Химияны оқытуда проблемалық әдістің ерекшелігі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ түрік университеті
Курбансеитова Шохсанам Мухамадалиқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011200 - Химия мамандығы
Түркістан 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
І
Проблемалық оқытудың теориялық аспектілері
1.1
Проблемалық оқытудың тарихы мен негізі ұғымдары
1.2
Проблемалық жағдайлар мен оқу мәселелерді жүзеге асырудың тәсілдері мен шарттары
1.3
Проблемалық оқу формаларының жіктелуі
2
Орта мектепте органикалық химияны оқыту жүйесі
2.1
Сабақта проблемалық оқытуды қолдану әдістері
2.2
Химияны оқытуда проблемалық әдістің ерекшелігі
2.3
ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
ІІ
ХИМИЯ САБАҚТАРЫНДА ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУДЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ЖОЛДАРЫ
Органикалық химия сабақтарында проблемалық оқыту
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі өмірде, әсіресе адамның өндірістік қызметінде химия ерекше мәнге ие. Сонымен бірге, ақпараттың көбеюі, оқу пәндерінің үздіксіз жаңаруы, қоғамдағы химофобияның өсуі оқушылардың мектепте де химияға деген қызығушылығының төмендеуіне әкелді. Демек, химиялық мазмұндағы оқу және ғылыми мәтіндерді оқудан бас тарту және оларды тұтасымен қабылдау дағдылары болмауы. Бұл талапкерлердің пән бойынша әлсіз біліміне және оны мектепте оқуға деген мотивацияның төмендігіне әкелді. Оқушылар әрдайым сұрақ қояды: экономист, электр дәнекерлеуші, электромонтер, бухгалтер, заңгер химияны не үшін оқиды? Нәтижесінде химия туралы білім әлсіз, ал болашақта химиямен байланысты арнайы пәндерді игеруде қиындықтар туындайды.
Осыған байланысты оқушылардың ақыл-ой белсенділігін ынталандыратын, танымдық белсенділігін дамытатын, химияны оқытудың формалары мен әдістерін жетілдіру өзекті болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Мектеп органикалық химия курсын оқытуда проблемалық технологиясын қолдану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту,
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін шешу көзделетін міндеттер:
1.Проблемалық оқытудың даму тарихын зерттеу;
2.Проблемалық оқытудың түрлерін, әдістері мен тәсілдерін қарастыру;
3.Химия сабағында проблемалық оқыту әдістерін қарастыру;
4. Проблемалық оқытуды қолдана отырып 10-сыныпта сабақ өту
Зерттеу нысаны. Химия сабағында проблемалық оқытуды қолдану процесі.
Зерттеу гипотезасы:
Дипломдық жұмыстың жаңалығы:
oo Оқытудың іс-әрекеттік теориясы негізінде проблемалық оқу әдісін қолдану әдістемесін жетілдіру
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
І.БӨЛІМ.ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 1.1Проблемалық оқытудың тарихы мен негізгі ұғымдары
Оқу процесінің тиімділігі мен тиімділігін арттыру саласындағы ғылыми зерттеулердің бірі-қазіргі кезде ақыл-ой күштетерін дамыту, танымдық белсенділік, тәелсіздік және шығармашылық ойлау сияқты күрделі мәселелерді шешудің тиімді құралдарының бірі ретінде қарастырылатын проблемалық оқыту болып табылады. Проблемалық оқыту білім алушылар проблемаларды шешуге қатысатын жаттығулар болып табылады.
Проблемалық оқытудың негізін американдық психолог, философ және педагог Дж. Дьюи (1859-1952) құрды, ол 1894 жылы Чикагоның практикалық мектебінде оқыту негізін оқу жоспарымен емес, ойындар мен еңбек қызметін құру арқылы жүзеге асырды. Осы мектепте қолданылған оқытудың әдістері, тәсілдері, жаңа принциптері теориялық тұрғыдан негізделмеген және тұжырымдама түрінде тұжырымдалмаған болса да ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңінен тарады. КСРО-да да проблемалық оқыту қолданыла бастады, олар тіпті революциялық ретінде қаралған, бірақ 1932 жылы аталған әдісті егжейтегжей білетін педагогтардың болмауына байланысты қолданыстан алынып тасталды [1].
Проблемалық оқыту тарихы зерттеу әдісінің пайда болуымен тығыз байланысты болды да, оны жан-жақты зерттеу 60 жылдардан басталды. Проблемалық оқыту идеясы мен принциптері психолог ғалымдар С.Л.Рубинштейн, Д.Н.Богоявленский, Н.А.Менчинская, А.М.Матюшкин еңбектерінде көрініс тапса, мектеп оқу үрдісінде қолдану мәселесі М.А.Данилов, М.Н.Скаткин сияқты әдіскерлердің еңбектерінде қарастырылды.
Проблемалық оқыту мәселесімен Т.В.Кудрявцев, Д.В.Вилькеев, Ю.К.Бабанский, М.И.Махмутов, И.Я.Лернер сияқты ғалымдар да айналысты. Қазіргі кезеңде де бұл мәселені басқа да педагогика ғылымы өкілдері қарастыруда.
Осы инстинкттерді қанағаттандыру үшін мектеп жасына дейінгі балаға білім көзі ретінде: сөз (кітаптар, әңгімелер), өнер туындылары (суреттер),техникалық құрылғылар (ойыншықтар) берілді. Үлкен жаста балаға жұмбақтар, тапсырмалар, проблемаларды шешу ұсынылды, олардың практикалық қызметі-Еңбек болды. Осыған байланысты шығармашылық саласындағы психологиялық-педагогикалық зерттеулер проблемалық оқытудың жалпы технологиясын жасауға мүмкіндік берді.
Педагогикалық әдебиетте бір-бірімен байланысты терминдер мен ұғымдар бар:
- проблемалық тәсіл (Т. И. Шамова), проблемалық принцип (В. Т. Кудрявцев, А. М. Матюшкин) проблемалық жағдайды міндетті түрде ұйымдастыруды талап етеді;
- проблемалық әдістер (В. Огонь) педагогикалық міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдері ;
- проблемалық оқыту оқыту түрі (М. И. Махмутов, М. Н. Скаткин), егер қарастырылса-оны салыстырмалы түрде тәуелсіз дидактикалық жүйе деп айтқан.
Бүгінгі таңда проблемалық оқыту (проблемалық оқыту әдісі) дегеніміз-проблемалық жағдайларды мұғалімнің басшылығымен оқушылардың санасында құруды және белсенді өзін-өзі ұйымдастыруды көздейтін оқу процесі.
Оқушылардың оларды шешудегі іс-әрекеті, нәтижесінде білім, білік, дағдыларды шығармашылық игеру және ақыл-ой қабілеттерін дамыту жүреді [1]. Проблемалық оқудың қалыптасу және даму кезеңдері 1- кестеде қарастырылған.
1-Кесте. Проблемалық оқудың қалыптасу және даму кезеңдері
XIXғ.-XXғ. басы
иллюстрациялық оқытудың доминанты, активизацияның жеке әдістері (проблема нөлге жақын)
XX ғ. - 20-30 ж.
Зерттеу әдісі (проблемалық деңгейдің артуы)
30-50 ж.
Түсіндірме-иллюстрациялық оқытудың доминанты
(проблемалық деңгейдің төмендеуі)
60-80 ж.
Проблемалық оқыту(проблемалық деңгейдің артуы)
90 ж.
Түсіндірмелі және иллюстрациялық оқытудың доминанты, проблемалық оқыту-жекелеген пәндерді оқытуға ауыстыру
(проблемалық деңгейдің төмендеуі)
XXI ғ. - 10 ж.
Білім берудің құндылық бағытымен ұштастыра отырып, жаңа айналымда және жаңа сапада оқытудағы "мәселелікті" қайтару (мәселелілік деңгейін арттыру)
Жүргізілген талдау проблемалық оқытудың қалыптасу тарихы көтерілістер мен құлдырау, күрес пен ұмыту, қуаныш пен азап.Бұл, бір жағынан, әлемді тану диалектикасынан жеңу арқылы күш алатын өнімді идеяны қалыптастырудың табиғи жолы қарама-қайшылықтар (объективті бастама), екінші жағынан, проблемалық жағдайды шешу арқылы ойлау теориясынан (субъективті бастама). Олардың қатынасы-(объективті және субъективті қатынасы) және проблемалық оқытудың тұтас теориясын құруға негіз болып табылады.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі проблемалық оқытудың тұтас теориясы ХХ ғасырдың 60-жылдарына дейін тұжырымдалмады, бірақ проблемалық оқыту теориясын тәсіл ретінде құрудың алғы шарттары ғана қалыптасты деп айтуға мүмкіндік береді [2].
Проблемалық оқытудың тарихы Джон Дьюи жасаған көптеген ережелерді зерттеу әдісін енгізуден басталады.
Зерттеу әдісі көптеген шет ел оқытушылармен, атап айтқанда Б.В.Весвятский ұйымдастырған, кеңейтілген Юннат жұмысында сәтті қолданылды, оны іздеу әдісі деп атады. Педагогикалық курстарда кіші ғылыми мәселелерді шешу қажеттілігі атап айтылды. Ғылыми зерттеулер мен академиялық зерттеулердің өзара байланысы туралы мәселе талқыланып, зерттеу әдісі туралы емес, білім беру зерттеулерінің әдістемесі туралы айту ұсынылды.
Проблемалық оқытудың негізгі психологиялық мәні ойлау теориясының тұжырымдамасы болып табылады. Оның негізін С.Л. Рубинштейн қалаған болатын.Ойлау адамның зияткерлік дамуына жетекші орын алады. Проблемалық оқытудың қалыптасуына Н.А. Мечинский. А.М. Матюшкин, М.А. Данилов, М.Н. Скаткин, Т.В. Кудрявцев, Д.В. Вилькеев, Ю.К. Бабанский М.И. Махмутов және И.Я. Лернер сынды ғалымдардың сіңірген еңбегі зор. Проблемалық оқытуға ұмтылу Ф.Бэконның философиялық қөзқарасына сәйкес келеді. Ол сөздің шығу оқиғасына сын түрінде қарады және шындықты зерттеу жолымен алынған ақиқатты талап етті. Кейін проблемалық оқытуды педагогтар мен философтар Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо жалғастырды [4].
Оқу процесінің тиімділігі мен тиімділігін арттыру саласындағы ғылыми зерттеулердің бірі - қазіргі кезде ақыл-ой күштерін дамыту, танымдық белсенділік, тәуелсіздік және шығармашылық ойлау сияқты күрделі мәселелерді шешудің тиімді құралдарының бірі ретінде қарастырылатын проблемалық оқыту болып табылады. Проблемалық оқыту білім алушылар проблемаларды шешуге қатысатын жаттығулар болып табылады.
Проблемалық оқыту- жаңа педагогикалық құбылыс емес. Проблемалық оқыту элементтерін Сократтың эвристикалық әңгімелерінен, Жан-Жак Руссоның Эмильге арналған сабақтарын жасаудан көруге болады. К.Д.Ушинский бұл идеяға өте жақын болды. Мысалы, ол былай деп жазды: Біз механикалық комбинацияларды барлық жастағы, әсіресе балалар үшін ұтымды етіп аударудың ең жақсы әдісін, Сократ қолданған және оның аты Сократовский деп атайтын әдісті қарастырамыз. Сократ өзінің ойларын тыңдаушыларға жүктемеді, бірақ бір-біріне жақын орналасқан бірқатар ойлар мен фактілердің қайшылықтары олардың санада күңгірт түрде жанып тұрғанын біле отырып, осы қарама-қайшылықты қатарларда сананың жарқын шеңберлерінде сұрақтар тудырды және осылайша оларды бір-бірін қақтығысуға немесе жоюға мәжбүр етті. немесе үшінші байланыстырушы және нақтылайтын ойда татуластырды [14].
Проблемалық оқыту проблема, проблемалық сұрақ, проблемалық тапсырма, проблемалық жағдай (ситуация) деген ұғымдарды қамтиды.
Проблема дегеніміз - субъектінің өзінде бар іздену құралдарымен (білім, икемділік, іздену тəжірибесі жəне т.б.) шешуге болатын жағдай. Кез келген сұрақ, тапсырма проблемалы бола бермейді. Олардың проблемалық болуының негізгі шарты - оларға жауап іздеуде оқушыға даяр жауап не үлгі болмайды жəне ол өзінің білетіні мен білмейтінінің арасындағы қайшылықты басқаша айтқанда, берілген проблеманы шешуге керекті білімнің немесе тəсілдің онда жетіспей тұрғанын сезінеді [5].
Проблемалық жағдай деп пайда болған құбылыстар, фактілерді адамның түсіндіре алмай қиналушылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан сол қиыншылықтан шығудың жолын қарастырып, іздену іс-əрекетіне көшеді. Проблемалық жауап кезеңінде оқушының іс-əрекеті ойлаумен, пайымдаумен өз бетінше ізденумен сипатталады. Проблемалық оқыту тек проблемалы жағдай тудырып қана қоюды емес, сонымен қатар оны дұрыс шеше білу тəсілдерін меңгертуді де қажет етеді. Ол үшін оқытушы оқушының тақырыпта кездесетін ой, пікір қайшылықтарын дұрыс аңғаруына жағдай жасап, оны шешудің жолдары мен тəсілдерін меңгертуге өздігінен ізденудің, зерттеудің амалдарын үйретуге тиіс. Мұның басты жолы - дұрыс ойлай білуге баулу.
Проблемалық оқыту - ойлау операциялары логикасы (талдау, қорытындылау жəне тағы басқа) мен оқушылардың ізденіс əрекетінің заңдылықтарын (проблемалық ситуация, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің жəне тағы басқа) ескере отырып, жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мəлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да проблемалы оқыту көбінесе мектеп оқушыларының ойлау қабілеттерін дамытады жəне сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Проблемалық оқытудың мақсаты - ғылыми таным нəтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нəтижелерге жету жолының өзін де, үдерісінде меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту [5].
Проблемалық оқытудың негізгі тұжырымдамасы проблемалық жағдай болып табылады. Проблемалық жағдай адамның қандай да бір нәрсені түсіну немесе қандай да бір қажетті әрекеттерді жасау үшін жеткілікті білімі немесе белгілі іс-әрекет әдістері болмаған кезде туындайды, яғни білім мен надандық арасында қайшылықтар болады. Оқыту кезіндегі проблемалық жағдай студенттердің осы жағдайдан шығуға деген ынтасын оятуға, туындаған және қабылданған қарама-қайшылықты жоюға болатын жағдайда ғана тәрбиелік мәнге ие болады. Бұл кез-келген проблемалық жағдайда пайда болмайды. Оның пайда болуы үшін екі шарт орындалуы керек: жағдаяттың мазмұндық жағы студенттерге ерекше қызығушылық тудыруы керек және олар белгілі бір білімге ие болғандықтан, мәселені тұтасымен шеше алатындықтарын сезінуі керек.
Бұл мәселені шешуге деген құлшыныстың оятуы, қызықты және жаңа нәрсені үйрену қажеттілігімен бірге проблемалық оқытудың өте маңызды сәтін шешуге арналған мәселені қабылдауды білдіреді. Мәселе шешуге қабылданып, белгіліні белгісізден ажырататын вербальды формалдандырылғаннан кейін, ол шешілу барысында жетіспейтін білімді игеру мен меңгеру жүретін проблемалық мәселеге айналады.
Проблемалық жағдайларды бірнеше негізге бөлуге болады: ғылыми білім немесе академиялық тәртіп саласында (физика, математика, педагогика және т.б.); жетіспейтін жаңа ізденістерге көңіл бөлу (жаңа білім, іс-әрекет әдістері, белгілі білім мен әдістерді жаңа жағдайда қолдану мүмкіндігін анықтау); проблемалық деңгей бойынша (өте өткір қайшылықтар, орташа ауырлық, әлсіз немесе жанама түрде көрсетілген қарама-қайшылықтар); қайшылықтардың мазмұндық жағының түрі мен табиғаты бойынша (мысалы, күнделікті идеялар мен ғылыми білім арасындағы, күтпеген факт және оны түсіндірудің мүмкін еместігі және т.б.).
Проблемалық жағдай - бұл туындайтын құбылысты, фактіні, шындық процесті қалай түсіндіруді білмейтін, өзіне белгілі жолмен мақсатқа жете алмайтын жағдайда адамның интеллектуалдық қиындықтары, бұл әрекет адамды жаңа түсінік немесе әрекет тәсілін іздеуге итермелейді. Проблемалық жағдай - бұл өнімді, шығармашылық танымдық іс-әрекеттің үлгісі. Ол проблемаларды қою және шешу процесінде ойлаудың басталуын анықтайды [12.14].
Психология ғылымы проблемалық жағдайдағы адамның өнімді танымдық іс-әрекеті кезеңдерінің белгілі бір тізбегін белгіледі: проблемалық жағдай - проблема - оны шешудің жолдарын табу - мәселені шешу.
Проблемалық жағдайдың пайда болуынан проблеманы шешуге дейінгі психикалық іс-әрекеттің қуыс циклі бірнеше кезеңнен тұрады
проблемалық жағдайдың пайда болуы,
проблема мен проблеманың мәнін білу;
болжамды немесе болжамды және гипотезаны негіздеу арқылы шешім табу;
болжамды дәлелдеу,
проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Проблемалық оқытудың жалпы белгілері 1-сызбада көрсетілген.
1-сызба. Проблемалық оқытудың жалпы белгілері
1.2 Проблемалық жағдайлар мен оқу мәселелерін жүзеге асырудың тәсілдері мен шарттары
Оқушылардың ақыл-ой белсенділігі сұрақтар арқылы қозғалады. Мұғалімнің сұрағы оқушыларға қиындық туғызатын, сонымен қатар өз бетінше жауап беруге болатындай күрделі болуы керек. Проблемалық мәселе, әдеттегі оқу міндеттерінен айырмашылығы, белгілі бір жағдайды сипаттау ғана емес, сонымен бірге осы жағдайдың негізінде ашылуы тиіс мәліметтің сипаттамасын және белгісізді көрсетуді қамтиды.
Зерттеулер көрсеткендей, барлық пәндерге ортақ педагогикалық практикаға тән проблемалық жағдайлардың түрлерін ажыратуға болады:
Бірінші түрі: егер студенттер мәселені қалай шешуді білмесе, проблемалық сұраққа жауап бере алмаймын, білім беру немесе өмірлік жағдайдағы жаңа фактіні түсіндіре алмаймын, проблемалық жағдай туындайды.
Екінші түрі: студенттерде бұрын алған білімдерін жаңа практикалық жағдайларда қолдану қажеттілігі туындағанда проблемалық жағдайлар туындайды.
Үшінші түрі: мәселені шешудің теориялық мүмкін жолы мен таңдалған әдістің практикалық мүмкін еместігі арасында қайшылық болса, проблемалық жағдай оңай туындайды.
Төртінші түрі: проблемалық жағдай оқу тапсырмасын орындаудың іс жүзінде қол жеткізілген нәтижесі мен студенттердің теориялық негіздеу үшін білімінің жоқтығы арасында қайшылықтар туындаған кезде туындайды.
Оқу мәселесін шешудің бірнеше әдісі бар:
Бірінші әдіс - студенттерді құбылыстарды, фактілерді және олардың арасындағы сыртқы сәйкессіздіктерді теориялық тұрғыдан түсіндіруге ынталандыру. Бұл оқушылардың іздену белсенділігін тудырады және жаңа білімді белсенді игеруге әкеледі.
Екінші әдіс - оқушылар практикалық тапсырмаларды мектепте, үйде немесе жұмыс орнында, табиғатты байқау кезінде және т. Б. Орындау кезінде туындайтын оқу және өмірлік жағдайларды қолдану. Студенттер практикалық мақсаттарға өз бетінше жетуге тырысқанда проблемалық жағдай туындайды.
Үшінші әдіс - құбылыстарды түсіндіру немесе практикалық шешудің жолдарын іздестіру үшін білім беру міндеттерін шешу. Мысал ретінде студенттердің кез-келген ғылыми-зерттеу жұмыстары оқу-жаттығу тәжірибелік алаңында, шеберханада және т.б.
Төртінші әдіс- студенттерді фактілер мен құбылыстарды талдауға ынталандыру, өмірлік идеялар мен осы фактілер туралы ғылыми тұжырымдамалар арасындағы қарама-қайшылықтарды белгілеу.
Бесінші әдіс - тұжырымдар тұжырымдап, оларды эксперимент арқылы сынақтан өткізу.
Алтыншы әдіс - оқушыларды фактілерді, құбылыстар мен ережелерді салыстырып, қарама-қайшылыққа итермелеу.
Жетінші әдіс - студенттерді жаңа фактілерді алдын-ала жалпылауға шақыру. Оқушыларға жаңа материалдағы кейбір фактілерді, құбылыстарды қарастыру, оларды белгілі деректермен салыстыру және тәуелсіз жалпылау тапсырмасы беріледі.
Сегізінші әдіс - студенттерге түсініксіз болып көрінетін және ғылым тарихындағы ғылыми мәселенің тұжырымдамасына әкелетін фактілермен таныстыру.
Тоғызыншы әдіс - бұл жобааралық байланысты ұйымдастыру. Көбіне тақырып материалы проблемалық жағдай туғызбайды (өңдеу дағдылары, өткенді қайталау және т.б. кезінде). Бұл жағдайда зерттелетін материалға қатысты фактілер мен ғылымдардың деректерін пайдалану керек.
Оныншы әдіс - әр түрлі тапсырмалар, сұрақты қайта құру [17].
Білім беру мәселелерін қою процесі тек логикалық-психологиялық және лингвистикалық ғана емес, сонымен қатар проблемаларды қоюдың дидактикалық ережелерін де білуді қажет етеді.
Мұғалім студенттерінің дайындық деңгейін біліп, оқыту ерекшеліктеріне сүйене отырып, олар бұрын кездескен проблемаларды тудыруы мүмкін. Бұл ретте ол мыналарды ескереді:
а) жаңа күрделі есептерді шешуде бұрын шешілген есептерді шешу алгоритмін қолдануға болады;
б) бұрын кездескен, бірақ жеткілікті білімнің болмауына байланысты шешілмеген мәселелер оқушылардың пәнге деген қызығушылығын күшейтеді, іс жүзінде білім беру проблемалары одализм екендігіне сендіреді - ол үшін сізге көбірек білім керек;
в) сынып алдында шешілген мәселені басқа тұжырыммен шығару, өткен материалды қайталағанда шығармашылықпен жұмыс жасау мүмкіндігін береді;
г) команда бұрын шешкен мәселелерді дербес шешу үшін әлсіз студенттердің алдында қайталама қою үшін қолдануға болады [15].
Әр оқу тапсырмасы проблемалы бола бермейді. Мәселе дегеніміз стандартты шешім жоқ проблема, яғни схема, алгоритм немесе модель бойынша шешілмейді. Сондықтан проблема, ең алдымен, оны шешу үшін жетіспейтін білімді іздеуге бағытталған іздеу тапсырмасы. Оқыту кезінде бұл жаңа білім қажет болатын және оны шешу барысында жаңа білімді алу қажет болатын міндет болады.
Проблемалық сұрақ әдеттегіден өзгеше, онда жасырын қарама-қайшылық бар, ол әртекті жауаптар, екіұштылықсыз шешімдер қабылдау мүмкіндігін ашады, және сұралған адамның бұрынғы тәжірибесінде шешудің дайын схемасы жоқ. Қарама-қайшылықтың туындауы мәселенің басталу нүктесі ретінде болуы проблемалық оқытудың жалпы сипаттамасы және онымен байланысты барлық ұғымдар болып табылады. Оқытуда проблеманы құру әрқашан оның мақсаты болып табылады, туындаған жағдайды жеңілдету үшін қажетті жаңа білімді алуға ынталандыру, туындаған сұраққа жауап бере алмау [9].
Проблемалық оқытуды қолдану (проблемалық енгізу) оқытудың барлық кезеңдерінде мүмкін, алайда оның кезеңдері мен қолданылатын оқыту әдістеріне байланысты оның әр түрлі формалары қолданылады. Сонымен, жаңа білім алу кезеңінде проблемалық әңгіме, әңгіме, дәріс болады; шоғырландыру сатысында - ішінара іздеу қызметі. Толық ғылыми-зерттеу жұмыстары оқу процесінің барлық кезеңдерін қамтуы мүмкін.
Проблемалық оқыту басқа әдістердің құрылымында қолданылатындықтан, оны оқытудың арнайы әдісі ретінде де, жаңа оқыту жүйесі ретінде де қарастыруға болмайды. Мұны, ең алдымен, студенттердің танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру сипатында көрінетін оқытуды ұйымдастыруға ерекше көзқарас деп қарастырған дұрыс болар еді [16].
Проблемалық оқыту кез-келген академиялық пәнді оқытуда жүзеге асырылуы мүмкін. Алайда құндылық - бұл оқу материалының табиғаты, оның нақты мазмұны.Әрине, кез-келген материал проблемалық жағдай туғызуға негіз бола алмайды. Оқу материалының проблемалық емес элементтері сандық және сандық мәліметтерді, фактілерді, күндерді, атауларды және т.б. ашуға болатын нақты ақпаратты қамтиды. Алгоритммен, белгілі әдіспен шешілген барлық мәселелер шешілмейді.
Проблемалық оқытуды жалпыланған білімді - тұжырымдамаларды, ережелерді, заңдарды, себеп-салдарлық және басқа логикалық тәуелділіктерді игеру үшін қолдануға болады. Оқушыларға немесе студенттерге білім алуға және іздестіру міндеттерін шешуге қажет психикалық іс-әрекеттің әдістері мен әдістеріне арнайы білім беру міндеті қойылған кезде қажет.
Осыған байланысты, сонымен қатар білім алудың проблемалық әдісі әрдайым дайын ақпаратты есептеуден гөрі көп уақытты қажет ететіндігіне сүйене отырып, проблемалық білімге көшу туралы мәселені көтеру мүмкін емес.
Проблемалық оқыту оқытудың біртұтас немесе тіпті басым түріне айнала алмайды, бірақ оны оқытудың барлық белгіленген формаларымен қатар қолдану керек. Оқыту кезінде, өмірге қажетті материалды есте сақтауға ықпал ететін білімді жаңғыртуды талап ететін жаттығулар мен тапсырмалар әрдайым қажет болады.Жаңа білімдердің салыстырмалы түрде аз ғана бөлігін тәуелсіз ашулар әдісімен алу керек, өйткені тәуелсіз іздеу қызметі көп дайындықты қажет етеді уақыт. Сонымен бірге, әңгімені ұйымдастырған кезде әңгімедегі проблемалық элементтерді едәуір күшейту маңызды - қажет және материал қажет жерде және оған қажеттілік бар жерде [11].
Білім алушыларды оқуға, танымдық қажеттілігін сақтауға және дамытуға, ғылымның негіздерін игеруге қажетті танымдық құралдармен қамтамасыз етуге үйрететін мұғалім.
Н.Ф. Тальзина Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру атты еңбегінде: Ассимиляция процесінің басталуы бір нәрсені түсіну қажеттілігімен байланысты, тек осы жағдайда адам ойлана бастайды. Қажет болмаған жағдайда сапалы ассимиляция процесі мүмкін емес. Білімді игеру процесін ұйымдастыруда ең алдымен баланың танымдық қажеттілігін тудыратын жағдайларды жасау қажет. Сонда ғана білімді игеру процесі ассимиляцияның негізгі заңдылығына сәйкес - туындайтын танымдық қажеттілікті қанағаттандыру ретінде жүреді.
Танымдық қажеттілік адамға жаңа білім ашуға мүмкіндік беретін зияткерлік әрекетті анықтайды. Сондықтан мұғалімнің алдына оқу процесінде танымдық қажеттіліктердің пайда болуына жағдай жасау міндеті тұр.
Бұл шарттардың ерекшелігі - бала өзіне жүктелген міндеттерді белгілі бір деңгейде орындай алмайтындығында.
Оны аяқтау үшін ол тапсырманы орындаудың жаңа жолын табуы керек. Қажеттілікті ашатын және ойлау процестерін тудыратын мұндай жағдайлар проблемалық жағдайлар деп аталады [16, б. 35-36].
Ә.М. Матюшкин проблемалық оқыту барысында пайда болатын процестердің психологиялық механизмі келесідей: міндет, егер ол пән үшін проблема болса, оны танымдық қажеттілікке айналатын тосын жағдайға душар етеді. Танымдық қажеттілік - бұл аккумулятор, ол субъектіні белсенділік зарядын алады. Белсенді адам мәселенің жауабын іздейді. Әрі қарай ойлау процесі шамамен келесі жолмен жүреді: гипотезалар ұсынылады, олардың негіздемесі және расталуы [11].
Тексеру кезеңі - бұл проблемалық жағдайды шешу және ойлау процесінің аяқталуы немесе жаңа проблемаларды білудің арқасында жаңа оқу міндеттерін қою [10].
Проблемалық жағдай бухгалтерлік қызметтің міндетті компоненті ретінде мотивацияны қамтиды.Мектеп оқушыларының мотивациялық сферасының ерекшеліктерін және оның қалыптасу тенденцияларын біле отырып, мұғалім оқуға деген көзқарасты өзгертетін себептерді дәлірек басшылыққа алады.
Қазіргі заманғы сабақ кітабында Махмутов М.И. мотивация бірнеше функцияларды орындайды: ол мінез-құлықты ынталандырады, оны бағыттайды және ұйымдастырады, оған жеке мән мен маңыз береді дейді. Мотивацияның бірнеше функциясының болуы мотивация мінез-құлықтан бұрын ғана емес, оның барлық кезеңдерінде, барлық байланыстарында үнемі болатындығын көрсетеді [22].
Осы үш функцияның бірлігі мінез-құлықтағы мотивацияның реттеуші рөлін қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, үшінші - сезімді қалыптастырушы функция (А.Н. Леонтьев) ерекше адам және мотивациялық сфераның табиғаты үшін орталық болып табылады. Басқа ынталандырушы және бағыттаушы функциялардың көріністері бала үшін оқу әрекетінің мағынасына да байланысты. Ал бұл өз кезегінде оқу мотивтерінің қозғаушы күші (ауырлығы, қарқындылығы, ұзақтығы, тұрақтылығы, эмоционалды бояуы), сонымен қатар олардың оқу іс-әрекетін нақты ұйымдастырудағы рөлі ең алдымен оқу мотивациясының мағыналық-қалыптастырушы функциясының қалыптасуына байланысты екенін білдіреді. Дәл осы функция (бала өміріндегі оқытудың рөлі) білім берудің негізгі объектісі болуы керек.
Біз оқытудың мотивациялық сферасының жеке аспектілерінің психологиялық сипаттамаларын көрсетеміз.
С.Л.Рубинштейн барлық әрекет баланың ересектермен өзара әрекеттесуіне қосылатын қажеттіліктерден басталады деп санайды. Қажет дегеніміз - баланың іс-әрекетінің бағыты, іс-әрекеттің алғышартын жасайтын психикалық күй. Алайда қажеттіліктің өзі іс-әрекеттің сипатын анықтамайды; бұл өте қажеттілік жағдайында оның қанағаттанушылық нысаны қатаң түрде жазылмағандығымен түсіндіріледі: бір қажеттілік әр түрлі нысандармен, әр түрлі жолмен қанағаттандырылуы мүмкін. Оның қанағаттану тақырыбы адам әрекет ете бастағанда ғана анықталады [7].
Қажетсіз, баланың белсенділігі оянбайды, себептері жоқ, мақсат қоюға дайын емес.Танымдық қажеттілікке айнала отырып, әр баланың жаңа тәжірибеге деген қажеттілігі бар. Мұғалім оған сенім артуы керек, ең алдымен студенттердің көпшілігінің түсінікті және саналы болуы керек.
Оқулықпен жұмыс жасауда жалпы танымдық іс-әрекеттің қажеттілігі өз бетінше білім беру іс-әрекетінің формаларында көрініс таппайтын жағдайларда: оның орындалмаған қажеттіліктері қақтығыс жағдайында, білгісі келмеу және т.б. жол таба алады.
Мұғалім қажеттілік жүзеге асырылатын білім беру іс-әрекетінің мазмұны туралы арнайы ойлануы керек. Оқушылардың қанықпаған танымдық қажеттілігі оқу іс-әрекетінде әр түрлі жолдармен қанағаттандырылуы мүмкін - бұл оқу жұмысының жағдайына, оқытушының талаптарына байланысты. Кейбір жағдайларда танымдық қажеттілік жақсы бағалар алу арқылы қанағаттандырылуы мүмкін, ал басқаларында - дұрыс ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті, оқушының білім беру іс-әрекетінің ішкі мазмұнына, іс-әрекет әдістеріне бағдарлануы. Осылайша, білім беру іс-әрекетінің өзінде - оны ұйымдастырудың шарттарына байланысты, мұғаліммен төменде - оқыту қажеттіліктері қалыптасады, қайта құрылады, жетілдіріледі [5].
Мотивациялық саланың тағы бір маңызды аспектісі - мотив, яғни. іс-әрекеттің объектіге бағытталуы, адамның ішкі психикалық жағдайы, іс-әрекет бағытталған объектінің объективтік сипаттамаларына тікелей байланысты. Егер қажеттілік белсенділікке дайындығын сипаттайтын болса, онда мотивтің болуы белсенділіктің тиімді сипатын береді. Оқыту барысында мотив студенттердің оқу процесінің белгілі бір жақтарына назар аударуы болып табылады.
Мотивацияның мотивациялық сфераның ерекшелігі, ол осы әрекеттің мәні мен жеке маңыздылығымен тікелей байланысты.
Бірақ оқу мотивтерінің пайда болуы, егер оқушының мектеп жұмысында өз бетінше мақсат қоюға мүмкіндігі болмаса, тиімді оқу іс-әрекетінің жеткілікті шарты болып табылмайды. Мақсат - қажеттілікке жету сатысын білдіретін аралық нәтижеге бағытталған іс-әрекет. Тәрбиелік мотивті іске асыру үшін тәрбие жұмысындағы көптеген аралық мақсаттарды қою және орындау қажет. Сонымен қатар, студенттердің өз әрекеттерінің мақсаттарын біліп, оларды осы әрекеттер қамтылған оқу іс-әрекетінің мотивтерімен байланыстыруды үйренуі қажет; тәрбиелік мақсат сол қалпында қалуы мүмкін, ал оқу әрекетінің мәні мотивке байланысты өзгереді [1].
1.3 Проблемалық оқу формаларының жіктелуі.
Қазіргі уақытта проблемалық білім беру оқушылардың танымдық дербестігі деңгейінде ерекшеленетін үш негізгі нысанда жүзеге асырылады: проблемалық мәлімдеме, ішінара іздеу және тәуелсіз зерттеу қызметі.
Оқушылардың ең аз танымдық тәуелсіздігі проблемалық презентация болған жағдайда орын алады: оқытушы өзі жаңа материалды жеткізеді, бірақ студенттер белсенді ақыл-ой әрекетіне қатысады. Мектепте бұл, ең алдымен, дәріс, әңгіме және әңгіме, университетте проблемалық дәріс. Бұл жағдайда проблеманы не тудырады? Ол төменде қарастырылған бірқатар әдістермен құрылған, мақсаты студенттерге мәселенің туындауы мен шешілу процесін ашуға деген қызығушылығын оятып, ойлануға және жанашырлыққа баулу болып табылады.
Проблемалық баяндау оқытушыдан үлкен әдістемелік жұмысты, оның қандай да бір бөлігін және проблемалық сұрақтар мен тапсырмалар түрінде ұсыну мақсатында материалды айтарлықтай қайта құруды талап етеді, содан кейін оны шешу оқытушының өзі береді.
Ішінара-іздестіру қызметі жағдайында жұмыс негізінен білім алушыны өз бетінше ойлауға, белсенді жауап іздеуге итермелейтін арнайы сұрақтардың көмегімен оқытушымен жіберіледі ("ал сіз осы мәселеге тап болып қалай түсер едіңіз?", "Осы болжамдардың қайсысы дұрыс екенін қалай тексеруге болады?", "Келесі жағдайға назар аударыңыз...", "Осы жолдарда оқыңыз..."және т. б.) [1].
Мектептегі қызметтің бұл түрі мұғалімнің сұрақ қоюды шебер қолдануы немесе құбылысты байқау мен оны талдауды ұйымдастыруы арқылы оқушыларды кез-келген заңдылықты ашуға, тұжырымдаманы қалыптастыруға және т.с.с. сөйлесудің эвристикалық әдісімен енгізілген жаңа материалды баяндау сатысында өтеді.
Зерттеу әрекеті - бұл студенттің шешімін толығымен дербес іздестіру және проблеманың болуы және оны шешуге қажетті іздеу әрекеттерінің барлық тізбегін орындау. Мұны зертханада эксперимент жүргізу кезінде, есептер шығару үшін тапсырма алған кезде, мектептің ғылыми қауымдастығында, техникалық шығармашылық шеңберде сұрақ әзірлеу кезінде, биология пәні мұғалімінің жетекшілігімен жүргізілген эксперименттік жұмыстарда (кейбір жағдайларда, колхоздардың нұсқауымен және совхоздар), өлкетануды зерттеуде т.б.
Проблемалық оқытудың формаларына сәйкес жалпы әдістер жүйесі бар.Соның ішінде М.А.Скаткин мен И.Я.Лернер жасаған проблемалық оқытудың жалпы әдістер түрлері кең таралған (2-сызба) [4]:
2-сызба. М.Н.Скаткин мен И.Я.Лернер жасаған проблемалық оқытудың жалпы әдістері
Мәселені жариялау әдісі.Егер мұғалім дайын ғылыми шындықтарды (теоремаларды тұжырымдау, олардың дәлелдемелері және т.б.) айтпаса, бірақ белгілі бір дәрежеде осы білімді ашу тәсілін қайталаса, онда мұндай әдіс проблемалық мәлімдеме деп аталады. Негізінде, мұғалім студенттерге ізденістерге, жаңа білімдер мен ізденістерге жол ашады, сол арқылы оларды болашақта ізденуге дайындайды.
Мәселені шешу, зерттеу әдісі сияқты, оқытушының ғылыми дайындығына жоғары талаптар қояды. Ол тек оқу материалын жетік біліп қана қоймай, ғылымның қандай жолдармен өткенін, оның шындықтарын ашқанын білуі керек. (Осыған байланысты Д. Поианың орыс тіліне аударған Математика және дәлелді ойлау, Математикалық жаңалық кітаптары мұғалімге үлкен көмек болады.)
Кейінірек көретініміздей, проблемалық презентация эвристикалық әдісті қолдануға, зерттеу әдісін қолдану үшін эвристикалық әдіс дайындайды.
Тәрбиелік мағынада проблемалық оқыту әдістерінің ерекше маңыздылығын атап өту керек: олар оқушылардың шығармашылық танымдық белсенділігін қалыптастырады және дамытады, дүниетанымдық мәселелерді дұрыс түсінуге ықпал етеді [6].
Зерттеу әдісі.Проблемалық білім берудегі орталық орын - зерттеу әдісі. Бұл әдіс ғылыми зерттеу процесіне ұқсас оқу процесін құруды, зерттеу процесінің негізгі кезеңдерін жүзеге асыруды, әрине, студенттер үшін жеңілдетілген, қол жетімді нысанда: зерттелетін белгісіз (түсініксіз) фактілерді анықтауды (проблеманың өзегі); мәселені нақтылау және тұжырымдау; гипотеза; зерттеу жоспарын құру; зерттеу жоспарын орындау, белгісіз фактілерді және олардың басқалармен байланысын зерттеу, гипотезаларды тексеру; нәтижені бекіту; алынған жаңа білімнің маңыздылығын, оны қолдану мүмкіндіктерін бағалау.
Зерттеу әдісінің маңызды ерекшелігі - кейбір мәселелерді шешу барысында үнемі жаңалары пайда болады.
Оқытудағы зерттеу әдісі тек белгілі бір дәрежеде ғылыми зерттеулер процесіне еліктейді. Педагогикалық зерттеулер ғылыми зерттеулерден кейбір маңызды белгілерімен ерекшеленеді.
Біріншіден, білім беру мәселесі, яғни проблемалық оқыту процесінде зерттелетін нәрсе және студенттер ашатын шындық ғылым үшін жаңалық емес. Бірақ олар студенттер үшін жаңа, олар ұзақ уақыт бойы ғылымда ашылған нәрсені өздері ашқан кезде, студенттер өздерінің білім беру қызметінің осы кезеңінде ашылушылар ретінде ойлайды. Сондықтан оқыту барысында зерттеу әдісін қайта табу дидактикасы деп атайды (студенттер ғылымда бұрыннан ашылып келген тәуелсіз қайта табу).
Екіншіден, студенттерді зерттеу жүргізуге ынталандыру ғалымды зерттеу жүргізуге итермелейтін ынталандырулардан өзгеше. Оқу-зерттеу жұмыстарын студенттердің жетекшілігімен, жеке қатысуымен және оқытушының көмегімен жүргізеді. Бұл көмек студенттер өздерінің мақсатқа өздері қол жеткізді деп санайтындай болуы керек [4].
D.Poia ішкі және сыртқы белгілерді ажыратады. Біріншілері - студенттерден өз ойларын шығаратын сияқты, екіншісі (өрескел) кеңестер студенттерді тек ізденіс қажеттілігін жойып, тек техникалық жұмыстарды орындауға қалдырады. Әрине, студенттерді іздеудегі көшбасшылық студенттерді ізденіс бағытына итермелейтін сұрақтар мен бағыттардың (кеңестердің) сәйкес жүйесін әр жоспарланған оқу үшін жақсы дайындықты және дамытуды қажет етеді [14].
Үшіншіден, оқытудың кез-келген әдісі сияқты зерттеу әдісі де әмбебап оқыту әдісі емес. Мектептің төменгі және орта сыныптарында оқушылардың іс-әрекетіне белгілі бір зерттеу элементтерін ғана енгізуге болады. Бұл зерттеу әдісінің жоғарғы сыныптарында жетілдірілген және күрделі түрде қолдануға дайындық. Бірақ жаттығудың осы кезеңінде бұл әдісті тек жеке тақырыптар мен сұрақтарды зерттеу үшін қолдануға болады. Оқушылардың білімі мұғалімнің басшылығымен, олардың жеке танымдық іс-әрекетімен басқарылатын ізденістерінің нәтижесі болуы үшін, бұл ізденістерді ұйымдастырып, оқушылардың танымдық белсенділіктерін дамыту қажет, бұл сөзсіз күрделі және мектеп оқулығында келтірілген материалды түсіндіруден гөрі жоғары деңгейдегі әдіснамалық дайындықты қажет етеді. және оқушылардың оны жаттауға деген талабы.
Оқытушы мектеп оқушыларына оқу процесін ғылыми-зерттеу процесі сияқты ұйымдастыруы үшін, олардың ашылуын ынталандыратын педагогикалық жағдайлар туғызуы, студенттердің шығармашылық ізденістерін басқаруы үшін, ол ғылыми-зерттеу жұмыстарында жеке тәжірибесі болуы керек, кем дегенде оқу-зерттеу деңгейінде, өз есебінде көп болуы керек ашылулар (кішкентай ашылуларға қарамастан). Д.Поианың сөзімен айтқанда, мұғалімнің өзі ізденудің шиеленісі мен ашылу қуанышын сезінуі керек, сонда ол оларды өз студенттерінің арасынан атай алады. Осы эмоционалды факторлар туралы білуге болмайды. Ашу қуанышын бастан кешірген студент батылдықпен жаңа проблемалардың шешімін табуға тырысады. Ол оны не күтіп тұрғанын біледі, іздеудің шиеленісі ашылу қуанышымен алмастырылатындығын біледі. Осыдан зерттеу әдісінің үлкен тәрбиелік және дамытушылық мәнін байқауға болады.
1) Кейде оқулық мәтіні зерттеу әдісін қолдану мүмкіндігін ұсынады
2) Бұл тәсіл сөзсіз артықшылықтармен қатар ұзақ уақытты қажет етеді. Бұл қосымша уақыт студенттердің шығармашылық ойлауын дамытудың тиімділігімен өтелетініне қарамастан, бұл уақыт жоқ болғандықтан, зерттеу әдісін осы мақсатқа сәйкес келетін жеке тақырыптарға қолданумен шектелуіміз керек. Осы әдістеменің көмегімен және кейбір тақырыптар оқулықтан тікелей алдын-ала зерттеусіз зерттелетін жағдайларда студенттер оқулықтағы берілген материалды кейбір зерттеудің (басқалары жүргізген) нәтижесі ретінде қарастырады, бұл оның игерілу деңгейіне жағымды әсер етеді.
Уақыт коэффициенті көбінесе жаттығуда ішінара зерттеуге негізделген әдістерді қолдануға мәжбүр етеді.
Екілік әдістер жүйесі - ақпараттық-репродуктивті, ақпараттық-эвристикалық және оқытудың басқа әдістері және оқулықтағы жаттығуларды тыңдау сияқты оқыту әдістері және т.б. [13].
Проблемалық оқыту әдістерінің жүйесі жалпы және екілік әдістердің органикалық үйлесімі болып табылады.
Жалпы, біз проблемалық оқыту процесін ұйымдастырудың алты дидактикалық әдісі туралы айтуға болады (яғни жалпы әдістер), олар мұғалімнің оқу материалын ұсынуының үш түрі және оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың үш түрі 3-сызбанұсқаудан көрсек болады:
Оқушылардың өзіндік ізденіс жұмысы
Оқу материалын мұғалімнің өзі баяндайды
3-сызба. Махмутов бойынша проблемалық оқытудың алты дидактикалық әдісі
Монологиялық әдіспен оқытушының өзі жаңа ұғымдардың, фактілердің мәнін түсіндіреді, студенттерге ғылымның дайын тұжырымдарын береді, бірақ бұл проблемалық жағдайда жасалады, презентация формасы - әңгіме, дәріс [12].
Дәлелдеу әдістері. Бірінші нұсқа - проблемалық жағдай туғызу, мұғалім нақты материалды талдайды, қорытынды шығарады және жалпылайды.
Екінші нұсқа - тақырыпты белгілеу, мұғалім ғалымды іздестіруге және табуға тырысады, яғни таным процесінің логикасына негізделген пайымдар мен тұжырымдар жасау арқылы ғылыми ізденудің жасанды логикасын жасайды. Нысан - әңгіме дәрісі.
Диалог әдісі. Мұғалімнің оқушылар тобымен диалогын көрсетеді. Ол құрған проблемалық жағдайда мұғалім мәселені өзі қояды және оны шешеді, бірақ студенттердің көмегімен, яғни олар болжам жасауға, гипотезаларды шығаруға белсенді қатысады. Оқытудың репродуктивті және ішінара ізденіске негізделген әдістерінің үйлесімі студенттердің іс-әрекетіне тән. Оқу формасының негіздері - ізденіс әңгіме, әңгіме.
Эвристикалық әдістің мәні жаңа заңның, ереженің және сол сияқтылардың ашылуын мұғалім студенттердің қатысуымен емес, студенттердің өздері, басшылығымен және мұғалімнің көмегімен жасайды. Бұл әдісті іске асыру формасы - эвристикалық әңгіме мен проблемалық тапсырмалар мен тапсырмаларды шешу.
Зерттеу әдісі.Мұны жоғары деңгейлі проблемалары бар студенттерге теориялық және практикалық зерттеу тапсырмаларын қою арқылы оқытушы ұйымдастырады. Оқушы жаңа түсінік пен іс-әрекеттің жаңа режимінің мәнін ашып, логикалық операцияларды өз бетінше орындайды. Зерттеуді ұйымдастырудың формасы әртүрлі болуы мүмкін: студенттік эксперимент, экскурсия және фактілерді жинау, көпшілікпен сөйлесу, баяндама дайындау, жобалау және модуляция.
Бағдарламаланған тапсырмалар әдіс - бұл әдіс арнайы дайындалған дидактикалық құралдарды қолдана отырып, студенттер жаңа білім жаңа әрекеттерді игере алатын әдіс [11].
Коммуникациялық оқыту әдісі - бұл жеткілікті түсіндірмесіз, жалпыламай және жүйелеусіз мұғалімге фактілер немесе қорытындылар беретін әдіс-тәсілдер жүйесі.
Оқытудың басқарушылық әдісі - бұл бұрын алынған дағдыларды қолдана отырып, оқушының оқу іс-әрекетін негізінен модель бойынша сипаттайтын әдістер жиынтығы. Бұл әдіс мыналарды қамтиды: мұғалімнің әңгімесін тыңдау, мұғалім ұсынған фактілер мен қорытындыларды сыни талдау мен рефлексиясыз жаттау.
Түсіндіру әдісі - техниканың жүйесінен тұрады, оның ішінде мұғалімнің осы ғылымның фактілері туралы хабарламалары мен жалпылама тұжырымдары, олардың сипаттамасы мен түсіндірмелері.
Репродуктивті оқыту әдісі - тыңдау және түсіну, қабылдау, байқау, фактілерді жүйелеу, типтік мәселелерді шешу, талдау және т.б. сияқты әдістердің жүйесі. Теориялық білімді меңгеру, өңдеу дағдыларын қалыптастыру, оқу материалын есте сақтау үшін қолданылады.
Инструктивті оқыту әдісі - Мұғалім оқушыларға не істеу керектігін нұсқайды және оны қалай жасау керектігін көрсетеді. Студенттердің практикалық іс-әрекеттерін ұйымдастыруда қолданылады.
Практикалық оқыту әдісі - негізгі қызмет ретінде практикалық және физикалық студенттерді қамтиды. Бұл әдіс әдістердің жиынтығы:
а)жақсарту, өзгерту мақсатында объектілерді дайындау немесе оларды өңдеу бойынша практикалық іс-әрекеттің дағдыларын өңдеу.
б)техникалық модельдеуге және дизайнға, рационализация мен өнертабысқа байланысты қызмет [4].
Оқытудың түсіндіру және ынталандыру әдісі дегеніміз - ізденушілік сипаттағы дербес әрекеттерді оқушының түсіндіру мен ынталандыру әдістерінің жиынтығы. Оқу материалын мұғалім ішінара түсіндіреді, ал жартылай студент жаңа білімді ашу арқылы проблемалық тапсырмалар, сұрақтар, өзін-өзі басқаруға арналған тапсырмалар түрінде береді.
Оқытудың ішінара іздеу әдісі - бұл таным процесінің барлық сатыларынан тәуелсіз өтуін талап ететін жұмыстарды орындау үшін оқушының өзіндік ізденіс әрекеті арқылы оқытушының түсіндірмелерін қабылдауының жиынтығы. Мұнда оқытудың басым әдістері - көбінесе тыңдау және түсіну, фактілерді талдау, жүйелеу және проблемаларды шешу жолдарын іздеу.
Оқытудың ынталандырушы әдісі дегеніміз - оқушының белсенді ақыл-ой әрекетін ынталандыратын мұғалімнің іс-әрекеті.
Іздестіру әдісі - мәселені тұжырымдау мен оны шешудің жолын іздеудегі ақыл-ой әрекеттерін білдіреді [3].
Проблемалық оқыту технологиясын қолданғанда сабақтың құрылымы өзгереді.
Сабақтың құрылымы тақырыптық және сабақ жоспарының негізі болып табылады, сабақты талдау логикасын анықтайды. Құрылымның астында объектінің жұмыс істеу барысында пайда болатын композиция элементтері арасындағы өзара әрекеттесудің әртүрлі нұсқалары түсініледі.
Проблемалық сабақтың құрылымдық элементтері:
-студенттердің алдыңғы білімін актуализациялау;
-жаңа білім мен іс-әрекет әдістерін игеру;
-дағдыларды қалыптастыру.
Бұл құрылым оқытудың негізгі кезеңдері мен заманауи сабақты ұйымдастырудың кезеңдерін көрсетеді.
Сабақтың проблемалық сипатының көрсеткіші болып оның құрылымындағы ізденіс әрекеттері сатыларының болуы болып табылады, сондықтан олар проблемалық сабақ құрылымының ішкі бөлігін білдіретіні заңды:
-проблемалық ситуациялардың пайда болуы және проблеманы шешу;
-гипотезаны ұсыну және негіздеу;
-гипотезаны дәлелдеу;
-проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Оқу процесінің сыртқы және ішкі элементтерінің тіркесімі болып табылатын проблемалық сабақтың құрылымы оқушының өзіндік оқу әрекетін басқаруға мүмкіндік береді [11].
2. Орта мектепте органикалық химияны оқыту жүйесі
2.1 Химияны оқытуда проблемалық әдістің ерекшелігі
Проблемалық оқыту-мақсатты білім беру процесі, оқытушылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ түрік университеті
Курбансеитова Шохсанам Мухамадалиқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011200 - Химия мамандығы
Түркістан 2021
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
І
Проблемалық оқытудың теориялық аспектілері
1.1
Проблемалық оқытудың тарихы мен негізі ұғымдары
1.2
Проблемалық жағдайлар мен оқу мәселелерді жүзеге асырудың тәсілдері мен шарттары
1.3
Проблемалық оқу формаларының жіктелуі
2
Орта мектепте органикалық химияны оқыту жүйесі
2.1
Сабақта проблемалық оқытуды қолдану әдістері
2.2
Химияны оқытуда проблемалық әдістің ерекшелігі
2.3
ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
ІІ
ХИМИЯ САБАҚТАРЫНДА ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУДЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ЖОЛДАРЫ
Органикалық химия сабақтарында проблемалық оқыту
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі өмірде, әсіресе адамның өндірістік қызметінде химия ерекше мәнге ие. Сонымен бірге, ақпараттың көбеюі, оқу пәндерінің үздіксіз жаңаруы, қоғамдағы химофобияның өсуі оқушылардың мектепте де химияға деген қызығушылығының төмендеуіне әкелді. Демек, химиялық мазмұндағы оқу және ғылыми мәтіндерді оқудан бас тарту және оларды тұтасымен қабылдау дағдылары болмауы. Бұл талапкерлердің пән бойынша әлсіз біліміне және оны мектепте оқуға деген мотивацияның төмендігіне әкелді. Оқушылар әрдайым сұрақ қояды: экономист, электр дәнекерлеуші, электромонтер, бухгалтер, заңгер химияны не үшін оқиды? Нәтижесінде химия туралы білім әлсіз, ал болашақта химиямен байланысты арнайы пәндерді игеруде қиындықтар туындайды.
Осыған байланысты оқушылардың ақыл-ой белсенділігін ынталандыратын, танымдық белсенділігін дамытатын, химияны оқытудың формалары мен әдістерін жетілдіру өзекті болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Мектеп органикалық химия курсын оқытуда проблемалық технологиясын қолдану арқылы оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту,
Зерттеу жұмысының мақсатына жету үшін шешу көзделетін міндеттер:
1.Проблемалық оқытудың даму тарихын зерттеу;
2.Проблемалық оқытудың түрлерін, әдістері мен тәсілдерін қарастыру;
3.Химия сабағында проблемалық оқыту әдістерін қарастыру;
4. Проблемалық оқытуды қолдана отырып 10-сыныпта сабақ өту
Зерттеу нысаны. Химия сабағында проблемалық оқытуды қолдану процесі.
Зерттеу гипотезасы:
Дипломдық жұмыстың жаңалығы:
oo Оқытудың іс-әрекеттік теориясы негізінде проблемалық оқу әдісін қолдану әдістемесін жетілдіру
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
І.БӨЛІМ.ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 1.1Проблемалық оқытудың тарихы мен негізгі ұғымдары
Оқу процесінің тиімділігі мен тиімділігін арттыру саласындағы ғылыми зерттеулердің бірі-қазіргі кезде ақыл-ой күштетерін дамыту, танымдық белсенділік, тәелсіздік және шығармашылық ойлау сияқты күрделі мәселелерді шешудің тиімді құралдарының бірі ретінде қарастырылатын проблемалық оқыту болып табылады. Проблемалық оқыту білім алушылар проблемаларды шешуге қатысатын жаттығулар болып табылады.
Проблемалық оқытудың негізін американдық психолог, философ және педагог Дж. Дьюи (1859-1952) құрды, ол 1894 жылы Чикагоның практикалық мектебінде оқыту негізін оқу жоспарымен емес, ойындар мен еңбек қызметін құру арқылы жүзеге асырды. Осы мектепте қолданылған оқытудың әдістері, тәсілдері, жаңа принциптері теориялық тұрғыдан негізделмеген және тұжырымдама түрінде тұжырымдалмаған болса да ХХ ғасырдың 20-30 жылдары кеңінен тарады. КСРО-да да проблемалық оқыту қолданыла бастады, олар тіпті революциялық ретінде қаралған, бірақ 1932 жылы аталған әдісті егжейтегжей білетін педагогтардың болмауына байланысты қолданыстан алынып тасталды [1].
Проблемалық оқыту тарихы зерттеу әдісінің пайда болуымен тығыз байланысты болды да, оны жан-жақты зерттеу 60 жылдардан басталды. Проблемалық оқыту идеясы мен принциптері психолог ғалымдар С.Л.Рубинштейн, Д.Н.Богоявленский, Н.А.Менчинская, А.М.Матюшкин еңбектерінде көрініс тапса, мектеп оқу үрдісінде қолдану мәселесі М.А.Данилов, М.Н.Скаткин сияқты әдіскерлердің еңбектерінде қарастырылды.
Проблемалық оқыту мәселесімен Т.В.Кудрявцев, Д.В.Вилькеев, Ю.К.Бабанский, М.И.Махмутов, И.Я.Лернер сияқты ғалымдар да айналысты. Қазіргі кезеңде де бұл мәселені басқа да педагогика ғылымы өкілдері қарастыруда.
Осы инстинкттерді қанағаттандыру үшін мектеп жасына дейінгі балаға білім көзі ретінде: сөз (кітаптар, әңгімелер), өнер туындылары (суреттер),техникалық құрылғылар (ойыншықтар) берілді. Үлкен жаста балаға жұмбақтар, тапсырмалар, проблемаларды шешу ұсынылды, олардың практикалық қызметі-Еңбек болды. Осыған байланысты шығармашылық саласындағы психологиялық-педагогикалық зерттеулер проблемалық оқытудың жалпы технологиясын жасауға мүмкіндік берді.
Педагогикалық әдебиетте бір-бірімен байланысты терминдер мен ұғымдар бар:
- проблемалық тәсіл (Т. И. Шамова), проблемалық принцип (В. Т. Кудрявцев, А. М. Матюшкин) проблемалық жағдайды міндетті түрде ұйымдастыруды талап етеді;
- проблемалық әдістер (В. Огонь) педагогикалық міндеттерді шешу жолдары мен тәсілдері ;
- проблемалық оқыту оқыту түрі (М. И. Махмутов, М. Н. Скаткин), егер қарастырылса-оны салыстырмалы түрде тәуелсіз дидактикалық жүйе деп айтқан.
Бүгінгі таңда проблемалық оқыту (проблемалық оқыту әдісі) дегеніміз-проблемалық жағдайларды мұғалімнің басшылығымен оқушылардың санасында құруды және белсенді өзін-өзі ұйымдастыруды көздейтін оқу процесі.
Оқушылардың оларды шешудегі іс-әрекеті, нәтижесінде білім, білік, дағдыларды шығармашылық игеру және ақыл-ой қабілеттерін дамыту жүреді [1]. Проблемалық оқудың қалыптасу және даму кезеңдері 1- кестеде қарастырылған.
1-Кесте. Проблемалық оқудың қалыптасу және даму кезеңдері
XIXғ.-XXғ. басы
иллюстрациялық оқытудың доминанты, активизацияның жеке әдістері (проблема нөлге жақын)
XX ғ. - 20-30 ж.
Зерттеу әдісі (проблемалық деңгейдің артуы)
30-50 ж.
Түсіндірме-иллюстрациялық оқытудың доминанты
(проблемалық деңгейдің төмендеуі)
60-80 ж.
Проблемалық оқыту(проблемалық деңгейдің артуы)
90 ж.
Түсіндірмелі және иллюстрациялық оқытудың доминанты, проблемалық оқыту-жекелеген пәндерді оқытуға ауыстыру
(проблемалық деңгейдің төмендеуі)
XXI ғ. - 10 ж.
Білім берудің құндылық бағытымен ұштастыра отырып, жаңа айналымда және жаңа сапада оқытудағы "мәселелікті" қайтару (мәселелілік деңгейін арттыру)
Жүргізілген талдау проблемалық оқытудың қалыптасу тарихы көтерілістер мен құлдырау, күрес пен ұмыту, қуаныш пен азап.Бұл, бір жағынан, әлемді тану диалектикасынан жеңу арқылы күш алатын өнімді идеяны қалыптастырудың табиғи жолы қарама-қайшылықтар (объективті бастама), екінші жағынан, проблемалық жағдайды шешу арқылы ойлау теориясынан (субъективті бастама). Олардың қатынасы-(объективті және субъективті қатынасы) және проблемалық оқытудың тұтас теориясын құруға негіз болып табылады.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі проблемалық оқытудың тұтас теориясы ХХ ғасырдың 60-жылдарына дейін тұжырымдалмады, бірақ проблемалық оқыту теориясын тәсіл ретінде құрудың алғы шарттары ғана қалыптасты деп айтуға мүмкіндік береді [2].
Проблемалық оқытудың тарихы Джон Дьюи жасаған көптеген ережелерді зерттеу әдісін енгізуден басталады.
Зерттеу әдісі көптеген шет ел оқытушылармен, атап айтқанда Б.В.Весвятский ұйымдастырған, кеңейтілген Юннат жұмысында сәтті қолданылды, оны іздеу әдісі деп атады. Педагогикалық курстарда кіші ғылыми мәселелерді шешу қажеттілігі атап айтылды. Ғылыми зерттеулер мен академиялық зерттеулердің өзара байланысы туралы мәселе талқыланып, зерттеу әдісі туралы емес, білім беру зерттеулерінің әдістемесі туралы айту ұсынылды.
Проблемалық оқытудың негізгі психологиялық мәні ойлау теориясының тұжырымдамасы болып табылады. Оның негізін С.Л. Рубинштейн қалаған болатын.Ойлау адамның зияткерлік дамуына жетекші орын алады. Проблемалық оқытудың қалыптасуына Н.А. Мечинский. А.М. Матюшкин, М.А. Данилов, М.Н. Скаткин, Т.В. Кудрявцев, Д.В. Вилькеев, Ю.К. Бабанский М.И. Махмутов және И.Я. Лернер сынды ғалымдардың сіңірген еңбегі зор. Проблемалық оқытуға ұмтылу Ф.Бэконның философиялық қөзқарасына сәйкес келеді. Ол сөздің шығу оқиғасына сын түрінде қарады және шындықты зерттеу жолымен алынған ақиқатты талап етті. Кейін проблемалық оқытуды педагогтар мен философтар Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо жалғастырды [4].
Оқу процесінің тиімділігі мен тиімділігін арттыру саласындағы ғылыми зерттеулердің бірі - қазіргі кезде ақыл-ой күштерін дамыту, танымдық белсенділік, тәуелсіздік және шығармашылық ойлау сияқты күрделі мәселелерді шешудің тиімді құралдарының бірі ретінде қарастырылатын проблемалық оқыту болып табылады. Проблемалық оқыту білім алушылар проблемаларды шешуге қатысатын жаттығулар болып табылады.
Проблемалық оқыту- жаңа педагогикалық құбылыс емес. Проблемалық оқыту элементтерін Сократтың эвристикалық әңгімелерінен, Жан-Жак Руссоның Эмильге арналған сабақтарын жасаудан көруге болады. К.Д.Ушинский бұл идеяға өте жақын болды. Мысалы, ол былай деп жазды: Біз механикалық комбинацияларды барлық жастағы, әсіресе балалар үшін ұтымды етіп аударудың ең жақсы әдісін, Сократ қолданған және оның аты Сократовский деп атайтын әдісті қарастырамыз. Сократ өзінің ойларын тыңдаушыларға жүктемеді, бірақ бір-біріне жақын орналасқан бірқатар ойлар мен фактілердің қайшылықтары олардың санада күңгірт түрде жанып тұрғанын біле отырып, осы қарама-қайшылықты қатарларда сананың жарқын шеңберлерінде сұрақтар тудырды және осылайша оларды бір-бірін қақтығысуға немесе жоюға мәжбүр етті. немесе үшінші байланыстырушы және нақтылайтын ойда татуластырды [14].
Проблемалық оқыту проблема, проблемалық сұрақ, проблемалық тапсырма, проблемалық жағдай (ситуация) деген ұғымдарды қамтиды.
Проблема дегеніміз - субъектінің өзінде бар іздену құралдарымен (білім, икемділік, іздену тəжірибесі жəне т.б.) шешуге болатын жағдай. Кез келген сұрақ, тапсырма проблемалы бола бермейді. Олардың проблемалық болуының негізгі шарты - оларға жауап іздеуде оқушыға даяр жауап не үлгі болмайды жəне ол өзінің білетіні мен білмейтінінің арасындағы қайшылықты басқаша айтқанда, берілген проблеманы шешуге керекті білімнің немесе тəсілдің онда жетіспей тұрғанын сезінеді [5].
Проблемалық жағдай деп пайда болған құбылыстар, фактілерді адамның түсіндіре алмай қиналушылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан сол қиыншылықтан шығудың жолын қарастырып, іздену іс-əрекетіне көшеді. Проблемалық жауап кезеңінде оқушының іс-əрекеті ойлаумен, пайымдаумен өз бетінше ізденумен сипатталады. Проблемалық оқыту тек проблемалы жағдай тудырып қана қоюды емес, сонымен қатар оны дұрыс шеше білу тəсілдерін меңгертуді де қажет етеді. Ол үшін оқытушы оқушының тақырыпта кездесетін ой, пікір қайшылықтарын дұрыс аңғаруына жағдай жасап, оны шешудің жолдары мен тəсілдерін меңгертуге өздігінен ізденудің, зерттеудің амалдарын үйретуге тиіс. Мұның басты жолы - дұрыс ойлай білуге баулу.
Проблемалық оқыту - ойлау операциялары логикасы (талдау, қорытындылау жəне тағы басқа) мен оқушылардың ізденіс əрекетінің заңдылықтарын (проблемалық ситуация, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің жəне тағы басқа) ескере отырып, жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мəлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да проблемалы оқыту көбінесе мектеп оқушыларының ойлау қабілеттерін дамытады жəне сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.
Проблемалық оқытудың мақсаты - ғылыми таным нəтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нəтижелерге жету жолының өзін де, үдерісінде меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту [5].
Проблемалық оқытудың негізгі тұжырымдамасы проблемалық жағдай болып табылады. Проблемалық жағдай адамның қандай да бір нәрсені түсіну немесе қандай да бір қажетті әрекеттерді жасау үшін жеткілікті білімі немесе белгілі іс-әрекет әдістері болмаған кезде туындайды, яғни білім мен надандық арасында қайшылықтар болады. Оқыту кезіндегі проблемалық жағдай студенттердің осы жағдайдан шығуға деген ынтасын оятуға, туындаған және қабылданған қарама-қайшылықты жоюға болатын жағдайда ғана тәрбиелік мәнге ие болады. Бұл кез-келген проблемалық жағдайда пайда болмайды. Оның пайда болуы үшін екі шарт орындалуы керек: жағдаяттың мазмұндық жағы студенттерге ерекше қызығушылық тудыруы керек және олар белгілі бір білімге ие болғандықтан, мәселені тұтасымен шеше алатындықтарын сезінуі керек.
Бұл мәселені шешуге деген құлшыныстың оятуы, қызықты және жаңа нәрсені үйрену қажеттілігімен бірге проблемалық оқытудың өте маңызды сәтін шешуге арналған мәселені қабылдауды білдіреді. Мәселе шешуге қабылданып, белгіліні белгісізден ажырататын вербальды формалдандырылғаннан кейін, ол шешілу барысында жетіспейтін білімді игеру мен меңгеру жүретін проблемалық мәселеге айналады.
Проблемалық жағдайларды бірнеше негізге бөлуге болады: ғылыми білім немесе академиялық тәртіп саласында (физика, математика, педагогика және т.б.); жетіспейтін жаңа ізденістерге көңіл бөлу (жаңа білім, іс-әрекет әдістері, белгілі білім мен әдістерді жаңа жағдайда қолдану мүмкіндігін анықтау); проблемалық деңгей бойынша (өте өткір қайшылықтар, орташа ауырлық, әлсіз немесе жанама түрде көрсетілген қарама-қайшылықтар); қайшылықтардың мазмұндық жағының түрі мен табиғаты бойынша (мысалы, күнделікті идеялар мен ғылыми білім арасындағы, күтпеген факт және оны түсіндірудің мүмкін еместігі және т.б.).
Проблемалық жағдай - бұл туындайтын құбылысты, фактіні, шындық процесті қалай түсіндіруді білмейтін, өзіне белгілі жолмен мақсатқа жете алмайтын жағдайда адамның интеллектуалдық қиындықтары, бұл әрекет адамды жаңа түсінік немесе әрекет тәсілін іздеуге итермелейді. Проблемалық жағдай - бұл өнімді, шығармашылық танымдық іс-әрекеттің үлгісі. Ол проблемаларды қою және шешу процесінде ойлаудың басталуын анықтайды [12.14].
Психология ғылымы проблемалық жағдайдағы адамның өнімді танымдық іс-әрекеті кезеңдерінің белгілі бір тізбегін белгіледі: проблемалық жағдай - проблема - оны шешудің жолдарын табу - мәселені шешу.
Проблемалық жағдайдың пайда болуынан проблеманы шешуге дейінгі психикалық іс-әрекеттің қуыс циклі бірнеше кезеңнен тұрады
проблемалық жағдайдың пайда болуы,
проблема мен проблеманың мәнін білу;
болжамды немесе болжамды және гипотезаны негіздеу арқылы шешім табу;
болжамды дәлелдеу,
проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Проблемалық оқытудың жалпы белгілері 1-сызбада көрсетілген.
1-сызба. Проблемалық оқытудың жалпы белгілері
1.2 Проблемалық жағдайлар мен оқу мәселелерін жүзеге асырудың тәсілдері мен шарттары
Оқушылардың ақыл-ой белсенділігі сұрақтар арқылы қозғалады. Мұғалімнің сұрағы оқушыларға қиындық туғызатын, сонымен қатар өз бетінше жауап беруге болатындай күрделі болуы керек. Проблемалық мәселе, әдеттегі оқу міндеттерінен айырмашылығы, белгілі бір жағдайды сипаттау ғана емес, сонымен бірге осы жағдайдың негізінде ашылуы тиіс мәліметтің сипаттамасын және белгісізді көрсетуді қамтиды.
Зерттеулер көрсеткендей, барлық пәндерге ортақ педагогикалық практикаға тән проблемалық жағдайлардың түрлерін ажыратуға болады:
Бірінші түрі: егер студенттер мәселені қалай шешуді білмесе, проблемалық сұраққа жауап бере алмаймын, білім беру немесе өмірлік жағдайдағы жаңа фактіні түсіндіре алмаймын, проблемалық жағдай туындайды.
Екінші түрі: студенттерде бұрын алған білімдерін жаңа практикалық жағдайларда қолдану қажеттілігі туындағанда проблемалық жағдайлар туындайды.
Үшінші түрі: мәселені шешудің теориялық мүмкін жолы мен таңдалған әдістің практикалық мүмкін еместігі арасында қайшылық болса, проблемалық жағдай оңай туындайды.
Төртінші түрі: проблемалық жағдай оқу тапсырмасын орындаудың іс жүзінде қол жеткізілген нәтижесі мен студенттердің теориялық негіздеу үшін білімінің жоқтығы арасында қайшылықтар туындаған кезде туындайды.
Оқу мәселесін шешудің бірнеше әдісі бар:
Бірінші әдіс - студенттерді құбылыстарды, фактілерді және олардың арасындағы сыртқы сәйкессіздіктерді теориялық тұрғыдан түсіндіруге ынталандыру. Бұл оқушылардың іздену белсенділігін тудырады және жаңа білімді белсенді игеруге әкеледі.
Екінші әдіс - оқушылар практикалық тапсырмаларды мектепте, үйде немесе жұмыс орнында, табиғатты байқау кезінде және т. Б. Орындау кезінде туындайтын оқу және өмірлік жағдайларды қолдану. Студенттер практикалық мақсаттарға өз бетінше жетуге тырысқанда проблемалық жағдай туындайды.
Үшінші әдіс - құбылыстарды түсіндіру немесе практикалық шешудің жолдарын іздестіру үшін білім беру міндеттерін шешу. Мысал ретінде студенттердің кез-келген ғылыми-зерттеу жұмыстары оқу-жаттығу тәжірибелік алаңында, шеберханада және т.б.
Төртінші әдіс- студенттерді фактілер мен құбылыстарды талдауға ынталандыру, өмірлік идеялар мен осы фактілер туралы ғылыми тұжырымдамалар арасындағы қарама-қайшылықтарды белгілеу.
Бесінші әдіс - тұжырымдар тұжырымдап, оларды эксперимент арқылы сынақтан өткізу.
Алтыншы әдіс - оқушыларды фактілерді, құбылыстар мен ережелерді салыстырып, қарама-қайшылыққа итермелеу.
Жетінші әдіс - студенттерді жаңа фактілерді алдын-ала жалпылауға шақыру. Оқушыларға жаңа материалдағы кейбір фактілерді, құбылыстарды қарастыру, оларды белгілі деректермен салыстыру және тәуелсіз жалпылау тапсырмасы беріледі.
Сегізінші әдіс - студенттерге түсініксіз болып көрінетін және ғылым тарихындағы ғылыми мәселенің тұжырымдамасына әкелетін фактілермен таныстыру.
Тоғызыншы әдіс - бұл жобааралық байланысты ұйымдастыру. Көбіне тақырып материалы проблемалық жағдай туғызбайды (өңдеу дағдылары, өткенді қайталау және т.б. кезінде). Бұл жағдайда зерттелетін материалға қатысты фактілер мен ғылымдардың деректерін пайдалану керек.
Оныншы әдіс - әр түрлі тапсырмалар, сұрақты қайта құру [17].
Білім беру мәселелерін қою процесі тек логикалық-психологиялық және лингвистикалық ғана емес, сонымен қатар проблемаларды қоюдың дидактикалық ережелерін де білуді қажет етеді.
Мұғалім студенттерінің дайындық деңгейін біліп, оқыту ерекшеліктеріне сүйене отырып, олар бұрын кездескен проблемаларды тудыруы мүмкін. Бұл ретте ол мыналарды ескереді:
а) жаңа күрделі есептерді шешуде бұрын шешілген есептерді шешу алгоритмін қолдануға болады;
б) бұрын кездескен, бірақ жеткілікті білімнің болмауына байланысты шешілмеген мәселелер оқушылардың пәнге деген қызығушылығын күшейтеді, іс жүзінде білім беру проблемалары одализм екендігіне сендіреді - ол үшін сізге көбірек білім керек;
в) сынып алдында шешілген мәселені басқа тұжырыммен шығару, өткен материалды қайталағанда шығармашылықпен жұмыс жасау мүмкіндігін береді;
г) команда бұрын шешкен мәселелерді дербес шешу үшін әлсіз студенттердің алдында қайталама қою үшін қолдануға болады [15].
Әр оқу тапсырмасы проблемалы бола бермейді. Мәселе дегеніміз стандартты шешім жоқ проблема, яғни схема, алгоритм немесе модель бойынша шешілмейді. Сондықтан проблема, ең алдымен, оны шешу үшін жетіспейтін білімді іздеуге бағытталған іздеу тапсырмасы. Оқыту кезінде бұл жаңа білім қажет болатын және оны шешу барысында жаңа білімді алу қажет болатын міндет болады.
Проблемалық сұрақ әдеттегіден өзгеше, онда жасырын қарама-қайшылық бар, ол әртекті жауаптар, екіұштылықсыз шешімдер қабылдау мүмкіндігін ашады, және сұралған адамның бұрынғы тәжірибесінде шешудің дайын схемасы жоқ. Қарама-қайшылықтың туындауы мәселенің басталу нүктесі ретінде болуы проблемалық оқытудың жалпы сипаттамасы және онымен байланысты барлық ұғымдар болып табылады. Оқытуда проблеманы құру әрқашан оның мақсаты болып табылады, туындаған жағдайды жеңілдету үшін қажетті жаңа білімді алуға ынталандыру, туындаған сұраққа жауап бере алмау [9].
Проблемалық оқытуды қолдану (проблемалық енгізу) оқытудың барлық кезеңдерінде мүмкін, алайда оның кезеңдері мен қолданылатын оқыту әдістеріне байланысты оның әр түрлі формалары қолданылады. Сонымен, жаңа білім алу кезеңінде проблемалық әңгіме, әңгіме, дәріс болады; шоғырландыру сатысында - ішінара іздеу қызметі. Толық ғылыми-зерттеу жұмыстары оқу процесінің барлық кезеңдерін қамтуы мүмкін.
Проблемалық оқыту басқа әдістердің құрылымында қолданылатындықтан, оны оқытудың арнайы әдісі ретінде де, жаңа оқыту жүйесі ретінде де қарастыруға болмайды. Мұны, ең алдымен, студенттердің танымдық іс-әрекетін ұйымдастыру сипатында көрінетін оқытуды ұйымдастыруға ерекше көзқарас деп қарастырған дұрыс болар еді [16].
Проблемалық оқыту кез-келген академиялық пәнді оқытуда жүзеге асырылуы мүмкін. Алайда құндылық - бұл оқу материалының табиғаты, оның нақты мазмұны.Әрине, кез-келген материал проблемалық жағдай туғызуға негіз бола алмайды. Оқу материалының проблемалық емес элементтері сандық және сандық мәліметтерді, фактілерді, күндерді, атауларды және т.б. ашуға болатын нақты ақпаратты қамтиды. Алгоритммен, белгілі әдіспен шешілген барлық мәселелер шешілмейді.
Проблемалық оқытуды жалпыланған білімді - тұжырымдамаларды, ережелерді, заңдарды, себеп-салдарлық және басқа логикалық тәуелділіктерді игеру үшін қолдануға болады. Оқушыларға немесе студенттерге білім алуға және іздестіру міндеттерін шешуге қажет психикалық іс-әрекеттің әдістері мен әдістеріне арнайы білім беру міндеті қойылған кезде қажет.
Осыған байланысты, сонымен қатар білім алудың проблемалық әдісі әрдайым дайын ақпаратты есептеуден гөрі көп уақытты қажет ететіндігіне сүйене отырып, проблемалық білімге көшу туралы мәселені көтеру мүмкін емес.
Проблемалық оқыту оқытудың біртұтас немесе тіпті басым түріне айнала алмайды, бірақ оны оқытудың барлық белгіленген формаларымен қатар қолдану керек. Оқыту кезінде, өмірге қажетті материалды есте сақтауға ықпал ететін білімді жаңғыртуды талап ететін жаттығулар мен тапсырмалар әрдайым қажет болады.Жаңа білімдердің салыстырмалы түрде аз ғана бөлігін тәуелсіз ашулар әдісімен алу керек, өйткені тәуелсіз іздеу қызметі көп дайындықты қажет етеді уақыт. Сонымен бірге, әңгімені ұйымдастырған кезде әңгімедегі проблемалық элементтерді едәуір күшейту маңызды - қажет және материал қажет жерде және оған қажеттілік бар жерде [11].
Білім алушыларды оқуға, танымдық қажеттілігін сақтауға және дамытуға, ғылымның негіздерін игеруге қажетті танымдық құралдармен қамтамасыз етуге үйрететін мұғалім.
Н.Ф. Тальзина Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру атты еңбегінде: Ассимиляция процесінің басталуы бір нәрсені түсіну қажеттілігімен байланысты, тек осы жағдайда адам ойлана бастайды. Қажет болмаған жағдайда сапалы ассимиляция процесі мүмкін емес. Білімді игеру процесін ұйымдастыруда ең алдымен баланың танымдық қажеттілігін тудыратын жағдайларды жасау қажет. Сонда ғана білімді игеру процесі ассимиляцияның негізгі заңдылығына сәйкес - туындайтын танымдық қажеттілікті қанағаттандыру ретінде жүреді.
Танымдық қажеттілік адамға жаңа білім ашуға мүмкіндік беретін зияткерлік әрекетті анықтайды. Сондықтан мұғалімнің алдына оқу процесінде танымдық қажеттіліктердің пайда болуына жағдай жасау міндеті тұр.
Бұл шарттардың ерекшелігі - бала өзіне жүктелген міндеттерді белгілі бір деңгейде орындай алмайтындығында.
Оны аяқтау үшін ол тапсырманы орындаудың жаңа жолын табуы керек. Қажеттілікті ашатын және ойлау процестерін тудыратын мұндай жағдайлар проблемалық жағдайлар деп аталады [16, б. 35-36].
Ә.М. Матюшкин проблемалық оқыту барысында пайда болатын процестердің психологиялық механизмі келесідей: міндет, егер ол пән үшін проблема болса, оны танымдық қажеттілікке айналатын тосын жағдайға душар етеді. Танымдық қажеттілік - бұл аккумулятор, ол субъектіні белсенділік зарядын алады. Белсенді адам мәселенің жауабын іздейді. Әрі қарай ойлау процесі шамамен келесі жолмен жүреді: гипотезалар ұсынылады, олардың негіздемесі және расталуы [11].
Тексеру кезеңі - бұл проблемалық жағдайды шешу және ойлау процесінің аяқталуы немесе жаңа проблемаларды білудің арқасында жаңа оқу міндеттерін қою [10].
Проблемалық жағдай бухгалтерлік қызметтің міндетті компоненті ретінде мотивацияны қамтиды.Мектеп оқушыларының мотивациялық сферасының ерекшеліктерін және оның қалыптасу тенденцияларын біле отырып, мұғалім оқуға деген көзқарасты өзгертетін себептерді дәлірек басшылыққа алады.
Қазіргі заманғы сабақ кітабында Махмутов М.И. мотивация бірнеше функцияларды орындайды: ол мінез-құлықты ынталандырады, оны бағыттайды және ұйымдастырады, оған жеке мән мен маңыз береді дейді. Мотивацияның бірнеше функциясының болуы мотивация мінез-құлықтан бұрын ғана емес, оның барлық кезеңдерінде, барлық байланыстарында үнемі болатындығын көрсетеді [22].
Осы үш функцияның бірлігі мінез-құлықтағы мотивацияның реттеуші рөлін қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, үшінші - сезімді қалыптастырушы функция (А.Н. Леонтьев) ерекше адам және мотивациялық сфераның табиғаты үшін орталық болып табылады. Басқа ынталандырушы және бағыттаушы функциялардың көріністері бала үшін оқу әрекетінің мағынасына да байланысты. Ал бұл өз кезегінде оқу мотивтерінің қозғаушы күші (ауырлығы, қарқындылығы, ұзақтығы, тұрақтылығы, эмоционалды бояуы), сонымен қатар олардың оқу іс-әрекетін нақты ұйымдастырудағы рөлі ең алдымен оқу мотивациясының мағыналық-қалыптастырушы функциясының қалыптасуына байланысты екенін білдіреді. Дәл осы функция (бала өміріндегі оқытудың рөлі) білім берудің негізгі объектісі болуы керек.
Біз оқытудың мотивациялық сферасының жеке аспектілерінің психологиялық сипаттамаларын көрсетеміз.
С.Л.Рубинштейн барлық әрекет баланың ересектермен өзара әрекеттесуіне қосылатын қажеттіліктерден басталады деп санайды. Қажет дегеніміз - баланың іс-әрекетінің бағыты, іс-әрекеттің алғышартын жасайтын психикалық күй. Алайда қажеттіліктің өзі іс-әрекеттің сипатын анықтамайды; бұл өте қажеттілік жағдайында оның қанағаттанушылық нысаны қатаң түрде жазылмағандығымен түсіндіріледі: бір қажеттілік әр түрлі нысандармен, әр түрлі жолмен қанағаттандырылуы мүмкін. Оның қанағаттану тақырыбы адам әрекет ете бастағанда ғана анықталады [7].
Қажетсіз, баланың белсенділігі оянбайды, себептері жоқ, мақсат қоюға дайын емес.Танымдық қажеттілікке айнала отырып, әр баланың жаңа тәжірибеге деген қажеттілігі бар. Мұғалім оған сенім артуы керек, ең алдымен студенттердің көпшілігінің түсінікті және саналы болуы керек.
Оқулықпен жұмыс жасауда жалпы танымдық іс-әрекеттің қажеттілігі өз бетінше білім беру іс-әрекетінің формаларында көрініс таппайтын жағдайларда: оның орындалмаған қажеттіліктері қақтығыс жағдайында, білгісі келмеу және т.б. жол таба алады.
Мұғалім қажеттілік жүзеге асырылатын білім беру іс-әрекетінің мазмұны туралы арнайы ойлануы керек. Оқушылардың қанықпаған танымдық қажеттілігі оқу іс-әрекетінде әр түрлі жолдармен қанағаттандырылуы мүмкін - бұл оқу жұмысының жағдайына, оқытушының талаптарына байланысты. Кейбір жағдайларда танымдық қажеттілік жақсы бағалар алу арқылы қанағаттандырылуы мүмкін, ал басқаларында - дұрыс ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті, оқушының білім беру іс-әрекетінің ішкі мазмұнына, іс-әрекет әдістеріне бағдарлануы. Осылайша, білім беру іс-әрекетінің өзінде - оны ұйымдастырудың шарттарына байланысты, мұғаліммен төменде - оқыту қажеттіліктері қалыптасады, қайта құрылады, жетілдіріледі [5].
Мотивациялық саланың тағы бір маңызды аспектісі - мотив, яғни. іс-әрекеттің объектіге бағытталуы, адамның ішкі психикалық жағдайы, іс-әрекет бағытталған объектінің объективтік сипаттамаларына тікелей байланысты. Егер қажеттілік белсенділікке дайындығын сипаттайтын болса, онда мотивтің болуы белсенділіктің тиімді сипатын береді. Оқыту барысында мотив студенттердің оқу процесінің белгілі бір жақтарына назар аударуы болып табылады.
Мотивацияның мотивациялық сфераның ерекшелігі, ол осы әрекеттің мәні мен жеке маңыздылығымен тікелей байланысты.
Бірақ оқу мотивтерінің пайда болуы, егер оқушының мектеп жұмысында өз бетінше мақсат қоюға мүмкіндігі болмаса, тиімді оқу іс-әрекетінің жеткілікті шарты болып табылмайды. Мақсат - қажеттілікке жету сатысын білдіретін аралық нәтижеге бағытталған іс-әрекет. Тәрбиелік мотивті іске асыру үшін тәрбие жұмысындағы көптеген аралық мақсаттарды қою және орындау қажет. Сонымен қатар, студенттердің өз әрекеттерінің мақсаттарын біліп, оларды осы әрекеттер қамтылған оқу іс-әрекетінің мотивтерімен байланыстыруды үйренуі қажет; тәрбиелік мақсат сол қалпында қалуы мүмкін, ал оқу әрекетінің мәні мотивке байланысты өзгереді [1].
1.3 Проблемалық оқу формаларының жіктелуі.
Қазіргі уақытта проблемалық білім беру оқушылардың танымдық дербестігі деңгейінде ерекшеленетін үш негізгі нысанда жүзеге асырылады: проблемалық мәлімдеме, ішінара іздеу және тәуелсіз зерттеу қызметі.
Оқушылардың ең аз танымдық тәуелсіздігі проблемалық презентация болған жағдайда орын алады: оқытушы өзі жаңа материалды жеткізеді, бірақ студенттер белсенді ақыл-ой әрекетіне қатысады. Мектепте бұл, ең алдымен, дәріс, әңгіме және әңгіме, университетте проблемалық дәріс. Бұл жағдайда проблеманы не тудырады? Ол төменде қарастырылған бірқатар әдістермен құрылған, мақсаты студенттерге мәселенің туындауы мен шешілу процесін ашуға деген қызығушылығын оятып, ойлануға және жанашырлыққа баулу болып табылады.
Проблемалық баяндау оқытушыдан үлкен әдістемелік жұмысты, оның қандай да бір бөлігін және проблемалық сұрақтар мен тапсырмалар түрінде ұсыну мақсатында материалды айтарлықтай қайта құруды талап етеді, содан кейін оны шешу оқытушының өзі береді.
Ішінара-іздестіру қызметі жағдайында жұмыс негізінен білім алушыны өз бетінше ойлауға, белсенді жауап іздеуге итермелейтін арнайы сұрақтардың көмегімен оқытушымен жіберіледі ("ал сіз осы мәселеге тап болып қалай түсер едіңіз?", "Осы болжамдардың қайсысы дұрыс екенін қалай тексеруге болады?", "Келесі жағдайға назар аударыңыз...", "Осы жолдарда оқыңыз..."және т. б.) [1].
Мектептегі қызметтің бұл түрі мұғалімнің сұрақ қоюды шебер қолдануы немесе құбылысты байқау мен оны талдауды ұйымдастыруы арқылы оқушыларды кез-келген заңдылықты ашуға, тұжырымдаманы қалыптастыруға және т.с.с. сөйлесудің эвристикалық әдісімен енгізілген жаңа материалды баяндау сатысында өтеді.
Зерттеу әрекеті - бұл студенттің шешімін толығымен дербес іздестіру және проблеманың болуы және оны шешуге қажетті іздеу әрекеттерінің барлық тізбегін орындау. Мұны зертханада эксперимент жүргізу кезінде, есептер шығару үшін тапсырма алған кезде, мектептің ғылыми қауымдастығында, техникалық шығармашылық шеңберде сұрақ әзірлеу кезінде, биология пәні мұғалімінің жетекшілігімен жүргізілген эксперименттік жұмыстарда (кейбір жағдайларда, колхоздардың нұсқауымен және совхоздар), өлкетануды зерттеуде т.б.
Проблемалық оқытудың формаларына сәйкес жалпы әдістер жүйесі бар.Соның ішінде М.А.Скаткин мен И.Я.Лернер жасаған проблемалық оқытудың жалпы әдістер түрлері кең таралған (2-сызба) [4]:
2-сызба. М.Н.Скаткин мен И.Я.Лернер жасаған проблемалық оқытудың жалпы әдістері
Мәселені жариялау әдісі.Егер мұғалім дайын ғылыми шындықтарды (теоремаларды тұжырымдау, олардың дәлелдемелері және т.б.) айтпаса, бірақ белгілі бір дәрежеде осы білімді ашу тәсілін қайталаса, онда мұндай әдіс проблемалық мәлімдеме деп аталады. Негізінде, мұғалім студенттерге ізденістерге, жаңа білімдер мен ізденістерге жол ашады, сол арқылы оларды болашақта ізденуге дайындайды.
Мәселені шешу, зерттеу әдісі сияқты, оқытушының ғылыми дайындығына жоғары талаптар қояды. Ол тек оқу материалын жетік біліп қана қоймай, ғылымның қандай жолдармен өткенін, оның шындықтарын ашқанын білуі керек. (Осыған байланысты Д. Поианың орыс тіліне аударған Математика және дәлелді ойлау, Математикалық жаңалық кітаптары мұғалімге үлкен көмек болады.)
Кейінірек көретініміздей, проблемалық презентация эвристикалық әдісті қолдануға, зерттеу әдісін қолдану үшін эвристикалық әдіс дайындайды.
Тәрбиелік мағынада проблемалық оқыту әдістерінің ерекше маңыздылығын атап өту керек: олар оқушылардың шығармашылық танымдық белсенділігін қалыптастырады және дамытады, дүниетанымдық мәселелерді дұрыс түсінуге ықпал етеді [6].
Зерттеу әдісі.Проблемалық білім берудегі орталық орын - зерттеу әдісі. Бұл әдіс ғылыми зерттеу процесіне ұқсас оқу процесін құруды, зерттеу процесінің негізгі кезеңдерін жүзеге асыруды, әрине, студенттер үшін жеңілдетілген, қол жетімді нысанда: зерттелетін белгісіз (түсініксіз) фактілерді анықтауды (проблеманың өзегі); мәселені нақтылау және тұжырымдау; гипотеза; зерттеу жоспарын құру; зерттеу жоспарын орындау, белгісіз фактілерді және олардың басқалармен байланысын зерттеу, гипотезаларды тексеру; нәтижені бекіту; алынған жаңа білімнің маңыздылығын, оны қолдану мүмкіндіктерін бағалау.
Зерттеу әдісінің маңызды ерекшелігі - кейбір мәселелерді шешу барысында үнемі жаңалары пайда болады.
Оқытудағы зерттеу әдісі тек белгілі бір дәрежеде ғылыми зерттеулер процесіне еліктейді. Педагогикалық зерттеулер ғылыми зерттеулерден кейбір маңызды белгілерімен ерекшеленеді.
Біріншіден, білім беру мәселесі, яғни проблемалық оқыту процесінде зерттелетін нәрсе және студенттер ашатын шындық ғылым үшін жаңалық емес. Бірақ олар студенттер үшін жаңа, олар ұзақ уақыт бойы ғылымда ашылған нәрсені өздері ашқан кезде, студенттер өздерінің білім беру қызметінің осы кезеңінде ашылушылар ретінде ойлайды. Сондықтан оқыту барысында зерттеу әдісін қайта табу дидактикасы деп атайды (студенттер ғылымда бұрыннан ашылып келген тәуелсіз қайта табу).
Екіншіден, студенттерді зерттеу жүргізуге ынталандыру ғалымды зерттеу жүргізуге итермелейтін ынталандырулардан өзгеше. Оқу-зерттеу жұмыстарын студенттердің жетекшілігімен, жеке қатысуымен және оқытушының көмегімен жүргізеді. Бұл көмек студенттер өздерінің мақсатқа өздері қол жеткізді деп санайтындай болуы керек [4].
D.Poia ішкі және сыртқы белгілерді ажыратады. Біріншілері - студенттерден өз ойларын шығаратын сияқты, екіншісі (өрескел) кеңестер студенттерді тек ізденіс қажеттілігін жойып, тек техникалық жұмыстарды орындауға қалдырады. Әрине, студенттерді іздеудегі көшбасшылық студенттерді ізденіс бағытына итермелейтін сұрақтар мен бағыттардың (кеңестердің) сәйкес жүйесін әр жоспарланған оқу үшін жақсы дайындықты және дамытуды қажет етеді [14].
Үшіншіден, оқытудың кез-келген әдісі сияқты зерттеу әдісі де әмбебап оқыту әдісі емес. Мектептің төменгі және орта сыныптарында оқушылардың іс-әрекетіне белгілі бір зерттеу элементтерін ғана енгізуге болады. Бұл зерттеу әдісінің жоғарғы сыныптарында жетілдірілген және күрделі түрде қолдануға дайындық. Бірақ жаттығудың осы кезеңінде бұл әдісті тек жеке тақырыптар мен сұрақтарды зерттеу үшін қолдануға болады. Оқушылардың білімі мұғалімнің басшылығымен, олардың жеке танымдық іс-әрекетімен басқарылатын ізденістерінің нәтижесі болуы үшін, бұл ізденістерді ұйымдастырып, оқушылардың танымдық белсенділіктерін дамыту қажет, бұл сөзсіз күрделі және мектеп оқулығында келтірілген материалды түсіндіруден гөрі жоғары деңгейдегі әдіснамалық дайындықты қажет етеді. және оқушылардың оны жаттауға деген талабы.
Оқытушы мектеп оқушыларына оқу процесін ғылыми-зерттеу процесі сияқты ұйымдастыруы үшін, олардың ашылуын ынталандыратын педагогикалық жағдайлар туғызуы, студенттердің шығармашылық ізденістерін басқаруы үшін, ол ғылыми-зерттеу жұмыстарында жеке тәжірибесі болуы керек, кем дегенде оқу-зерттеу деңгейінде, өз есебінде көп болуы керек ашылулар (кішкентай ашылуларға қарамастан). Д.Поианың сөзімен айтқанда, мұғалімнің өзі ізденудің шиеленісі мен ашылу қуанышын сезінуі керек, сонда ол оларды өз студенттерінің арасынан атай алады. Осы эмоционалды факторлар туралы білуге болмайды. Ашу қуанышын бастан кешірген студент батылдықпен жаңа проблемалардың шешімін табуға тырысады. Ол оны не күтіп тұрғанын біледі, іздеудің шиеленісі ашылу қуанышымен алмастырылатындығын біледі. Осыдан зерттеу әдісінің үлкен тәрбиелік және дамытушылық мәнін байқауға болады.
1) Кейде оқулық мәтіні зерттеу әдісін қолдану мүмкіндігін ұсынады
2) Бұл тәсіл сөзсіз артықшылықтармен қатар ұзақ уақытты қажет етеді. Бұл қосымша уақыт студенттердің шығармашылық ойлауын дамытудың тиімділігімен өтелетініне қарамастан, бұл уақыт жоқ болғандықтан, зерттеу әдісін осы мақсатқа сәйкес келетін жеке тақырыптарға қолданумен шектелуіміз керек. Осы әдістеменің көмегімен және кейбір тақырыптар оқулықтан тікелей алдын-ала зерттеусіз зерттелетін жағдайларда студенттер оқулықтағы берілген материалды кейбір зерттеудің (басқалары жүргізген) нәтижесі ретінде қарастырады, бұл оның игерілу деңгейіне жағымды әсер етеді.
Уақыт коэффициенті көбінесе жаттығуда ішінара зерттеуге негізделген әдістерді қолдануға мәжбүр етеді.
Екілік әдістер жүйесі - ақпараттық-репродуктивті, ақпараттық-эвристикалық және оқытудың басқа әдістері және оқулықтағы жаттығуларды тыңдау сияқты оқыту әдістері және т.б. [13].
Проблемалық оқыту әдістерінің жүйесі жалпы және екілік әдістердің органикалық үйлесімі болып табылады.
Жалпы, біз проблемалық оқыту процесін ұйымдастырудың алты дидактикалық әдісі туралы айтуға болады (яғни жалпы әдістер), олар мұғалімнің оқу материалын ұсынуының үш түрі және оқушылардың өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастырудың үш түрі 3-сызбанұсқаудан көрсек болады:
Оқушылардың өзіндік ізденіс жұмысы
Оқу материалын мұғалімнің өзі баяндайды
3-сызба. Махмутов бойынша проблемалық оқытудың алты дидактикалық әдісі
Монологиялық әдіспен оқытушының өзі жаңа ұғымдардың, фактілердің мәнін түсіндіреді, студенттерге ғылымның дайын тұжырымдарын береді, бірақ бұл проблемалық жағдайда жасалады, презентация формасы - әңгіме, дәріс [12].
Дәлелдеу әдістері. Бірінші нұсқа - проблемалық жағдай туғызу, мұғалім нақты материалды талдайды, қорытынды шығарады және жалпылайды.
Екінші нұсқа - тақырыпты белгілеу, мұғалім ғалымды іздестіруге және табуға тырысады, яғни таным процесінің логикасына негізделген пайымдар мен тұжырымдар жасау арқылы ғылыми ізденудің жасанды логикасын жасайды. Нысан - әңгіме дәрісі.
Диалог әдісі. Мұғалімнің оқушылар тобымен диалогын көрсетеді. Ол құрған проблемалық жағдайда мұғалім мәселені өзі қояды және оны шешеді, бірақ студенттердің көмегімен, яғни олар болжам жасауға, гипотезаларды шығаруға белсенді қатысады. Оқытудың репродуктивті және ішінара ізденіске негізделген әдістерінің үйлесімі студенттердің іс-әрекетіне тән. Оқу формасының негіздері - ізденіс әңгіме, әңгіме.
Эвристикалық әдістің мәні жаңа заңның, ереженің және сол сияқтылардың ашылуын мұғалім студенттердің қатысуымен емес, студенттердің өздері, басшылығымен және мұғалімнің көмегімен жасайды. Бұл әдісті іске асыру формасы - эвристикалық әңгіме мен проблемалық тапсырмалар мен тапсырмаларды шешу.
Зерттеу әдісі.Мұны жоғары деңгейлі проблемалары бар студенттерге теориялық және практикалық зерттеу тапсырмаларын қою арқылы оқытушы ұйымдастырады. Оқушы жаңа түсінік пен іс-әрекеттің жаңа режимінің мәнін ашып, логикалық операцияларды өз бетінше орындайды. Зерттеуді ұйымдастырудың формасы әртүрлі болуы мүмкін: студенттік эксперимент, экскурсия және фактілерді жинау, көпшілікпен сөйлесу, баяндама дайындау, жобалау және модуляция.
Бағдарламаланған тапсырмалар әдіс - бұл әдіс арнайы дайындалған дидактикалық құралдарды қолдана отырып, студенттер жаңа білім жаңа әрекеттерді игере алатын әдіс [11].
Коммуникациялық оқыту әдісі - бұл жеткілікті түсіндірмесіз, жалпыламай және жүйелеусіз мұғалімге фактілер немесе қорытындылар беретін әдіс-тәсілдер жүйесі.
Оқытудың басқарушылық әдісі - бұл бұрын алынған дағдыларды қолдана отырып, оқушының оқу іс-әрекетін негізінен модель бойынша сипаттайтын әдістер жиынтығы. Бұл әдіс мыналарды қамтиды: мұғалімнің әңгімесін тыңдау, мұғалім ұсынған фактілер мен қорытындыларды сыни талдау мен рефлексиясыз жаттау.
Түсіндіру әдісі - техниканың жүйесінен тұрады, оның ішінде мұғалімнің осы ғылымның фактілері туралы хабарламалары мен жалпылама тұжырымдары, олардың сипаттамасы мен түсіндірмелері.
Репродуктивті оқыту әдісі - тыңдау және түсіну, қабылдау, байқау, фактілерді жүйелеу, типтік мәселелерді шешу, талдау және т.б. сияқты әдістердің жүйесі. Теориялық білімді меңгеру, өңдеу дағдыларын қалыптастыру, оқу материалын есте сақтау үшін қолданылады.
Инструктивті оқыту әдісі - Мұғалім оқушыларға не істеу керектігін нұсқайды және оны қалай жасау керектігін көрсетеді. Студенттердің практикалық іс-әрекеттерін ұйымдастыруда қолданылады.
Практикалық оқыту әдісі - негізгі қызмет ретінде практикалық және физикалық студенттерді қамтиды. Бұл әдіс әдістердің жиынтығы:
а)жақсарту, өзгерту мақсатында объектілерді дайындау немесе оларды өңдеу бойынша практикалық іс-әрекеттің дағдыларын өңдеу.
б)техникалық модельдеуге және дизайнға, рационализация мен өнертабысқа байланысты қызмет [4].
Оқытудың түсіндіру және ынталандыру әдісі дегеніміз - ізденушілік сипаттағы дербес әрекеттерді оқушының түсіндіру мен ынталандыру әдістерінің жиынтығы. Оқу материалын мұғалім ішінара түсіндіреді, ал жартылай студент жаңа білімді ашу арқылы проблемалық тапсырмалар, сұрақтар, өзін-өзі басқаруға арналған тапсырмалар түрінде береді.
Оқытудың ішінара іздеу әдісі - бұл таным процесінің барлық сатыларынан тәуелсіз өтуін талап ететін жұмыстарды орындау үшін оқушының өзіндік ізденіс әрекеті арқылы оқытушының түсіндірмелерін қабылдауының жиынтығы. Мұнда оқытудың басым әдістері - көбінесе тыңдау және түсіну, фактілерді талдау, жүйелеу және проблемаларды шешу жолдарын іздеу.
Оқытудың ынталандырушы әдісі дегеніміз - оқушының белсенді ақыл-ой әрекетін ынталандыратын мұғалімнің іс-әрекеті.
Іздестіру әдісі - мәселені тұжырымдау мен оны шешудің жолын іздеудегі ақыл-ой әрекеттерін білдіреді [3].
Проблемалық оқыту технологиясын қолданғанда сабақтың құрылымы өзгереді.
Сабақтың құрылымы тақырыптық және сабақ жоспарының негізі болып табылады, сабақты талдау логикасын анықтайды. Құрылымның астында объектінің жұмыс істеу барысында пайда болатын композиция элементтері арасындағы өзара әрекеттесудің әртүрлі нұсқалары түсініледі.
Проблемалық сабақтың құрылымдық элементтері:
-студенттердің алдыңғы білімін актуализациялау;
-жаңа білім мен іс-әрекет әдістерін игеру;
-дағдыларды қалыптастыру.
Бұл құрылым оқытудың негізгі кезеңдері мен заманауи сабақты ұйымдастырудың кезеңдерін көрсетеді.
Сабақтың проблемалық сипатының көрсеткіші болып оның құрылымындағы ізденіс әрекеттері сатыларының болуы болып табылады, сондықтан олар проблемалық сабақ құрылымының ішкі бөлігін білдіретіні заңды:
-проблемалық ситуациялардың пайда болуы және проблеманы шешу;
-гипотезаны ұсыну және негіздеу;
-гипотезаны дәлелдеу;
-проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Оқу процесінің сыртқы және ішкі элементтерінің тіркесімі болып табылатын проблемалық сабақтың құрылымы оқушының өзіндік оқу әрекетін басқаруға мүмкіндік береді [11].
2. Орта мектепте органикалық химияны оқыту жүйесі
2.1 Химияны оқытуда проблемалық әдістің ерекшелігі
Проблемалық оқыту-мақсатты білім беру процесі, оқытушылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz