жоғары, оңға жоғары бұрышпен, оңға төмен бұрышпен, солға төмен, көлденең бағытта, қарама-қарсы бағытта - көлденең, тігінен, әртүрлі бағытта - тігінен, жоғары және төмен кезекпен, сізге, сізден алыс. Әрбір аталған сипаттама үшін параметрлер көрсетіледі: қозғалыс қайталанады немесе қайталанбайды; қозғалыс жылдамдығы: қалыпты, жылдам, баяу, тегіс, үзік-үзік. Сонымен қатар, белгілі бір траекториялар бойымен қозғалуға болады: жарты шеңберде, шеңберде, сағат тіліне қарсы немесе сағат тіліне қарсы, ромбта толқынды, таяз немесе терең толқын, зигзаг, сатылы қозғалыс және т.б.
Қазақ ымдау тілінің таңба қалыптасуының индукциялық сипаттамалары ым-ишараны сипаттаудың математикалық және ақпараттық үлгілерін жасауға және ым-ишараны синтездеу мен тану үшін алгоритмдік және бағдарламалық қамтамасыз етуді жасауға мүмкіндік берді. Әрі қарайғы зерттеулер ұсынылған технологияны жетілдіруге бағытталған
Ым тілін оқытудағы ақпараттық технологияның рөлі - ауызекі сөйлеуді ым-ишара тіліне аудару күрделі процесс, өйткені бір жағынан сөздердің көп мағыналылығы мен жалпыламалығы, екінші жағынан ым-ишараның дәлдігі аударманы қиындатады. Дәл және сапалы аудармаға қол жеткізу үшін белгілі бір ережелер мен бірқатар әдістерді басшылыққа ала отырып, сізге қажет:
- ауызша ым-ишара дұрыс және түсінікті болуы керек;
- ым-ишара мәнерлі, мағыналық екпіндер сөйлеу логикасына сәйкес және сәйкес болуы керек;
- ымдау тілінде интонация рөлін атқаратын мимиканы ұмытпау керек;
- ымдау тілінің аудармасы дұрыс артикуляциямен қатар жүруі керек;
- дактилогия аудармасына қосылуы керек;
- аударма механикалық емес, саналы және дәл болуы керек;
- аударғанда сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін қатаң түрде сақтау қажет;
- Ым тілін қабылдауды жеңілдету үшін мимикалық параллелизмді ескерген жөн.
Сондықтан саңыраулар ымдау тілін үйрету үшін арнайы оқу құралдарын қажет етеді, сонымен қатар кез келген нақты қимылды дерлік дұрыс көрсете алатын арнайы дайындалған аудармашы болуы керек. Әдетте, мұндай тілді жетік меңгерген аудармашылар бала кезінен бастап таңбаларды меңгеруге көмектесетін саңырау адамдардың жақын туыстары болып табылады. Көптеген ымдау тілдері классификаторлардың жиі қолданылуымен, сөздің өзгеруінің жоғары дәрежесімен және сөйлемді мүшелерге талдайтын арнайы синтаксиспен сипатталады. Тек бір уақытта берілетін әртүрлі параметрлерге байланысты ымдау тілінің ерекшелігі әртүрлі мағынаға ие болуы мүмкін, ал қарапайым тілдерде ауысу реті бар.
ҚАЗАҚША ЫМДАУ Т ІЛІНІҢ КОМПЬЮТЕРЛІК СИНТЕЗІНІҢ МОДЕЛІ МЕН ӘЛІПБИІ
2.1 Қазақша ымдау тілінің семантикалық сипаты
Табиғи қазақ тілін қазақ ым тіліне айналдыру мәселесін шешу адам мен компьютердің тиімді әрекеттесуін қолдауға бағытталған интеллектуалдық жүйелерді өзектілендіруге мүмкіндік береді. Ымдау тілі-қол қимылдары мен мимиканың, ауыз бен ерін қимылдарының, сондай-ақ дене қимылдарының үйлесімінен тұратын дербес тіл. Бұл тіл негізінен құлақ ақаулары бар адамдардың қарым-қатынас мәдениетінде қолданылады. Есту қабілеті нашар адамдар ымдау тілін жиі қолданады.
Ағымдағы зияткерлік жүйелер енгізілген деректерді дербес өңдеуге және оны көрнекі үлгіге түрлендіруге қабілетсіз, мысалы, саңыраулардың ым-ишарасы түріндегі деректер ағыны. Сондықтан қазақ тілінің грамматикалық, морфологиялық, синтаксистік және семантикалық ерекшеліктерін пайдалана отырып, кіріс мәліметтерді талдауға қабілетті үлгілер мен архитектуралардың болуы қажет. Табиғи қазақ тілінің ерекшеліктері мен қасиеттерін зерттеп, оны қазақ ымдау тілімен салыстыра отырып, компьютерлік синтез моделі құрастырылды. Суретте берілген және мәтінді талдауды, ым-ишара синтезін және визуализацияны қамтиды. Модельде дерекқор архитектурасы да бар[12].
2.1 - сурет. Компьютерлік Синтез Моделі
Шетелдік және отандық тіл білімінде қарым-қатынастың кинетикалық құралдарының құрылымдық ұйымдастырылуын қарастырғанда, вербальды емес тілдің құрылымын ауызша тілдің құрылымына ұқсас қарастыруды қамтитын аналогтық зерттеу принципі басым болады. Зерттеушілер көбінесе сипаттау әдісін қолданады, олардың ішіндегі деңгейлерді анықтайды
Ал, төменгі деңгей бірліктері жоғарғы деңгейді құрайды.
Ауызша емес қарым-қатынастың мұндай моделіне 60-жылдары кинесиканың негізін қалаушы Р. Бердвистл жасаған лингвистикалық модель кіреді [13].
Кинема - кез келген толық аяқталған және тәуелсіз әрі дербес мимика немесе ым-ишара қозғалысы. Көптеген ғалымдардың американдық мәдениеттегі зерттеулеріне сәйкес, адамдар қарым-қатынаста әдетте шамамен 50-60 кинема қолданады, олардың жартысынан көбі басымен, негізінен бет аймағымен байланысты [14]. Ымдау тілінің ең ерекше белгілерінің бірі-табиғи тілдің белгілерінен айырмашылығы, оларды негізінен көру, есту, иіс сезу органдары қабылдайды. Бұл "визуалды-есту тактильді белгілері" деп аталады және олар құбылыстарды, жағдайларды, нақты әлемнің объектілерін сипаттап қана қоймайды, сонымен қатар шындықты бейнелейді және оларға нұсқайды. Ымдау тілін құрылымдық ұйымдастыру әлі де шешілмеген санатқа жатады. Біз үшін ым тілінің құрылымы туралы көптеген пікірталастардың маңызды нәтижесі-кинетикалық белгінің күрделі құрылымы идеясын мойындау. Қимыл белгілерінің сәйкес келмеуі олардың тілдік белгілерін бір табиғи тілден екінші тілге аударудың қиындықтарын тудырады. Ымдау сөздіктерінің болуы әртүрлі аударма әдістерін қолдануды реттеуге және типтеуге, бірдей белгіні іздеуге, жалпы қолдану шеңбері бар изосемантикалық белгіні тартуға мүмкіндік береді [15]. Атап айтқанда, шетелдік авторлар да, отандық авторлар да ым-ишара мен тілдік бірліктердің, есімдіктердің, үстеулердің, шылаулардың лексика-грамматикалық категорияларының белгілі бір байланысын атап өтеді. Ғалымдар ым-ишараның салыстырмалы семантикасы бар сөздердің лексикалық және грамматикалық категорияларының кең тобымен функционалдық әрекеттестігін көрсетіп жатады. Бұлар тұлғалы, иелік және көрнекілік есімдіктер; есімдіктер мен үстеулер оның ішінде әсіресе мекен мен мезгіл, нақты іс-әрекетті білдірмейтін, оның жүріс-тұрысының сипатын білдіретін қазақшалап айтқанда тарс, тұрс, дұңқ тық секілді лезде қимылдың тілдік формаларын тасымалдау арқылы модальдық мағынасы жеткізеді.
Бұл зерттеуде қазақ-орыс ымдау тілін, яғни Қазақстан Республикасында қолданылатын ымдау тілін зерттеледі. Қазақша ымдау тілі орыс ым тілімен және бұрынғы Кеңес Одағының басқа да ымдау тілдерімен тығыз байланысты. Қазақстан бұрын Ресей империясының ықпалында болғаны және содан кейін Кеңес Одағының құрамына кіріп(1991 жылға дейін), оның Орталықтандырылған тіл саясаты Кеңес республикаларында орыс тілінің таралуына әкелгені барлығына түсінікті. Қазақша ымдау тілі мен орысша ымдау тілін салыстыратын ресми зерттеулер болмағанымен, осы екі тілді де зерттеу тәжірибеге негізделген сан түрлі бақылаулар айтарлықтай лексикалық қабаттасуды көрсетеді және бір-біріне толығымен түсінікті [16].
Қазақ тіліндегі ымдау тілі бұрын соңды лингвистикалық тұрғыдан зерттелмеген. Сондықтан да екі тіл де лексикалық жағынан өте ұқсас болғанымен, бұл екі тілдің грамматикасына, оның ішінде сұрақтарды қолмен белгілемейтінін және жасалған іс-әрекеттің контекстінде эмоцияны білдірмейтінін көбісі біле бермейді. Нәтижесінде қазақша ымдау тіліне қатысты нәтижелерді орыс тіліне де жалпыланады деп айтуға келмейді.
Ақпараттық технологиялар саласындағы елеулі прогресс
соңғы он жыл ішінде адам мен компьютердің өзара әрекеттесуін визуалды деңгейде цифрландыру деп атауға болады. Бұл жетістік ең алдымен есту қабілеті нашар адамдардың қарым-қатынас мәселелерін шешеді және адам мен компьютердің тез өзара әрекеттесуін қамтамасыз етеді. Осыған байланысты қимыл адамдардың визуалды байланысының негізгі формаларының бірі болып табылады. Уақыт өте келе дене мүшелерінің іс-әрекеттері мен өзара орналасуы және олардың өзгеруі белгілі бір хабарламаларға сәйкес келеді және жақында техникалық жүйелер мен адамдардың өзара әрекеттесуінде перспективалы болды. Көрнекі байланыс примитивтерін анықтау мүмкіндігімен қимылды тану соңғы жылдары кеңінен зерттелген тақырыптардың біріне айналды [17]. Қимылдарды автоматты түрде тану және жіктеу нәтижелері есту қабілеті нашар адамдарды оқыту үшін қолданылады және оларға ымдау тілі арқылы бейтаныс адамдармен сөйлесуге көмектеседі. Олар сондай-ақ сандық ақылды құрылғылар үшін жылдам хабар ретінде пайдаланылуы мүмкін. Бұл ымдау тілін танудың әлеуметтік маңызы. Бейне деректер практикалық қосымшаларда кеңінен таралғандықтан, қимылды тануды автоматтандыру саласындағы зерттеулер мен әзірлемелер адам мен машина арасындағы көптеген байланыс жүйелерінде қолданылады. Әдетте ымдау тілінің фонологиялық құрылымы ол бес элементке бөлінеді: артикуляция нүктесі, қол конфигурациясы, қозғалыс түрі, қолдың бағыты және бет әлпеті. Әрбір қимыл осы элементтердің тіркесімі арқылы қабылданады. Бұл блоктар ым тілінің құнды элементтері болып табылады және оларды ым тілін танудың автоматтандырылған ақылды жүйелері қолдана алады. Қимыл тілінде бір қимыл бір тұтас сөзді білдіретінін есте ұстаған жөн. Керісінше, дактилология-бұл акрил алфавитін қолданатын сөйлеудің бір түрі. Қолдың әр қимылы осы тілдің белгілі бір әрпін бейнелейді. Әрбір табиғи тіл, қазақ тілі сияқты, өзінің дактилдік тіліне ие, ол басқа тілдердің дактилдік тілінен де ерекшеленеді. Қазақтың таңба дактилдік тілін тану жүйесін дамыту жөніндегі зерттеулер бұл тілді толық көрсету үшін қазіргі уақытта жеткіліксіз. Қазақтың дактилдік ымдау тілін тану әдістері мен жүйелерін жасау кезінде негізінен орфографиялық, ымдау тілі және тілдің басқа да ерекшеліктерімен байланысты бірқатар қиындықтар туындайды[18].
Ымдау тілдері саңырау және есту қабілеті нашар адамдар үшін ауызша сөйлесудің табиғи құралы ретінде белгілі. Барлық ымдау тілдері адамдар арасындағы қарым-қатынас үшін визуалды-кинетикалық кеңестерді қолданады, қол қимылдарын еріннің артикуляциясымен, бет-әлпетімен және біріктіреді. Қазіргі уақытта бүкіл әлемде әмбебап ымдау тілдері жоқ және әр елде ұлттық ымдау тілдері бар. Кез-келген ымдау тілінде ауызекі тілдердің грамматикасынан мүлдем өзгеше нақты және жеңілдетілген грамматика бар. Ауызекі ымдау тілдерінен басқа, саусақ алфавиттері де бар, олар барлық сөздерді әріптермен жазу үшін қолданылады. Саусақтарды айырып танудың барлық жүйелері ұлттық алфавиттерге тәуелді және бір қолмен (Францияда, АҚШ-та, Ресейде, Қазақстанда және т.б.), сондай-ақ екі қолмен қолданылатын (Чехияда, Ұлыбританияда, Түркияда және т. б.) алфавиттер де бар. Орысша ымдау тілі Ресей Федерациясында, Беларуссияда, Қазақстанда, Украинада, Молдовада, сондай-ақ ішінара Болгарияда, Латвияда, Эстонияда, Литвада күнделікті қолданыстағы ана тілі ретінде танылған.
оны күн сайын 200 мыңға жуық адам пайдаланады. Бұл елдердің көпшілігінде орыс ым тілдеріне өте ұқсас Қазақ ымдау тілдері сияқты өзіндік ұлттық ымдау тілдері бар. Орыс ым тілдерінде 33 әріп бар, олар саусақтармен статикалық немесе динамикалық белгілер ретінде көрсетілген, ал қазақ ым тілдерінде 9 қосымша әріп бар, яғни барлығы 42 әріп.
Қазақ тілі түркітілдес тілдер тобына жататындықтан және сөздердің, әріптер мен дыбыстардың көпшілігі ұқсас болғандықтан, бұл міндеттер қазіргі уақытта 200 миллионнан астам халқы бар түркітілдес халықтардың көпшілігі үшін өзекті болып табылады. Сонымен қатар, қазақ тілі өзінің туыстарынан айырмашылығы кириллицадан латын әліпбиіне көшуді енді бастағанын да ескерген жөн. 42 әріптен тұратын ескі әліпбимен қазақ ымдау тілін тануға байланысты көптеген ғылыми зерттеулер жүргізілді[19].
2.2 - сурет. Алғашқы қазақ дактил алфавиті
Адамзат әлі де ымдау тілін тану жүйесін құрудың бастапқы кезеңінде. Шетелдік ғалымдар тек қол қимылын тану арқылы тәжірибе жасады. Мимика арқылы ым-ишара тілін тану процесі әлі толық түсінілген жоқ және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
ҚАЗАҚША ЫМДАУ ТІЛІНІҢ КОРПУСЫ МЕН ЛЕКСИКАСЫН ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
Қазіргі таңдағы қазақша ымдау тілінің маңызы мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
Қолданыстағы қазақша ымдау тілінің сөздік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Қазақша ымдау тілінің лексикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ҚАЗАҚША ЫМДАУ ТІЛІНІҢ КОМПЬЮТЕРЛІК СИНТЕЗІНІҢ МОДЕЛІ МЕН ӘЛІПБИІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
Қазақша ымдау тілінің семантикалық сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Морфологиялық құрылымдау негізінде қазақша ымдау тілін тану жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Kinect 2.0 көмегімен ымдау тіліндегі қимылдарды автоматты түрде зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Машиналық оқытуға негізделген қимылды тану жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫН ҚҰРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Ымдау тіліне арналған HamNoSys генерациялау жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . 39
HamNoSys негізіндегі ауызекі тілді ымдау тіліне аудару жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қолданылатын бағдарламалау орталары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Бағдарламаның интерфейсі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..63
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ымдау тілдеріне оның ішінде қазақ тіліне арналған зияткерлік технологиялар және олардың ерекшеліктері әлемдік ғылымда әлі тиісті дәрежеде қарастырылмаған, сондықтан мұндай технологияларды әзірлеу бұрынғыдан да өзекті болып табылады. Сондай-ақ, ым-ишараттардың қазақ тілі ішінара жойылып кетуге бейім және бұл лингвистер, сурдоаудармашылар мен бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеушілер тарапынан ерекше назар аударуды талап етеді.
Есту қабілеті нашар дамыған адамдар арасындағы адами қарым-қатынастың негізгі құралы-бұл ұлттық ымдау тілі, онда әр семантикалық ұғым (немесе синонимдік ұғымдар тобы) белгілі бір ерекше символдық баламаға ие. Ымдау тілінің құрылымы бүкіл әлемде әмбебап емес, өйткені ол әр түрлі жергілікті қауымдастықтарда пайда болады және дамиды және уақыт өте келе жаңа сөздік бірліктердің пайда болуымен өзгереді. Есту қабілеті төмен адамдардың тілін және қоғамда жиі қолданылатын белгілерді біріктіретін әртүрлі белгілер жүйесінен тұрады. Көптеген мәселелер пайдалануға байланысты дактиля және тілдерді ым-ишара, тағы да жеткіліксіз зерттелген. Осылайша, қазіргі таңдағы қоғамның мақсаты қазақ тілінің семантикалық ерекшеліктерін талдаушыға негізделген ымдау тілін компьютерлік синтездеу моделін сипаттау болып табылады. Есту қабілеті нашар адамдардың ақпараттық ресурстарға қол жеткізу мәселесі әлі де өзекті. Компьютерлік синтез моделі және мәліметтер базасы түріндегі ақпараттық ресурстар мәтінді ым-ишаратқа түрлендірудің кез-келген заманауи жүйесін үйрету үшін қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - бүгінгі таңдағы қазақша ымдау тілінің лексикалық ерекшеліктері мен корпусын зерттеп,бірқатар тұжырымдама шығару.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс
есту қабілеті нашар дамыған кісілердің бүгінгі жағдайын анықтау;
Актуалды мәселеге қатысты жасалып жатқан технологиялық ашылуларды қарастыру;
Қазақша ымдау тіліндегі жаңа әліпбиді сипаттау;
барлық ымдау тілдері үшін жасақталған HamNoSys транскрипция жүйесін қарастыру;
Зерттеу объектісі - Python тілінде жазылған, күдікті профильді талдауға арналған жүйе.
Мәселені талдау дәрежесі.Дипломдық жұмыстың тақырыбын зерттеу кезінде көптеген шетелдік ғалымдар мен еліміздің білім мен ғылым саласынағы отандық ғалымдардың еңбек жұмыстары, мақалалары және оқулықтары пайдаланылды.
Зерттеу тәжірибесі: Аналитикалық, салыстырмалық, жалпылау тәжірибесі, логикалық, құрылымдық жүйе, функционалдық жүйе.
Жұмыстың жаңалығы. Қазақша ымдау тілінің лексикасы мен корпусын зерттеу мақсатында есту қабілеті нашар дамыған жандарға қол ұшын созу барысында арнайы бағдарламалық кешен құрылды. Ол бағдарламада елімізде қазақша ымдау тілін күнделікті өмірлерінде қолданатын жандарға арнап, екі түрлі категорияларға бөліп көрсету арқылы деңгейлік бөлімшелер дайындалды. Сол арқылы клиент өз категориясына сай бөлімге өтіп, өзіне керекті ақпараттарды және білімдерді ала алады.
ҚАЗАҚША ЫМДАУ ТІЛІНІҢ КОРПУСЫ МЕН ЛЕКСИКАСЫН ЗЕРТТЕУ
Қазіргі таңдағы қазақша ымдау тілінің маңызы мен рөлі.
Бүгінгі таңда бүкіл әлемде мүмкіндігі шектеулі жандарға барынша үлкен көңіл бөлінуде. Кедергісіз орта құру мәселесі бойынша және оларды оқыту мен коммуникация қажеттілігі үшін керекті жағдайлар жасау - кез келген заманауи мемлекеттің алдыңғы қатарлы міндеттерінің бірі. Өйткені әр адам сыртқы әлеммен қарым-қатынас жасау барысында тең мүмкіндіктерге ие болуы қажет. Сондықтан да мемлекетімізде есту қабілеті шектеулі жандар үшін қазақ тілінен ымдау тіліне автоматты түрде сурдоаударма жүйесін құру үлкен рөлге ие және маңызы зор. Соңғы уақытта есту қабілеті нашар адамдардың өмір сүру жағдайларын жақсартуға көп көңіл бөлінгенімен, үнемі дамып келе жатқан ақпараттық қоғамға бейімделу қиынға соғады. Хабарлардың ақпараттылығын арттыру және сөйлеу деңгейін арттыру үшін жаңалықтарды ымдау тіліне аудару арқылы телеарналарда ымдау тілі енгізілді. Саңырауларға арналған мектептерде ақпаратты визуализациялау қажеттілігі олардың деректерді игеруін едәуір жеңілдетеді, өйткені егер ақпаратты берудің әртүрлі құралдары бір жиынтыққа біріктірілсе, олар материалды әлдеқайда жақсы игеретіні белгілі: модельдер, суреттер және т. б. екінші жағынан, саңырауларды оқытудың маңызды мәселелерінің бірі болып табылатын оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру мәселесі сурдоаударманы қолдану кезінде де шешілуі керек [1].
Автоматты сурдоаударма жүйесін іске асыру кезінде аударылған мәтіннің мағынасы барынша ашылып, қазақ ымдау тілінің грамматикасына ешбір қатесіз аударылады.
Қазақстан Республикасында есту қабілеті нашар 200 мыңға жуық тұрғындар тіркелген. Соған байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша, әрбір есту қабілеті нашар дамыған мүгедекке жыл сайын 60 сағатқа дейін ымдау тілі маманының тегін қызметтері бөлінген, бірақ кей кезде бөлінген сағаттар жеткіліксіз болып жатады. Бұл мәселенің өзектілігі елдің, ымдау тілінің тасымалдаушыларының және есту қабілеті нашар дамыған балалардың ата-аналарының бірыңғай ортақ қызығушылығымен негізделген. Осы саладағы лексикалық зерттеулер мен әзірлемелер есту қабілеті нашар адамдарға өзара көмектесу үшін әлеуметтік бағытқа ие. Есту қабілеті нашар азаматтарға және олардың отбасыларына арналған оннан астам үлкен қоғамдық бірлестіктер бар, ең ірісі - Қазақ саңыраулар қоғамы. Ол 1937 жылы құрылған және Қазақстанның барлық дерлік ірі қалаларында филиалдары бар. Сондай-ақ, әрбір облыс орталығында есту қабілеті нашар балаларға арналған арнайы және үкіметтік қолдау көрсететін мектеп-интернаттар бар. Жоғарыда атап өткендей, Қазақстан үкіметі саңырау адамға жылына 60 сағат тегін сурдоаудармашы қызметін қамтамасыз етеді, ол медициналық, заңгерлік немесе басқа коммуникация қажеттіліктеріне жұмсалуы мүмкін. Мүгедектік бойынша жәрдемақыдан басқа, мемлекет бес жыл сайын саңырау адамдарға жеке компьютерлер мен ұялы телефондар береді.
Қазақша мәтінді қазақ ымдау тіліне дұрыс аудару нәтижелерін көрсету мақсатында есту қабілеті бұзылған адамдардың сол мәтінді анық түсінуін қамтамасыз ететін және сол арқылы оларға қазақ мәтінін түсінуге мүмкіндік беретін анимациялық кейіпкер жасау қажеттілігі туындайды. Оны аватар деп атайды. Қазақ тілі көптеген тілдерден айырмашылығы күрделі грамматиканың болуымен, болашақ және өткен шақтардың бірнеше түрінің болуымен ерекшеленіп, бұл ымдау тілін білетіндердің толық түсінуін қиындатады. Нәтижесінде, оқулықтар мен кітаптардағы ақпараттарды қабылдауда шектеулер көбейіп, бұл оларға білім алуға мүмкіндік бермейді. Тіпті теледидардағы жаңалықтарда, фильмдердегі субтитрлердің болуы толық түсінуге мүмкіндік бере қоймайды. Қазақша ымдау тілі бойынша компьютерлік сурдоаударма жүйелері қазіргі күнге дейін жоғарғы деңгейде дамымаған, сондықтан осы саладағы зерттеулер өте маңызды рөл атқарады.
Аватарды басқару кезінде алғаш рет ымдау тілі үшін әзірлеген Л.С. Димскистің нотациясы негізінде құрылған ымдау сөздігі пайдаланылады. Сөздіктің ең ерекшелігі - қандай да бір қимылды белгілеу компоненттері дәл осы қимылдың мағынасын береді, осылайша оның грамматикасын да ешқандай да кедергісіз анық көрсетеді. Практикалық маңыздылығы ымдау тілін қолданушылар ымдау тілінің мағынасын бастапқы мәтінді дұрыс түсіну мүмкіндігімен анықталады. Зерттеудің басты мақсаты қазақ мәтінінің ымдау тіліне компьютерлік сурдоаударма нәтижелерін көрсетуге мүмкіндіктер тудыратын нотациялары негізінде анимациялық кейіпкер, яғни Аватар жасау болып табылады.
Алдыға қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер анықталды:
1) Қимылдарды көрсету үшін анимациялық кейіпкердің (аватардың) перспективасын толық зерттеу;
2) Аватар моделін құру мақсатында қол жетімді бағдарламалық құралдарды оқу және таңдау;
3) Аватар моделінің құрылымдарын жобалау;
4) Қазақша ымдау тілінің сөздігін қолдана отырып, қимылдардың "клиптер" деп аталатын кітапханаларын жасап шығу;
5) Аватарды басқару үшін анимация қимылдарын белгілеу арқылы ретке келтіру[2].;
Кез келген компьютерлік сурдоаударманың түпкі негізі ымдау тілінің сөздігі болып есептелінеді. Біраз жылдар бұрын нотациялардың сантүрлі жүйелеріне зерттеу жүргізіп және қазақша ымдау тілін жазу үшін Л.С. Димскис жүйесін қарастыруға негіздеме берілді және арнайы сөздігі құрастырылды. Түсініктілігі, қолданудың қарапайымдылығы, кейіпкерлер базасының оңай қолжетімділігі және ұлттық ымдау тілдеріне қолдану мүмкіндігі негізінде, ең ыңғайлы әрі оңтайлысы Л.С. Димскистің жүйесі қазақша ымдау тілінің жазбаша түрде бекіту формасы ретінде таңдалды. Бұл жүйені таңдау себебі, шектеулі, бірақ нотация компоненттерін белгілеу үшін жеткілікті сандарға ие болды. Оның ішіне қолдың 30-дан астам конфигурациясы, қимылды орындау үлгісінің 50-ге жуық сипаттамасы және локализацияның 70-тен астам түрлерінің болуы.
Л. С. Димскистің зерттенуі бойынша, әрбір қимылда қол мен саусақтардың жағдайын сипаттайтын 5 элемент болады:
- алғашқы элемент-қимылды орындау сипаты (бір қолмен және екі қолмен);
- екінші элемент-саусақтардың орналасуы яғни, конфигурация;
- үшінші элемент-алақанның бағыты бойынша іске асырылады;
- төртінші элемент-саусақтардың бағыты;
- құрылымның бесінші элементі-қимылдың орналасқан жеріне қатысты [3]. Қажет болған жағдайда, құрылымның алтыншы элементі болады. Ол орындалған қимылдың қозғалыс бағыты мен сипаты. Қозғалыс болмаған жағдайда алтыншы элемент болмайды.
1.1 - сурет. Л.С. Димскистің нотациясы бойынша қазақша ымдау тілінің қимыл белгілері сөздігінің үзіндісі
Қазақша ымдау тілінің сөздігінде Димскис нотасын қолдана отырып, ымдау сипаттамасын ұсыну оны аватарды жақсы басқару үшін пайдалануға мүмкіндік береді.
Автоматты сурдоаударма жүйесі аударылған мәтіннің мағынасын ашып қана қоймай, ол қазақ тілінің грамматикасына аударылады, және семантикасы дәл осы элементтерде көрініс табады. Одан кейін құрастырылған дайын сөздік, сөздерді іздеу, оларды белгілеу және аватар арқылы көрсету үшін қолданылады.
Аватар моделін жасау және қимылдар нотациясына сәйкес қол элементтерін қозғалысқа келтіріп тұратын анимациялық клиптерді реттеу қазақ мәтінінің компьютерлік сурдоаудармасының нәтижесін айқындау үшін қазақ ымдау тіліне дұрыс көрсетуге мүмкіндік береді. Жұмыс барысында аватардың максималды түрдегі реализміне немесе ымдау тілінің дәлдігіне қол жеткізілді. Қозғалыс сипаты сияқты қимыл компонентін көрсететін іс-әрекеттер клиптер кітапханасының динамикалық қимылдарын көрсетуге мүмкіндік ашады.
Дәл осы саладағы зерттеулерді анықтау және өзектендіру барысында әлемде сурдоаударманың әртүрлі жүйелері құрылды: Zardoz, TEAM, ViSiCAST, Microsoft Kinect негізіндегі машиналық сурдоаударма жүйесі, SISI жүйесі, Сурдосервер және т.б. бұл жүйелердің барлығында аватар жоқ
Zardoz жүйесі ағылшын тілінен ым тіліне аударма жүйесі ретінде ұсынылды, онда делдал тілі ретінде (интерлингва) аударма элементі рөлінде қолданылады. Жүйенің енгізілген бөлігі американдық ымдау тіліне бағытталған, авторлар сондай-ақ, ирланд және жапон ымдау тілі шеңберінде әзірлемелер жүргізеді. Қазіргі зерттеулер ирланд ым тіліне арналған грамматика, морфология және лексиканы дамытуға бағытталған. [3,4].
ViSiCAST жүйесі-бұл ағылшын тілінен американдық ымдау тіліне машиналық аударма жүйесі. ViSiCAST жобасы сурдоаудармашының адамның қимылдары мен қимылдарын тіркейтін жеңілдетілген жүйе болып табылады, содан кейін аудармашының қолының осы координаттары нақты Аватар алу үшін кейінгі талдау үшін беріледі. Ымау тілдерін аудару жүйелеріне деген қызығушылықтың артуына қарамастан, ым тілдері контекстінде шешілуі керек маңызды олқылықтар әлі де бар. Zardoz жүйесінде жақсы аударма үшін қажетті морфологиялық және синтаксистік ақпараттан басқа, ымдау тілінің семантикалық компонентін есепке алуға тырысады. ViSiCAST жүйесіндегі аударма технологиясының кемшілігі-адамды аударма процесіне тарту.
TEAM жүйесі-бұл ағылшын тілінен американдық ымдау тіліне машиналық аударма жүйесі. TEAM жүйесінде аударма, ол екі кезеңнен тұрады: біріншісі - енгізілген сөйлемді синтаксистік, грамматикалық және морфологиялық ақпаратты ескере отырып, ағылшын тілінен аралық көрініске аудару, екіншісі - аралық көріністі кішігірім параметрлер жиынтығы бар қозғалыс түрінде көрсету, олар кейіннен Адам моделін (аватарды) басқаратын параметрлердің көп санына айналады.қимылдарды ойнатады. Жүйенің икемділігі оны басқа ымдау тілдеріне бейімдеуге мүмкіндік береді [5].
1.2 Қолданыстағы қазақша ымдау тілінің сөздік құрылымы
Қазақстан Республикасында қазақша ымдау тілі сурдоаудармашыларының жетіспеушілігі проблемасы өте күрделі. Бірінші кезекте қалалық мектептердің және бекітілген мемлекеттік стандарттың болмауына байланысты, оған сәйкес болашақ мамандарды даярлау қажеттілігі туып тұр. Сонымен қатар, қазақша ымдау тілінде (ҚЫТ) үш негізгі диалект түрлері бар. Олар солтүстік-шығыс, оңтүстік және батыс. Бұл дегеніміз ҚЫТ элементтерін зерттеуде қиындықтар туғызады.
Қазақстандық ғалымдар 20 ғасырдың аяғында есту қабілеті нашар дамыған кісілерге арнап www.surdo.kz атты веб-сайт әзірлеген болатын. Онда орысша ымдау тілі негізінде дайындалған саусақ іздері бар әліпбиі, ымдау дактилоскопиясының сөздігі, қосымшалар бар. Оның ішіне мақал -- мәтелдер, әндер, ымдау тілі бар ертегілер кіреді. Қазақстанда жарты миллионға жуық адам ымдау тілін қолданады, ең мәселе тудырып тұрғаны оларға көмектесуге дайын аудармашылар саны жүздеген есе аз. Тіпті, қарапайым ғана дәрігерге немесе нотариусқа бару, университетте оқу-барлығы ымдау тіліне аударуды қажет етеді. Мысал ретінде айтатын болса, Еуропа мен Америкада фельдшерлер, полиция және басқа да бірқатар кәсіптердің өкілдері ымдау тілін жетік білуге және түсінуге міндетті. Қазақстанда бұл бірқатар қиындықтарды тудырады. Тек бір жолы қызмет үшін ақша төлеу немесе өтініш беру арқылы аудармашының көмегін ала аласыз, сондықтан бұл қызметтер сирек қолданылып жатады. Аударма процесі бастапқы тіл мен аударма тілдің семантикасын ескеретін сурдоаударма жүйелерінің үлкен артықшылығы бар және аударманың жоғары сапасы бар. [6].
Қазақстанда сондай-ақ әртүрлі меншік нысанындағы барлық ұйымдар мен кәсіпорындарда жоғары сапалы қызметтерді ұсына отырып, қоғамда саңырау және нашар еститін адамдарды әлеуметтік оңалтуды және бейімдеуді қамтамасыз ететін Сурдо-Онлайн әлеуметтік жобасы бар. Бұдан басқа, жоба үш жүзден астам адамды жұмыс орындарымен қамтамасыз етеді, бұл кейіннен Қазақстан Республикасы бойынша Сурдо-Онлайн қызметтер көрсетуге мүмкіндік береді. Сурдо-Онлай сервисі-бұл ақпаратты қажет ететін есту қабілеті бұзылған адам мен бір жағынан қызметтерді жеткізуші, екінші жағынан ымдау тілі маманының операторы арасындағы конференция. Қызмет мүгедектің кіру орны мен уақытына қарамастан, Қазақстанда және одан тыс жерлерде ымдау тілі бойынша мамандарды сертификаттаудан өткен сертификатталған мамандарды ұсынады; қызмет тәулік бойы қолжетімді; оны алудың жалғыз шарты Интернетке қол жеткізу болып табылады. Тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатында бұл қызметті компьютерлерден, сондай-ақ планшеттерден және ұялы телефондардан пайдалануға болады [7].
Ымдау тілі - бұл есту қабілеті нашар адамдар мен есту қабілеті нашар адамдар арасындағы ауызша емес қарым-қатынас жүйесі, ал соңғысы үшін ол кез-келген сөзді білдіру үшін қимылды табуға болатын негізгі байланыс әдісі ретінде қолданылады. Ымдау тілінің негізгі бірлігі-бұл иконизммен сипатталатын қимыл, яғни қолды қозғалту, бет әлпеті мен артикуляциясы, бастың айналуы және т.б. арқылы объектіні белгілеу мүмкіндігі. объектінің визуалды параметрлері.Қимыл - бұл белгілі бір мағынасы бар адам денесінің немесе оның бөліктерінің қозғалысы, яғни символ немесе эмблема. Қимылмен сөйлеу-бұл есту қабілеті нашар адамдарды қолдайтын арнайы лексикалық және грамматикалық заңдылықтармен сипатталатын тұлғааралық қарым-қатынас түрі. Қимылды көрсетуді параметрлеу үшін қимылдың бес компоненті бөлінеді: конфигурация (қолқол пішіні), орындау орны (локализация), қозғалыс бағыты, қозғалыс сипаты және қолмен жасалмайтын компонент (бет әлпеті және артикуляция) [6,7].
Ымдау тілі арқылы есімдер мен фамилияларды, шетелдік, техникалық және медициналық терминдерді көрсету жиі мүмкін емес, сондықтан ымдау тілімен қатар есту қабілеті нашар адамдар дактил алфавитін кеңінен қолданады. Дактилдің грамматикасы саңырау адамның ана тілінің грамматикасына ұқсас. Саусақ іздерін алу көбінесе ауада саусақпен жазу деп аталады: көрнекі түрде қабылданады және барлық емле ережелеріне негізделген. Бірақ бұл тыныс белгілеріне қолданылмайды, өйткені леп және сұрақ белгілері тиісті бет өрнектерімен беріледі; нүкте мен эллипс-кідіріс; сызықшалар, Қос нүктелер және басқа тыныс белгілері, дисплей формалары болса да, саусақ ізінде де көрсетілмейді.
Осылайша, сөздік қормен де жұмыс істеу керек. Дәрістердің, экскурсиялардың және т.б. ым-ишара аудармасын жүргізу кезінде бейтаныс сөздердің мағынасын түсіндіру мүмкін емес. Дегенмен, бірқатар кілт сөздерді анықтау өте маңызды. Олар плакаттарға, тақталарға, проекторларға, проекторларға арналған пленкаларға және т.б. жазылуы мүмкін. Керісінше, саусақ ізінде саусақтардың белгілі бір позициялары сөздерді немесе сөйлемдерді құрайтын әріптерді білдіреді. Логопед Ф. Раудың айтуынша, дактильді сөйлеу-жазбаша сөйлеудің бір түрі. Флери В. дактильді сөйлеуді өте баяу шығарылатын жазбаша сөздің көшірмесі ретінде анықтады [8]. Дактилология-бұл сөздердің әріптік және фонетикалық құрамын меңгеру процесінде, сөйлеуге таныс емес сөздерді енгізу кезінде ауызша сөйлеуді жаңғыртуға және қабылдауға көмек. Саусақ ізін ойнату келесі қажетті параметрлерді сақтауды қамтиды:
Қолдың жағдайы; Дактилемді көбейту дәлдігі; дактилизация бірлігі;
деректерді берудің айқындылығы мен айқындылығын көрсету; айтылу үндестігі; орфографиялық нормаларды , сондай-ақ дактилде жазу принципін сақтау;
Әдетте, тиісті атаулар, жергілікті атаулар, қысқартылған сөздер, кейбір сөздердің аяқталуы немесе бейтаныс сөздер саусақ ізімен айтылады. Осылайша, дактильді сөйлеу-ауызша сөйлеудің, ауызша қарым-қатынастың белгілі бір кинетикалық түрі. Дактильді сөйлеудің функциялары өте кең: дактилология есту проблемалары жоқ адамдармен (мұғалімдер, ата-аналар және т.б.) және саңыраулармен қарым-қатынаста, сондай-ақ Саңыраулардың тұлғааралық қарым-қатынасында қолданылады, олар негізінен ым-ишара сөйлеу арқылы жүзеге асырылады [9]. Көптеген зерттеулік жұмыстарда қазақ тілінен қазақ ымдау тіліне компьютерлік аударма жүйесін жобалау ерекшеліктері мен айырмашылықтары ұсынылады, онда семантикалық компонентті ескерумен қатар, соған сәйкес қимылды анимациялық кейіпкер (Аватар) арқылы көрсету мүмкіндігі бар. Анимациялық кейіпкерді құру және оны басқару үшін ымдау тілінің белгілерін қолдану ерекшеліктерінің маңызы зор.
Қазіргі зерттеу аударма тілінің (қазақ тілінің) мағыналық мәнін қазақ ымдау тіліне аудару және оны бейнелеу секілді қасиеттері бар сурдоаударма жүйесін құруға бағытталған. Сол себепті қимылдар графикалық түрде көрсетуге ыңғайлы анимациялық кейіпкердің көмегімен аударылып нәтиже көрсетеді. Бұл қасиеттердің алғашқысы мыналарға қол жеткізіледі: морфологиялық талдау сатысында енгізілген сөйлемдердің сөздерінің түсініксіздігін жою ал, екіншісі Димскистің белгілер жүйесін қолдана отырып жасалған қазақша ымдау тілі қимылдарының белгілері негізінде анимациялармен қоса басқарылатын анимациялық кейіпкерді жобалау.
Әлемде қолданылып жатқан компьютерлік сурдоаударма жүйелері аударма тілінің морфологиялық және синтаксистік ерекшеліктерін көп уақытта ескере бермейді, сондықтан неғұрлым сапалы аударма жасау үшін қажетті ымдау тілінің семантикалық құрамдас бөлігін әрдайым маңызды фактор ретінде қарастыра білген жөн.
Компьютерлік аударма жүйесін даярлау кезінде қазақ тілінен қазақ ымдау тіліне сапалы аударма жасау үшін семантикалық компонентті ескеру өте маңызды. Қазақша ымдау тіліндегі компьютерлік сурдоаударма жүйесінде енгізілген сөйлемнің семантикалық компоненті морфологиялық талдау барысында көптеген омонимдер мен көп мағыналы сөздердің лексикалық мағыналарының формальды сөздігін пайдалана отырып оларды алып тастау арқылы жүреді.
Осылайша, қазақ тілінің ерекшеліктерінің маңыздылығын ескере отырып, белгілі бір дәрежеде В.Тузовтың семантикалық сөздігіне сәйкес омонимдер мен қазақ тілінің көп мағыналы сөздерінің лексикалық мағыналарының формализацияланған сөздігін қайта жасау туралы шешім қабылданды.
Алайда В.Тузовтың сөздігі орыс тіліндегі сөздердің семантикалық талдаудың компьютерлік жүйесін құруды көрсететіндіктен, автордың сөздігі бойынша талдау алгоритмін толығымен нақты қазақ тіліне аудару мүмкін емес. Автордың өзі жазғандай, ұқсас жүйені құру үшін кейбір формализация әдістерін қолданып іске асыруға болады.
1.3 Қазақша ымдау тілінің лексикалық ерекшеліктері
Саңырау адамдардың ымдау тілі әмбебап жүйе емес. Қазіргі уақытта Еуропа мен АҚШ-тың көптеген зерттеу орталықтарында жүргізілген ауқымды лингвистикалық зерттеулер әртүрлі елдердегі бұл кісілердің ымдау тілдері ерекше лексика мен грамматикалық құрылымдармен сипатталатынын көрсетті. Ұлттық ымдау жүйелерінен басқа, "Гестуно" деп аталатын халықаралық ымдау тілі бар. Бұл белгілі Эсперанто деп аталады (эсперантодан айырмашылығы, гестунода арнайы грамматика жоқ болады). Гестуноны жасаушылар Дүниежүзілік есті қабілеті нашар дамыған адамдардың Федерациясы бастаған іс-шаралар кезінде саңыраулар арасындағы байланысты жеңілдету мәселесіне тап болды.
Саңырау қазақтардың таңбалық коммуникация жүйесі күрделі құрылымға ие, оның ішінде ым-ишаралық сөйлеудің екі варианты: ауызша және қайталау. Қазақ тілінің ауызекі ым-ишарасы - өзіндік лексика, грамматика және т.б. бар төл тіл жүйесінің қазақ тілінің ым-ишара құралдары арқылы іске асатын қарым-қатынас түрі. Жесттік сөйлеуді қайталау вербальды тілдің тілдік құрылымын қайталайды. Қимылдық сөйлеуді қайталау - бұл саңырау баланың ауызша сөйлеу дағдыларын меңгеру негізінде және процесінде игерілетін қосалқы белгілер жүйесі. Мұндағы белгілер немесе ым-ишаралар сөздердің баламасы, ал сөз тәртібі қарапайым сөйлеммен бірдей.
Морфологиялық мағыналар қашықтағы графикалық бағдарламалық жасақтамада әртүрлі жолдармен беріледі: саусақ ізі арқылы, сөздерді ерінмен айту және т.б. Тұрақты морфологияның маңызды ерекшелігі-қимылдарды мотор-кеңістіктік ерекшеліктері мен олардың конституциялық мағыналары өзара байланысты және өзара анықталатын ажырамас жиынтық болып табылатын белгілерді құру және парадигмаларды қалыптастыру әдісін өзгерту мүмкіндігі [8]. Морфологияның тағы бір ерекшелігі-дыбыстық тілдің тіркестеріне негізделген етістік формалары көбінесе зат есімдермен ауыстырылады. Мысалы, доп ойнау тіркесін доп деп алмастырады. Сөздердің морфологиялық өзгеруінің әртүрлі түрлері: бастапқы қимылға көп немесе әртүрлі қимылдары қосылады. Осылайша, кітап көп, үй әртүрлі, сөз тіркестері кітап, үй дегенді білдіреді. Бала, бөбек, нәресте, бөпе, сәби сөздері тек бір ғана мағынаны білдіріп бір қимылмен синоним ретінде берілетін болады. Сөздердің еркін тәртібімен дыбысталған қазақ тілінде лексемалардың морфологиялық өзгерістері олардың позициялық үлестіру және етістік әдетте сөйлемнің соңында қойылады. Ымдау тілінде субъектілік-объектілік сипаттамалар арқылы ым-ишара тәртібінің белгілі бір ережелерімен анықталады. Сөйлемнің типтік құрылымы келесідей: тақырып-объект-етістік болып жүреді.
Өткен немесе болашақтағы етістіктерге сілтеме жасау үшін келесі екі үлгі қолданылады:
Боладыболды сөздері инфинитивтен кейін бірден келеді. Мысалы, Мен нан сатып алдым сөйлемін жеткізгісі келсе, Мен+нан+болды+сату болып сатып алдым деген тіркес болды деген инфинитивті сөйлеммен алмастырылады. Бұл орыс ымдау тіліне де қатысты. Сөйлемнің басында шақты көрсету керек, содан кейін етістіктің инфинитивін қолдануға болады. Мысалы, бір реткешекелесі демалыс+ болды. . .+етістік". Барлық терістеулер теріс жасайтын сөзден кейін келеді. Нысанның атрибуттарын білдіретін қимылдар (мысалы, түсі, өлшемі, т.б.) нысанның алдында немесе кейін болуы мүмкін. Сұраулы сөйлемдердегі сұраулы сөздер мимикамен қатар жүреді [10].
Л. С. Демский белгілеуінің компоненттерімен сипатталатын қазақ ым тілінің мысалдары келесі кестеде көрсетілген және әр қимылдың оның компоненттерінің сипаттамаларын қолдана отырып қалай ұсынылуы мүмкін екенін көрсетеді.
1.2 - сурет Л. C. Димскистің қазақ тілінің ым-ишараларын белгілеу мысалы
Қазіргі уақытта коммуникацияның вербалды емес жағы семиотика, социолингвистика, психолингвистика, салыстырмалы тіл білімі, этнолингвистика және т. б. сияқты лингвистиканың дәстүрлі және дамып келе жатқан бағыттарын зерттеу тақырыбына айналды.
Барлығы білетіндей, кинесиканың орталық жоспары - ымдау тілінің байланысы. Ең кең тараған анықтамалардың бірінде айтылғандай, ымдау тілі - сөзсіз кинетикалық мінез-құлықтың басқа әрекеттерінен коммуникативті сипатымен ерекшеленетін шартты кинетикалық әрекет [11].
Жоғарыда атап өткендей, семантикалық компонентті ескере отырып, қазақ тілінен ым тіліне компьютерлік аударма жүйесін құруға бағытталған зерттеу нәтижелері келтірілген, бұл оның морфологиялық талдау кезеңінде енгізілген сөйлемнің сөздерінің түсініксіздігін болдырмайды. Ымдау тіліне аудару жүйелерінің Бұл қасиеті ана тілінде сөйлейтін және де ана тілінде ұсынылған сөйлемнің мағынасын одан әрі дұрыс түсінуге негіз болады. Түсініксіздік, күрделі сөйлемдер олардың ары қарай білім алуға мүмкіндік бермейтін оқулықтардан, кітаптардан ақпаратты қабылдауын шектейді. Осылайша, бұл жұмыста көп мағыналы сөздердің лексикалық мағыналарының формальды сөздігін жасау арқылы қазақ тіліндегі сөйлемдегі лексикалық түсініксіздікті жою әдісі ашылады. Қазақ тілі лингвистикасы саласындағы зерттеушілердің әзірлемелеріне, атап айтқанда, түсіндірме сөздіктер мен омонимдер сөздіктерінің негізінде жасалған, бірақ компьютерге түсінікті және оның орындалуын тексеруге мүмкіндік беретін формализацияланған нысанға ие.
Саңырау адамдар өздерінің жергілікті ым тілін жақсы меңгергенімен, жазбаша мәтінді немесе тіпті ауызша сөйлеу тілін оқығанда жиі түсіну қиынға соғады. Осылайша, саңырауларға ауызекі тілдер әлемінде сөйлесуге көмектесу үшін аударма қажет. Қазіргі уақытта аудармашылар бұл олқылықты толтыруда, бірақ олардың қызметі қымбат және әрқашан қол жетімді емес. Машиналық аударма жүйесі аудармашыны толығымен алмастыра алмаса да, күнделікті қарым-қатынаста жедел көмек көрсетеді.
Есту қабілеті бұзылған адамдардың ақпаратты беру және қабылдау тәсілі ретіндегі қазақ ымдау тілі басқа ымдау тілдерімен көп ортақ, бірақ өзіндік ерекшеліктері бар. Тілдің негізгі мағыналық бірлігі - қол, саусақ, мимика, ерін артикуляциясы қатысатын визуалды ым, кинетикалық әрекет. Қимылдың кинетикалық табиғаты және оның көрнекі қабылдауы ым-ишараны кеңістікте белгілі бір түрде орналастыру мүмкіндігімен ым-ишара сөйлеу ерекшеліктерін алдын ала анықтайды. Адам-машиналық өзара әрекеттесудің ерекшелігі-ым-ишара сөздігін белгілі бір жолмен жазу керек, сондықтан компьютер қимылдарды өңдеп, синтездей алады. Қолданыстағы ымдау тілін белгілеу жүйелері іс жүзінде ым-ишара модельдері деп санауға болады, яғни қимыл оны нақты сипаттайтын атрибуттардың белгілі бір мәндерінің жиынтығы ретінде ұсынылады.
Қазақ ымдау тілі үшін украин ымдау тілін дамытуға негізделген есту қабілеті бұзылған адамдардың ауызша емес қарым-қатынасына арналған ақпараттық технология тұжырымдамасы ұсынылады. Тұжырымдама қазіргі заманғы компьютерлік технологиялар мен коммуникациялық жүйелердің мультимедиялық мүмкіндіктерін пайдалану болып табылады, атап айтқанда: ым-ишараны жаңғырту үшін адамдардың кеңістіктік модельдерін пайдалану. Осы тұжырымдаманың шеңберінде адамдардың үш өлшемді модельдерін пайдалана отырып, таңбалық сөйлеуді қабылдау және жаңғырту үшін математикалық модель және оның компьютерлік орындалуы ұсынылады. Адамдардың виртуалды модельдерін пайдалана отырып, ым-хабар тарату процесінің анимациясын құру мүмкіндіктерін іске асыру үшін сәйкес ақпараттық-математикалық модельдер әзірленді:
1) аз мәнді ымдау тілі бірліктерінің морфемаларын бекітудің ақпараттық-математикалық үлгілері.
2) ым-ишараны қабылдауға, сақтауға және жаңғыртуға арналған технологиялар мен байланысты бағдарламалық қамтамасыз ету.
Қазақ ымдау тілінің ым-ишарасын ресімдеу үшін ым-ишараны оны ерекше сипаттайтын келесі элементтерге бөлу ұсынылатын тәсілді қолдану ұсынылады:
1. саусақтардың конфигурациясы; 2. орындауды локализациялау; 3. траектория бағыты қозғалыс сипаты. Саусақтардың ымдау тілінде мүмкін болатын негізгі конфигурациялары келесі параметрлер арқылы ұсынылатыны көрсетілген: әрбір саусақтың күйі, саусақтардың және алақанның салыстырмалы орналасуы, алақанның орналасуы, саусақтардың бағыты. Қимыл орындалатын жердің локализациясын анықтау үшін келесі көлденең деңгейлерді пайдалану ұсынылады: бастың үстінде; маңдай деңгейінде; қас сызығы; көз сызығы, оң және сол құлақтың деңгейі; ауыз; иек; иек астында; мойын сызығы; иық; кеуде; бел; белден төмен сызық. Әрбір көлденең деңгей үшін вертикаль көрсетіледі: солға, орталыққа, оңға. Қалыптасқан аймақтардың әрқайсысы үшін белгі көрсетіледі: жанасу бар немесе жоқ. Қозғалыстың бағыты мен сипаты келесі сипаттамалар арқылы көрсетіледі: солға, оңға, жоғары, төмен, солға жоғары, оңға жоғары бұрышпен, оңға төмен бұрышпен, солға төмен, көлденең бағытта, қарама-қарсы бағытта - көлденең, тігінен, әртүрлі бағытта - тігінен, жоғары және төмен кезекпен, сізге, сізден алыс. Әрбір аталған сипаттама үшін параметрлер көрсетіледі: қозғалыс қайталанады немесе қайталанбайды; қозғалыс жылдамдығы: қалыпты, жылдам, баяу, тегіс, үзік-үзік. Сонымен қатар, белгілі бір траекториялар бойымен қозғалуға болады: жарты шеңберде, шеңберде, сағат тіліне қарсы немесе сағат тіліне қарсы, ромбта толқынды, таяз немесе терең толқын, зигзаг, сатылы қозғалыс және т.б.
Қазақ ымдау тілінің таңба қалыптасуының индукциялық сипаттамалары ым-ишараны сипаттаудың математикалық және ақпараттық үлгілерін жасауға және ым-ишараны синтездеу мен тану үшін алгоритмдік және бағдарламалық қамтамасыз етуді жасауға мүмкіндік берді. Әрі қарайғы зерттеулер ұсынылған технологияны жетілдіруге бағытталған
Ым тілін оқытудағы ақпараттық технологияның рөлі - ауызекі сөйлеуді ым-ишара тіліне аудару күрделі процесс, өйткені бір жағынан сөздердің көп мағыналылығы мен жалпыламалығы, екінші жағынан ым-ишараның дәлдігі аударманы қиындатады. Дәл және сапалы аудармаға қол жеткізу үшін белгілі бір ережелер мен бірқатар әдістерді басшылыққа ала отырып, сізге қажет:
- ауызша ым-ишара дұрыс және түсінікті болуы керек;
- ым-ишара мәнерлі, мағыналық екпіндер сөйлеу логикасына сәйкес және сәйкес болуы керек;
- ымдау тілінде интонация рөлін атқаратын мимиканы ұмытпау керек;
- ымдау тілінің аудармасы дұрыс артикуляциямен қатар жүруі керек;
- дактилогия аудармасына қосылуы керек;
- аударма механикалық емес, саналы және дәл болуы керек;
- аударғанда сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін қатаң түрде сақтау қажет;
- Ым тілін қабылдауды жеңілдету үшін мимикалық параллелизмді ескерген жөн.
Сондықтан саңыраулар ымдау тілін үйрету үшін арнайы оқу құралдарын қажет етеді, сонымен қатар кез келген нақты қимылды дерлік дұрыс көрсете алатын арнайы дайындалған аудармашы болуы керек. Әдетте, мұндай тілді жетік меңгерген аудармашылар бала кезінен бастап таңбаларды меңгеруге көмектесетін саңырау адамдардың жақын туыстары болып табылады. Көптеген ымдау тілдері классификаторлардың жиі қолданылуымен, сөздің өзгеруінің жоғары дәрежесімен және сөйлемді мүшелерге талдайтын арнайы синтаксиспен сипатталады. Тек бір уақытта берілетін әртүрлі параметрлерге байланысты ымдау тілінің ерекшелігі әртүрлі мағынаға ие болуы мүмкін, ал қарапайым тілдерде ауысу реті бар.
ҚАЗАҚША ЫМДАУ Т ІЛІНІҢ КОМПЬЮТЕРЛІК СИНТЕЗІНІҢ МОДЕЛІ МЕН ӘЛІПБИІ
2.1 Қазақша ымдау тілінің семантикалық сипаты
Табиғи қазақ тілін қазақ ым тіліне айналдыру мәселесін шешу адам мен компьютердің тиімді әрекеттесуін қолдауға бағытталған интеллектуалдық жүйелерді өзектілендіруге мүмкіндік береді. Ымдау тілі-қол қимылдары мен мимиканың, ауыз бен ерін қимылдарының, сондай-ақ дене қимылдарының үйлесімінен тұратын дербес тіл. Бұл тіл негізінен құлақ ақаулары бар адамдардың қарым-қатынас мәдениетінде қолданылады. Есту қабілеті нашар адамдар ымдау тілін жиі қолданады.
Ағымдағы зияткерлік жүйелер енгізілген деректерді дербес өңдеуге және оны көрнекі үлгіге түрлендіруге қабілетсіз, мысалы, саңыраулардың ым-ишарасы түріндегі деректер ағыны. Сондықтан қазақ тілінің грамматикалық, морфологиялық, синтаксистік және семантикалық ерекшеліктерін пайдалана отырып, кіріс мәліметтерді талдауға қабілетті үлгілер мен архитектуралардың болуы қажет. Табиғи қазақ тілінің ерекшеліктері мен қасиеттерін зерттеп, оны қазақ ымдау тілімен салыстыра отырып, компьютерлік синтез моделі құрастырылды. Суретте берілген және мәтінді талдауды, ым-ишара синтезін және визуализацияны қамтиды. Модельде дерекқор архитектурасы да бар[12].
2.1 - сурет. Компьютерлік Синтез Моделі
Шетелдік және отандық тіл білімінде қарым-қатынастың кинетикалық құралдарының құрылымдық ұйымдастырылуын қарастырғанда, вербальды емес тілдің құрылымын ауызша тілдің құрылымына ұқсас қарастыруды қамтитын аналогтық зерттеу принципі басым болады. Зерттеушілер көбінесе сипаттау әдісін қолданады, олардың ішіндегі деңгейлерді анықтайды
Ал, төменгі деңгей бірліктері жоғарғы деңгейді құрайды.
Ауызша емес қарым-қатынастың мұндай моделіне 60-жылдары кинесиканың негізін қалаушы Р. Бердвистл жасаған лингвистикалық модель кіреді [13].
Кинема - кез келген толық аяқталған және тәуелсіз әрі дербес мимика немесе ым-ишара қозғалысы. Көптеген ғалымдардың американдық мәдениеттегі зерттеулеріне сәйкес, адамдар қарым-қатынаста әдетте шамамен 50-60 кинема қолданады, олардың жартысынан көбі басымен, негізінен бет аймағымен байланысты [14]. Ымдау тілінің ең ерекше белгілерінің бірі-табиғи тілдің белгілерінен айырмашылығы, оларды негізінен көру, есту, иіс сезу органдары қабылдайды. Бұл "визуалды-есту тактильді белгілері" деп аталады және олар құбылыстарды, жағдайларды, нақты әлемнің объектілерін сипаттап қана қоймайды, сонымен қатар шындықты бейнелейді және оларға нұсқайды. Ымдау тілін құрылымдық ұйымдастыру әлі де шешілмеген санатқа жатады. Біз үшін ым тілінің құрылымы туралы көптеген пікірталастардың маңызды нәтижесі-кинетикалық белгінің күрделі құрылымы идеясын мойындау. Қимыл белгілерінің сәйкес келмеуі олардың тілдік белгілерін бір табиғи тілден екінші тілге аударудың қиындықтарын тудырады. Ымдау сөздіктерінің болуы әртүрлі аударма әдістерін қолдануды реттеуге және типтеуге, бірдей белгіні іздеуге, жалпы қолдану шеңбері бар изосемантикалық белгіні тартуға мүмкіндік береді [15]. Атап айтқанда, шетелдік авторлар да, отандық авторлар да ым-ишара мен тілдік бірліктердің, есімдіктердің, үстеулердің, шылаулардың лексика-грамматикалық категорияларының белгілі бір байланысын атап өтеді. Ғалымдар ым-ишараның салыстырмалы семантикасы бар сөздердің лексикалық және грамматикалық категорияларының кең тобымен функционалдық әрекеттестігін көрсетіп жатады. Бұлар тұлғалы, иелік және көрнекілік есімдіктер; есімдіктер мен үстеулер оның ішінде әсіресе мекен мен мезгіл, нақты іс-әрекетті білдірмейтін, оның жүріс-тұрысының сипатын білдіретін қазақшалап айтқанда тарс, тұрс, дұңқ тық секілді лезде қимылдың тілдік формаларын тасымалдау арқылы модальдық мағынасы жеткізеді.
Бұл зерттеуде қазақ-орыс ымдау тілін, яғни Қазақстан Республикасында қолданылатын ымдау тілін зерттеледі. Қазақша ымдау тілі орыс ым тілімен және бұрынғы Кеңес Одағының басқа да ымдау тілдерімен тығыз байланысты. Қазақстан бұрын Ресей империясының ықпалында болғаны және содан кейін Кеңес Одағының құрамына кіріп(1991 жылға дейін), оның Орталықтандырылған тіл саясаты Кеңес республикаларында орыс тілінің таралуына әкелгені барлығына түсінікті. Қазақша ымдау тілі мен орысша ымдау тілін салыстыратын ресми зерттеулер болмағанымен, осы екі тілді де зерттеу тәжірибеге негізделген сан түрлі бақылаулар айтарлықтай лексикалық қабаттасуды көрсетеді және бір-біріне толығымен түсінікті [16].
Қазақ тіліндегі ымдау тілі бұрын соңды лингвистикалық тұрғыдан зерттелмеген. Сондықтан да екі тіл де лексикалық жағынан өте ұқсас болғанымен, бұл екі тілдің грамматикасына, оның ішінде сұрақтарды қолмен белгілемейтінін және жасалған іс-әрекеттің контекстінде эмоцияны білдірмейтінін көбісі біле бермейді. Нәтижесінде қазақша ымдау тіліне қатысты нәтижелерді орыс тіліне де жалпыланады деп айтуға келмейді.
Ақпараттық технологиялар саласындағы елеулі прогресс
соңғы он жыл ішінде адам мен компьютердің өзара әрекеттесуін визуалды деңгейде цифрландыру деп атауға болады. Бұл жетістік ең алдымен есту қабілеті нашар адамдардың қарым-қатынас мәселелерін шешеді және адам мен компьютердің тез өзара әрекеттесуін қамтамасыз етеді. Осыған байланысты қимыл адамдардың визуалды байланысының негізгі формаларының бірі болып табылады. Уақыт өте келе дене мүшелерінің іс-әрекеттері мен өзара орналасуы және олардың өзгеруі белгілі бір хабарламаларға сәйкес келеді және жақында техникалық жүйелер мен адамдардың өзара әрекеттесуінде перспективалы болды. Көрнекі байланыс примитивтерін анықтау мүмкіндігімен қимылды тану соңғы жылдары кеңінен зерттелген тақырыптардың біріне айналды [17]. Қимылдарды автоматты түрде тану және жіктеу нәтижелері есту қабілеті нашар адамдарды оқыту үшін қолданылады және оларға ымдау тілі арқылы бейтаныс адамдармен сөйлесуге көмектеседі. Олар сондай-ақ сандық ақылды құрылғылар үшін жылдам хабар ретінде пайдаланылуы мүмкін. Бұл ымдау тілін танудың әлеуметтік маңызы. Бейне деректер практикалық қосымшаларда кеңінен таралғандықтан, қимылды тануды автоматтандыру саласындағы зерттеулер мен әзірлемелер адам мен машина арасындағы көптеген байланыс жүйелерінде қолданылады. Әдетте ымдау тілінің фонологиялық құрылымы ол бес элементке бөлінеді: артикуляция нүктесі, қол конфигурациясы, қозғалыс түрі, қолдың бағыты және бет әлпеті. Әрбір қимыл осы элементтердің тіркесімі арқылы қабылданады. Бұл блоктар ым тілінің құнды элементтері болып табылады және оларды ым тілін танудың автоматтандырылған ақылды жүйелері қолдана алады. Қимыл тілінде бір қимыл бір тұтас сөзді білдіретінін есте ұстаған жөн. Керісінше, дактилология-бұл акрил алфавитін қолданатын сөйлеудің бір түрі. Қолдың әр қимылы осы тілдің белгілі бір әрпін бейнелейді. Әрбір табиғи тіл, қазақ тілі сияқты, өзінің дактилдік тіліне ие, ол басқа тілдердің дактилдік тілінен де ерекшеленеді. Қазақтың таңба дактилдік тілін тану жүйесін дамыту жөніндегі зерттеулер бұл тілді толық көрсету үшін қазіргі уақытта жеткіліксіз. Қазақтың дактилдік ымдау тілін тану әдістері мен жүйелерін жасау кезінде негізінен орфографиялық, ымдау тілі және тілдің басқа да ерекшеліктерімен байланысты бірқатар қиындықтар туындайды[18].
Ымдау тілдері саңырау және есту қабілеті нашар адамдар үшін ауызша сөйлесудің табиғи құралы ретінде белгілі. Барлық ымдау тілдері адамдар арасындағы қарым-қатынас үшін визуалды-кинетикалық кеңестерді қолданады, қол қимылдарын еріннің артикуляциясымен, бет-әлпетімен және біріктіреді. Қазіргі уақытта бүкіл әлемде әмбебап ымдау тілдері жоқ және әр елде ұлттық ымдау тілдері бар. Кез-келген ымдау тілінде ауызекі тілдердің грамматикасынан мүлдем өзгеше нақты және жеңілдетілген грамматика бар. Ауызекі ымдау тілдерінен басқа, саусақ алфавиттері де бар, олар барлық сөздерді әріптермен жазу үшін қолданылады. Саусақтарды айырып танудың барлық жүйелері ұлттық алфавиттерге тәуелді және бір қолмен (Францияда, АҚШ-та, Ресейде, Қазақстанда және т.б.), сондай-ақ екі қолмен қолданылатын (Чехияда, Ұлыбританияда, Түркияда және т. б.) алфавиттер де бар. Орысша ымдау тілі Ресей Федерациясында, Беларуссияда, Қазақстанда, Украинада, Молдовада, сондай-ақ ішінара Болгарияда, Латвияда, Эстонияда, Литвада күнделікті қолданыстағы ана тілі ретінде танылған.
оны күн сайын 200 мыңға жуық адам пайдаланады. Бұл елдердің көпшілігінде орыс ым тілдеріне өте ұқсас Қазақ ымдау тілдері сияқты өзіндік ұлттық ымдау тілдері бар. Орыс ым тілдерінде 33 әріп бар, олар саусақтармен статикалық немесе динамикалық белгілер ретінде көрсетілген, ал қазақ ым тілдерінде 9 қосымша әріп бар, яғни барлығы 42 әріп.
Қазақ тілі түркітілдес тілдер тобына жататындықтан және сөздердің, әріптер мен дыбыстардың көпшілігі ұқсас болғандықтан, бұл міндеттер қазіргі уақытта 200 миллионнан астам халқы бар түркітілдес халықтардың көпшілігі үшін өзекті болып табылады. Сонымен қатар, қазақ тілі өзінің туыстарынан айырмашылығы кириллицадан латын әліпбиіне көшуді енді бастағанын да ескерген жөн. 42 әріптен тұратын ескі әліпбимен қазақ ымдау тілін тануға байланысты көптеген ғылыми зерттеулер жүргізілді[19].
2.2 - сурет. Алғашқы қазақ дактил алфавиті
Адамзат әлі де ымдау тілін тану жүйесін құрудың бастапқы кезеңінде. Шетелдік ғалымдар тек қол қимылын тану арқылы тәжірибе жасады. Мимика арқылы ым-ишара тілін тану процесі әлі толық түсінілген жоқ және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz