Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру
Тақырыбы: Болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Біздің мемлекетіміздің жастары оқуға, жаңа заманға сай ғылым - білімді игеруге, жаңа машықтар алуға, ғылым мен технологияны күнделікті өмірде шебер пайдалануға міндетті [1].
Зaмaнaуи бiлiм бepу, әлeмнiң жeтeкшi мeмлeкeттepiнiң бәceкeгe қaбiлeттi тaлaптapынa жәнe нәтижеге бағытталған білім беру моделіне cәйкec құрылуын басшылыққа алынуда. 2020 жылдың 1 қыркүйегіндегі мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Қазақстан халқына Жолдауында: Ғылым саласындағы ахуал ерекше назар аударуды талап етеді. Біз ғылымсыз еліміздің дамуын қамтамасыз ете алмаймыз. Отандық ғылым жүйесі қаншалықты сапалы әрі тиімді? Үкімет аталған мәселені ғылыми зерттеулердің деңгейін көтеру және оларды тәжірибеде қолдану тұрғысынан қарастырғаны жөн,- деген ұсынысы біз зерттеуге кіріскен ғылыми жұмысқа нық бастама. Бұл бастаманы жүзеге асыруға бағытталған бәсекеге қабілетті білім беру жүйесін ұсына алатын, жоғары білікті мамандарға деген қажеттілік артуда. Осы және басқада бірқатар басты мемлекеттік құжаттарда жүктелген міндеттер іске асырылу үшін, aғымдaғы зaмaнaуи бiлiм бepу, әлeмнiң жeтeкшi мeмлeкeттepiнiң бәceкeгe қaбiлeттi тaлaптapынa жәнe нәтижеге бағытталған білім моделінің cтpaтeгиялық дaмыту жоспарына cәйкec құрылуы қaжeттілігі өзекті болмақ [2].
Осыған орай, әлeмдiк бiлiм бepу кeңicтiгiндe тек ақпарат жиынтығын меңгертумен шектелмей, іс-әрекетін өздігінен тиімді ұйымдастыра отырып, шығармашылық бағыт ұстанатын, күнделікті өзгерістерге тeз бeйiмдeлeтiн, жaнжaқты интeгpaциялық бiлiмгe құмap, өз бeтiмeн кpeaтивтi ic-әpeкeттep жacaй aлaтын, шығармашыл, дара болмысын таныта алатын, өндіріс пен білім, ғылымды дамытудың стратегиясын жоспарлап жастарды нақты бір кәсіпке баулитын, зерттеушілік функцияны атқаратын болашақ кәсіптік оқыту педагогтарын даярлау көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Демек, жоғары оқу орнындарында болашақ педагогтарды даярлау үшін мынандай талаптардың маңызы арта түсуде: тұлғалық, үнемі өз білімін жетілдіріп отыруға деген құлшыныс, креативтілік, қабілеттілік, ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыруы, жаңа білім алу, болашақты болжай білуі. Әлбетте, бұл проблеманы бүгінгі заман проблемасы деп қарауға болмайды. Осы мәселенің кейбір бағыттары бойынша айналысқан ғалымдар да жоқ емес.
Қазақ халық ойшылдары Әбу Насыр әл-Фараби [3], Ж. Баласағұни [4], Қ.А.Ясауи [5], Ы.Алтынсарин [6], А.Құнанбайұлы [7], Мәшһүр-Жүсіп Көпеев [8] еңбектерінде жастарды білімге, ізденуге, ғылымға бет бұру мәселесіне назар аударады және Ш.Құдайбердиев [9], А.Байтұрсынов [10], Ж.Аймауытов [11], М.Жұмабаев [12] және т.б. еңбектерінде жастарды ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру, ойлау өнерін шарықтау шегіне жеткізу тұрғысында қарастырған. Студенттердің ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың психологиялықпедагогикалық проблемалары бойынша В.И.Андреев [13], Ю.К.Бабанский [14], 7 В.В.Давыдов [15], С.И.Архангельский [16] және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Студенттердің ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың ерекшеліктері, формалары және педагогтар мен студенттердің ынтымақты жұмыс істеу түрлері бойынша Н.В.Сычкова [17], Л.И.Аксенов [18], Б.И.Сазонов [19] және т.б.; студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарының әлеуметтік функциялары және студенттердің зерттеу қызметінің кешенді жоспарлау тәжірибесі бойынша Л.Г.Квиткина [20] және т.б.; студенттердің ғылыми-зерттеу қызметі мен оқу үдерісінің педагогикалық талаптарға сай өзара байланысы бойынша В.Н.Намазов [21] және т.б.); студенттерді оқыту үдерісі барысында зерттеушілік біліктілігін қалыптастыру проблемалары П.Ю.Романова [22] және т.б болашақ маманның ғылыми-зерттеу мәдениетін дамыту мәселелерін қарастырған.
Соңғы жылдары университеттік білім беру жүйесінде ғылыми-зерттеу дағдыларын қалыптастыру мәселесін Ph.D дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияларында А.С.Мизимбаева [37]; бастауыш сынып мұғалімдерінің зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру А.Д.Сыздықбаева [38] және т.б.; болашақ әлеуметтік педагогтардың зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру А.К. Жексенбинова [39] зерттеген.
Болашақ кәсіптік оқыту педагог-мамандарын даярлау мәселелерін қарастырған ғалымдар И.Б.Сихимбаев [40], Б.Т.Кенжебеков [41], К.Өстеміров [42], С.А.Жолдасбекова [43] С.Қоқанбаев [44], А.Б.Саипов [45], Г.Т. Мусабекова [46], Ю.Н.Камалов [47], Т.Ш.Маханов [48], Г.А.Бакирова [49] және т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.
Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу жасап, талдау нәтижесінде қарастырылған еңбектер болашақ педагогтарды даярлауда айтарлықтай үлес қосады, дегенмен, болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығынн қалыптастыру мәселесінің толық зерттелмегендігі айқындалды. Атап айтсақ, болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыруға бағытталған ұйымдастырушылық педагогикалық жағдайды анықтау, болашақ педагогтардың зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру деңгейін анықтауға арналған диагностикалық бағалау құралдарын әзірлеу;
Айтылған проблеманы шешу үшін қазіргі кезде жоғары оқу орнында болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығының негізін салалық, психологиялықпедагогикалық және өндірістік-технологиялық дайындық құрайды. Сонымен қатар, заманауи өндіріс пен қоғам дамуының инновациялық заңдылықтары мен тенденциясының әсері, әрбір салалық педагогтардың ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың қажеттілігі бүгінде өзекті мәселе болып отыр. Сондықтан, болашақ педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру құралдары, механизмдері, технологиясын ұсыну, болашақ мамандарды кәсіби-педагогикалық тұрғыда даярлаудың мәнін ғылыми тұрғыда қайта ойластыруды қажет етеді.
Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып бізге, бүгінгі қоғам сұранысы, ғылым мен практика арасында келесі қарама-қайшылықтар анықталды: - зерттеушілік функциясы қалыптасқан педагогтарына қоғам сұранысының қажеттілігі және бітіруші кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясының жеткілікті деңгейде қалыптаспауы арасында; - болашақ педагогтардың ғылыми-зерттеушілік функциясын қалыптастырудың жоғары білім беру үдерісіндегі маңыздылығы және табысты кәсіби әрекетке қажетті зерттеушілік функцияның кәсіби құндылық екендігін толық негізделмеуі арасында; - болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру қажеттілігін педагогикалық қауымның мойындауы мен оның ғылыми-педагогикалық негіздерінің жеткіліксіз зерттелуі және әдістемелік жүйенің жеткілікті деңгейде жасалмауы арасында байқалды. Көрсетілген қарама-қайшылықтар зерттеу мәселесін анықтап, тақырыпты: Болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру үдерісін теориялық тұрғыда негіздеу және әдістемелік жүйенің тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: Болашақ кәсіптік оқыту педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжам: егер жоғары оқу орнында болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың ғылымитеориялық негіздері айқындалса, оның ұғымдық жүйесі ғылыми тұрғыда сұрыпталса, қоғамның сұранымына сай болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделі мен педагогикалық шарттары анықталса, әрі оқу-әдістемелік кешенімен қамтамасыздандырылып, әдістемелік жүйесі арқылы жүзеге асырылса, онда 9 болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясы қалыптасады, өйткені бұл оларға орта кәсіптік білім беру жүйесіндегі білімгерлерді зерттеушілік іс-әрекет пен шығармашылыққа баулуға септігін тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
1) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық-теориялық негіздерін айқындау.
2) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау.
3) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын ұсыну.
4) ЖОО оқу-тәрбие үдерісінде болашақ педагогтардың зерттеушілік іс-әрекетін даярлауды қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жолмен тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Орта кәсіптік білім беру жүйесінде білімгерлердің ғылыми зерттеушілік функциясын қалыптастыру және шығармашылық іс-әрекетке баулитын, бәсекеге қабілетті зерттеушілік функциясы қалыптасқан кәсіптік оқыту педагогын даярлау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде зерттеудің әдіснамалық ұстанымдары, философиялық тұрғыда адамның танымдық қызметінің мәні туралы қағидалары, білім беру үдерістері мен жүйелерін құру теориясы туралы ережелері, болашақ педагогтардың зерттеушілік функциясын қалыптастыруға ықпал ететін психологиялық-педагогикалық, философиялық тұжырымдары мен ұстанымдары болып табылады.
Зерттеу көздері ретінде философиялық, әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер; Қазақстан Республикасы Конституциясы; Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңдары; Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті орта білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары; Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары; Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы; Қазақстан және ТМД елдерінің ғылыми-педагогикалық басылымдары; оқу бағдарламалары, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдары; 12 жылдық білім беру туралы құжаттар мен жарық көрген ғылыми-педагогикалық және әдістемелік еңбектері алынды.
Зерттеу әдістері: - теориялық әдістер (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттер, диссертациялар, мерзімдік ғылыми басылымдар, зерттеу мәселесі бойынша нормативті-құқықтық құжаттарды оқу және зерделеу, талдау, сараптау, салыстыру, үлгілендіру); - эмпирикалық әдістер (мақсатты бағдарланған бақылау, сауалнама, сұрақжауап, тестілеу, таңдаулы сынамалы диагностикалық зерттеулер, эксперименттің анықтаушы, қалыптастырушы, бақылаушы түрлері, психологиялық-педагогикалық диагностикалық әдістер, мәліметтерді 10 математикалық-статистикалық өңдеу, мониториг жасау).
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Зерттеу төмендегідей кезеңдерден тұрды: Бірінші кезеңде (2020-2021) зерттеліп отырған мәселе бойынша материалдар жинақталды; болашақ мұғалімдердің бағалау құзыреттілігінің бастапқы жағдайы, мәселенің түйінді сөздері айқындалды; зерттеудің ғылыми аппараты анықталды. Зерттеу мақсатына орай тәжірибелік - педагогикалық жұмыс мазмұны және әдістемесі дайындалып, алғашқы анықтау эксперименті жүргізілді.
Екінші кезеңде (2021-2022) қалыптастырудың әлеуметтік - педагогикалық алғышарттары және тарихи - педагогикалық кезеңдері, әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеліп отырған мәселенің ғылымда зерттелу жайы зерделенді. Болашақ мұғалімдердің бағалау құзыреттілігін қалыптастырудағы жоғары оқу орнының мүмкіндіктері мен осы сапаны қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік жүйесінің мазмұны анықталды.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-сараптамалық жұмыс М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеттерінде өткізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық-теориялық негіздері айқындалды.
2) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалды.
3) ЖОО болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
4) Оқу-тәрбие үдерісінде болашақ педагогтардың зерттеушілік құзыретттілігін қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалды және ол тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерілді.
Практикалық мәні: Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыруға арналған болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру бойынша әдістемелік жүйесі жасалып, тәжірибеге енгізілді; - Зерттеу нәтижелері болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру үлкен мәнге ие және ЖОО-да болашақ құзыретті маман даярлау теориясы мен тәжірибесіне белгілі бір үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін жоғары және орта арнаулы оқу орындарының болашақ педагог мұғалімдер дайындайтын факультеттері мен бөлімдерінде, мектептерде, педагог кадрлар біліктілігін арттыру жүйесінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі теориялық- әдіснамалық және практикалық тұрғыда дәлелденуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеу мақсатына, міндеттеріне, нысанасына, пәніне сәйкес кешенді әдістердің логикалық тұрғыда қолданылуымен, теориялық тұжырымдаманың нәтижелілігімен, тәжірибелік-педагогикалық жұмыс бағдарламасының зерттеу мақсатына сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы нәтижелердің қорытындылануымен, олардың тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар арқылы тексерілуімен және практикаға ендірілуімен қамтамасыз етілген.
Жұмыстың негізгі материалдарын жариялау. Зерттеу жұмысының негізгі қағидалары мен нәтижелері ғылыми мақалалар түрінде халықаралық ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары жинақтарында: Жаһандану заманындағы гуманитарлық ғылым: ізденістер мен шешімдер атты ҚР Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция. М.Әуезов атындағы ОҚУ (2021), ОҚМПИ (2020) 2 мақала жарық көрді.
Диссертация құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, зерттеу көздері, әдіснамалық, теориялық негіздері, кезеңдері, базасы туралы сипаттама беріліп, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні, практикалық мәні, қорғауға ұсынылған қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, тәжірибеге енгізілуі қарастырылды.
Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші тарауда болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері, психологиялық-педагогикалық аспектілері мен ерекшеліктері және ЖОО студенттерінің зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделі, көрсеткіштері мен өлшемдері қарастырылды.
Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмысы атты екінші тарауда болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың педагогикалық шарттары, диагностикасы, болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдістемелік жүйесі қарастырылып, оны эксперименттік-тәжірибеден өткізудің қорытындысы ашып көрсетілді.
Қорытындыда: зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары түйінделді, эксперименттік іс-тәжірибелер негізінде болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыруды жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану туралы ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
1 БОЛАШАҚ КӘСІПТІК ОҚЫТУ ПЕДАГОГТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ФУНКЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері
Жоғары оқу орындарындағы оқу үдерісі өте күрделі құрылым екендігі белгілі. Бір ғана аспектіні - болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын алып қарастырайық. Оқу үдерісі әдіснамалық негіздерге сүйенетін болғандықтан, оқытудың ұстанымдары (қағидалары), теориялық негіздері, әдіс-тәсілдері мен ережелері белгілі жүйеге бағындырылады. Болашақ педагогтардың зерттеушілік функциясын қалыптастыруды ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде қарастырсақ, алдымен ғылым сөзінің мәнін айқындауға тура келеді.
Ғылым - адамдардың арнайы іс-әрекеттері нәтижесінде табиғат пен қоғамның, сондай-ақ ойлаудың объективті заңдылықтарының үздіксіз дамып отыру жүйесі жөніндегі ізденістер. Сондықтан ғылымның негізі ізденіс, яғни жинпақталатын білім болып есептеледі деген ойды айтады Д.Пошаев. Сонымен қатар, ғылымның логикалық құрылымы: іргелі ғылым немесе жалпы қағиданың (теорияның) жағдайы; заңдар; негізігі ұғымдар; қағидасы (теориясы); мұраты (идеясы) болуы керек дейді [50]. Әлдебір теорияның, ілімнің негізгі, бастапқы жағдайы қағида деп түсіндіріледі. Білім беру саласын зерттеушілер білім беру үдерісіне белсене араласады. Мәселен, зерттеуші адам білім беру мен оқытуды өзі жүзеге асрып, күнделікті тәжірибелерін, мүмкіндіктері мен жетістіктерін тереңдеткісі, жетілдіргісі келетін мұғалім болуы мүмкін мұндай зерттеулерді ғылыми-педагогикалық зерттеулер деуге болады. ... Принг әлеуметтік ғылымдарға негізделген білім беруге де қатысты бар зерттеулер, білім берумен тығыз байланысты, ол ғылымдар арқылы жинақталған білімдер негізіне бағытталған зерттеудің айырмашылығын анықтады. Яғни түрлі дәстүрлер мен мақсаттарды көздеген білім берушілік немесе ғылыми-педагогикалы деп атауға болатын зерттеулер бар [51]. Ғылыми-танымдық іс-әрекеттердің түзілу қағидалары, формалары мен әдістері жөніндегі білімді әдіснама деп айтамыз. Педагогикалық зерттеу әдіснамасы - жаңа педагогикалық білімді қалыптастыру үдерісі әрі білімгерді оқыту, тәрбиелеу мен дамытудың объективті заңдылықтарын ашуға бағытталған танымдық іс-әрекет болып танылады. Яғни, белгілі бір мәселені зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері тиісті әдіснамалық тәсілдердің жиынтығы. Философиялық тұрғыда ұстаным көзқарастың мәні, әдістер мен принциптердің жиынтығын қамтиды. Ұстаным әдіске қарағанда бай, құрылымы жағынан күрделі, мазмұны жағынан көп қырлы, жетекші идея мен принципті көрсетеді. Педагогикалық оқыту кезіндегі ұстанымға жүгінер болсақ, құбылыстар мен үдерістер келесі жағдайлардан туындайды: а) педагогикалық құбылыстар мен үдерістер күрделі, көп қабатты құрылымға ие; б) педагогикалық фактілер мен құбылыстарға көптеген факторлар мен жағдайлар әсер етеді; в) жеке тұлғаның дамуы жүретін білім беру кеңістігінде нақты шекаралары жоқ; г) педагогикалық үдерістің жұмыс істеуі, оны басқару бір уақытта бірнеше заңдар мен принциптер негізінде жүзеге асырылады; д) педагогикалық үдеріс тұтас жүйе ретінде әрекет етеді және интегративті тәсілді талап етеді; е) педагогикалық үдеріс өзінің үздіксіздігі және динамизмімен, кездейсоқ факторлар мен жағдайлардың әсерімен ерекшеленеді, оларды әрдайым қарастыруға да, ескеруге де болмайды; ж) педагогикалық үдеріс көп функциялы, ол бір уақытта тұлғаның зияткерлік, эмоционалды, ерікті және тиімді практикалық саласына әсер етеді. Әдіснамалық ұстаным - зерттеудің принципті әдіснамалық бағдары, зерттеу объектісі қаралатын көзқарас (объектіні айқындау тәсілі), зерттеудің жалпы стратегиясын басқаратын ұғым немесе принцип болып табылады. Үшінші мыңжылдықта өркениетті дамытудың өзіне тән ерекшелігі - индустриялық қоғамнан ақпараттық қоғамға көшу болып табылады. Бұл үдеріс өз кезегінде қоғамдық еңбек құрылымының түбегейлі өзгеруін ғана емес, сонымен қатар кәсіби білім берудің негізгі парадигмаларын қайта құруды да қажет етті.
Зерттеулерде болашақ мұғалімді ғылыми-зерттеу қызметіне дайындау тәжірибесі жинақталған (Э.Д.Днепров, Л.С.Подымова, Н.Д.Никандров, А.Н.КанКалик, А.В.Хуторской және т.б) [52-56]. Кәсіптік-педагогикалық білім беруді зерттеу жұмыстары С.Я.Батышева А.П.Беляева, К.Я.Вазина, Э.Ф.Зеера, М.В.Кузьмина, В.В.Леденев, С.М.Маркова, Ю.Н. Петрова және т.б. [57- 64] еңбектерінде зерделенген. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына Жолдауында [65]: Балалар үйірмесі қызметін қайта қалпына келтірген жөн. Онда жастарымыз қолөнердің және шығармашылықтың бастапқы негіздерімен танысар еді. Балалар үшін қатерлі бүгінгідей аумалы-төкпелі заманда олардың күш-жігері мен қызығушылығын дұрыс арнаға бағыттау аса маңызды,- деп балаларды шығармашылық зерттеу жұмыстарына баулу мәселесіне назар аударады. Осы орайда оқушыларды шығармашылық зерттеу жұмыстарына баулитын педагог кадрлардың шығармашылық әлеуеті мен құзыреттілігі жоғары болу қажет. Үздіксіз білім беруге көшу кәсіптік білім берудің жаңа үрдістерін іске асыру үшін өзге де жағдайлар жасайды және бұл проблеманы айтарлықтай өзектендіреді, бұл ретте кәсіптік білім берудің мәні мен функциялары қайта пайымдалады.
Кәсіптік білім - адамның үздіксіз білім берудің ең маңызды буынының бірі. Қазіргі қоғамдағы кәсіпқойлық феномені бір жағынан көп аспектілікпен, салыстырмалы жан-жақты ғылыми әзірлемелермен сипатталады, ал екінші жағынан, қоғамдық практикада кәсіби білім беру жүйесінде жұмыс істейтін болашақ мамандар кәсіптік оқытудың теориясы мен тәжірибесін жеткілікті меңгермеген, бұл сөзсіз, мамандарды даярлау үдерісіне де әсер етеді. Мұндай тәсіл еліміздің барлық субъектілерінде білікті кадрларды даярлаудың құзыреттілік деңгейі технологиясының мазмұнын әзірлеу үшін тұтас теориялық-әдіснамалық базаны құруды практика саласына қояды. Бұл міндет мамандарды даярлауға және педагогикалық кәсіби білім беру деңгейінде ғылыми негізделген көзқарасты талап етеді. Бірінші кезекте маманның теориялық және практикалық дайындығының нақты тетіктерін құру қажет.
Қазіргі заманғы кәсіби дайындықтың іргетасы, оның практикамен тығыз байланысына бағдарлануында болып отыр. Осыған орай бүгінгі қоғамда кәсіби білім беруге жоғары талаптар қойылады. Мұндай мамандардың айрықша ерекшеліктері жоғары кәсіпқойлық пен құзыреттілік сияқты қасиеттер болып табылады. Қазіргі қоғамдағы кәсібилік феноменінің теориялық аспектілерін терең зерттеудің өзектілігі даусыз факт. Осыған байланысты зерттеу логикасын негіздеуге жеке тұлғаның дамуының үздіксіздігі мен өзара тәуелділігі және оның кәсіпқойлығы туралы философиялық тезистер (Э.Н.Гусинский, А.И.Турчинов, В.Д.Шадриков, Г.П.Щедровицкий және т.б.), сондай-ақ педагогтардың кәсіби құзыреттілігін дамытудың әдіснамалық аспектілеріне арналған мамандардың еңбектері (В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, В.И.Загвязинский, В.В.Краевский және т.б.) ерекше әсер етті. Студенттердің зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру моделін құру үшін ісәрекет теориясы бойынша жұмыстар (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Н.Ф.Талызина, Д.Б.Эльконин және т.б.), іс-әрекет үдерісіне мотивациясы мен қажеттіліктерді қалыптастыру мәселелері (А.Маслоу, Х.Хеккаузен, В.И.Ковалев, В.Д. Шадриков және т.б.) үлкен қызығушылық танытты. Педагог іс-әрекетінің психологиялық құрылымды компоненттері Н.В.Кузьмина әзірлеген үлгіде мұғалім іс-әрекетінің бес функционалдық компонентімен анықталды:
1) гностикалық;
2) жобалық;
3) конструктивтік;
4) ұйымдастырушылық;
5) коммуникативтік [66].
Н.В.Кузьмина аталған компоненттердің мазмұнын ашу болашақ кәсіптік оқыту педагогының зерттеу функциясының мәселелерімен тікелей байланыспайды, бірақ олар мұны педагогикалық өзара әрекеттестікте ескеру қажет деп санайды. В.И.Гинецинский педагогикалық функцияның үлгісін әзірлеуге қызығушылық танытып, ол төрт функционалдық компонентті ұсынады: презентативті, инсентивтік, түзету және диагностикалық [67].
1) Презентативті функция - білімгерлерге материал мазмұнын баяндаудан тұрады. Бұл функцияны таңдау оқытудың нақты түрлерінен абстракцияға негізделген. Ол оқу материалын баяндау фактісіне бағытталған.
2) Инсентивтік функция - білімгерлердің ақпаратты меңгеруге қызығушылығын тудыруы болып табылады. Оны іске асыру сұрақтар қоюмен, жауаптарды бағалаумен байланысты.
3) Түзету функциясы - болашақ педагогтардың өз қызметінің нәтижелерін түзетумен және салыстырумен байланысты.
4) Диагностикалық функция - кері байланысты қамтамасыз етеді. В.И. Гинецинскийдің пікірінше, педагог іс-әрекетінде инсентивтік функцияның басым болуы оның аналитикалық қабілеттері бар және өз қызметінде зерттеу дағдыларын пайдаланатынын көрсетеді. Біз Е.П. Белозерцевтің ұстанымымен келісеміз, мұнда педагогикалық функцияның негізгі компоненттерінің толық типологиясы ұсынылған [68]. Конструктивті, ұйымдастырушылық және коммуникативті функциялармен қатар ол педагогикалық іс-әрекет құрылымындағы ақпараттық, дамытушылық, бағдарлау, ұтқырлық және зерттеу (гностикалық) функцияларды ажыратады. Бірінші орынға барлық оқу-тәрбие жұмысының бастапқы кезеңі ретінде ақпараттық функцияны ұсынады. Ақпараттық функцияны жүзеге асыру оқу материалдарын терең және еркін меңгеруге, оны оқытудың әдістері мен тәсілдерін, сондай-ақ ауызша сөйлеу өнерін, басқа ақпарат көздерін білуге және т.б. негізделген [69].
Дамыту функциясы - оқыту, тәрбиелеу және дамыту бірлігін көрсете отырып, болашақ педагог қызметінің перцептивтік, ақыл-ой, эмоционалдық, ерік және басқа да компоненттерін басқаруды қамтамасыз етеді. Педагогтың дамытушы функциясын жүйелі жүзеге асыруы болашақ мамандарды фактілерді талдауға, қорытуға, жіктеуге және жүйелеуге, себеп-салдарлық байланыстарды белгілеуге, ұғымдарды, санаттарды, заңдылықтарды меңгеруге және оларды саналы түрде пайдалануға үйретеді, тұлғаның идеялық-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Бағдарлау функциясы - болашақ педагогтардың табиғи және әлеуметтік ортадағы құндылықтық бағдарларының мазмұнын анықтайды. Ол қоршаған болмыстың құбылыстары мен үдерістеріне, идеялары мен мінез-құлық себептері және әлеуметтік іс-қимылдарға белсенді қатынасты қалыптастырады. Ұтқырлық функциясы - болашақ педагогтардың білімі мен өмірлік тәжірибесін өзектендіруге бағытталған, олардың бойында танымдық дербестік пен қоғамдық-саяси белсенділікті қалыптастыру үшін педагог қызметінде көрінеді.
Зерттеу (гностикалық) функциясы - педагогтан педагогикалық құбылыстарға ғылыми көзқарасты, гипотеза ұсына білуді, күрделі емес педагогикалық эксперимент жобалауды және жүргізуді, өзінің тәжірибесі мен басқа педагогтардың тәжірибесін талдауды талап етеді, анықтамалық және ғылыми әдебиеттермен жұмыс істеу дағдыларын меңгеруді қарастырады. Гностикалық функцияны жүзеге асыру педагог жұмысына шығармашылық, зерттеу сипат береді. Педагогтың жалпыланған кәсіби біліктерінің құрамына зерттеу әрекеттері мен операциялары кіреді. Дегенмен, тәжірибе мен арнайы зерттеулер көрсеткендей, мұғалімдердің, жоғары педагогикалық білімі бар оқытушылар мен тәрбиешілердің көпшілігі олардың мамандығына, жұмыс өтілі мен жасына қарамастан зерттеу міндеттерінің көпшілігін шешу тәсілдеріне дайын емес. Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының кәсіби даярлау ерекшеліктері, ол көпсалалы (бастауыш және орта кәсіптік білім беру жүйесінде бірнеше өзара байланысты пәндерді оқыту мүмкіндігі), кәсіби мобильділік, ғылыми-зерттеу және ғылыми-әдістемелік қызмет (мамандарды озық даярлау) қамтамасыз етуі тиіс [70].
Кәсіптік оқыту педагогының зерттеушілік функциясы - кәсіптік білім беру сапасын арттыру, кәсіптік-педагогикалық білім беру жүйесін дамыту, ғылымды, өндірісті, әлеуметтік және мәдени саланы дамыту мақсатын көздейді. Зерттеушілік функцияның субъектісі ретінде кәсіптік оқыту педагогы келесі қабілетті игеруі тиіс:
- жаңа білім алу үшін зерттеулер жүргізу қажеттілігін анықтау;
- зерттеу тапсырмаларын қою;
- гипотезаны дамыту;
- зерттеулер жүргізуді жоспарлау;
- зерттеу әрекеттерін орындау;
- бастапқы деректерді талдау және зерттеу нәтижелерін бағалау.
Біз жүргізген оқу жоспарлары мен бағдарламаларының, педагогикалық білім беру ұйымдарының, әдістерінің мақсаттарына, мазмұнына талдау жасау жоғары оқу орындары түлектерінің ғылыми-зерттеушілік функциясының дайындығының төмен болуының басты себебі - оған жеткілікті дайындық жүйесінің жоқтығы туралы айтуға мүмкіндік береді. Білім беру үрдісінде студенттердің ғылыми-зерттеу функциясын қалыптастыруға кәсіптік білім алуға бағыттылығы тек қана жоғары педагогикалық білім беру және оның мазмұны мақсатында көрсетілген, бірақ олардың арасында педагогикалық жүйеге сәйкес арасында байланыс жоқ. Мұндай жүйені құрудың теориялық және әдіснамалық қамтамасыз етілуі әзірленбеген. Қалыптасқан жағдайды өзгерту әр университетте ғылыми-зерттеу функциясын жүзеге асыруға болашақ педагогтардың кәсіби дайындығын қалыптастырудың арнайы жүйесін құруды талап етеді. Бұл күрделі практикалық проблема, оны табысты шешу үшін тиісті ғылыми қамтамасыз ету қажет. Ең алдымен болашақ педагогтардың зерттеушілік функциясын қалыптастыру мақсатын анықтау керек. Қандай да бір функцияға дайын болу дегеніміз - оның субъектісінің функцияларын орындау үшін қажетті қасиеттерге ие болу.
Ғылыми зерттеушілік функциясы - функцияның ерекше түрі және кез-келген ерекше функция ретінде, ол өз субъектісінің сапасына ерекше талаптар қояды. Бұл талаптарды белгілеу үшін бұл функциясының ерекшелігі неде екенін түсіну керек. Психологиялық зерттеулерде (Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин және т.б.) оқу үдерісінде оқытушының педагогикалық іс-әрекетінің келесі өзара байланысты функциялары орын алатындығын көрсетеді: - диагностикалық; - бағдарлы-болжамдық; - конструктивтік-жобалау; - ұйымдастырушылық; - ақпараттық-түсіндіру; - коммуникативті-ынталандырушы; - бағалау; - зерттеу - шығармашылық функциясы. Зерттеуші-шығармашылық функция элементтері әрбір саналы педагогтың жұмысында бар. Оның екі жағы ерекше маңызды. Олардың бірі педагогикалық теорияны өз мәні бойынша қолдану педагогтан белгілі шығармашылықты талап етеді. Себебі, жоғарыда айтылғандай педагогикалық және әдістемелік идеялар типтік оқу-тәрбие жағдайларын бейнелейді. Оқыту мен тәрбиелеудің нақты шарттары әртүрлі кейде ерекше болып келеді. Мысалы, студенттерге деген құрмет пен талап туралы жалпы теориялық ұстанымда нақты тәрбие үдерісінде тәрбиенің заңдылықтары ретінде көптеген әдістемелік модификациялар бар: бір жағдайда студентке жұмыста көмек көрсету маңызды, екіншісімен бірге оның мінез-құлқындағы кемшіліктерді талқылау керек, үшіншісінде оң қылықтарды атап көрсету керек, төртіншісінде жеке пікір немесе ұсыныс жасау, т.б. Айталық, бұл заңдылықты қалай пайдалану керектігін, мұнда қандай тәрбиелік тәсілдерді қолдану жақсырақ екенін ойлап шығару қажет. Ол оқытушының барлық жұмысында орын алады. Оқу орындарындағы қызметтің институционалды аясындағы өзгерістер педагогикалық қызметтің әдіснамалық, семантикалық зерттеу функциясына жүгінуді талап ететіні заңды. Бұл тұрғыда академик В.В. Краевскийдің ғылым - бұл жай ғана білім жүйесі емес, кейде мәлімделгендей, дәлірек айтсақ, білімді игеруге бағытталған іс-әрекет, жұмыс деген пікірі ерекше маңызды [72]. Мемлекеттік оқу орындары мен жеке меншік оқу орындарының білім кеңістігінде зайырлы білім қағидасынан тыс объективті түрде дамудың эзотерикалық жолын таңдаған. Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың тұжырымдамалық ұстанымдарын айқындай отырып, педагогикалық теорияда тұжырымдама (лат.conception-қабылдау) төмендегідей деп есептейміз: 1) қоғам мен табиғат үрдістері мен құбылыстары туралы көзқарастар жүйесі; 2) реформаларды, бағдарламаларды, жобаларды, жоспарларды жүзеге асыру кезіндегі іс-қимыл стратегиясын анықтайтын жетекші тұжырымдама [73].
Біздің ойымызша, педагогикалық ғылымға ең мазмұнды және қолданылатын тұжырым профессор Е.П.Белозерцевтің анықтамасы: тұжырым деп біз жай ғана ойластырылған және әдемі пікірлердің (тұжырымдардың) жиынтығын ғана түсінеміз, ал идеялардың жүйесі мен оларды негіздеу тәсілдері ғылыми зерттеудің нәтижесі болып табылады; ғылыми білімнің нысаны ретінде тұжырымдама әдіснамалық қағидаттар негізінде тұжырымдалады және бірқатар талаптарға сәйкес келеді,- деген пікірін негізге аламыз [68, с. 178]. В.В. Краевский, Л.Ф. Савинова, В.В. Сериков, Д.Б. Пряхин және т.б. ғалымдар жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру кезеңінде педагогтың зерттеушілік функциясын дамыту тұжырымдамасы белгілі бір аумақтағы педагогикалық жүйенің қалыптасқан жағдайын, жинақталған дәстүрлерді және педагогтардың білім беру жүйесінің кадрлық әлеуетінің ерекшеліктерін талдау негізінде құрылуы тиіс деп есептеген. Біздің ойымызша, педагогикалық проблемаларды зерттеудің әдіснамалық ұстанымдары Е.И.Сахарчуктың Білім беру саласындағы мамандарды даярлау сапасын басқару жұмысында толығырақ көрсетілген: акмеологиялық, аксиологиялық, квалиметриялық, құзыреттілік, мәдениеттану, тұлғаға бағытталған, синергетикалық, жүйе, тұтастылық ұстанымдар [74]. Олардың мазмұндық сипаттамалары төменде берілді. Е.И.Сахарчук бойынша педагогикалық зерттеу ұстанымдар: Акмеологиялық ұстаным - адамның ересек сатысындағы дамуын зерделеуді және олардың осы дамудағы шыңдарға қол жеткізуін, тұлға ретінде, іс-әрекет субъектісі ретінде, кәсіби тұлға ретінде зерделеуді болжайды (А.А.Бодалёв, А.А.Деркач, Н.В. Кузьмина); Аксеологиялық ұстаным - адам құндылықтарының табиғатын, өмірдің мәнін, адам қызметінің мақсаттарын зерделеуді болжайды (П.С.Гуревич, Б.С.Гершунский, Е.И. Белозерцев); Квалиметриялық ұстаным - сапалы объектілерді сандық бағалауды болжайды (А.И.Суббето); Құзыреттілік ұстаным - жоғары деңгейдегі білім, іскерлік пен дағдыны игеру кезінде педагогтың кәсіби іс-әрекетке қабілеттілігі тұрғысынан педагогикалық болмыстың объектілерін, үрдістерін, құбылыстарын талдауды болжайды (В.А.Болотов, В.А.Кальпей, В.В.Сериков және т.б) Мәдениеттану ұстаным - білім берудің мәдени ойда жүзеге асырылатын мәдени үдеріс ретінде пайымын болжайды, оның компоненттері адам ойымен толтырылған және өзінің жеке даралығын еркін танытатын, мәдени өзін-өзі дамыту және мәдени құндылықтар әлемінде өзін-өзі анықтау қабілеті бар адамға қызмет етеді (Е.В.Бондаревская, Ш.Таубаева); Тұлғаға бағдарлық ұстаным - студенттің тұлға ретінде қарым-қатынасын оның тұтастығымен, негізгі сипаттамалардың сапалы толуы сияқты өзара әрекеттесуін болжайды (В.В. Сериков, И.С. Якиманская); Синергетикалық ұстаным - қалыптасқан жүйелердің реттелмеген күйден тәртіпке көшу үрдісін зерттеу: бұл бірлескен іс-қимыл, ынтымақтастық үрдісі (C.B. Кульневич); Жүйелік ұстаным - жүйелік ұстаным тұрғысынан кез- келген педагогикалық құбылыс жүйе болып табылады, сондықтан зерттеу жүйе, бүтін, бөлік, элемент, байланыс, құрылым сияқты категорияларды қолдануға негізделеді (И.В.Блауберг, М.Н.Скаткин, Э.Г.Юдина және т.б.); Тұтастылық ұстаным - педагогикалық үдерістің барлық компоненттері тұтас түсінік призмасы арқылы талдануы тиіс, өйткені әрбір компоненттің басты функциясы оның жалпы, тұтастығында (B.C. Ильин, A.M. Саранов, Н.К. Сергеев). Кез-келген нақты зерттеу үшін келтірілген маңызды ұстанымды таңдау үшін тұжырымдамалық синтез жүргізу керек деген В.В. Сериковтың идеясын қолдаймыз. Жүргізілген талдау ұсынылған ұстанымның толық болмауы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Р.И. Атаханов және В.И. Загвязинский өз еңбектерінде зерттеушілердің жиі қолданатын іс-әрекеттік ұстанымының мазмұнды аспектісін қарастырады [75]. Іс-әрекет ұстанымның мәнін анықтауда аталған авторлардың пікірінше, ол адамның белгілі бір өмірлік міндеттерді шешуін қамтамасыз ететін сыртқы әлеммен қарым-қатынасының нақты үдерісін зерттейді. Бұл ретте адам түрлі ісәрекеттердің, соның ішінде психикалық іс-әрекеттердің белгілі бір реттілігін орындайтын өзара іс-қимыл субъектісі ретінде белсенді бастама ретінде әрекет етеді. Психиканың барлық функционалдық мүмкіндіктері енгізілген және жүзеге асырылатын қызметтің міндеттерін шешуге байланысты. Педагогикалық тұжырымдамаларды құру үшін келесі негізгі педагогикалық ұстанымдарды бөліп көрсету қажет: ізгілендіру, сабақтастық пен интегративтілік, таңдау еркіндігі, тұлғаға бағыттылық және құзыреттілік ұстанымы. Ізгілендіру ұстанымы педагогтың жоғары оқу орнынан кейінгі дайындық жүйесі жеке тұлғаның кәсіптік дамуына деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы тиіс дегенді білдіреді. Білім беру жүйесіне адамды жеке тұлға ретінде, оның еркіндік пен теңдікке құқықтарын тану идеясы; әділдік пен мейірімділік қағидаттарын, адамдар арасындағы қарым-қатынас нормаларын құрметтеу идеясы; адамның шығармашылық күштері мен қабілеттерін еркін дамыту үшін жағдай жасау идеясы. Білім беру жүйесінде адамды жеке тұлға ретінде тану идеясын, оның еркіндік пен теңдікке құқықтарын қамтуы керек; әділдік пен мейірімділік қағидаттарын, адамдар арасындағы қарым-қатынас нормаларын құрметтеу идеясы; адамның шығармашылық күштері мен қабілеттерін еркін дамыту үшін жағдай жасау идеясы. Гуманизм принципін жүзеге асыру педагогтың адамзаттың іргелі құндылықтарын, әлем халықтарының өркениеттері мен мәдениетін меңгеруін көздейді (Е.П. Белозерцев, Е.Н. Шиянов). Жүйелілік ұстаным - зерделенетін заттар мен құбылыстар белгілі бір тұтас білімнің бөліктері немесе элементтері ретінде қарастырылатын сияқты атауға болады. Элементтер объект ішіндегі және сыртқы ортадағы әртүрлі өзара қарым-қатынастармен және байланыстармен сипатталады. Педагогикада жүйелі тәсіл И.В.Блаубергтің еңбектерінде әзірленген және т.б. [76]. Жүйелік тәсілді іске асыру объектінің тұтастығы мен құрылымын сақтаудан, оның ішкі және сыртқы байланыстарының барлық жиынтығын есепке алудан және сандық және сапалық өзгерістердің өзара байланысы ретінде зерттеу объектісін дамытуда қарастырудан тұрады. Осы тәсілдің ұстанымынан кәсіби оқытудың болашақ педагогын ғылымизерттеу қызметіне дайындау оның барлық құрамдастарының бірлігінде және оған барлық ықтимал факторлардың әсерін есепке алғанда тұтас үрдіс ретінде зерттеледі және жүзеге асырылады. Кәсіби оқыту педагогының кәсібипедагогикалық, өндірістік, ұйымдастыру-басқару, ғылыми-зерттеу, эксперименталды, сараптамалық-кеңес беру, енгізу, коммерциялық қызметінің өзара байланысы талаптарына сүйене отырып құрылады. Интегративті ұстаным - оқыту мазмұнының икемділігін қамтамасыз ету, дидактикалық жүйені жеке тұлғаның қажеттіліктеріне және оның базалық дайындығының деңгейіне бейімдеу арқылы білім беру бағдарламасын дараландыру, жеке-кәсіби дамуға әсер ететін әртүрлі факторларды интеграциялау арқылы тұлғаны оқыту мен дамытудың неғұрлым қолайлы жағдайларын жасауға бағытталған. Бұл әдіс П.А.Юцявичене, С.Я.Батышев, Г.К.Селевко және т.б ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылды [77,78,79]. Сабақтастық ұстанымы - білім, іскерлік және іс-әрекет дағдыларын игерудегі, қабілеттерді дамытуда, білім берудің бір деңгейінен екіншісіне ауысқан кезде студент тұлғасын дамыту барысында субъектілік ұстанымды қалыптастырудағы перманенттілікті, сондай-ақ кезеңнен кезеңге өткен кездегі деңгейлер ішіндегі сабақтастықты білдіреді. (В.А.Болотов, В.А.Сластенин, А.M. Новиков, М.М. Левина, Л.Л. Редько және т.б). Болжамдық ұстаным - зерттеу жұмыстарының проблематикасын анықтау мүмкіндігін қамтамасыз етеді, ол бір жағынан ғылыми қызметтің құрылымдықфункционалдық параметрлерімен және таным көлемімен (кәсіби білім беру жүйесі) екінші жағынан; проблемалық ой, идеялар, стратегиялар және зерттеу құралдары болып табылады. Болашақ кәсіптік білім беру педагогтарынның зерттеушілік функциясын қалыптастырудың бастапқы теориялық ережелер, басқарушы идеялар мен объектіні жобалауға қойылатын талаптар жүйесін ұсынатын, белгіленген психологиялық-педагогикалық заңдылықтардан туындайтын және оқытушылар мен студенттердің іс-әрекетінің мақсаттарында, мазмұнында, технологияларында, қызметінде іске асырылатын қағидаларына сүйеніп 28 отырады. Мінез-құлықтың немесе іс-әрекеттің жетекші идеяларымен әрекет етеді [80]. Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарын зерттеушілік функцияны атқаруға даярлау принциптерінің ішінде жалпы кәсіптік даярлау үдерісінің мазмұны мен ұйымдастырылуының негізін сипаттайтын базалық және кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясының ерекшеліктерін және олардың кәсіптік даярлық үдерісіне әсерін көрсете алады. Таңдау еркіндігінің ұстанымы белгіленгеннен асып түсу жағдайында педагогтың жеке қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл ұстаным қазіргі педагогикада өте маңызды, ол еркіндік педагогикасы сияқты педагогика саласын қалыптастыруға негіз болады (Е.П. Белозерцев, Б.С. Гершунский, Е.А. Крюкова, М.Лизинский, Е.М. Сафронова, Е.Н. Шиянов және т.б). Жеке тұлғаны дараландыру, оның Мен дамыту - Еркіндік педагогикасының басты ерекшелігі [81]. Адамды таңдау субъектісі ретінде зерттей отырып, ол адамның бұл таңдау өзіне қатысты жүзеге асыратынын, яғни өзін-өзі танусыз еркіндік мүмкін еместігін білдіретін оңтайлы шешім болып табылады. Бұл мақсатқа тез және ақылға қонымды энергия, қаражат жұмсау арқылы қол жеткізуге мүмкіндік беретін ең тиімді жол [82].
Тұлғалық мағыналарды дамыту контекстінде жеке тұлғалық әлеуетті индивидтің оның маңызды жеке функцияларын (құндылық бағдарын таңдау, шығармашылық көріністері және өз әрекеттері үшін жауапкершілік) толық және жан-жақты көрінісі ретінде түсіну өзектілікке ие болады. Арнайы мақсат ретінде болашақ мамандардың тұлғалық әлеуетін дамытуды қарастыратын білім беру жүйесі сапалы жоғары кәсіби дайындық деңгейі бар педагогке мұқтаж. Бұл ең алдымен, педагогтің рухани-тұлғалық әлеуеті арқылы білім беру үдерісінің тұлғалық дамытушы функцияларын басқаша орындай алмайтындығымен байланысты. Ендеше, кәсіби оқыту педагогтарын ғылыми-зерттеу қызметіне дайындау үдерісінің нәтижесі білім алушының тұлғалық және кәсіби дамуы ретінде анықталуы мүмкін, ол ғылымизерттеу кәсіби-педагогикалық қызметі туралы қалыптасқан білім жүйесінде, жеке тұлғалық даму мен кәсіби-педагогикалық қызметті жетілдіруде дамыған қажеттілікті қалыптастырған ғылыми дүниетанымда, ғылыми-зерттеу қызметін жүзеге асыруға практикалық дайындықта көрініс табады [91]. Сонымен қатар, Е.П. Белозерцев жоғары оқу орындарының болашақ педагогтарының зерттеушілік функциясын дамытуға жағдай жасау мәселесін шешуге баса назар аудара отырып, болашақ педагогтардың тұлғалық-кәсіби өсу ерекшелігін ескеру қажеттілігін атап өтіп, оның шарттарын төмендегідей көрсетеді: - мұғалім-тыңдаушылар ұжымы ретінде ортаны ұйымдастыру; - оқу материалының ойластырылған мазмұны; - білім беру кеңістігінде педагог тыңдаушының өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндіктерін анықтау және ұйымдастыру. 30 Педагогтің кәсіби өсуінің ішкі алғышарттары ретінде: динамикалық - қозғалушылық, өзін-өзі дамытуға дайындық (өзіне, өз күшіне сену, болашаққа ұмтылу), кәсіби қиындықтардың болуы және оларды шешуге тәжірибелердің болуын атап өтуге болады [92]. Болашақ педагогтың кәсіби өсуінің сыртқы алғышарттарына қызықты және маңызды адамдармен кездесулер, кәсіби қиындықтарды ұғынуға және оларды шешу жолдарын іздестіруге көмектесу жатады. Теориялық зерттеулерді талдау негізінде біз мұғалімнің зерттеу саласындағы кәсіби деңгейіне әсер ететін факторлардың екі тобын анықтадық. Олар төмендегідей: 1) сыртқы; 2) ішкі. Сыртқы факторлар болашақ педагогтың тұлғалық-кәсіби әлеуетінің даму деңгейі мен оның жеке тұлғасына және қоғам тарапынан қызметіне қойылатын өзгеретін талаптар арасындағы қайшылықтармен сипатталады. Ішкі факторлар болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының талаптану деңгейі мен мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтарға байланысты. Оларға мыналар жатады: - қарым-қатынас барысында туындайтын мәселелер және оларды жеңуге байланысты күйзелістер; - еркін таңдау жағдайында ішкі шиеленісті тудыратын проблемалық жағдайда туындайтын мағыналық-тұлғалық қақтығыстар; - кәсіптік дамудың мүмкіндіктері мен кәсіби қалыптасу тілектерінің арасындағы сәйкессіздікті білдіретін қарама-қайшылықтары. Н.В. Кузьминаның, А.М. Сарановтың, В.А. Сластениннің және басқа авторлардың пікірінше, зерттеу функциясы болашақ кәсіптік оқыту педагогы тұлғасын дамытудың маңызды тетігі болып табылады. Аталған ғалымдардың ұстанымдарын талдау, олардың тұжырымдарын зерттеу мақсатына бейімдеу болашақ кәсіптік оқыту педагог-зерттеушінің кәсіби-тұлғалық дамуының маңызды факторларының қатарына келесілерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: қоршаған ортаның танымдық әсері, әлеуметтік әсерлердің ауқымдылығы және орта мен тұлғаның интеграциясы. Алайда, болашақ кәсіптік оқытудың педагог-зерттеуші тұлғасының дамуындағы қарама-қарсы үрдістерді атап өткен жөн: көбінесе, тұлғаның өзінің қызметімен анықталатын ортаның өзгеруі және оның ортамен өзара әрекеттесуімен байланысты сондай-ақ оның психикасында көрініс табатын тұлғаның өзінің өзгеруі (Е.В. Бондаревская, Е.А. Крюкова, В.М. Монахов, В.В. Сериков және т.б.). Осы қарама-қарсы үрдістердің болуы педагог-зерттеуші тұлғасының дамуын анықтайды. Осылайша, болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының тұлғалық бағдарлы ұстанымға негізделген зерттеушілік функциясын дамытудағы тұжырымдамалық ұстанымдардың міндеттері мен мазмұны, педагогтың кәсіби шеберлігін жоғары оқу орнынан кейінгі дамытудың мәні мен мазмұнын жаңаша көрсетуге мүмкіндік береді. О.Б.Капичникованың, Л.Н.Седованың және басқа авторлардың пікірінше, қазіргі жағдайда жоғары оқу орындарының тұжырымдамасы білім беру кеңістігінің зияткерлік, ғылыми және мәдени күштерін жұмылдыруға, болашақ педагогтардың біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіруге бағытталуы тиіс және білім беру кеңістігінің интеллектуалдық, ғылыми және мәдени күштерін жұмылдыруға бағытталуы тиіс деп төмендегі ұстанымдарды атайды. Олар: - педагогикалық бейіндегі жоғары кәсіптік оқу орындарын, қосымша кәсіптік білім беру мекемелерін интеграциялаудың тиімді нысандарын кеңінен қолдануға қажетті бағдарламалар бойынша болашақ педагогтардың құзыреттілігін арттыруды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Біздің мемлекетіміздің жастары оқуға, жаңа заманға сай ғылым - білімді игеруге, жаңа машықтар алуға, ғылым мен технологияны күнделікті өмірде шебер пайдалануға міндетті [1].
Зaмaнaуи бiлiм бepу, әлeмнiң жeтeкшi мeмлeкeттepiнiң бәceкeгe қaбiлeттi тaлaптapынa жәнe нәтижеге бағытталған білім беру моделіне cәйкec құрылуын басшылыққа алынуда. 2020 жылдың 1 қыркүйегіндегі мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Сындарлы қоғамдық диалог - Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі атты Қазақстан халқына Жолдауында: Ғылым саласындағы ахуал ерекше назар аударуды талап етеді. Біз ғылымсыз еліміздің дамуын қамтамасыз ете алмаймыз. Отандық ғылым жүйесі қаншалықты сапалы әрі тиімді? Үкімет аталған мәселені ғылыми зерттеулердің деңгейін көтеру және оларды тәжірибеде қолдану тұрғысынан қарастырғаны жөн,- деген ұсынысы біз зерттеуге кіріскен ғылыми жұмысқа нық бастама. Бұл бастаманы жүзеге асыруға бағытталған бәсекеге қабілетті білім беру жүйесін ұсына алатын, жоғары білікті мамандарға деген қажеттілік артуда. Осы және басқада бірқатар басты мемлекеттік құжаттарда жүктелген міндеттер іске асырылу үшін, aғымдaғы зaмaнaуи бiлiм бepу, әлeмнiң жeтeкшi мeмлeкeттepiнiң бәceкeгe қaбiлeттi тaлaптapынa жәнe нәтижеге бағытталған білім моделінің cтpaтeгиялық дaмыту жоспарына cәйкec құрылуы қaжeттілігі өзекті болмақ [2].
Осыған орай, әлeмдiк бiлiм бepу кeңicтiгiндe тек ақпарат жиынтығын меңгертумен шектелмей, іс-әрекетін өздігінен тиімді ұйымдастыра отырып, шығармашылық бағыт ұстанатын, күнделікті өзгерістерге тeз бeйiмдeлeтiн, жaнжaқты интeгpaциялық бiлiмгe құмap, өз бeтiмeн кpeaтивтi ic-әpeкeттep жacaй aлaтын, шығармашыл, дара болмысын таныта алатын, өндіріс пен білім, ғылымды дамытудың стратегиясын жоспарлап жастарды нақты бір кәсіпке баулитын, зерттеушілік функцияны атқаратын болашақ кәсіптік оқыту педагогтарын даярлау көкейтесті мәселенің бірі болып отыр. Демек, жоғары оқу орнындарында болашақ педагогтарды даярлау үшін мынандай талаптардың маңызы арта түсуде: тұлғалық, үнемі өз білімін жетілдіріп отыруға деген құлшыныс, креативтілік, қабілеттілік, ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыруы, жаңа білім алу, болашақты болжай білуі. Әлбетте, бұл проблеманы бүгінгі заман проблемасы деп қарауға болмайды. Осы мәселенің кейбір бағыттары бойынша айналысқан ғалымдар да жоқ емес.
Қазақ халық ойшылдары Әбу Насыр әл-Фараби [3], Ж. Баласағұни [4], Қ.А.Ясауи [5], Ы.Алтынсарин [6], А.Құнанбайұлы [7], Мәшһүр-Жүсіп Көпеев [8] еңбектерінде жастарды білімге, ізденуге, ғылымға бет бұру мәселесіне назар аударады және Ш.Құдайбердиев [9], А.Байтұрсынов [10], Ж.Аймауытов [11], М.Жұмабаев [12] және т.б. еңбектерінде жастарды ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру, ойлау өнерін шарықтау шегіне жеткізу тұрғысында қарастырған. Студенттердің ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың психологиялықпедагогикалық проблемалары бойынша В.И.Андреев [13], Ю.К.Бабанский [14], 7 В.В.Давыдов [15], С.И.Архангельский [16] және т.б. еңбектерінде қарастырылған. Студенттердің ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың ерекшеліктері, формалары және педагогтар мен студенттердің ынтымақты жұмыс істеу түрлері бойынша Н.В.Сычкова [17], Л.И.Аксенов [18], Б.И.Сазонов [19] және т.б.; студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарының әлеуметтік функциялары және студенттердің зерттеу қызметінің кешенді жоспарлау тәжірибесі бойынша Л.Г.Квиткина [20] және т.б.; студенттердің ғылыми-зерттеу қызметі мен оқу үдерісінің педагогикалық талаптарға сай өзара байланысы бойынша В.Н.Намазов [21] және т.б.); студенттерді оқыту үдерісі барысында зерттеушілік біліктілігін қалыптастыру проблемалары П.Ю.Романова [22] және т.б болашақ маманның ғылыми-зерттеу мәдениетін дамыту мәселелерін қарастырған.
Соңғы жылдары университеттік білім беру жүйесінде ғылыми-зерттеу дағдыларын қалыптастыру мәселесін Ph.D дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияларында А.С.Мизимбаева [37]; бастауыш сынып мұғалімдерінің зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру А.Д.Сыздықбаева [38] және т.б.; болашақ әлеуметтік педагогтардың зерттеушілік құзыреттілігін қалыптастыру А.К. Жексенбинова [39] зерттеген.
Болашақ кәсіптік оқыту педагог-мамандарын даярлау мәселелерін қарастырған ғалымдар И.Б.Сихимбаев [40], Б.Т.Кенжебеков [41], К.Өстеміров [42], С.А.Жолдасбекова [43] С.Қоқанбаев [44], А.Б.Саипов [45], Г.Т. Мусабекова [46], Ю.Н.Камалов [47], Т.Ш.Маханов [48], Г.А.Бакирова [49] және т.б. еңбектерінде жан-жақты қарастырылған.
Зерттеу тақырыбы бойынша әдебиеттерге шолу жасап, талдау нәтижесінде қарастырылған еңбектер болашақ педагогтарды даярлауда айтарлықтай үлес қосады, дегенмен, болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығынн қалыптастыру мәселесінің толық зерттелмегендігі айқындалды. Атап айтсақ, болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыруға бағытталған ұйымдастырушылық педагогикалық жағдайды анықтау, болашақ педагогтардың зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру деңгейін анықтауға арналған диагностикалық бағалау құралдарын әзірлеу;
Айтылған проблеманы шешу үшін қазіргі кезде жоғары оқу орнында болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығының негізін салалық, психологиялықпедагогикалық және өндірістік-технологиялық дайындық құрайды. Сонымен қатар, заманауи өндіріс пен қоғам дамуының инновациялық заңдылықтары мен тенденциясының әсері, әрбір салалық педагогтардың ғылыми-зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастырудың қажеттілігі бүгінде өзекті мәселе болып отыр. Сондықтан, болашақ педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру құралдары, механизмдері, технологиясын ұсыну, болашақ мамандарды кәсіби-педагогикалық тұрғыда даярлаудың мәнін ғылыми тұрғыда қайта ойластыруды қажет етеді.
Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып бізге, бүгінгі қоғам сұранысы, ғылым мен практика арасында келесі қарама-қайшылықтар анықталды: - зерттеушілік функциясы қалыптасқан педагогтарына қоғам сұранысының қажеттілігі және бітіруші кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясының жеткілікті деңгейде қалыптаспауы арасында; - болашақ педагогтардың ғылыми-зерттеушілік функциясын қалыптастырудың жоғары білім беру үдерісіндегі маңыздылығы және табысты кәсіби әрекетке қажетті зерттеушілік функцияның кәсіби құндылық екендігін толық негізделмеуі арасында; - болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру қажеттілігін педагогикалық қауымның мойындауы мен оның ғылыми-педагогикалық негіздерінің жеткіліксіз зерттелуі және әдістемелік жүйенің жеткілікті деңгейде жасалмауы арасында байқалды. Көрсетілген қарама-қайшылықтар зерттеу мәселесін анықтап, тақырыпты: Болашақ педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Болашақ педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру үдерісін теориялық тұрғыда негіздеу және әдістемелік жүйенің тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жұмыс барысында дәлелдеу.
Зерттеу объектісі: Болашақ кәсіптік оқыту педагогтардың ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру үдерісі.
Зерттеу пәні: Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжам: егер жоғары оқу орнында болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың ғылымитеориялық негіздері айқындалса, оның ұғымдық жүйесі ғылыми тұрғыда сұрыпталса, қоғамның сұранымына сай болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделі мен педагогикалық шарттары анықталса, әрі оқу-әдістемелік кешенімен қамтамасыздандырылып, әдістемелік жүйесі арқылы жүзеге асырылса, онда 9 болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясы қалыптасады, өйткені бұл оларға орта кәсіптік білім беру жүйесіндегі білімгерлерді зерттеушілік іс-әрекет пен шығармашылыққа баулуға септігін тигізеді.
Зерттеудің міндеттері:
1) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық-теориялық негіздерін айқындау.
2) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделін жасау.
3) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын ұсыну.
4) ЖОО оқу-тәрбие үдерісінде болашақ педагогтардың зерттеушілік іс-әрекетін даярлауды қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперименттік жолмен тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Орта кәсіптік білім беру жүйесінде білімгерлердің ғылыми зерттеушілік функциясын қалыптастыру және шығармашылық іс-әрекетке баулитын, бәсекеге қабілетті зерттеушілік функциясы қалыптасқан кәсіптік оқыту педагогын даярлау.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері ретінде зерттеудің әдіснамалық ұстанымдары, философиялық тұрғыда адамның танымдық қызметінің мәні туралы қағидалары, білім беру үдерістері мен жүйелерін құру теориясы туралы ережелері, болашақ педагогтардың зерттеушілік функциясын қалыптастыруға ықпал ететін психологиялық-педагогикалық, философиялық тұжырымдары мен ұстанымдары болып табылады.
Зерттеу көздері ретінде философиялық, әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық әдебиеттер; Қазақстан Республикасы Конституциясы; Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңдары; Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті орта білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары; Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселелеріне қатысты нормативті құжаттары; Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы; Қазақстан және ТМД елдерінің ғылыми-педагогикалық басылымдары; оқу бағдарламалары, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдары; 12 жылдық білім беру туралы құжаттар мен жарық көрген ғылыми-педагогикалық және әдістемелік еңбектері алынды.
Зерттеу әдістері: - теориялық әдістер (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттер, диссертациялар, мерзімдік ғылыми басылымдар, зерттеу мәселесі бойынша нормативті-құқықтық құжаттарды оқу және зерделеу, талдау, сараптау, салыстыру, үлгілендіру); - эмпирикалық әдістер (мақсатты бағдарланған бақылау, сауалнама, сұрақжауап, тестілеу, таңдаулы сынамалы диагностикалық зерттеулер, эксперименттің анықтаушы, қалыптастырушы, бақылаушы түрлері, психологиялық-педагогикалық диагностикалық әдістер, мәліметтерді 10 математикалық-статистикалық өңдеу, мониториг жасау).
Зерттеудің негізгі кезеңдері: Зерттеу төмендегідей кезеңдерден тұрды: Бірінші кезеңде (2020-2021) зерттеліп отырған мәселе бойынша материалдар жинақталды; болашақ мұғалімдердің бағалау құзыреттілігінің бастапқы жағдайы, мәселенің түйінді сөздері айқындалды; зерттеудің ғылыми аппараты анықталды. Зерттеу мақсатына орай тәжірибелік - педагогикалық жұмыс мазмұны және әдістемесі дайындалып, алғашқы анықтау эксперименті жүргізілді.
Екінші кезеңде (2021-2022) қалыптастырудың әлеуметтік - педагогикалық алғышарттары және тарихи - педагогикалық кезеңдері, әдіснамалық және теориялық негіздері, зерттеліп отырған мәселенің ғылымда зерттелу жайы зерделенді. Болашақ мұғалімдердің бағалау құзыреттілігін қалыптастырудағы жоғары оқу орнының мүмкіндіктері мен осы сапаны қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік жүйесінің мазмұны анықталды.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-сараптамалық жұмыс М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан университеті, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеттерінде өткізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәні:
1) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық-теориялық негіздері айқындалды.
2) Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделі жасалды.
3) ЖОО болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың педагогикалық шарттары айқындалды.
4) Оқу-тәрбие үдерісінде болашақ педагогтардың зерттеушілік құзыретттілігін қалыптастырудың әдістемелік жүйесі жасалды және ол тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерілді.
Практикалық мәні: Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыруға арналған болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру бойынша әдістемелік жүйесі жасалып, тәжірибеге енгізілді; - Зерттеу нәтижелері болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыру үлкен мәнге ие және ЖОО-да болашақ құзыретті маман даярлау теориясы мен тәжірибесіне белгілі бір үлес қосады. Зерттеу нәтижелерін жоғары және орта арнаулы оқу орындарының болашақ педагог мұғалімдер дайындайтын факультеттері мен бөлімдерінде, мектептерде, педагог кадрлар біліктілігін арттыру жүйесінде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі теориялық- әдіснамалық және практикалық тұрғыда дәлелденуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеу мақсатына, міндеттеріне, нысанасына, пәніне сәйкес кешенді әдістердің логикалық тұрғыда қолданылуымен, теориялық тұжырымдаманың нәтижелілігімен, тәжірибелік-педагогикалық жұмыс бағдарламасының зерттеу мақсатына сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы нәтижелердің қорытындылануымен, олардың тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар арқылы тексерілуімен және практикаға ендірілуімен қамтамасыз етілген.
Жұмыстың негізгі материалдарын жариялау. Зерттеу жұмысының негізгі қағидалары мен нәтижелері ғылыми мақалалар түрінде халықаралық ғылыми-практикалық конференциялардың материалдары жинақтарында: Жаһандану заманындағы гуманитарлық ғылым: ізденістер мен шешімдер атты ҚР Тәуелсіздігінің 30 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция. М.Әуезов атындағы ОҚУ (2021), ОҚМПИ (2020) 2 мақала жарық көрді.
Диссертация құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, зерттеу көздері, әдіснамалық, теориялық негіздері, кезеңдері, базасы туралы сипаттама беріліп, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні, практикалық мәні, қорғауға ұсынылған қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, тәжірибеге енгізілуі қарастырылды.
Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші тарауда болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері, психологиялық-педагогикалық аспектілері мен ерекшеліктері және ЖОО студенттерінің зерттеушілік функциясын қалыптастырудың құрылымдық моделі, көрсеткіштері мен өлшемдері қарастырылды.
Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмысы атты екінші тарауда болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың педагогикалық шарттары, диагностикасы, болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдістемелік жүйесі қарастырылып, оны эксперименттік-тәжірибеден өткізудің қорытындысы ашып көрсетілді.
Қорытындыда: зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары түйінделді, эксперименттік іс-тәжірибелер негізінде болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастыруды жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану туралы ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді.
1 БОЛАШАҚ КӘСІПТІК ОҚЫТУ ПЕДАГОГТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕУШІЛІК ФУНКЦИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың әдіснамалық негіздері
Жоғары оқу орындарындағы оқу үдерісі өте күрделі құрылым екендігі белгілі. Бір ғана аспектіні - болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын алып қарастырайық. Оқу үдерісі әдіснамалық негіздерге сүйенетін болғандықтан, оқытудың ұстанымдары (қағидалары), теориялық негіздері, әдіс-тәсілдері мен ережелері белгілі жүйеге бағындырылады. Болашақ педагогтардың зерттеушілік функциясын қалыптастыруды ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде қарастырсақ, алдымен ғылым сөзінің мәнін айқындауға тура келеді.
Ғылым - адамдардың арнайы іс-әрекеттері нәтижесінде табиғат пен қоғамның, сондай-ақ ойлаудың объективті заңдылықтарының үздіксіз дамып отыру жүйесі жөніндегі ізденістер. Сондықтан ғылымның негізі ізденіс, яғни жинпақталатын білім болып есептеледі деген ойды айтады Д.Пошаев. Сонымен қатар, ғылымның логикалық құрылымы: іргелі ғылым немесе жалпы қағиданың (теорияның) жағдайы; заңдар; негізігі ұғымдар; қағидасы (теориясы); мұраты (идеясы) болуы керек дейді [50]. Әлдебір теорияның, ілімнің негізгі, бастапқы жағдайы қағида деп түсіндіріледі. Білім беру саласын зерттеушілер білім беру үдерісіне белсене араласады. Мәселен, зерттеуші адам білім беру мен оқытуды өзі жүзеге асрып, күнделікті тәжірибелерін, мүмкіндіктері мен жетістіктерін тереңдеткісі, жетілдіргісі келетін мұғалім болуы мүмкін мұндай зерттеулерді ғылыми-педагогикалық зерттеулер деуге болады. ... Принг әлеуметтік ғылымдарға негізделген білім беруге де қатысты бар зерттеулер, білім берумен тығыз байланысты, ол ғылымдар арқылы жинақталған білімдер негізіне бағытталған зерттеудің айырмашылығын анықтады. Яғни түрлі дәстүрлер мен мақсаттарды көздеген білім берушілік немесе ғылыми-педагогикалы деп атауға болатын зерттеулер бар [51]. Ғылыми-танымдық іс-әрекеттердің түзілу қағидалары, формалары мен әдістері жөніндегі білімді әдіснама деп айтамыз. Педагогикалық зерттеу әдіснамасы - жаңа педагогикалық білімді қалыптастыру үдерісі әрі білімгерді оқыту, тәрбиелеу мен дамытудың объективті заңдылықтарын ашуға бағытталған танымдық іс-әрекет болып танылады. Яғни, белгілі бір мәселені зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері тиісті әдіснамалық тәсілдердің жиынтығы. Философиялық тұрғыда ұстаным көзқарастың мәні, әдістер мен принциптердің жиынтығын қамтиды. Ұстаным әдіске қарағанда бай, құрылымы жағынан күрделі, мазмұны жағынан көп қырлы, жетекші идея мен принципті көрсетеді. Педагогикалық оқыту кезіндегі ұстанымға жүгінер болсақ, құбылыстар мен үдерістер келесі жағдайлардан туындайды: а) педагогикалық құбылыстар мен үдерістер күрделі, көп қабатты құрылымға ие; б) педагогикалық фактілер мен құбылыстарға көптеген факторлар мен жағдайлар әсер етеді; в) жеке тұлғаның дамуы жүретін білім беру кеңістігінде нақты шекаралары жоқ; г) педагогикалық үдерістің жұмыс істеуі, оны басқару бір уақытта бірнеше заңдар мен принциптер негізінде жүзеге асырылады; д) педагогикалық үдеріс тұтас жүйе ретінде әрекет етеді және интегративті тәсілді талап етеді; е) педагогикалық үдеріс өзінің үздіксіздігі және динамизмімен, кездейсоқ факторлар мен жағдайлардың әсерімен ерекшеленеді, оларды әрдайым қарастыруға да, ескеруге де болмайды; ж) педагогикалық үдеріс көп функциялы, ол бір уақытта тұлғаның зияткерлік, эмоционалды, ерікті және тиімді практикалық саласына әсер етеді. Әдіснамалық ұстаным - зерттеудің принципті әдіснамалық бағдары, зерттеу объектісі қаралатын көзқарас (объектіні айқындау тәсілі), зерттеудің жалпы стратегиясын басқаратын ұғым немесе принцип болып табылады. Үшінші мыңжылдықта өркениетті дамытудың өзіне тән ерекшелігі - индустриялық қоғамнан ақпараттық қоғамға көшу болып табылады. Бұл үдеріс өз кезегінде қоғамдық еңбек құрылымының түбегейлі өзгеруін ғана емес, сонымен қатар кәсіби білім берудің негізгі парадигмаларын қайта құруды да қажет етті.
Зерттеулерде болашақ мұғалімді ғылыми-зерттеу қызметіне дайындау тәжірибесі жинақталған (Э.Д.Днепров, Л.С.Подымова, Н.Д.Никандров, А.Н.КанКалик, А.В.Хуторской және т.б) [52-56]. Кәсіптік-педагогикалық білім беруді зерттеу жұмыстары С.Я.Батышева А.П.Беляева, К.Я.Вазина, Э.Ф.Зеера, М.В.Кузьмина, В.В.Леденев, С.М.Маркова, Ю.Н. Петрова және т.б. [57- 64] еңбектерінде зерделенген. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі атты Қазақстан халқына Жолдауында [65]: Балалар үйірмесі қызметін қайта қалпына келтірген жөн. Онда жастарымыз қолөнердің және шығармашылықтың бастапқы негіздерімен танысар еді. Балалар үшін қатерлі бүгінгідей аумалы-төкпелі заманда олардың күш-жігері мен қызығушылығын дұрыс арнаға бағыттау аса маңызды,- деп балаларды шығармашылық зерттеу жұмыстарына баулу мәселесіне назар аударады. Осы орайда оқушыларды шығармашылық зерттеу жұмыстарына баулитын педагог кадрлардың шығармашылық әлеуеті мен құзыреттілігі жоғары болу қажет. Үздіксіз білім беруге көшу кәсіптік білім берудің жаңа үрдістерін іске асыру үшін өзге де жағдайлар жасайды және бұл проблеманы айтарлықтай өзектендіреді, бұл ретте кәсіптік білім берудің мәні мен функциялары қайта пайымдалады.
Кәсіптік білім - адамның үздіксіз білім берудің ең маңызды буынының бірі. Қазіргі қоғамдағы кәсіпқойлық феномені бір жағынан көп аспектілікпен, салыстырмалы жан-жақты ғылыми әзірлемелермен сипатталады, ал екінші жағынан, қоғамдық практикада кәсіби білім беру жүйесінде жұмыс істейтін болашақ мамандар кәсіптік оқытудың теориясы мен тәжірибесін жеткілікті меңгермеген, бұл сөзсіз, мамандарды даярлау үдерісіне де әсер етеді. Мұндай тәсіл еліміздің барлық субъектілерінде білікті кадрларды даярлаудың құзыреттілік деңгейі технологиясының мазмұнын әзірлеу үшін тұтас теориялық-әдіснамалық базаны құруды практика саласына қояды. Бұл міндет мамандарды даярлауға және педагогикалық кәсіби білім беру деңгейінде ғылыми негізделген көзқарасты талап етеді. Бірінші кезекте маманның теориялық және практикалық дайындығының нақты тетіктерін құру қажет.
Қазіргі заманғы кәсіби дайындықтың іргетасы, оның практикамен тығыз байланысына бағдарлануында болып отыр. Осыған орай бүгінгі қоғамда кәсіби білім беруге жоғары талаптар қойылады. Мұндай мамандардың айрықша ерекшеліктері жоғары кәсіпқойлық пен құзыреттілік сияқты қасиеттер болып табылады. Қазіргі қоғамдағы кәсібилік феноменінің теориялық аспектілерін терең зерттеудің өзектілігі даусыз факт. Осыған байланысты зерттеу логикасын негіздеуге жеке тұлғаның дамуының үздіксіздігі мен өзара тәуелділігі және оның кәсіпқойлығы туралы философиялық тезистер (Э.Н.Гусинский, А.И.Турчинов, В.Д.Шадриков, Г.П.Щедровицкий және т.б.), сондай-ақ педагогтардың кәсіби құзыреттілігін дамытудың әдіснамалық аспектілеріне арналған мамандардың еңбектері (В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, В.И.Загвязинский, В.В.Краевский және т.б.) ерекше әсер етті. Студенттердің зерттеу құзыреттілігін қалыптастыру моделін құру үшін ісәрекет теориясы бойынша жұмыстар (Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Н.Ф.Талызина, Д.Б.Эльконин және т.б.), іс-әрекет үдерісіне мотивациясы мен қажеттіліктерді қалыптастыру мәселелері (А.Маслоу, Х.Хеккаузен, В.И.Ковалев, В.Д. Шадриков және т.б.) үлкен қызығушылық танытты. Педагог іс-әрекетінің психологиялық құрылымды компоненттері Н.В.Кузьмина әзірлеген үлгіде мұғалім іс-әрекетінің бес функционалдық компонентімен анықталды:
1) гностикалық;
2) жобалық;
3) конструктивтік;
4) ұйымдастырушылық;
5) коммуникативтік [66].
Н.В.Кузьмина аталған компоненттердің мазмұнын ашу болашақ кәсіптік оқыту педагогының зерттеу функциясының мәселелерімен тікелей байланыспайды, бірақ олар мұны педагогикалық өзара әрекеттестікте ескеру қажет деп санайды. В.И.Гинецинский педагогикалық функцияның үлгісін әзірлеуге қызығушылық танытып, ол төрт функционалдық компонентті ұсынады: презентативті, инсентивтік, түзету және диагностикалық [67].
1) Презентативті функция - білімгерлерге материал мазмұнын баяндаудан тұрады. Бұл функцияны таңдау оқытудың нақты түрлерінен абстракцияға негізделген. Ол оқу материалын баяндау фактісіне бағытталған.
2) Инсентивтік функция - білімгерлердің ақпаратты меңгеруге қызығушылығын тудыруы болып табылады. Оны іске асыру сұрақтар қоюмен, жауаптарды бағалаумен байланысты.
3) Түзету функциясы - болашақ педагогтардың өз қызметінің нәтижелерін түзетумен және салыстырумен байланысты.
4) Диагностикалық функция - кері байланысты қамтамасыз етеді. В.И. Гинецинскийдің пікірінше, педагог іс-әрекетінде инсентивтік функцияның басым болуы оның аналитикалық қабілеттері бар және өз қызметінде зерттеу дағдыларын пайдаланатынын көрсетеді. Біз Е.П. Белозерцевтің ұстанымымен келісеміз, мұнда педагогикалық функцияның негізгі компоненттерінің толық типологиясы ұсынылған [68]. Конструктивті, ұйымдастырушылық және коммуникативті функциялармен қатар ол педагогикалық іс-әрекет құрылымындағы ақпараттық, дамытушылық, бағдарлау, ұтқырлық және зерттеу (гностикалық) функцияларды ажыратады. Бірінші орынға барлық оқу-тәрбие жұмысының бастапқы кезеңі ретінде ақпараттық функцияны ұсынады. Ақпараттық функцияны жүзеге асыру оқу материалдарын терең және еркін меңгеруге, оны оқытудың әдістері мен тәсілдерін, сондай-ақ ауызша сөйлеу өнерін, басқа ақпарат көздерін білуге және т.б. негізделген [69].
Дамыту функциясы - оқыту, тәрбиелеу және дамыту бірлігін көрсете отырып, болашақ педагог қызметінің перцептивтік, ақыл-ой, эмоционалдық, ерік және басқа да компоненттерін басқаруды қамтамасыз етеді. Педагогтың дамытушы функциясын жүйелі жүзеге асыруы болашақ мамандарды фактілерді талдауға, қорытуға, жіктеуге және жүйелеуге, себеп-салдарлық байланыстарды белгілеуге, ұғымдарды, санаттарды, заңдылықтарды меңгеруге және оларды саналы түрде пайдалануға үйретеді, тұлғаның идеялық-адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға ықпал етеді. Бағдарлау функциясы - болашақ педагогтардың табиғи және әлеуметтік ортадағы құндылықтық бағдарларының мазмұнын анықтайды. Ол қоршаған болмыстың құбылыстары мен үдерістеріне, идеялары мен мінез-құлық себептері және әлеуметтік іс-қимылдарға белсенді қатынасты қалыптастырады. Ұтқырлық функциясы - болашақ педагогтардың білімі мен өмірлік тәжірибесін өзектендіруге бағытталған, олардың бойында танымдық дербестік пен қоғамдық-саяси белсенділікті қалыптастыру үшін педагог қызметінде көрінеді.
Зерттеу (гностикалық) функциясы - педагогтан педагогикалық құбылыстарға ғылыми көзқарасты, гипотеза ұсына білуді, күрделі емес педагогикалық эксперимент жобалауды және жүргізуді, өзінің тәжірибесі мен басқа педагогтардың тәжірибесін талдауды талап етеді, анықтамалық және ғылыми әдебиеттермен жұмыс істеу дағдыларын меңгеруді қарастырады. Гностикалық функцияны жүзеге асыру педагог жұмысына шығармашылық, зерттеу сипат береді. Педагогтың жалпыланған кәсіби біліктерінің құрамына зерттеу әрекеттері мен операциялары кіреді. Дегенмен, тәжірибе мен арнайы зерттеулер көрсеткендей, мұғалімдердің, жоғары педагогикалық білімі бар оқытушылар мен тәрбиешілердің көпшілігі олардың мамандығына, жұмыс өтілі мен жасына қарамастан зерттеу міндеттерінің көпшілігін шешу тәсілдеріне дайын емес. Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының кәсіби даярлау ерекшеліктері, ол көпсалалы (бастауыш және орта кәсіптік білім беру жүйесінде бірнеше өзара байланысты пәндерді оқыту мүмкіндігі), кәсіби мобильділік, ғылыми-зерттеу және ғылыми-әдістемелік қызмет (мамандарды озық даярлау) қамтамасыз етуі тиіс [70].
Кәсіптік оқыту педагогының зерттеушілік функциясы - кәсіптік білім беру сапасын арттыру, кәсіптік-педагогикалық білім беру жүйесін дамыту, ғылымды, өндірісті, әлеуметтік және мәдени саланы дамыту мақсатын көздейді. Зерттеушілік функцияның субъектісі ретінде кәсіптік оқыту педагогы келесі қабілетті игеруі тиіс:
- жаңа білім алу үшін зерттеулер жүргізу қажеттілігін анықтау;
- зерттеу тапсырмаларын қою;
- гипотезаны дамыту;
- зерттеулер жүргізуді жоспарлау;
- зерттеу әрекеттерін орындау;
- бастапқы деректерді талдау және зерттеу нәтижелерін бағалау.
Біз жүргізген оқу жоспарлары мен бағдарламаларының, педагогикалық білім беру ұйымдарының, әдістерінің мақсаттарына, мазмұнына талдау жасау жоғары оқу орындары түлектерінің ғылыми-зерттеушілік функциясының дайындығының төмен болуының басты себебі - оған жеткілікті дайындық жүйесінің жоқтығы туралы айтуға мүмкіндік береді. Білім беру үрдісінде студенттердің ғылыми-зерттеу функциясын қалыптастыруға кәсіптік білім алуға бағыттылығы тек қана жоғары педагогикалық білім беру және оның мазмұны мақсатында көрсетілген, бірақ олардың арасында педагогикалық жүйеге сәйкес арасында байланыс жоқ. Мұндай жүйені құрудың теориялық және әдіснамалық қамтамасыз етілуі әзірленбеген. Қалыптасқан жағдайды өзгерту әр университетте ғылыми-зерттеу функциясын жүзеге асыруға болашақ педагогтардың кәсіби дайындығын қалыптастырудың арнайы жүйесін құруды талап етеді. Бұл күрделі практикалық проблема, оны табысты шешу үшін тиісті ғылыми қамтамасыз ету қажет. Ең алдымен болашақ педагогтардың зерттеушілік функциясын қалыптастыру мақсатын анықтау керек. Қандай да бір функцияға дайын болу дегеніміз - оның субъектісінің функцияларын орындау үшін қажетті қасиеттерге ие болу.
Ғылыми зерттеушілік функциясы - функцияның ерекше түрі және кез-келген ерекше функция ретінде, ол өз субъектісінің сапасына ерекше талаптар қояды. Бұл талаптарды белгілеу үшін бұл функциясының ерекшелігі неде екенін түсіну керек. Психологиялық зерттеулерде (Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин және т.б.) оқу үдерісінде оқытушының педагогикалық іс-әрекетінің келесі өзара байланысты функциялары орын алатындығын көрсетеді: - диагностикалық; - бағдарлы-болжамдық; - конструктивтік-жобалау; - ұйымдастырушылық; - ақпараттық-түсіндіру; - коммуникативті-ынталандырушы; - бағалау; - зерттеу - шығармашылық функциясы. Зерттеуші-шығармашылық функция элементтері әрбір саналы педагогтың жұмысында бар. Оның екі жағы ерекше маңызды. Олардың бірі педагогикалық теорияны өз мәні бойынша қолдану педагогтан белгілі шығармашылықты талап етеді. Себебі, жоғарыда айтылғандай педагогикалық және әдістемелік идеялар типтік оқу-тәрбие жағдайларын бейнелейді. Оқыту мен тәрбиелеудің нақты шарттары әртүрлі кейде ерекше болып келеді. Мысалы, студенттерге деген құрмет пен талап туралы жалпы теориялық ұстанымда нақты тәрбие үдерісінде тәрбиенің заңдылықтары ретінде көптеген әдістемелік модификациялар бар: бір жағдайда студентке жұмыста көмек көрсету маңызды, екіншісімен бірге оның мінез-құлқындағы кемшіліктерді талқылау керек, үшіншісінде оң қылықтарды атап көрсету керек, төртіншісінде жеке пікір немесе ұсыныс жасау, т.б. Айталық, бұл заңдылықты қалай пайдалану керектігін, мұнда қандай тәрбиелік тәсілдерді қолдану жақсырақ екенін ойлап шығару қажет. Ол оқытушының барлық жұмысында орын алады. Оқу орындарындағы қызметтің институционалды аясындағы өзгерістер педагогикалық қызметтің әдіснамалық, семантикалық зерттеу функциясына жүгінуді талап ететіні заңды. Бұл тұрғыда академик В.В. Краевскийдің ғылым - бұл жай ғана білім жүйесі емес, кейде мәлімделгендей, дәлірек айтсақ, білімді игеруге бағытталған іс-әрекет, жұмыс деген пікірі ерекше маңызды [72]. Мемлекеттік оқу орындары мен жеке меншік оқу орындарының білім кеңістігінде зайырлы білім қағидасынан тыс объективті түрде дамудың эзотерикалық жолын таңдаған. Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясын қалыптастырудың тұжырымдамалық ұстанымдарын айқындай отырып, педагогикалық теорияда тұжырымдама (лат.conception-қабылдау) төмендегідей деп есептейміз: 1) қоғам мен табиғат үрдістері мен құбылыстары туралы көзқарастар жүйесі; 2) реформаларды, бағдарламаларды, жобаларды, жоспарларды жүзеге асыру кезіндегі іс-қимыл стратегиясын анықтайтын жетекші тұжырымдама [73].
Біздің ойымызша, педагогикалық ғылымға ең мазмұнды және қолданылатын тұжырым профессор Е.П.Белозерцевтің анықтамасы: тұжырым деп біз жай ғана ойластырылған және әдемі пікірлердің (тұжырымдардың) жиынтығын ғана түсінеміз, ал идеялардың жүйесі мен оларды негіздеу тәсілдері ғылыми зерттеудің нәтижесі болып табылады; ғылыми білімнің нысаны ретінде тұжырымдама әдіснамалық қағидаттар негізінде тұжырымдалады және бірқатар талаптарға сәйкес келеді,- деген пікірін негізге аламыз [68, с. 178]. В.В. Краевский, Л.Ф. Савинова, В.В. Сериков, Д.Б. Пряхин және т.б. ғалымдар жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру кезеңінде педагогтың зерттеушілік функциясын дамыту тұжырымдамасы белгілі бір аумақтағы педагогикалық жүйенің қалыптасқан жағдайын, жинақталған дәстүрлерді және педагогтардың білім беру жүйесінің кадрлық әлеуетінің ерекшеліктерін талдау негізінде құрылуы тиіс деп есептеген. Біздің ойымызша, педагогикалық проблемаларды зерттеудің әдіснамалық ұстанымдары Е.И.Сахарчуктың Білім беру саласындағы мамандарды даярлау сапасын басқару жұмысында толығырақ көрсетілген: акмеологиялық, аксиологиялық, квалиметриялық, құзыреттілік, мәдениеттану, тұлғаға бағытталған, синергетикалық, жүйе, тұтастылық ұстанымдар [74]. Олардың мазмұндық сипаттамалары төменде берілді. Е.И.Сахарчук бойынша педагогикалық зерттеу ұстанымдар: Акмеологиялық ұстаным - адамның ересек сатысындағы дамуын зерделеуді және олардың осы дамудағы шыңдарға қол жеткізуін, тұлға ретінде, іс-әрекет субъектісі ретінде, кәсіби тұлға ретінде зерделеуді болжайды (А.А.Бодалёв, А.А.Деркач, Н.В. Кузьмина); Аксеологиялық ұстаным - адам құндылықтарының табиғатын, өмірдің мәнін, адам қызметінің мақсаттарын зерделеуді болжайды (П.С.Гуревич, Б.С.Гершунский, Е.И. Белозерцев); Квалиметриялық ұстаным - сапалы объектілерді сандық бағалауды болжайды (А.И.Суббето); Құзыреттілік ұстаным - жоғары деңгейдегі білім, іскерлік пен дағдыны игеру кезінде педагогтың кәсіби іс-әрекетке қабілеттілігі тұрғысынан педагогикалық болмыстың объектілерін, үрдістерін, құбылыстарын талдауды болжайды (В.А.Болотов, В.А.Кальпей, В.В.Сериков және т.б) Мәдениеттану ұстаным - білім берудің мәдени ойда жүзеге асырылатын мәдени үдеріс ретінде пайымын болжайды, оның компоненттері адам ойымен толтырылған және өзінің жеке даралығын еркін танытатын, мәдени өзін-өзі дамыту және мәдени құндылықтар әлемінде өзін-өзі анықтау қабілеті бар адамға қызмет етеді (Е.В.Бондаревская, Ш.Таубаева); Тұлғаға бағдарлық ұстаным - студенттің тұлға ретінде қарым-қатынасын оның тұтастығымен, негізгі сипаттамалардың сапалы толуы сияқты өзара әрекеттесуін болжайды (В.В. Сериков, И.С. Якиманская); Синергетикалық ұстаным - қалыптасқан жүйелердің реттелмеген күйден тәртіпке көшу үрдісін зерттеу: бұл бірлескен іс-қимыл, ынтымақтастық үрдісі (C.B. Кульневич); Жүйелік ұстаным - жүйелік ұстаным тұрғысынан кез- келген педагогикалық құбылыс жүйе болып табылады, сондықтан зерттеу жүйе, бүтін, бөлік, элемент, байланыс, құрылым сияқты категорияларды қолдануға негізделеді (И.В.Блауберг, М.Н.Скаткин, Э.Г.Юдина және т.б.); Тұтастылық ұстаным - педагогикалық үдерістің барлық компоненттері тұтас түсінік призмасы арқылы талдануы тиіс, өйткені әрбір компоненттің басты функциясы оның жалпы, тұтастығында (B.C. Ильин, A.M. Саранов, Н.К. Сергеев). Кез-келген нақты зерттеу үшін келтірілген маңызды ұстанымды таңдау үшін тұжырымдамалық синтез жүргізу керек деген В.В. Сериковтың идеясын қолдаймыз. Жүргізілген талдау ұсынылған ұстанымның толық болмауы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Р.И. Атаханов және В.И. Загвязинский өз еңбектерінде зерттеушілердің жиі қолданатын іс-әрекеттік ұстанымының мазмұнды аспектісін қарастырады [75]. Іс-әрекет ұстанымның мәнін анықтауда аталған авторлардың пікірінше, ол адамның белгілі бір өмірлік міндеттерді шешуін қамтамасыз ететін сыртқы әлеммен қарым-қатынасының нақты үдерісін зерттейді. Бұл ретте адам түрлі ісәрекеттердің, соның ішінде психикалық іс-әрекеттердің белгілі бір реттілігін орындайтын өзара іс-қимыл субъектісі ретінде белсенді бастама ретінде әрекет етеді. Психиканың барлық функционалдық мүмкіндіктері енгізілген және жүзеге асырылатын қызметтің міндеттерін шешуге байланысты. Педагогикалық тұжырымдамаларды құру үшін келесі негізгі педагогикалық ұстанымдарды бөліп көрсету қажет: ізгілендіру, сабақтастық пен интегративтілік, таңдау еркіндігі, тұлғаға бағыттылық және құзыреттілік ұстанымы. Ізгілендіру ұстанымы педагогтың жоғары оқу орнынан кейінгі дайындық жүйесі жеке тұлғаның кәсіптік дамуына деген қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы тиіс дегенді білдіреді. Білім беру жүйесіне адамды жеке тұлға ретінде, оның еркіндік пен теңдікке құқықтарын тану идеясы; әділдік пен мейірімділік қағидаттарын, адамдар арасындағы қарым-қатынас нормаларын құрметтеу идеясы; адамның шығармашылық күштері мен қабілеттерін еркін дамыту үшін жағдай жасау идеясы. Білім беру жүйесінде адамды жеке тұлға ретінде тану идеясын, оның еркіндік пен теңдікке құқықтарын қамтуы керек; әділдік пен мейірімділік қағидаттарын, адамдар арасындағы қарым-қатынас нормаларын құрметтеу идеясы; адамның шығармашылық күштері мен қабілеттерін еркін дамыту үшін жағдай жасау идеясы. Гуманизм принципін жүзеге асыру педагогтың адамзаттың іргелі құндылықтарын, әлем халықтарының өркениеттері мен мәдениетін меңгеруін көздейді (Е.П. Белозерцев, Е.Н. Шиянов). Жүйелілік ұстаным - зерделенетін заттар мен құбылыстар белгілі бір тұтас білімнің бөліктері немесе элементтері ретінде қарастырылатын сияқты атауға болады. Элементтер объект ішіндегі және сыртқы ортадағы әртүрлі өзара қарым-қатынастармен және байланыстармен сипатталады. Педагогикада жүйелі тәсіл И.В.Блаубергтің еңбектерінде әзірленген және т.б. [76]. Жүйелік тәсілді іске асыру объектінің тұтастығы мен құрылымын сақтаудан, оның ішкі және сыртқы байланыстарының барлық жиынтығын есепке алудан және сандық және сапалық өзгерістердің өзара байланысы ретінде зерттеу объектісін дамытуда қарастырудан тұрады. Осы тәсілдің ұстанымынан кәсіби оқытудың болашақ педагогын ғылымизерттеу қызметіне дайындау оның барлық құрамдастарының бірлігінде және оған барлық ықтимал факторлардың әсерін есепке алғанда тұтас үрдіс ретінде зерттеледі және жүзеге асырылады. Кәсіби оқыту педагогының кәсібипедагогикалық, өндірістік, ұйымдастыру-басқару, ғылыми-зерттеу, эксперименталды, сараптамалық-кеңес беру, енгізу, коммерциялық қызметінің өзара байланысы талаптарына сүйене отырып құрылады. Интегративті ұстаным - оқыту мазмұнының икемділігін қамтамасыз ету, дидактикалық жүйені жеке тұлғаның қажеттіліктеріне және оның базалық дайындығының деңгейіне бейімдеу арқылы білім беру бағдарламасын дараландыру, жеке-кәсіби дамуға әсер ететін әртүрлі факторларды интеграциялау арқылы тұлғаны оқыту мен дамытудың неғұрлым қолайлы жағдайларын жасауға бағытталған. Бұл әдіс П.А.Юцявичене, С.Я.Батышев, Г.К.Селевко және т.б ғалымдардың зерттеулерінде қарастырылды [77,78,79]. Сабақтастық ұстанымы - білім, іскерлік және іс-әрекет дағдыларын игерудегі, қабілеттерді дамытуда, білім берудің бір деңгейінен екіншісіне ауысқан кезде студент тұлғасын дамыту барысында субъектілік ұстанымды қалыптастырудағы перманенттілікті, сондай-ақ кезеңнен кезеңге өткен кездегі деңгейлер ішіндегі сабақтастықты білдіреді. (В.А.Болотов, В.А.Сластенин, А.M. Новиков, М.М. Левина, Л.Л. Редько және т.б). Болжамдық ұстаным - зерттеу жұмыстарының проблематикасын анықтау мүмкіндігін қамтамасыз етеді, ол бір жағынан ғылыми қызметтің құрылымдықфункционалдық параметрлерімен және таным көлемімен (кәсіби білім беру жүйесі) екінші жағынан; проблемалық ой, идеялар, стратегиялар және зерттеу құралдары болып табылады. Болашақ кәсіптік білім беру педагогтарынның зерттеушілік функциясын қалыптастырудың бастапқы теориялық ережелер, басқарушы идеялар мен объектіні жобалауға қойылатын талаптар жүйесін ұсынатын, белгіленген психологиялық-педагогикалық заңдылықтардан туындайтын және оқытушылар мен студенттердің іс-әрекетінің мақсаттарында, мазмұнында, технологияларында, қызметінде іске асырылатын қағидаларына сүйеніп 28 отырады. Мінез-құлықтың немесе іс-әрекеттің жетекші идеяларымен әрекет етеді [80]. Болашақ кәсіптік оқыту педагогтарын зерттеушілік функцияны атқаруға даярлау принциптерінің ішінде жалпы кәсіптік даярлау үдерісінің мазмұны мен ұйымдастырылуының негізін сипаттайтын базалық және кәсіптік оқыту педагогтарының зерттеушілік функциясының ерекшеліктерін және олардың кәсіптік даярлық үдерісіне әсерін көрсете алады. Таңдау еркіндігінің ұстанымы белгіленгеннен асып түсу жағдайында педагогтың жеке қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Бұл ұстаным қазіргі педагогикада өте маңызды, ол еркіндік педагогикасы сияқты педагогика саласын қалыптастыруға негіз болады (Е.П. Белозерцев, Б.С. Гершунский, Е.А. Крюкова, М.Лизинский, Е.М. Сафронова, Е.Н. Шиянов және т.б). Жеке тұлғаны дараландыру, оның Мен дамыту - Еркіндік педагогикасының басты ерекшелігі [81]. Адамды таңдау субъектісі ретінде зерттей отырып, ол адамның бұл таңдау өзіне қатысты жүзеге асыратынын, яғни өзін-өзі танусыз еркіндік мүмкін еместігін білдіретін оңтайлы шешім болып табылады. Бұл мақсатқа тез және ақылға қонымды энергия, қаражат жұмсау арқылы қол жеткізуге мүмкіндік беретін ең тиімді жол [82].
Тұлғалық мағыналарды дамыту контекстінде жеке тұлғалық әлеуетті индивидтің оның маңызды жеке функцияларын (құндылық бағдарын таңдау, шығармашылық көріністері және өз әрекеттері үшін жауапкершілік) толық және жан-жақты көрінісі ретінде түсіну өзектілікке ие болады. Арнайы мақсат ретінде болашақ мамандардың тұлғалық әлеуетін дамытуды қарастыратын білім беру жүйесі сапалы жоғары кәсіби дайындық деңгейі бар педагогке мұқтаж. Бұл ең алдымен, педагогтің рухани-тұлғалық әлеуеті арқылы білім беру үдерісінің тұлғалық дамытушы функцияларын басқаша орындай алмайтындығымен байланысты. Ендеше, кәсіби оқыту педагогтарын ғылыми-зерттеу қызметіне дайындау үдерісінің нәтижесі білім алушының тұлғалық және кәсіби дамуы ретінде анықталуы мүмкін, ол ғылымизерттеу кәсіби-педагогикалық қызметі туралы қалыптасқан білім жүйесінде, жеке тұлғалық даму мен кәсіби-педагогикалық қызметті жетілдіруде дамыған қажеттілікті қалыптастырған ғылыми дүниетанымда, ғылыми-зерттеу қызметін жүзеге асыруға практикалық дайындықта көрініс табады [91]. Сонымен қатар, Е.П. Белозерцев жоғары оқу орындарының болашақ педагогтарының зерттеушілік функциясын дамытуға жағдай жасау мәселесін шешуге баса назар аудара отырып, болашақ педагогтардың тұлғалық-кәсіби өсу ерекшелігін ескеру қажеттілігін атап өтіп, оның шарттарын төмендегідей көрсетеді: - мұғалім-тыңдаушылар ұжымы ретінде ортаны ұйымдастыру; - оқу материалының ойластырылған мазмұны; - білім беру кеңістігінде педагог тыңдаушының өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндіктерін анықтау және ұйымдастыру. 30 Педагогтің кәсіби өсуінің ішкі алғышарттары ретінде: динамикалық - қозғалушылық, өзін-өзі дамытуға дайындық (өзіне, өз күшіне сену, болашаққа ұмтылу), кәсіби қиындықтардың болуы және оларды шешуге тәжірибелердің болуын атап өтуге болады [92]. Болашақ педагогтың кәсіби өсуінің сыртқы алғышарттарына қызықты және маңызды адамдармен кездесулер, кәсіби қиындықтарды ұғынуға және оларды шешу жолдарын іздестіруге көмектесу жатады. Теориялық зерттеулерді талдау негізінде біз мұғалімнің зерттеу саласындағы кәсіби деңгейіне әсер ететін факторлардың екі тобын анықтадық. Олар төмендегідей: 1) сыртқы; 2) ішкі. Сыртқы факторлар болашақ педагогтың тұлғалық-кәсіби әлеуетінің даму деңгейі мен оның жеке тұлғасына және қоғам тарапынан қызметіне қойылатын өзгеретін талаптар арасындағы қайшылықтармен сипатталады. Ішкі факторлар болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының талаптану деңгейі мен мүмкіндіктері арасындағы қайшылықтарға байланысты. Оларға мыналар жатады: - қарым-қатынас барысында туындайтын мәселелер және оларды жеңуге байланысты күйзелістер; - еркін таңдау жағдайында ішкі шиеленісті тудыратын проблемалық жағдайда туындайтын мағыналық-тұлғалық қақтығыстар; - кәсіптік дамудың мүмкіндіктері мен кәсіби қалыптасу тілектерінің арасындағы сәйкессіздікті білдіретін қарама-қайшылықтары. Н.В. Кузьминаның, А.М. Сарановтың, В.А. Сластениннің және басқа авторлардың пікірінше, зерттеу функциясы болашақ кәсіптік оқыту педагогы тұлғасын дамытудың маңызды тетігі болып табылады. Аталған ғалымдардың ұстанымдарын талдау, олардың тұжырымдарын зерттеу мақсатына бейімдеу болашақ кәсіптік оқыту педагог-зерттеушінің кәсіби-тұлғалық дамуының маңызды факторларының қатарына келесілерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді: қоршаған ортаның танымдық әсері, әлеуметтік әсерлердің ауқымдылығы және орта мен тұлғаның интеграциясы. Алайда, болашақ кәсіптік оқытудың педагог-зерттеуші тұлғасының дамуындағы қарама-қарсы үрдістерді атап өткен жөн: көбінесе, тұлғаның өзінің қызметімен анықталатын ортаның өзгеруі және оның ортамен өзара әрекеттесуімен байланысты сондай-ақ оның психикасында көрініс табатын тұлғаның өзінің өзгеруі (Е.В. Бондаревская, Е.А. Крюкова, В.М. Монахов, В.В. Сериков және т.б.). Осы қарама-қарсы үрдістердің болуы педагог-зерттеуші тұлғасының дамуын анықтайды. Осылайша, болашақ кәсіптік оқыту педагогтарының тұлғалық бағдарлы ұстанымға негізделген зерттеушілік функциясын дамытудағы тұжырымдамалық ұстанымдардың міндеттері мен мазмұны, педагогтың кәсіби шеберлігін жоғары оқу орнынан кейінгі дамытудың мәні мен мазмұнын жаңаша көрсетуге мүмкіндік береді. О.Б.Капичникованың, Л.Н.Седованың және басқа авторлардың пікірінше, қазіргі жағдайда жоғары оқу орындарының тұжырымдамасы білім беру кеңістігінің зияткерлік, ғылыми және мәдени күштерін жұмылдыруға, болашақ педагогтардың біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіруге бағытталуы тиіс және білім беру кеңістігінің интеллектуалдық, ғылыми және мәдени күштерін жұмылдыруға бағытталуы тиіс деп төмендегі ұстанымдарды атайды. Олар: - педагогикалық бейіндегі жоғары кәсіптік оқу орындарын, қосымша кәсіптік білім беру мекемелерін интеграциялаудың тиімді нысандарын кеңінен қолдануға қажетті бағдарламалар бойынша болашақ педагогтардың құзыреттілігін арттыруды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz