Қарағанды қаласының тарихы мен бүгіні

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Оралбаева У.А.

Орталық Қазақстанның елді мекендері атауларының ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі эволюциясы: себептері, этимологиясы және қазіргі жағдайы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

6B02204 - Тарих мамандығы

Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі ______________

________________Қ.Т.Бодеев

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Орталық Қазақстанның елді мекендері атауларының ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі эволюциясы: себептері, этимологиясы және қазіргі жағдайы

6B02204 - Тарих мамандығы

Орындады: У.А.Оралбаева

Ғылыми жетекшісі
э.ғ.к., доцент Л.К.Шотбакова

Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ

ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРІ АТАУЛАРЫНЫҢ ЕЖЕЛГІ ДӘУІРДЕН ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢГЕ ДЕЙІНГІ ЭВОЛЮЦИЯСЫ; СЕБЕПТЕРІ, ЭТИМОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

І БӨЛІМ
ЕРТЕ ҒАСЫРДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ, ТОПОНОМИКАСЫ

1.1 Ерте ғасырдағы Орталық Қазақстан атаулары, топономикасы,аңыз-деректер ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Көне жазба мұралардағы Орталық Қазақстан топонимдерінің көрінісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Қарағанды облысының елді мекен атауларының этнотопонимдер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІ БӨЛІМ
ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚАЗІРГІ ЕЛДІ МЕКЕНДЕРІ. ЭТИМОЛОГИЯСЫ

2.1Қарағанды облысы топонимиялық жүйесінің қалыптасуының физикалық-географиялық тарихи алғышарты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.2 Қарағанды қаласының тарихы мен бүгіні ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Кіріспе
Өркениеттің дамуы, адам ақыл ойының өрістеуі, қоршаған орта мен қоғамды тануға ұмтылыс жасауы нәтижесінде географиялық ортаға деген ұғым нық қалыптаса бастайды. Табиғатпен тіл табысу табиғат ресурстарын игеруге, табиғаттың түр - тұрпатын бедерлеуге, мұнан соң географиялық атаулардың пайда болуына алып келді. Кең дала төсінде, табиғатпен етене өмір сүру жалпы көшпенділер жұртының, қала берді қазақ халқының төл мәдениеті деп түсінсек халықтық ұғымдағы геоэколгиялық түсінік элементтері географиялық атауларда жинақталды. Географиялық атауларды қалыптастырушы негізгі фактор - халық десек, кез - келген халықтың рухани элементті өзі өмір сүрген орта мен өзі қолданыс ретінде пайдаланған, тұтынған шаруашылық тұрғысынан алатыны айқын. Осы ретте, қазақ халқына тән топонимдер көшпелі - отырықшы мәдениетіне орайластырылып, мал шаруашылығы, жануарлар әлемі және фитонимдік ұғым санатында өрбіп, нәтижесінде жер-су аттарын айыра білу, географиялық нысандардағы белгілерді нақтылауға алып келді. Сондықтан да қай өңірге тән топонимді алмайық сол дала халқының түсінік ұғымы, физикалық-географиялық құндылықтарын көрсететін мәлімет екендігіне көз жеткіземіз.
Қазақтың жер-су атауларына келсек бұл тақырып аясында кең көлемде деректер келтірумен қатар олар арқылы дәстүрлі қазақ өмірінің нақты ұғымымен бетпе-бет келе аламыз. Өйткені ғасырлардан бермен тамыр тартқан этникалық рухани мұрада жер-су аттары үлкен мәнге ие. Халықтың табиғатпен етене өмір сүру мәдениеті мен тәжиірбиесі осы топонимиялық атауларда жинақталған. Топонимдік фактор - қазақ тарихының үлкен бір бөлігі деп санасақ, тарихи жер-су атаулары секілді түсініктер тарихи күрделілікке ие.
Географиялық көне атаулар тарихи ескерткіштер іспетті. Себебі өткен замандардың мұралары ретінде мемлекеттер мен халықтардың тарихының, жер жағдайларының, материалдық және рухани мәдениеттерінің белгілі бір тарихи кезеңдердегі келбетін, қалпын көрсетеді. Топонимиканың кесек бір саласы - этнотопонимика, яғни ру, тайпа, халық аттарынан қойылған географиялық атауларды зерттеу бөлігі. Ал этнонимдерден қойылған жер-су аттары - этнотопонимдер делінеді.
Этнотопонимдердің негізін құрайтын компонент - этноним. Этноним дегеніміз ру, тайпа, халық аты, ал оны зерттейтін білім саласын этнонимика деп атаған жөн.
Этнонимге байланысты жер-су атауларының сыры - қазақтың көне тарихына алып барары сөзсіз. Қазақтың ең алғаш ру, тайпа, халық және ұлт болып қалыптасуы - оның ежелгі ұлтардың бірі екенін дәлелдейді. Осы ежелден қазақ жерін мекендеуші ру, тайпа, халықтың атаулары өздері мекен етіп отырған жер-су, тау-тас, өзен-көл т.б. атауларына әсерін тигізбей қоймады. Халқымыздың арғы-бергі тарихына қол жетудің нәтижесінде және де кейбір атауларды тілдік тұрғыдан ғылыми дәйектеме-дәлелдер арқылы жер-су атауларының этнонимге де қатысы бар екенін осы жұмысымызда анықтап-ашып беру.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Жалпы Қазақстанның топонимдері мен табиғи жағдайы барысында сөз қозғамас бұрын оның ежелгі руханияты мен мәдениеті турасында тоқтағанымыз дұрыс. Атап айтсақ, әлемдегі көлемді жер мөлшеріне ие Қазақстанның ұлан-ғайыр даласының тарихы тереңде жатқаны баршаға аян. Атап айтсақ түркі жұртының отырықшы және көшпелі мәдениетінің негізі болып, Орта Азиядағы ең бай да атақты қалары болған, шығыс пен Еуропа арасына алтын көпір болған Ұлы Жібек Жолының бойынан орын тепкен қоғам сол кездерде-ақ табиғат мүмкіндіктерін кеңінен пайдалануға қол жеткізді. Мал шаруашылығы ғана емес, егіншілік, қол өнер, табиғат ресурстарын қолдана білу арқылы өркендеудің жоғарғы сатыларына қол жеткізе білген ескі мәдениеттің ізі мен жұрнағын бүгінде тек қана мұражайдағы тарихи экспонаттар ғана емес географиялық атаулар да айғақтай түседі. Біздің бұл пікірімізге ғылыми жұмыстың дерек көздері ретінде пайдаланған көптеген ғалымдардың еңбектері дем бере түседі. Атап көрсетсек, табиғатпен етене тіл табысуы нәтижесінде үлкен деңгейдегі жетістікке қол жеткізген өңірге тән ежелгі мәдениет турасында, осы ұғымның өрістеуі себепкерлігінен географиялық түсініктер орныққаны - көне саяхатшылар күнделгінен бастап, орта ғасырдағы зерттеушілерге, одан берідегі ғалымдарға азық болғанды. Еліміздің географиялық жағдайы, жер бедері, су көздері, өсімдіктер және жануарлар әлемін зерттеп, климаттың құбылмалылығы, сондай ақ топонимдер тудыруда халық мәдениетінің түрлі себептерінің барысы жайлы бұған дейін көптеген зерттеушілеріміз қалам тартты. Қарағанды облысының топонимдері де - республикамыздың басқа өңірінің топонимдері сияқты белгілі бір мерзім, кезеңнің ғана емес, сан мыңдаған жылдардың, тұтас бір дәуірдің жемісі.Жер-су аты - тарихтың хаты деп тектен айтылмаса керек. Топонимика тақырыбы қай халықтың көркем сөз өнерінде болса да өз көрінісін, сөз етілу себебін, кейіпкер әсер еткен географиялық ортасы мен табиғатқа қарым-қатынасын білдірмей тұра алмайды.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері: Ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі кезеңді қамтиды
Дипломдық жұмыстың мақсаты: ерте ғасырдағы орталық қазақстан елді мекендерінің атауларын, топономикасын зерттеу. Орталық қазақстанның қазіргі елді мекендері. Этимологиясы
Дипломдық жұмыстың міндеті:
- Орталық Қазақстанның тарихын,өткені мен бүгінін саралау
- Орталық Қазақстанның елді-мекен бойынша топономикалық ерекшеліктерін ескеру,хронологиялық тізбек құру
- Орталық Қазақстанның елді-мекен, жер-су, қыр-төбе,қала,аудан т.б. этиитологиясын зерттеу
Зерттеу объектісі: Орталық Қазақстан елді мекендері атаулары, эволюциясы, себептері, этимологиясы және қазіргі жағдайы
Дипломдық жұмыстың теориялық-методологиялық негізі:

Дипломдық жұмыстың құрылымдық сипаттамасы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлім және оның екі тарауынан, корытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

І ЕРТЕ ҒАСЫРДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН ЕЛДІ МЕКЕНДЕРІНІҢ АТАУЛАРЫ, ТОПОНОМИКАСЫ

1.1 Ерте ғасырдағы Орталық Қазақстан атаулары, топономикасы, аңыз-деректер

Топонимиканың кесек бір саласы - этнотопонимика, яғни ру, тайпа, халық аттарынан қойылған географиялық атауларды зерттеу бөлігі. Ал этнонимдерден қойылған жер-су аттары - этнотопонимдер делінеді.
Этнотопонимдердің негізін құрайтын компонент - этноним. Этноним дегеніміз ру, тайпа, халық аты, ал оны зерттейтін білім саласын этнонимика деп атаған жөн 1.
Этнонимге байланысты жер-су атауларының сыры - қазақтың көне тарихына алып барары сөзсіз. Қазақтың ең алғаш ру, тайпа, халық және ұлт болып қалыптасуы - оның ежелгі ұлтардың бірі екенін дәлелдейді. Осы ежелден қазақ жерін мекендеуші ру, тайпа, халықтың атаулары өздері мекен етіп отырған жер-су, тау-тас, өзен-көл т.б. атауларына әсерін тигізбей қоймады. Халқымыздың арғы-бергі тарихына қол жетудің нәтижесінде және де кейбір атауларды тілдік тұрғыдан ғылыми дәйектеме-дәлелдер арқылы жер-су атауларының этнонимге де қатысы бар екенін осы жұмысымызда анықтап-ашып беру.
Этносты және этнонимдерді зерттеуді әрқашанда баршылыққа алынып келген және алына бермек Ф.Энгельстің ру, тайпа, халықтардың және оның аттарының әр түрлі қоғамдық формацияларда шығуын, дамуын, олардың қоғам құрылысымен байланысты т.б. мәселелерін қарастырған. Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы деген еңбегінде марксизм ілімі тұрғысынан жете сипаттап береді 2.
Ф.Энгельстің аталған еңбегінде семья мен рудың арасындағы қарым-датылас, рудың адам қоғамының алғашқы қауымы есебінде баяндалған 3. Сонымен қатар ру және тайпа категорияларына анықтама беріледі, конкретті дәлелдермен суреттеледі.
Ру болу үшін оның көп шарртары бар. Ф.Энгельс Морганның еңбегіне сүйене отырып, тайпа руларға бөлінетінің, ол олардың өз әдет-ғұрыптары бар екенін көрсетеді. Соның бірі мынау: Рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше есімдері болады, ол есімдермен бүкіл тайпа ішінде сол рудың өзі ғана пайдалана алады, сондықтан әрбір ру мүшесінің есімі де оның қай рудың адамы екенін көрсетеді. Рудың праволары да ру есімімен тығыз байланысты болады 4. Тайпалар территориясының арасында бейтарап алқаптар жатады. Егер тілдерді туысқан болса, онда бұл алқап - тілдері түсініксіз болса, алқап - үлкен. Ал тайпа атаулары туралы Ф.Энгельс былай дейді: Тайпалардың алып жүрген аттары саналы түрде таңдап алғаннан гөрі көбіне кездейсоқ түрде пайда болған деу дұрысырақ болар; беретін келе мынандай жағдай бола беретін болған. Немістерге өздерінің германдықтар денен ең алғашқы жалпы тарихи атын кельттердің тақаанв сияқты, іргелес тайпалар маңайындағы тайпаға сол тайпаның өзін-өзі атап жүрген атынан өзгеше ат беріп отыратын болған 5.
Осы тайпаның өзіне ғана тән ерекше диалекті болды. Шындығында тайпа мен оның диалектісі бір жерден шығып отырады; бөліну арқылы жаңа тайпалар мен жаңа диалекті Америкада осы жақын арада ғана жасалды және осы кезде де ол мүлдем тоқтала қойды ма екен 6.
Ф.Энгельс тайпаның бұл көрсетілгеннен басқа алты белгісі бар екенін көрсетеді, соның ішінде тайпаға кіретін адам санын да сипаттайды.
Қазақ халқының ертедегі тарихын халық болып қалыптасқанға дейінгі ру, тайпа, тайпа одақторы тарихын, этносы мен этнонимдерін революцияға дейін А.Левшин 7, Г.Потанин 8, В.В.Радлов 9, А.Харузин 10, Н.Аристов 11, В.В.Бартольд 12, Ш.Уәлиханов 13 т.б. ғалымдар зерттеді.
Бұл ғалымдар өз еңбектерінде көне замандардағы және орта ғасырлардағы грек, қытай, араб, парсы, көне түркі, көне славян нұсқаларын, түркі халықтарының және қазақтардың шежіресін пайдаланады.
Революциядан кейінгі дәуірде түркі халықтарының этногенді, этностық құрамы, кейбір этнонимдердің этимологиясы жөнінде жазған авторлардан М.Тынышпаев 14, С.Аманжолов 15, Ә.Марғұлан 16, І.Кеңсебаев пен Т.Жанұзақов 17, В.В.Востров пен М.Мұқанов 18, С.Мұқанов 19 т.б. еңбектерін атауға болады.
Қаралып отырған мәселеге М.Ақынжанов, Х.Әділгереев, Ю.Зуев, В.Юдин, С.Ибрагимов, Б.Көмеков т.б. тарихшылардың еңбек-мақалалары да қатысты 20.
Бұл деректерге қарап Одақ көлемінде де, Қазақстанда да халықтардың этногенді, этносы және этнонимдері мәселелерімен көбіне-көп тарихшылар мен этнография мамандары шұғылданып отырғанын көруге болады. Ал тіл білімі тұрғысынан академик А.Н.Кононов пен С.Аманжоловтың еңбектері құнды да бағалы.
Алайда жеке этнонимнің шығуы, тарихи нұсқаулардан орын алуы және оның этимологиясы туралы бұл авторлар да арнайы шұғалданған жоқ. Этнонимдердің тарихы, дамуы және шығу төркіні сияқты мәселелерді тарихи, этнографиялық мағлұматтармен толықтыра отырып, тіл білімі тұрғысынан ретке келтіру, зерттеу тілшілер, тарихшылар үшін құнды материал, ал халық үшін құнды еңбек деп ойлаймыз.
Этнонимдерді зерттеуге сын елегінен өткізуге, шежіренің де келтірер пайдасы бар. Шежіре деген не, ол қалай, қашан пайда болды деген мәселелер жөнінде К.Маркс пен Ф.Энгельс былай деп жазды: Морганның бұл мәселеге берген жауабын Маркс мына сөздермен қорытып өтеді: Рудың алғашқы түрінде соған сай келетін қандас туыстық системасы, - басқа да қарапайым жай адамдардағы сияқты гректерде де бір кездерде рудың сондай алғашқы түрі болған, - барлық ру мүшелеріне өздерінің бір-біріне туыстық қатынастарын білгізе алады. Олар бала жасынан-ақ өздері үшін өте маңызды бұл мағлұматтарды тәжірибе жүзінде біліп алатын болады... Рулық аты ру шежіресін жасады, ру шежіресі мен қатар қойғандай жеке семья шежіресі маңызды болмай шықты. Осы ру аты енді оның иелерінің бір тектен тарағандығына айғақ болуға тиіс еді, бірақ ру шежіресінің әбден алыс заманға кететіндігі сонша неғұрлым бертікірек кездегі ортақ ата-бабалары болған біраз реттерде болмаса, ру мүшелері елді өздерінің арасындағы шынымен болған туысқандық дәрежесін дәл анықтай алмады. Ру атының өзі тұқымның ортақ бір тектен тарағандығының дәлелі болды, дәлелі болғанда бөтен адамды ру адамы етіп алу реттерін санамағанда, даусыз дәлелі болды 21.
Сөйтіп, марксизм классиктерінің бұл қағидаларынан шежіре рулық қоғам заманында адамдардың бір-біріне туыстық қатысын білу үшін пайда болғанын байқаймыз. Күні кешеге дейін қазақтардың баласына жеті атасына дейін жаттататынын еске түсірсек, жоғарыдағы қағидалардық дұрыстығы растала түседі.
Осылайша туып дамыған қазақ шежірелері де таптық, немесе діни тұрғыдан өңделіп отырады. Қазақ шежіресінің басы үш варианттан басталады. Бірі - қазақтың арғы атасы Мұхаммед пайғамбардың сахабасы Әнестен тараған екен деп келеді 22.
Бұл шежіре ислам дінін таратушылар мен қошеметтенушілердің пиғылынан туғанын аңғару қиын емес.
Екінші варианттағы шежіре - қазақтың арғы тегін төрелер тұқымына, яғни тарихтын кеше болған Шыңғыс хан әлетіне жабыстыра салады 23. Бұл шежірені де ғасырлар бойы қазақты билеген төре тұқымы - Шыңғыс хан әулеті идеологтарының ойлар шығарған әрекеті екені көрініпақ тұр.
Ал үшінші варианттағы шежіре - көне заманнан күңгірт, ақиқаты бағзы заманда ұмытылып кеткен, тек ру, тайпа аттарының өзі ғана туыстықты білдіретін шежіре. Бұған ХІХ ғ. Жазып алған ақын Н.Наушабаев пен ХХ ғ. Басында жарыққа шығарған Кәрім Батищевтің шежірелері жатады 24.
Бұл шежірелердің таптық, діни және идеологиялық үстемелерін сын көзімен қараса, олардың берер пайдасы аз болмаса керек. Тегінде шежіре мәліметтері түркі халықтарында ерте орта ғасырдан бар. Мәселен, түркілердің шығуы жөнінде екі аңыз VI-VII ғасырдағы қытай нұсқаларында сақталған 25. Бұл аңыздардағы шежіре элементтері мифологиялық түсініктермен ұштасып жатады.
Ал көне түркі жазушыларында да шежіре сюжеттері бар. Мәселен, Кюнь-Тегин ескерткіштерінің үлкен жазуы былай басталады: Жоғары да көк аспан, төменде қара жер пайда болғанда, екеуінің арасында адам баласы пайда болады. Адам баласына ата тегім Бумын қаған, Естеми қаған хан болады. Осы шежірені тарихшы Л.Н.Гумилев өзінше түсіндіреді. Бумын 545 жылы, ал Естеми 554 жылы хан болған. Ал Кюль-Тегин 731 жылы өледі. Ал Кюль-Тегин заманының түрлері адам баласының пайда болғанына 200 жыл болды, ал оның алғашқы хандары - Бумын мен Естеми деп түсіндірген 26.
ХІ ғасырдың атақты тілші, этнограф ғаламы М.Қашқаридің еңбегінде 27 қаншама рулар тарихы мен олардың тұрағы айтылады. Бұдан кейін түркі тайпаларының тарихы, шежіресі ХІІІ ғасырдың аяғы, XIV ғасырдың басында 10 жыл бойы жазылған (1300-1310 жж.). Рашид-ад-диннің Джами ат-тауарих (Сборник летописей) атты еңбегінде 28 молынан орын алған. Біздің байқауымызша Рашид-ад-дин еңбегі І томның 1-ші кітабының бас жағында айтылатын шежіре, тайпалар тарихы ауызша айтылып жүрген шежіреден алынған болуы керек. Осы кітаптің бірінші бөлімшесін автор былай деп атайды: Раздел первый относительно истории и народных рассказов об Огузе и двадцати четырех вышеупомянутых племенах, происшедших от его потомков и от некоторых его родных и двоюродных братьев, присоединившихся к нему. От них произошли племена: уйгуры, кипчаки, каилы, карлуки и калачи. [Все это излагается ] согласно тому, что сообщают мудрые люди [этих народов] [выделего мною - А.А.] и на чем все они сходятся 29.
Міне, бұл тақырыпта айтылып тұрған халық әңгімелері, дана адамдардың айтуынша деген сияқты автор сөздері Рашид-ад-дин еңбегінің бір нұсқасы халық аузында айтылып жүрген шежіре, аңыз-әңгімелер екенін көрсетеді. Ендігі шежіренің бір жазба нұсқасы - Огуз-нама 30. А.М.Щербақтың ойынша бұл шығарма XV ғасырда Жетісуда жазылған. Ал өзінің сюжеті және мазмұны жағынан Огузнаме ертерек сияқты. Өйткені мұнда Огузхан адам мен жылқыны жеп шыдаптаған қиятпен (единорог) соғысады, Огуз-ханды жорықтарда көк бөрі бастап жүреді 31. Міне, бұл оқиғалар шығарманың ертелігін және мифтік бағытта екенін дәлелдейді. Осыған қарағанда Огузнаме кеш жазылғанымен, мазмұны ертеректе. Бұл мәліметтер профессор Ғ.Ғ.Мұсабековтың - Огуз-наме ерте орта ғасырда туған деген пікірін растай түсетін тәрізді.
Түркі тайпаларының шежіресі 1659-61 жылдары жазылған Абдулғазының Шаджари-и-таракіма атты еңбегінде де баршылық. А.Н.Кононовтың зерттеулеріне қарағанда бұл еңбек Рашид-ад-диннің кітаптарын пайдаланып жазылған 32.
Түркі және қазақ тайпаларының, хандарының тарихы мен шежіресі (авторы қазақ) Қадырғали Жалалридің Жамиат-тауарих атты еңбегінде кездеседі. Темшік Бахадурдың немересі, Қошымбектің ұлы Қадырғали (бек) тарақ таңбалы жалайыр руынан. 1588 жылы Ораз-Мухаммед және Сейдақпен Ертісте қоршыға салып жүргенде, Қадырғали үшеуін Чулков воевода тұтқынға алып, Москваға жөнелткен. Қадырғалидің аталған еңбегі XVI ғасырдың аяғында Москвада жазылған және орыс патшасы Борис Годуновқа арналған.
Зерттеушілердің пікіріне қарағанда, Қадырғали Рашид-ад-адиннің еңбегін аударып қана қоймай, Қазан, Астрахань, қазақ халықтарының құрылуын, яғни XIV-XV ғасырлар оқиғаларын т.б. жазған.
Қадырғали еңбегінің үлкен бөлімін Ш.Уәлиханов орыс тіліне аударған және жоғары бағалаған 33.
Міне, бұл аталған тарихи нұсқа еңбектердің асса түркі халықтарының, қама қазақ халқының этностық құрамын, көне тайпалардың тегін анықтауға пайдасын тигізері сөзсіз. Бұл нұсқаларда кейбір этнонимдердің халықтық этимологиялары да берілген. Соларды сын көзбен қарап, ғылыми қажетіне жарату біздің, тілшілердің міндеті деп білеміз.
Этнонимдер (сол сияқты этнотопонимдер де) қалай зертеулік керек? Этнонимдерді зерттеу үшін тарих, этнография және тіл мамандарының ізденістерін бірлестіру қажет этнонимнің, оның иесі этностың пайда болу, даму, тарихтан орын алуы сияқты мәселелерін тарихи этнография және тарих мамандары қарастырушы керек. Ал олардың қай тілдің сөзінен шыққанын, қай тілде сөйлегенін анықтау - тіл мамандарының міндеті. Міне, осы екі саланың басын қосып зерттеу жүргізу сол халықтың этногенезін, халықтың этностық құрамын анықтауға зор пайдасын тигізбек 33.
Осы жағдайларды ескере отырып, дипломдық жұмыста қазақ халқының этностық құрамына енген ең ірі компоненттердің - ұлыстардың, тайпа одақтардың тарихын және сол атаулардың шама келгенше этимологиямын ашуды алдымызға мақсат етіп қойдық.

1.2 Көне жазба мұралардағы Орталық Қазақстан топонимдерінің көрінісі

Өте көне замандардан бастап адам баласы бір жерге орналасқанда, өз айналасындағы қоршаған ортаға атау бере бастайды. Олар белгілеген әрбір атау белгілі бір мағынаға ие болады.
Ортағасырлық араб деректерінен Ұлытау өңірі туралы қызғылықты мәліметтерді кездестіруге болады. Оның ішінде, әл-Идрисидің Нузхат- ал-Муштак фи ихтирак ал-Афак атты географиялық еңбегінің 5 климат бойынша 8 бөліміндегі мағлұматтар Ә.Х. Марғұланның пайымдауынша Ұлытау өңірімен, Торғай өзені бойы және Сарысу өзенінің төменгі ағысымен байланысты болса керек.
ІХ-Х ғасырларда араб географиясы жоғарғы деңгейге көтерілгені мәлім. Арабтар мемлекеттердің, жолдардың сипаттамасын жасайды және ІХ ғасырда оларға Орта Азиядағы, Қазақстандағы қалалар мен жерлер белгілі болған. Бұған дәлел ретінде әл-Идрисидің мәліметтерін келтіруге болады: олардың елінде ерекше суық, ол елдердің халықтары егіндерін піспей жинап, шатыр астында түтінге кептіреді. Бұл мәліметтер Арал теңізінен солтүстікте жатқан елдер мен халықтарға қатысты айтылғанын ескерсек, солтүстікте орналасқан Ұлытау өңірін де осы сипаттамаларға кіреді деп есептеуге болады. Осы пікірді негізге алып, әл-Идрисидің мәліметтеріндегі Ұлытау өңіріне қатысты өзен- тауларды қазіргі топонимдермен байланыстыруға болады.
Ұлытау өңіріне байланысты әл-Идрисидің сипаттамасындағы басты өзен Руза болып табылады. Бұл өзен туралы әл-Идриси былай деп жазады: Бұл таулар шығыстан, гуздар елінен, Аскарун деп аталатын таудан ағып келетін үлкен өзеннің жағасында орналасқан; бұл өзен Руза деп аталады. Бұл үлкен өзен, одан қайықтармен өтеді және онымен көлден Хиам қаласына барады. Хиам қаласынан төменірек оған солтүстіктен, үлкен таулардан ағып келетін үлкен өзен құяды.К.Миллер Руза өзенін Сарысу өзені деп жорамалдайды. Шынында да, Сарысу өзені шығыста орналасқан Бұғылы тауларынан бастауын алып, Кеңгір өзеніне құйғанға дейін батысқа қарай ағады. Одан әрі ол бағытын өзгертіп, оңтүстікке қарай ағады да Телікөлге құяды. Бұл сипаттамаға солтүстіктен Арғанаты тауларынан бастау алатын Кеңгір өзенінің де қосылуы дәлме-дәл келеді. Әл-Идриси бойынша Хиам қаласынан төменірек құятын өзен Магра деп аталады. Өзеннің әл-Идрисидегі сипаттамасы келесідей: Хиам қаласынан төменірек солтүстікте басджирт елін гуздар елінен бөліп тұратын үлкен таулардан ағып келетін үлкен өзен құяды.
Бұл таулар Мургар деп аталады. Ал өзен Магра деп аталады, өзен тасығанда көп табиғи алтын шығады, оның түбінен Хорасанға апарылатын лазурь тасы алынады. Өзеннің жағасында биік шыңы бар тау бар, одан мыңдаған бұлақтар ағып шығып, бәрі Магра өзеніне құяды.15 Магра өзенін Кеңгір деп алатын болсақ, алдында айтқандай ол өз бастауларын Арғанаты тауларынан алады, яғни басджирт пен гуз елін бөліп тұрған тау осы болады. Биік шыңы бар тауы Кеңгір өзенінің батысында орналасқан Ұлытау болуы керек. Бұл тау туралы келесідей мәліметтер берілген: Бұл өзеннің жағасында биік шыңды тау бар, одан мыңдаған бұлақтар бастау алып Магра өзеніне құяды. Оның шыңында қамал тәріздес 2 қала орналасқан; біреуінің аты Нуджах, екіншісі Бадагах, екеуінің арасы күншілік жер. Аралығында батысқа қарай ағатын және көлемі 50 миль болатын батпаққа құятын үлкен өзен ағады. Ол жерде шұрайлы жайылымдар көп, түріктер онда қысы-жазы тұрады. Бұл батпақ пен Хорезм теңізі аралығы 6 күн жол, ол теңізден солтүстікте16. Батысқа қарай ағатын өзенді Торғай өзенімен байланыстыруға келеді, ал үлкен батпақты бүгінгі күні Шалқар-теңіз соры деуге болады. Хорезм теңізі деп әл-Идриси Арал теңізін атайтын ескерсек, аталмыш сор одан солтүстікке қарай 200 шақырым жерде орналасқан.
Ал, Ұлытаудан ең ірісі Жезді болып, біршама өзендер бастауын алып, Кеңгірге құятыны да белгілі. Кеңгір өзенінің бойында қазба байлықтарының мол екендігі археологиялық деректермен де, қазіргі кездегі геологиялық зерттеулермен де дәлелденіп отыр.
Орталық Қазақстан туралы жазба деректердің аз болуы, сақталмауы, соңғы жылдарға дейін тарихи-археологиялық тұрғыдан арнайы зерттелмеуі даулы пікірлерге жол ашып отырған. Орта Азия тарихының тамаша білгірі В.В.Бартольд мәдениеті бар соңғы жер Сырдария мен Қаратаудың аралығынды болды, бұл өлкенің солтүстігі адам мекендемеген далалы алқап еді, - десе, ал академик Ә.Марғұлан археологиялық зерттеулері барысында ол пікірді жоққа шығарып, Орталық Қазақстанның таулы және өзенді алқаптарында қола замманнан кейінгі, орта ғасырларға дейін аралықта отырықшы халықтар мәдениеті болған, - деді [1,5]. Дегенмен академик Ә.Х.Марғұланға дейін де Орталық Қазақстанның көне қалалары мен жер-су атаулары туралы мәлімет берерлік жазба деректердің, түрлі карталардың болғандығын жоққа шығара алмаймыз. Олардың ішіндегі ең көнесі, яғни біздің жыл санау дәуірімізге дейінгі қытай жазбаларындағы топонимдік деректер қытай тілі заңдылықтарына бағындырып, түбір тұлғасы танымастай өзгеріске ұшырағын. Әрі көне қытай авторлары көрші елдердің аттары мен жер-су атауларын өз тілдеріне аударып немесе өз түсінігіне сәйкес беріп отырған. Қытай алфавитінде сөз ортасында р әрпінің қолданылмауына сәйкес түрік атауы тукую, арғын тайпасы алун Темуршин (Шыңғыс ханның шын аты) - Темучин, орыс елі атауы олосы, люся, лаумоза, налосзо (жүнді адам немесе қар адамы аудармасында) берілсе, ал ірі мемлекеттер мен қалалар атаулары да үлкен өзгерістермен таңбаланған. Мысалы, Индия - Шенди, Месопотамия - Тяогжи, Рим - Лигань, Бұқара - Ань, Ташкент - Ши формасында берілген [2,161].
Тарихи мәліметтер қазіргі Қазақстан территориясындағы Балқаш көлінің солт.-де III-IV ғғ. ғұн (күн) мемлекетінің өмір сүргенін айтады. Оларды қытайлар Юэбань, Се-Яньто деп атаған [3,43]. Кейбір еңбектерде бұл өлке Сарматтар жері, Сар ир, Половецтер, Дешті Қыпшақ және т.б. атауларымен де атала береді. Осындағы Сар ир, атауы қытай жылнамасында Се-Яньто формасында берілген. Түбір сар, сары сөзінің се формасына көшуін қытай тіліндегі р дыбысының сөз ортасында ұшыраспауынан деп білеміз (түрік - түкю, аргу - алун). Сар-ир (сары жер, сары алқап) атауы Шыңғысхан өмірін зерттеуші Мишель Хоанг еңбегінде Ciraka er формасында ұшыраса [4,49]. Көне Римдіктер оларды Сарматтар деп атаса, славяндар половцы деп атаған. Қазіргі еңбектерде половец, половцы атаулары құба, құбашақ, қыпшақ мағынасында қолданылып жүр. Қазақ тіліндегі құба жон атауының мағынасы да сары алқап, сары дала ұғымынан алшақ кетпейді. Көне түркі жазба ескерткіштері мұраларында Орталық Қазақстан топонимдеріне қатысты тек Ертіс өзені (Эртіш сувы) атауы ғана ұшырасты [5,122]. ІХ-Х ғасырларда Орта Азия Қазақстан жерін картаға түсіруде араб географтары көп еңбек сіңірген. Олардың ішінде Орталық Қазақстан топонимдеріне қатысы бар еңбектің бірі - Х ғасырдағы Ал Идрисидің Китаб-Роджері мен Сурат ал-Ард атты картасы [6]. Академик Ә.Марғұлан бұл еңбектегі мәліметтерді Сарысу, Торғай өзендері мен Ұлытау өңірлеріне байланысы бар деп атап көрсеткен [7]. Ал Идриси аталған еңбегінде Хорезм көлі (Арал теңізі), Тараз қаласы (Жамбыл обл. орталығы) Шаш өзені (Сырдария) атауларына тоқтала келіп, осы елді мекендердің солт.-шығысында оғыздар мекендегенін, оларды Гарбиан, Даранда, Бадагах, Дарку, Нуджах, Хиам, Дахлан, Джаджан атты қалалары болғандығына тоқталған. Оның көрсетуі бойынша бұл қалалар Руза, Магра өзендері мен Горгуз көлі жағалауларына және Музгар, Ортаг, Казтаг, Аскарун таулары бойына орналасқан. ХІІ ғасырлық иран тарихшысы Рашид ад-Дин еңбектерінде де оғыз қағандарының мекендері Ортағ, Қазтағ атты таулы өңірлерде болғандығы және сол жерде Инандж атты қала бар екендігі, қыста Борсун, Какья, Каркорун деген желерді қыстайтыны айтылады [8,80-81]. Бұл топонимдік деректер Әбілғазы Бахардурхан шежіресінде де ұшырасады. Ол оғыздар туралы айта келіп, Қара хан атасынан соң патша болды. Ертағы мен Кертағы тауларын жайлады, қыста Қарақұм мен Сырдың жағасын қыстар еді деп жазған [9,15]. Осы өңірдің ежелгі қоныстары туралы орта ғасырлық араб географтары мен жазушылары Инб-әл Варди, Ибн-Сайд, Ибн-Ийаса т.б. да мәліметтер қалдырған [10,98-108]. Орталық Қазақстанның көне қала орындарын зерттеуші ғалым, археолог Ж.Е.Смайловтың пайымдауынша, жоғарыдағы атаулардың дені Орталық Қазақстан жерінде ұшырасады. Атап айтқанда, Руза қазіргі Сарысу өзені, Магра - Кенгір өзені, Горгуз - Теңіз көлі; Аскарун-Бұғылы, Музгар - Ұлытау, Ортағ - Ортау, Кертаг - Қызылтау таулары. Және де автор В.Г.Тингаузен зерттеулеріне сүйене отырып, Руза (Сарысу) өзенінің XIV ғасырда Сарыгузен аталғаны туралы да мәлімет береді [11,5-11]. Расында да, Ал Идриси мен Рашид ад-Дин еңбектеріне талдау жасаған С.Г.Агаджанов, К.Миллер пікірлеріне қарағанда, Ж.Е.Смайловтың пайымдаулары көңілге қонымды. Автордың ұтымды пікірлер айтуына оның орта ғасырлық ғалымдар атап көрсеткен қалалар мен жер-су атауларын, олардың ара қашықтығы мен қай ендікте жатқандығын жақсы меңгергендігі ғана емес, сонымен қатар оның аталған өлкенің жер бедерін жақсы білгендігінде деп таныдық. Және де Ж.Е.Смайлов дәлелдері Ә.Х.Марғұлан тұжырымдарымен сәйкес келіп отырады. Соңғы автор да Ортог, Кертаг оронимдерін Орталық Қазақстандағы Ортау мен Қызылтау деп атап көрсеткен [7,11-12]. Бұл ойды археолог-тарихшы ғалым Жамбыл Омари да қостайды. Осы аты аталған ғалымдар еңбектеріндегі ой қорытуларына сүйене отырып, біз орта ғасырда Орталық Қазақстанда болған (Ал Идриси еңбегінде) қалалардың орналасу ретін төмендегіше топтастырдық. Нузхат ал-Муштакта (Ал Идриси) Хиам қаласы Магра өзенінің (Кеңгір) жоғарғы сағасында орналасқан делінеді. Ал Ж.Смайлов оны Басқамыр кешенімен байланысты қарастырады. Басқамыр қазіргі Жезқазған қаласының солт.-бат.-да, Жезді өзенінің сол жағалауында орналасқан. Джаджан қаласы Руза (қазіргі Сарысу) өзенінің оң жағалауында, атақты Бетпақдаламен шектес алқапта болған. Нуджах, Бадагах қазіргі Ұлытау тауының үстінде саланған [11,12-13]. Бұл қалалардың ескі орны қазіргі кезеңде Нөгербек дарасы және Хан Ордасы деп аталынып жүр. Осы екі қорғанның ортасынан Жетіқыз өзені ағап шығады. Даранда атты қала қазіргі Арғанатты тауында болған. Жалпы Сырдария бойынан созылған көне қалалар тізбегі қазіргі Ұлытау, Арғанаты таулары мен Кеңгір, Сарысу өзендері бойларына орналасқандай. Әрі бұл топонимдер орта ғасырлық жазбаларда Россия тарапынан жарық көрген көне карталар мен түрлі басылымдарда (ХІХ ғ. Соңына дейінгі) әр түрлі атаулармен беріліп отырады. Мысалы, қазіргі Ұлытау оронимі ХІІІ ғ. дейін Музгар, Кендыр-Таг деп аталса [12,44], ХVII ғасырда ғана Улутов формасында беріліп, Кендірлік өзені осы таудан басталады делінген [13,95]. Яғни 1627 ж. Иван IV заманда жарық көрген Книга Большому Чертежу деп аталатын еңбектен кейінгі басылымдардың бәрінде де Ұлытау оронимі Улутов, Улутағ, Улутау түрінде беріліп отырған, яғни қазіргі Ұлытау формасынан алшақ кетпейді. Оронимнің Ұлытау аталуына таудың биіктігіне қарағанда, оның орналасу реті мен баурайларының орман-тоғайлы, үлкенді-кішілі бұлақ, өзен-көлді болып келуінің қатысы бардай. Себебі Бетпақдала шөлінен өте көп қиындықпен өткен жолаушы немесе көктемгі көш жолындағы халыққа алдынан ұшырасқан саялы, сулы тау шынында да жер жұмағы, әулиелі немесе ұлы деп атап отырған. Әрине, Ұлытаудың халқымыздың ел, мемлекет болып қалыптасуына арналған, үш жүздің басын құраудағы саяси орын болғандығын да жоққа шығарудан аулақпыз.
Орталық Қазақстанға тән атаулары VIII-IX ғғ. өмір сүрген Қарақожаұлы Қорқыт Атаның еңбектерінен де көреміз. Жалпы Қорқыт Ата дәуірі мен оның шығармаларындағы деректерді Х.Көроғлы мен Ә.Марғұлан оғыз дәуірімен бірлікте қарастырады. Х.Көроғлы Қорқыт Ата кітабында айтылатын Қазылық тауы [14,25] мен қырғыздардың Манас жырындағы Қазылық тауын көне оғыздар мекені десе [15,132], академик Ә.Марғұлан да осы сарындас пікір айту барысында Қорқыт эпосында ұшырасатын Өгізтау (Атасу бойында), Арқу (Арқа) белі, Ортағ қыры Ортау, Көкше теңіз (Балқаш көлінің ескі атауы), Қазылық тауы топонимерінің қазіргі Орталық Қазақстанда ұшырасатынын айтқан. Ә.Марғұлан Ежелгі жыр-аңыздар атты кітабында Қарқаралының күншығысында, Семейдің күнбатысында тұратын биік тауларды (Кент, Мыржық, Аыралы, Дегелең) ерте заманда қарлықтардың қоныстанған қытай деректерінде ұшырасатынын жазып, кейбір ғалымдардың Қарлықты Қазылық деп атауының негізі де сонда жатыр деген ой айтқан [16,172]. Бұл жай түркі тілдеріндегі рз дыбыстардың сәйкестігінен де хабар береді. Қазылық Манас жырында да жолығып отырады. В.В.Радлов Қазылық тауы Қазақстан жерінде екенің ашық көрсеткен [17,36]. Қорқыт ата кітабында да Қазылық Қожа және Қазылық қара ат (тұлпар) атаулары ұшырасады [14,102-104]. Қорыта келсек, Қорқыт эпосында Қазылық тауы қазіргі Қаракесек руы мекендеген Қарқаралы тауларының жиынтық атауы. Қазылық (Үш Қазылық, Бес Қазылық, Он екі Қазылық) таулары қаракесек елінің көне атауы, қарлық туралы мәліметтердің тың көзі. Яғни олар туралы деректердің тың көзі Қорқыт Ата кітабы болып табылады [18,165]. Алайда Орталық Қазақстанның көне көз қариялары болмаса бұл тауларды қазір ешкім де Қазылық таулары деп атамайды. Біздіңше, бұл атаулардың ұмытылуына бұрынғы көш жолдарының отырықшылыққа байланысты сирек қолданылмауынан әсері болғандай. Ол атаулар соңғы рет Бұқар Жырау өлеңдерінде ұшырасады:
Он екі Қазылық, Ой Түндік
Шауып шықтым белеңге,
Тау суындай сарқырап
Әскерің жатыр өреңде.
Аталаған еңбектегі Қазылық Қожа, Қазылық қара ат (тұлпар) атаулары, біздіңше, тікерей Қазылық орониміне сәйкес аталаған. Себебі түркі халықтарында жаңа ғасырға дейінгі дәуірлерде белгілі болған қоғам қайраткерлері мен ғалымдардың аттарын кіндік қаны тамған жер атауларымен қоса атап отырған. Махмұд Қашқари ХІ ғасыр, Қашқар қаласында туғандықтан, сол секілді Қожа Ахмет Яссауи - ХІ-ХІІ ғасырлар, Сүлеймен Бақырғани - ХІІ ғасыр және т.б. Осыған қарағанда, Қазылық Қожа атауы оның Қазылық жерінен шыққанын білдіретіндей. Антропонимнің екінші сыңары Қожа атауы ІХ ғасырдан Орта Азия мен қазіргі Қазақстан жеріне ислам дінінің орнай бастауынан хабар бермек. Қазылық Қара ат зоонимі туралы да осындай ой айтуға болады. Себебі күні бүгінге дейін қазақтар қатты қадірлейтін жылқы малын шыққан жеріне қарай Түрікмен текежәуміті, Араб ахалтекесі, Қазақтың қарабайыры, монғол жабысы т.б. деп атау ұшырасады. Әрі академик Ә.Марғұлан Манас батырдың Аққұла тұлпарының мекенінің Бегазы (Қазылықтың бірі) тауына қатысы бар деп дерек береді: Ақтоғай, Тоқырауын қазақтарының қария сөзі бойынша Ер Манас Ер Көкшенің баласы-мыс. Оның Аққұла атының жайылған жері Бегазы тауының бөктері. Аққұла күндіз Бегазы тауының іргесінде жайылып, түнге қарсы үстіне шығып, Тас-Ақырдан шөп жейтін болған-мыс. Қазақтардың айтуынша Аққұла шөп жеген Тас-Ақыр, оның су ішкен Тас қазаны Бегазы тауының басында әлі күнге сақталған. Сол жерде тұлпар аттың тұяғының таңбасы бар, оны қазақтар Манастың Аққұласының тұяғынан түскен таңба деп дәріптейді [16,87] Қорқыт ата шығармасында сөз болатын кейіпкердің бірі - Домрул, ол жақсы жігіт жанын бермеу үшін жаналғыш Әзірейілмен соғысады. Осы Домрул, яғни, Домбауыл кесенесі қазіргі кезеңде кеңгір өзенінің бойында тұр, мемлекеттік қорғауға алынған. Жалпақ қалақ тастардан бірыңғай етіп өрілген күмбез VІІ-VІІІ ғғ. Тән делініп жүр. Ш.Уәлиханов ескерткіштерінде осы Домрул-Домбауылдың асқан күйші, қобызшы болғандығы айтылады. Қазіргі Ұлытаудың батыс бөлігінде сарын шоқысы деп аталатын жер бар, ол кезінде Домбауылдың сарын шығаратын жері болған. Осы секілді Қорқыт Ата атымен байланысты аталатын топонимдер Сырдария мен Торғай өлкесінде де көп ұшырасады. Мысалы, Қорқыт көлі, Қорқыт суы, Қорқыт кесенесі т.б. Астана қаласының солтүстігіндегі Домбыралы-Моншақты оронимі - ерте дәуірде Қорқыт Атаның моншақ теріп, қобызын өрнектеген жері. Осы жерде домбырасы қалып қоюына байланысты Домбыралы-Моншақты аталып кеткен.
Орталық Қазақстанның Ұлытау өңірінде Шыңғыс хан мен оның ұрпақтары Жошы хан және т.б. талай рет ту тігіп, хан ордалары мен түрлі қорғандар тұрғызуға себепкер болған. Ж.Е.Смайылов орта ғасырлық жазба деректер авторлары пікірлеріне сүйене отырып, ХІІІ-ХІV ғғ. Қазіргі Ұлытау жерінде Орда-Базар, Белен Ана, Болған Ана, Сарайлы, Тұрайлы, Сарай, Жошы Ордасы, Шот Қара және т.б. қалашықтар мен қорғандардың болғандығын айтады. Бұл пікірді Б.А.Ахмедов, В.П.Юдин, Ә.Х.Марғұлан да растайды [11,21]. Бұл атаулар құрамындағы Орда орта ғасырда көшпелі орталық немесе астана ұғымында қолданылса, базар сауда орталығы мағынасын білдірген. Яғни Ордабазар көшпелі түріктердің көшпелі астанасы, сауда орны қызметінде қолданылып жүріп, кейін қорған, астана, қала атауына айналғандай. Бұл қала Ахмет ханның ұлысы ретінде ХV ғасырға дейін өмір сүрген [22,52]. Оның орны қазіргі Жезқазған қаласының солтүстік шығысына қарай 45 км жердегі Кеңгір өзені жағасында. Сарайлы, Тұрайлы қалаларының Жошы хан мазары маңында, Кеңгір өзені бойында болғандығы туралы тарихи деректерді жоққа шығара отырып, Ж.Е.Смайылов бұл қалалардың орны Жезді өзені бойындағы Аяққамыр кешенінің жанында деп көрсетеді [11,22]. Көне жазбалардағы дерек көздеріне Жошы хан атауларымен алаша хан есімі де қатар айтылады [23,17]. Ә.Баһадүр шежіресінде Алашадан татар мен монғол елі тарайды [9,13]. Рашид ад-дин Алашаны Нұх пайғамбардан таратады. Яғни жер әлемін Нұхтың Хам, Сам, Яфет атты ұлдарына бөліп береді. Ал түріктер Яфетті Абдулджа (Алаша) деп атап кеткен, әрі өздерінің түп бабасы Алаша деп таниды. Алаша хан көшпелі болған, оның жазғы жайлауы Ортау мен Қазтауы, сол жақта Инаншы деген қала да бар. Алаша ханның қысқы қонысы да сол маңда - Борсық, Қақиян, Қарақұм жерінде [8,81-82]. Міне, осы деректерде сөз болатын Алаша хан мазары Рашид ад-дин еңбегінде сөз болатын ортау мен Қазтауынан аса алыс емес, Орталық Қазақстанның Ұлытау ауданы жерінде. Ескерткіштің жалпы көлемі 9,73х11,9 м. Биіктігі 10 м. Ескерткіш қазір мемлекет тарапынан қорғауға алынған. Ал Алаша ханның қай мезгілде өмір сүргендігі туралы пікірлер әр текті. Ғ.Мұсабаев - Іле өзені бойынан табылған тастағы жазуға сүйеніп, Алашты ғұн дәуірі немесе б.з.б. ІV ғасырға тән деген болжам айтса,[24,27], А.Сейдімбеков Алаш пен Алаша ханды екі тарихи тұлға ретінде қарастырып, мазарға қатысты Алаша хан тарихын әрі қойғанда VІ-VІІ ғғ. Оғыз ортасынан, бері қойғанда Х-ХІ ғғ. Қарахан заманынан, тіпті, ХІІ-ХІІІ ғғ. Шыңғысхан дәуірінен іздеу қажет дей отырып, мазардың ХІ-ХІІ ғғ. Салынғанына тоқталады. Алаша хан мазарының иесі Алаша хан туралы шежіре, аңыздар ХVІІІ-ХХ ғғ. Арасында қазақ даласында болған орыс тілді зерттеушілер еңбектерінен де мол көрініс береді. Мәселен, ХVІІІ ғасырда Петербург ҒА-ның мүшесі Г.Ф.Миллер Алаша хан есімінің 1489-1508 жылдардағы дипломатиялық жазбаларда жиі ұшырасатынын айтса, [25,163-250], ХІХ ғасырда зерттеуші Н.И.Красовский үш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.