Денсаулық - зор байлық. Жұмысқа қабілеттіліктің сатылары
Мемлекеттік тілде оқытатын Заречный орта мектебі КММ
Денсаулық - бірінші байлық
(6,7 сыныпқа арналған факультативті курс бағдарламасы)
Құрастырушысы: Әбдісалық Құралай Алдабергенқызы,
биология пәні мұғалімі
Заречный, 2020
ӘОЖ:
КБЖ
Рецензент:
Б.М. Утегенова - пед.ғыл. кандидаты, А. Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті педагогика кафедрасының профессоры
ISBN
Денсаулық - бірінші байлық (6,7 сыныпқа арналған факультативті курс бағдарламасы) Қ.А. Әбдісалық, Қостанай, 2020 - 39 б.
Курс барысында оқушылар салауатты өмір салтын қалыптастыру жолдарымен, жеке басының денсаулығын жетілдіру және нығайту, өзін - өзі тану әдістерімен танысады.
Оқушылар омыртқа жотасы, көз, мойын, қолдарға арналған, таңғы және тыныс алуға байланысты жаттығулар кешенімен, көз, тіс, шашты күту тәсілдерін, шынығу жасау түрлерін, өз денесін күтуге арналған бағдарлама жасай алуға және мінез - құлқына баға беру тәсілдерін қарастырады.
ӘОЖ:
КБЖ
Әдістемелік материал мектеп әдістемелік кеңестегі хаттама №1 отырысында басып шығаруға бекітіліп, ұсынылды.
ISBN
(C)Әбдісалық Қ.А.
КІРІСПЕ
Өзектілігі: Адам өміріндегі ең бастысы - денсаулық. Дені сау, білімді, жан - жақты дамыған адам ғана өз өмірін дұрыс жолға қоя алады. Денсаулықты сақтау және қалыптастыру әрбір адамның өз қолында. Ол үшін салауатты өмір салтын ұстану қажет. Жасөспірімдік кезең өмірдің ең ғажабы. Бұл кезеңде адам ағзасында елеулі өзгерістер болады, сондай - ақ, өмір сүру дағдысы қалыптасады. Жасөспірімнің болашақ өмірі үшін осы кезеңде зиянды әдеттерге үйір болмай өз денсаулығын күту керек.
Өз ағзасын басқара алуы үшін, ең бірінші адам ағзасының құрылысы қандай, қалай жұмыс жасайды, ненің ағзаға пайдалы, пайдасыз екенін білуі қажет. Мектеп жасындағы оқушылар мен жасөспірімдердің осы кезеңде зиянды әдеттер темекі шегу, алкогольдік ішімдіктер мен есірткі заттарға әуестенулеріне байланысты зиянды әдеттердің әсері туралы арнайы тақырып арналады. Бірінші байлық - денсаулық деп тегін айтпаған. Бұл орайда әр адам өз денсаулығына дұрыс мән беріп, денсаулығын күту мәдениетін қалыптастыруға назар аударғаны жөн. Өйткені адам капиталының сапасы мен саны оның денсаулығына тікелей байланысты екені сөзсіз. Яғни, дені сау ұлт қана өміршең мемлекет құра алады.
Осы ретте елімізде халық денсаулығын жақсартуға барынша көңіл бөлініп отырғанын жоққа шығаруға болмайды. Мәселен, республикада соңғы 20 жылда мыңға жуық денсаулық сақтау нысаны салынған. 100 мектеп және 100 аурухана мемлекеттік бағдарламасы аясында заманауи емдеу орталықтары көптеп ашылды. Алайда соған қарамастан, түрлі ауруға шалдыққандар саны жылдан жылға өсе түсуде. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің 2016 жылға арналған есебі бойынша, өткен жылы Республика тұрғындарының науқастану көрсеткіші 100 мың адамға шаққанда 56823 адамды құраған. Ал, онкологиялық ауруға шалдығу көрсеткіші 100 мың тұрғынға 200 адамнан келеді екен. 2016 жылы осы науқастан қайтыс болған 15763 адамның жартысы - еңбекке қабілетті жастағы тұрғындар. Яғни, тепсе темір үзетін жастағы азаматтарымыз. Осы ретте Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде - дейтін халық нақылы еске түседі. Одан бөлек, ауру неғұрлым ертерек анықталса, соғұрлым құлан-таза айығып кетудің де мүмкіндігі көбірек емес пе?! Әсіресе дәрігерлер тұрғындардың уақытылы тексеруден өтуге мән бермейтінін айтып қынжылады. Бұл сөздің жаны бар. Мәселен, қатерлі ісік скринингі бағдарламасы 2007 жылдан бері мемлекет тарапынан толығымен қаржыландырылып отыр. Бірақ сол скринингтен өтуге баратындар саны тым аз. Міне, содан болар, онкологиялық диспансерлерде тіркелгендер саны барған сайын өсе түсуде. Тіпті қазір 20, 30 жастағылар осы ауруға шалдығатыны ешкімді таңғалдырмайды. Жыл он екі ай жүргізілетін тегін тексеруден өтуге мойын бұрмаудың қайғылы аяқталатынын дер кезінде ескере бермейміз. Дәрігерлер қатерлі аурулар бастапқы сатысында анықталса, 80%-ға дейін жазылудан үміт бар дейді. Өкінішке орай, қазіргі ақпарат алу жеделдеп, мағлұмат алудың түрлері молайған шақта қолда бар мүмкіндіктерді пайдаланбаудың салдары осылай аяқталуда. Осы ретте халық денсаулығының төмендеуін елдегі әлеуметтік жағдайдың деңгейіне сілтесек те, әр адам ең алдымен өз денсаулығына өзі жауапты екенін естен шығарып жүрміз. Күнделікті өмір салты - спортпен айналысу, зиянды әдеттерден аулақ болу, дұрыс тамақтану, дәрігерге дер кезінде қаралу - денсаулықты сақтаудың қарапайым шарттары осылар екенін әрқайсымыз жақсы білеміз. Демек, ең бастысы, өзімізге деген көзқарасты өзгерту қажет. Сонда ғана өз ағзамызға өзіміз көмектесіп, жанымыз бен тәнімізді рухымызға бағындыра аламыз.
Н.Ә.Назарбаев: Халықтың денсаулығы - ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі, - деп тағы да айрықша айқындап атап өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты стратегиялық бағыттарын да көрсетті.
Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл бөлу.
Екінші: халықты қол жетерлік және саналы медициналық көмекпен қамтамасыз ету.
Үшінші: отандық медицина ғылымын дамыту.
Жастар - болашағымыздың алтын тірегі.
Халық денсаулығы тек медицина қызметкерлерінің кәсіби тірлігі ғана емес, бүкіл қоғамның тұтас денсаулық сақтауға және нығайтуға арналған үйлескен іс-қимыл әрекеттерінің жемісі екенін баршамыз да ұғынуға тиіспіз. Сонда ғана қоршаған ортаны сақтай отырып, таза су ішіп, дұрыс тамақтанып, салауатты өмір салттарын тұрақты қалыптастырсақ болашақтың жарқын кепілі болмақ.
Тақырыбы: Денсаулық - зор байлық
Анықтамалық ақпарат
Адамның денсаулығы - қоғам байлығы. Әрбір адам өз денсаулығының мықты болу жолдарын қарастыру керек. Дені сау адамның көңіл-күйі көтеріңкі болып, еңбекке әрқашан құлшына кіріседі. Халқымыз: Дені саудың - жаны сау - деп орынды айтқан. Отанымыздың келешегі, көркеюі - салауатты өмір салтын сақтау қолдауда.
Қараңғы үйге кіріп келіп шам жақсаңыз, шам үйді жарық қылады. Көп қызыл гүлдің ішінен бір ақ гүл көрсең, көзің соған түседі. Біздің де өмірімізді жарық қылатын, жан-жағымызға тамаша сәулесін шашатын, өмірдегі басты байлық - денсаулық. Денсаулық - бұл адамның еңбекке белсенді болуы, әрі ұзақ өмір сүруі, тәннің саулығын және рухани саулығын сезіну.
Жеке бас тазалығының ережелері.
- Күнделікті бір уақытта тұр, бөлмеңді желдетіп ал да, шынықтыру жаттығуын жаса;
- Ертең ерте тісіңді тазалап, беті-қолыңды, мойның мен құлағыңды жу;
- Ұйықтар алдында жуынып, бөлмеңді желдетіп алуды ұмытпа;
- Тамақ ішердің алдында, жұмыстан кейін, әжетханадан соң міндетті түрде қолыңды жу;
- Бет орамал пайдалан, мұрныңның әрқашан таза болуына көңіл бөл;
-Түшкірген, жөтелген кезде мұрның мен аузыңды бет орамалмен жауып, теріс айналып түшкір немесе жөтел;
- Шашыңды дұрыстап күт: уақытылы тара, буып немесе өріп қой;
- Төсегіңді жинау, жеңіл-желпі киімдеріңді өзің жуып, үтіктеу, түймеңді қадап, бәтеңкеңді тазалау - бұл әркімнің-ақ қолынан келетін іс;
- Ұқыпты да жарасымды киінетін бол. Киімің таза және үтіктелген болсын;
- Мектепке киетін киімің мен үй киіміңді ұқыпты ұстап, уақытылы ауыстыр. Ал, қонаққа барарда жарасымды да сәнді киінген жөн;
- Үйден шығарда сырт бейнеңді айнаға қарап түзеуге әдеттен;
- Аяқ киіміңді күтіп киіп үйрен, тазалауға уақыт бөл;
- Мектепте ұстайтын, үйде пайдаланатын заттарыңды реттеп ұста;
- Өзің отыратын орынның тазалығын қадағалап, шаңын сүрт;
- Кітап - дәптеріңді пайдаланып болған соң, орнына қой;
- Ине-жіп, қайшы, тарақ, кітапша сияқты заттардың өз орнынан табылғаны дұрыс. Алсаң, орнына деру қой;
- Сырт киіміңді орындыққа тастай салмай, киімілгішке іл. Мектеп формасы мен үй киімің араласып жатпасын.
Тері тазалығы - адам денсаулығының кепілінің бірі. Ыстық сумен және сабынмен жуынған жағдайда ғана теріні түрлі микробтар мен лас нәрселерден айықтырып, тазартуға болады. Адам терісінің ең өсімтал бөлігі - шаш пен тырнақ. Ол адамның миын күн сәулесі мен суықтан сақтайды. Әр шаштың өзінің өмір сүру мерзімі бар. Шаш сырт көзге өз қалпын сақтап тұрғанға ұқсағанмен, шын мәнінде күніне 100 тал шаш түсіп, 100 тал шығып отырады. Шашты аптасына 1 рет жуған жөн. Өте суық күндері бас киімсіз шығуға болмайды. Қолдың тырнақтарын аптасына 1 рет алса, аяқ саусақтарының тырнақтарын екі аптада бір рет немесе айына бір рет алады.
Өз-өзін бақылау сұрақтары:
1. Жеке бас тазалығының ережелері қандай?
2. Дені саудың - жаны сау ұғымын қалай түсінесің?
Тапсырма: Бос орынды толықтыр
1. Тісті күніне ______ тазалауымыз керек .
2. Тамақтан кейін _________ керек.
3. Тісті сапалы ___________ тазалау.
4. Жаңғақты ________ шақпау керек.
5. Тәттіні ___________ болмайды.
Тақырыбы: Үй тұрмысының гигиенасы мен экологиясы
Анықтамалық ақпарат
Тұрмыс гигиенасының негізі - пәтерді күтіп, таза ұстау. Бөлмеге жиһазды толтырып жинай беруге болмайды. Себебі, ол шаңның көп жиналуына жол беріп, үйді таза ұстауды қиындатады. Тазалық сақтау үшін күн сайын шаңды сүртіп, еденді дымқыл щеткамен сыпыру, аптасына кемінде 1 рет жуып отыру керек. Терезені кірлетпей уақытылы сүрткен абзал. Жұмсақ жиһаз бен кілемдерді шаңсорғыш пен тазалаған жөн. Бөлменің ауасы таза болуы үшін терезе желдеткішін күніне 3 мәрте: таңертең дене шынықтырған кезде, бөлмені жинастырғанда және ұйықтар алдында (пешпен жылытылатын үйлердерде пеш жағылатын уақытқа туралаған жөн) 30 минуттай ашып, желдетіп алу қажет. Жазда терезелерді ашып қойған дұрыс. Егер отбасыда балалар, жасы ұлғайған немесе аурушаң адамдар болса, оларға жел қарысып қалмас үшін бөлмені сақтықпен желдеткен жөн. Бөлменің ауасын тазарту үшін механикалық желдеткіштер де пайдаланылады. Ас үйде, ваннада, дәретханада желдетуге арналған ауа тартқыштар болады. Пәтерді жинастырған кезде торды жиналған шаңнан тазалаған жөн. Қабырға арқылы да аздап ауа алмасады, сондықтан тұрғын үй қабырғасын майлы бояумен сырлауға болмайды. Мүмкіндігінше, бөлме температурасы жылдың жылы мезгілінде 22˚С-тан 25˚С-қа дейін, қыста 20˚С-тан 22˚С-қа дейін (алайда 18˚С-тан төмен емес) бірқалыпты болғаны абзал. Есіктер мен терезе рамаларындағы саңылауларды тығындап бөлмені жылы ұстауға болады. Температураны жоғарылату үшін электр каминдерді т.б. жылыту аспаптарын пайдалану керек. Пеш жаққан кезде иіс тиіп қалуынан сақталған жөн. Пешке от жағуды кешкі 20 сағаттан кейін тоқтатқан дұрыс. Отын толық жанып болғаннан кейін ғана пештің жаппасын жабады.
Кондиционер тұрақты температураны сақтай отырып, ауаны бір мезгілде шаң мен ылғалдан тазартады. Үйді күтіп ұстамаған жағдайларда (іргесі сыз тартқанда, төлені су басқанда, үйдің төбесінде, жабындысында ақау болғандағыдан басқа): пешті жүйелі түрде жақпағанда, бөлме үнемі желдетілмегенде, үй ішіне кір жуып, кептіргенде бөлмеде сыз пайда болып, ауа ылғал тартады. Сыз адамды науқасқа шалдықтырады, үй қабырғасы мен жиһаздарының бүлінуіне әкеп соқтырады. Сондықтан кірді ваннада жуып, балконда немесе аулада (оған арнайы бөлінген жерлерде) кептірген жөн. Адам көбірек бас қосатын бөлмелердің таза болуына ерекше мән берген дұрыс. Әсіресе, ас үйді таза ұстау қажет. Бөлмелерде шыбын, тарақан, кеміргіштер пайда болмау үшін тамақты ашық, ыдыс-аяқты жуылмаған күйінде қалдырмай, тағам қалдықтарын жабылатын шелекке салып, уақытында шығарып отырған жөн. Ваннаны пайдаланған сайын жуып, су ағатын тесікті, унитаздарды күн сайын арнайы щеткамен тазалау керек.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Тұрмыс гигиенасының негізі?
2. Тазалық сақтау ережесін ата.
Тапсырма: Жұмбақтарды шеш.
Дымқылдап күнде сен,
Қолыңа сүйкесең.
Кетіп кір-ласың,
Тап-таза боласың. (Сабын)
Шомылған баланы,
Аймалап алады.
Сүртеді қолын да,
Сүртеді жонын да. (Сүлгі)
Едендi кеп жаласа;
Қалдырмас ол түгiндi.
Аузына таласа
Бар қиқым жүгiндi,
Тазалауы тамаша,
Кiлем мен алаша,
Жайнайды қараса. (Шаңсорғыш)
Кiр-қоқысты сүймейдi,
Сыртқа қуып сүйрейдi. (Сыпырғыш)
Кiр киiмдi қалайды,
Өзi кiрдi жалайды.
Суға түссе шомылып,
Дақты жояр талайғы. (Сабын)
Тақырыбы: Күнделікті дене күтімі
Анықтамалық ақпарат
Дене тазалығы дегеніміз -- алдымен тері күтімі. Терінің дұрыс күтімі ағзаның қалыпты қызмет атқаруына әсер етеді. Тері алуан түрлі физиологиялық-биологиялық функцияны орындайды. Терінің құрылысы өте күрделі.
Жұмыс жасап, күнделікті тұрмыста шаруамен айналысқан шақта адам терісін кір шалады. Адам терлесе кір теріге жабысып қалып, терінің тыныс алуын қиындатады. Өйткені тері бездері бітеліп қалады. Осыдан барып теріде өтетін физиологиялық-биохимиялық үрдістердің қызметі мүлдем бұзылады. Бітелген май бездеріне жұқпалы ауру тарататын микробтардың енуі фолликулитті туындатады. Микробтар әсерінен терінің бетіндегі органикалық заттар ыдырап, жағымсыз иісті май қышқылы бөлінеді және тері қабынуы-дерматит дерті дамиды. Басқадай іріңді тері аурулары пайда болады. Тәуліктік тері гигиенасы үшін неше түрлі тәсілдер қолданылады. Олардың ішінде теріні тазалықта ұстау үшін денені иісі жақсы сабынмен сабындап жуу керек. Оны дағдыға айналдырған жөн. Аптасына бір рет моншаға барып жуыну, душқа шайыну керек. Ал жиірек кір шалатын бет, қол, мойын қосымша күтім жасауды қажет етеді. Қол кірлегенде оның терісінде неше түрлі жұқпалы ауру тарататын микробтар кебейеді. Ішек-қарын инфекциясы күрт инвазиясы, гепатит вирустары жиналады. Жұқпалы дерттердің таралуында қол кірінің қаншалыкты роль атқаратыны көптеген адамдарға белгілі.
Қолдағы барлық бактериялардың 90% тырнақ астында жиналады және оларды тек арнаулы щеткамен ғана тазартуға болады. Қол жуатын жерде кішкентай щетка тұруы пайдалы. Бет пен мойынды таңертең және ұйықтар алдында тазартып жуып отырған үлкен нәтиже беретінін айтпай кетуге болмайды. Адамның терісі құрғақ немесе майлы, ылғалды болып келеді. Ал, егер тері құрғақ болса, онда балалар сабыны деп аталатын сабынды, лонолині бар сабындарды пайдаланған да тері онша құрғамай қалыпты жағдайда тұрады. Аяқты аптасына кемінде бір рет, әсіресе жаз айларында, күнде жуып тұруды дәрігерлер ұсынады. Аяқ терлейтін болса, түнге қарай терден құтылу үшін суық сумен аяқты жуып, табанды, саусақ арасын аптасына екі рет 5% формалин ерітіндісі сіңген мақтамен сүрту керек. Қол, қолтық асты және дененің басқа бір бөліктері терлесе, дезодарант қолдану керек. Қазіргі кезде дезодарант өте көп.
Орыс буламысы, фин саунасы, жапон офуросы, сэнтосы ағзаға өте пайдалы. Моншаға түскеннен кейін адам өте жақсы дем альш сергіп қалады, жақсы ұйықтайды. Жұмысқа деген ынта-жігері арта түседі. Монша гигиенаны жақсы өткізеді. Денені сауықтырады. Әсіресе Сібірде тұратын орыс халқының моншасы. Олар ыстық моншаға түсіп, буланып қайың, емен жапырақтарынан жасалған сыпыртқылар мен сабаланып, содан кейін моншадан жүгіріп шығып қалың қарға аунап, кейіннен моншаға қайтадан түседі. Дене жақсы шынығады. Денсаулық артады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Дене тазалығы деген не?
2. Ағзаның қалыпты қызмет атқаруына әсер етеді?
Тапсырма:
Дене тазалығына арналған тазалық және жеке гигиенаның ережесін берілген сөздерді пайдалану арқылы құру.
Сөздер: дәрігер, тазалық, тіс, дұрыс тамақтану, тері гигиенасы
Тақырыбы: Аурудан арылудың бірден бір жолы - ол қозғалыс
Анықтамалық ақпарат
Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілік қағидаты - денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясатындағы ең басты мәселесі болуы тиіс.
(Н.Ә. Назарбаев )
Еліміздің денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған мемлекеттік Саламатты Қазақстан бағдарламасы қабылданды. 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге асатын бұл жаңа бағдарлама отандық денсаулық сақтау жүйесінде ауырып ем іздегенше, ауырмаудың жолын ізде дегенді ұстанатын болады. Бұл жаңа бағдарлама Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында, сондай-ақ Президент Жолдауында көрсетілген міндеттерді іске асыруға негізделген.
Елбасымыз айтқандай, халық денсаулығы-баға жетпес байлық, мемлекеттің қымбат қазынасы.Денсаулығы мықты адам ғана қоғамға лайықты қызмет етеді, оның дамуына, экономикасын жақсартуға үлес қосады. Сондықтан да, біз күнделікті өмірімізде де денсаулық туралы ұмытпауымыз керек .
"Дені сау ұлт" үшін инфрақұрылымын дамытудың маңызы жоғары. Балалық шақтан бастап дене шынықтыру мен спорттық даярлыққа және оған ең қолайлы мүмкіндіктер туғызуға ерекше ден қойылуы керек. Барлық жастағы адамдардың спортпен шұғылдануына, өздерінің бойларын сергек ұстауына, сөйтіп, өмір жастарын ұзартуына жағдай жасауы қажет.
Өйткені қазіргі кезде адам баласында көп қозғалыс жоқ. Қозғалыс болмаса қан айналыс болмайтынын біле тұра мән бермейміз. Қан айналым жоқ болса көптеген ауруларға бой алдырамыз.
Қазіргі заманда, яғни технологияның дамыған заманында орнымызда қозғалмай жұмыс жасау мүмкіндігі мол. Бірақ оның да пайдасыз жақтары бар екені бәрімізге мәлім. Себебі, мектеп жасындағы балалардың арасында омыртқаның қисаюы, жалпақтабандылық, балалардың қозғалысқа ынтасының жоғалуы, артық салмақтылық т.б. сияқты аурулар көптеп кездесуде. Сондықтанда мектеп жасындағы балалардың денсаулығын нығайту мақсатында мектеп, мектептен тыс мекемелердегі би бөлімдерінде ырғақты би сабақтары өскелең ағзаның толық дұрыс дамуына көп ықпал тигізетіні анық.
Дені сау баланың көңіл-күйі де жақсы болатыны анық, яғни, баланың өз-өзіне сенімділігі мен ерекшелігін сезіну жеке тұлға ретінде қалыптасуына маңызды рөл атқарады. Дәлірек айтар болсақ, бала өсіп дамиды, сонымен қатар әуенге сай ырғақты би қозғалыстарына деген қажеттіліктері ұлғаяды.
Ырғақты би қимылы тек ептілік әдемілік , шығармашылық мүсін ғана емес, баланы жігерлендіреді. Хореография сабағында тек қана би үйретіліп қана қоймай денсаулықтары нығайып, ой-өрістері дамиды. Бұлшық ет күштері жақсарып, икемділік, төзімділік қабілеттері дамиды және дене бітімдері түзеліп, сымбаттылыққа тәрбиеленеді, әдемілікке деген құштарлықтары артады, яғни ырғақты би қимылы баланың ішкі барлық ағзаларына әсер етеді. Мысалы, ішкі рухани жағдайы өзгеріп, мазасыздықты басып, қандағы кортизоль деңгейін жақсартып, жалпақтабандылық, омыртқа қисаю ауруларының алдын алады, сонымен қоса балалардың зияткерлік деңгейінің артуына, оның ойлау жылдамдығына ықпалын тигізе отыра есте сақтау қабілеттерін жақсартады. Ырғақты би балаларды эстетикалық құндылыққа тәрбиелейді, эмоцияналдық көңіл-күйін жақсартады.
Бимен айналысу арқа, іш және аяқ бұлшық еттерін нығайтады, әрі бүкіл ағзадағы және буындар мен омыртқадағы қан айналымын, сондай-ақ зат алмасу процесін жақсартады. Сонымен қатар, қимыл-қозғалыстың үйлесімділігін арттырып, дене бітімін жетілдіруге, тыныс алу жүйесін жаттықтыруға көмектеседі.
Қол, иық бұлшықеттеріне жаттығулар: қолды айналдыру, шынтақты бүгіп жіберу, қолды арқада біріктіру, сегіздік жасау, қолды бұру. Бұл жаттығуларды жасағанда оқушылардың қол буындарының жұмыс жасау қабілеттері артады.
Бел мен аяққа арналған жаттығулар:
1. Аяқтың ұшымен көтеріліп, қайтадан біртіндеп өкшемен төмен түседі;
2. Аяқтың ұшымен көтеріліп, содан кейін төмен түсерде жартылай иіледі;
3. Бастықтырғышқа қолмен таянып тұрып, екі аяқпен алма-кезек доп тепкенге ұқсас қимыл жасайды;
4. Бастапқы қалыптағыдай қолды белге таяныш, кейін оны екі жанға қарай созып бір тұрып, бір отырады;
5. Секірулер .
Осы жаттығулар кешенін жасата отырып оқушылардың дене қозғалысын арттыруға үлкен мән беру қажет. Бұл жаттығулар оқушылардың би билеген кезде өз денелерін қалыпты ұстауына көмектеседі. Сонымен қатар, тепе-теңдік ұстауға арналған бірнеше жаттығу түрлерімен айналысу қажет.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Қол және иық бұлшықеттеріне арналған жаттығулар?
2. Бел мен аяққа арналған жаттығулар?
Тапсырма:
Берілген жаттығу түрлерін кестеге дұрыс жіктеңіздер.
Қолды белге ұстап, басты оңға және солға айналдыру.
Алға қарай созылған қол алақанына екі тізені тигізе жүгіру.
Қолды иыққа ұстап, шынтақты алға және артқа айналдыру.
Аяқ ұшымен, өкшесімен, сыртқы, ішкі қырымен жүруін ескерту.
Қолды алға түзу созып, кезек-кезек айқастыру.
Қозғалмалы бой жазу жаттығулары
Саптағы бой жазу жаттығулары
Тақырыбы: Жұмысқа қабілеттілік
Анықтамалық ақпарат
Жұмысқа қабілеттілік - адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекеті - жұмысты тиімді орындау қабілеті. Жұмысқа қабілеттілік төмен болғанда, адам белгілі бір жұмысты орындай алмайды. Мысалы, мүлде дайындығы жоқ адам ұшақты басқара алмайды. Бұл жағдайда оның жұмысқа қабілеттілігі нөл болады. Жұмысқа қабілеттілік деген түсінік экономикада, социологияда, психологияда кеңінен қолданылады. Басты мәселе - қажет уақыт бойы жұмысқа қабілеттілікті сақтау.
Жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі қажудан - есте сақтау мен зейіннің едәуір төмендеуінен, жұмысқа мән бере алмаудан көрінеді. Қажу - қысқа үзілестен кейін немесе іс-әрекет түрін ауыстырудан кейін жойылатын уақытша күй. Шаршау - қажудың жинақталуы. Бұл көңіл күйдің төмендеуінен, жұмысқа қабілеттіліктің жойылуынан байқалады. Ал, адам өзі жақсы көретін ісімен айналысса, шаршағанша қажығанын сезбейді. Шаршаудың қажуынан айырмашылығы оны ерік күшімен жоюға, жұмысқа жоғары қабілеттілікті сақтау мүмкін емес. Егер адам күн сайын шаршай берсе, қатты әлсіреуі мүмкін. Бұл кезде жүрек - қантамырлар, жүйке, эндокриндік, асқорыту және т.б. жүйелер жұмысында ауытқу болуы мүмкін.
Ұйымдастырылмаған және шектен тыс жұмыс жүктемесі адамды тез қажытады. Еңбек ету мен демалуды дұрыс ұйымдастырып, күн тәртібін сақтаған жағдайда жұмысқа қабілеттілікті ұзақ жылдар бойы сақтауға болады.
Жұмысқа қабілеттіліктің сатылары. Жұмысқа қабілеттіліктің заңды түрде өзгеруі жұмыс күні де, жұмыс аптасы бойы байқалады. Бірінші кезең - жұмысқа кірісу. Бұл кезде жұмысқа қабілеттілік әлі де жоғары емес. Ауыр еңбек жұмысы кезінде жұмысқа кірісу шамамен 20-25 минут алады, ал орташа еңбек жұмысы кезінде жұмысқа 1-1,5 сағат. Шығармашылық, ақыл-ой еңбегі кезінде ол 2 сағатқа дейін созылуы мүмкін, осы кезде жұмысқа қабілеттілік біртіндеп артады. Оңтайлы жұмысқа қабілеттіліктің екінші кезеңінің соңында туындайтын қажу белгілері онша әсер етпейді. Үшінші кезең - қажу. Бұл кезде жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі байқалады. Ешқандай ерік күші жұмысқа қабілеттілікті барынша жоғары деңгейде ұстап тұра алмайды. Күшті қалпына келтіру үшін демалу керек. Социологтер мен экономистер ең жоғары жұмысқа қабілеттілік жұмыс күнінің бірінші сағаттарында байқалатыны анықтады. Ол 1,5-3 сағат бойы сақталады. Сондықтан көп кәсіпорындарда түскі астан 1-1,5 сағат бұрын және жұмыс күнінің аяқталуына 1-2 сағат қалғанда дене шынықтыру жаттығуларын жасау міндетті болып саналады. Бұл жұмысқа қабілеттіліктің жоғары болуына әсер етеді. Сол үшін мектепте үлкен үзіліс болады. Сонымен қатар, ең тиімді жұмыс күндері сейсенбі, бейсенбі және жұма күнінің бірінші жартысы екені анықталды.
Еңбек үдерісіне, іске қызығушылық жұмысқа қабілеттілікті бірден арттырады. Сүйікті ісімен айналысқан кезде адамның жұмысқа қабілеттілігі жоғары болады. Бұл көбінесе кәсіби іс-әрекетпен байланысты емес, әуес іс-қызығушылығы сәйкес келеді.
Жұмысқа қабілеттілікке басқа да жағдайлар әсер етеді: жұмыс мақсаты, адамның ықыласы, жауапкершілік сезімі. Мысалы, Ұлы Отан соғысы кезінде майдан қасындағы госпитальда хирургтер күніне 200-ден астам операция жасаған. Бұл кезде олардың жұмысқа қабілеттілігі жоғары болған, әйтпесе соғыста жарақат алғандар тірі қалмауы мүмкін еді. Сонымен қатар, адамдар тылда жұмыс істеген. Олардың ішінде кәмелетке жасы жетпеген балалар да бар еді.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Жұмысқа қабілеттілік, шаршау, қажу, қатты қажу деген түсініктерге сипаттама беріңдер.
2. Жұмысқа қабілеттіктің қандай сатылары бар? Олардың ретін атаңдар.
Тапсырма:
Жұмысқа қабілеттілікке мынадай факторлардың әсерін талдаңдар:
- ұйқысыздықтың
- жұмыстың қызық емес болуы
- жауапкершіліктің болмауы
- жұмыс үдерісі емес, нәтиже ұнайды
- жұмыс нәтижесі емес, үдеріс ұнайды
Тақырыбы: Тамақтану заңдылықтары
Анықтамалық ақпарат
Тамақтану - ағзаның қуат шығынының орнын толтыруға, тіндер құрылуына және жаңартылуына және қызметтерін реттеп отыруға кажетті, ағзаға түсетін заттардың қорытылу, сіңу және сіңірілу үрдістері, ағзаның өмір сүруге, денсаулықты және жұмысқа қабілеттілікті сақтауға қажет нәрлі заттарды (ақуыз, май, көміртегі, дәрумендер, минералды тұздар) бойға сіңіру процесі.
Тиімді тамақтану.
Тиімді тамақтану адам біраз ауру-сырқауға ұшырамай, оларды оңай жеңіп отырады.
Тиімді тамақтану мезгілсіз, ерте қартаюдан алдын-ала сақтандырады.
Асқазаны, жүрек-қан тамыры т.б. сырқатқа ұшырағанда тамақтанудың арнайы ойластырылып жасалған ас үлесі (рацион) мен режимі емнің бір түрі болып табылады.
Тамақтану бүкіл организмнің бір қалыпты дамуы мен үйлесімді қызметін қамтамасыз ететіндей болып ұйымдастырылуы тиіс.
Адамның кәсібіне, жасына, жынысына сәйкес, тіршілік әрекетіне қарай қажет тамақтық рационы оның құрамындағы ақуыз, май, көмірсулар т.б. заттардың сапасы мен мөлшері жағынан реттелу керек. Организмнің физиологиялық қажеті көптеген жағдайға байланысты, олар ұдайы өзгеріп отырады.
Организмнің тамақтан жұғымды заттарды дәл осы сәтте қажетті мөлшерде бойына сіңіріп зат алмасу процесінде бір затты екінші түрге айналдыратын, керекті кезінде пайдалануға болатындай қор жасайтын, реттеуші механизмі болады. Бірақ, организмнің реттеу мүмкіндігінің белгілі шегі бар; ол мүмкіндік бала кезде және егде тартқан шақта көбірек шектеледі.
Бірқатар заттарды, кейбір витаминдер, алмастырылмайтын амино қышқылын адам организмі зат алмасу процесінде жинақтай алмайды, ол дайын күйінде тамақпен бірге берілуі тиіс.
Тамақтың жұғымдылығы.
Тамақтық жұғымдылығы оның құрамындағы ақуыз, май, көмірсулардың саны мен сапасына байланысты.
Дені сау адамның тамақтану рационында ақуыз, май және көмірсулардың ара қатынасы 1:1:4-ке жуық болуы керек. 1 грамм ақуыздың, майдың және көмірсулартдың қуаттылық құндылығы олардың сіңімділігін ескергенде тиісінше 4,9 және 4 ккал болады.
Тамақтың бойға сіңетін құнары организмнің өмірлік маңызы бар функцияларын, оның ішінде зат алмасу мен депо қызметін дұрыс атқаруына жұмсалады.
Тамақты сіңіру кезінде организмнің бөлген қуатының мөлшерін тағамның калориясы деп атайды.
Тамақтану рационын жасағанда адамның жынысын, жасын кәсібін ескеру қажет; ауыр дене жұмысын істейтін адамдар, болат қорытушылар, ағаш кесушілер, ауыл шаруашылығының механизаторлары жеңіл дене еңбегімен немесе ой еңбегімен шұғылданатын адамдарға қарағанда ақуыз, май, көмірсуларды көп тамақтарды қажет етеді.
Тамақтану мезгілдері.
Адамдар күніне 3-5 рет тамақтанады.
Негізгі тамақтану мезгілі үшке бөлінеді:
таңертеңгі ас (сағат 7.00-9.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) қант қосылған ботқа, сүт тоқаш, сары май т.б. - организмде қант құрамын тұрақтандырады, тәбетті ретке келтіреді, сонымен қатар, күні бойы тамақты шамадан тыс көп жеуден және семіруден сақтайды;
түскі ас (сағат 13.00-14.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) құнды - әр түрлі тағамдар жиынтығы, организмді керекті құнарлы заттармен қанықтырады;
кешкі ас (сағат18.00-19.00) - ас үлесі (рацион) жеңіл тағамдар - ұйқы кезінде адам организмін жайландырып, қорытылуына көп қуат кетпейтін тағамдар;
Аралық тамақтану:
таңертеңгі ас пен түскі ас ортасында - екінші таңертеңгі ас (ланч) - жеміс-жидек немесе тоқаш, сусын немесе шырын;
түскі ас пен кешкі астың ортасында - түстік - көмеш немесе ашыма, сусын немесе шырын, айран.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Тамақтану ұғымының анықтамасы.
2. Негізгі тамақтану мезгілі нешеге бөлінеді?
Тапсырма:
Сәйкестендір:
Таңертеңгі ас
18.00 - 19.00 аралығы
Түскі ас
7.00 - 9.00 аралығы
Кешкі ас
13.00 - 14.00 аралығы
Тақырыбы: Ақуыздар, майлар, көмірсулардың жасөспірімдер тамақтануындағы маңызы.
Анықтамалық ақпарат
Қоректену - барлық тірі ағзаларға тән қасиеттердің бірі. Қоректену арқылы тірі ағзалар өседі, дамиды және қалыпты тіршілік әрекетін жалғастырады. Ас адамның арқауы, асты көрсең қадір тұт деген сөздер тағамның қасиетін айқындап тұр. Ағзаға қажетті тағамдық заттар күнделікті пайдаланатын тағамнан алынады. Ағза қабылдаған тағам алдымен түрлі өзгірістерге ұшырап, денеге сіңіріледі. Онда тағамдық заттар қан және лимфа арқылы жасушаларға, ұлпаларға таралып, қалдық заттар сыртқа шығарылады. Тағамның құрамындағы ағзалық заттар ыдыраған кезде энергия бөлінеді. Бұл энергия жеке мүшелердің және жалпы ағзаның қызметі үшін жұмсалады. Тағам үшін энергия көзі және құрылыс материалы.
Қазіргі кезде жер бетіндегі адамзатты тамақпен камтамасыз ету - өзекті мәселелердің бірі. XX ғасырдың соңында дүние жүзінде бір миллиардтан астам адам ашаршылықты бастан кешіріп жатканы белгілі болып отыр. Сондықтан да, адам баласын ашаршылықтан құтқару - БҰҰ-ның негізгі мәселелерінің бірі. Ақуыз. Астың құрамындағы ақуыз ағзадағы ұлпаларды қайтадан қалпына келтіруге негіз болып табылады. Ақуыздан жасушалар мен ұлпалар құралады және ферменттер мен кейбір гормондар түзіледі. Жасушалардың орнына басқа заттар (майлар, көмірсулар) қолдана алмайды. Ақуыз асқорыту мүшелері жүйесінде аминқышқылдарда дейін ыдырайды және ол аш ішектен қанға өтеді. Осы әр түрлі аминқышқылдарынан жасушалар мен ұлпалардан адам ағзасына тән ескі ақуыз ағзада ыдырап отырады. Сөйтіп ағзада ақуыз үнемі жаңарып тұрады. Мысалы, бұлшықет жасушаларында - миозин, ал сүт бездерінде казеин деген ақуыз түзіледі. 1г зат ыдырағанда 17,6 кДж энергия бөлінеді және ақуыздың ыдырау заттары - су, көміртегінің қостотығы, аммиак, мочевина және т.б. пайда болады. Бұлар қажетсіз заттар, олар сыртқа шығарылады. Бір тәуліктегі бір адамға қажетті ақуыз мөлшері 100-118г.
Балалар мен жас өспірімдерде ақуздың түзілуінен гөрі ыдырауы көп болада. Сондықтан оларға тамақтану мөлшерінен есептегенде мұны естен шығармаған жөн.
Май - ағзадағы негізінен энергия бөлінетін өнім және пластикалық материал. Май жасушалары мен ұлпалары құрамына кіреді. Мысалы, жасушалар қабықшасындағы ақуыз молекулаларын қоршап, олардың қозғалысына жеңілдік туғызады. Бұл жасушалардың қозу, тежелу, өткізгіштік қасиеттеріне әсер етеді. Май асқорту мүшелерінің жүйесінде глицирин май қышқылдарына ыдырайды да, аш ішекте сіңірулердің алдында адам ағзасында тән майға айналады, аш ішектен лимфаға өтеді, одан қанға түседі де, ағзаға таралады. Май маңызды энергия қоры. Май тотыққанда көміртегінің қостотығы, су және энергия бөлінеді. 1г май ыдырағанда көміртегі мен ақуыздан түзіледі. Бір тәуліктегі ересек адамға қажетті майдың мөлшері 100г.
Көмірсулар көбіне өсімдіктекті тағамдардың құрамында мол болады. Адам күнделікті пайдаланатын көмірсулар негізінен крахмал және қант. Крахмал түрлі жармалардың, ұнның, картоптың құрамында көбірек кездеседі. Қант көбіне қант қызылшасында, сәбізде мол болады. Ағза үшін, негізінен, жемістердің құрамындағы қант өте пайдалы, өйткені ол тез сіңеді. Мұндай қант балдың, жеміс-жидектердің құрамында көп кездеседі. Адам денесіне жиналған артық көмірсулар бауырда, бұлшықеттерде қор ретінде жиналады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Бұлшықет жасушаларында болатын ақуыз.
2. Артық көмірсулар қор ретінде жинақталады?
Тапсырма:
Мәтіндегі ақпараттардың дұрыстығын тексеру.
Мәлімет
дұрыс
бұрыс
Қоректену арқылы тірі ағзалар өседі және дамиды
Нәруыз - ағзадағы негізінен энергия бөлінетін өнім және пластикалық материал.
Бір тәуліктегі ересек адамға қажетті майдың мөлшері 100г.
Бұлшықет жасушаларында казеин деген ақуыз түзіледі
Тақырыбы: Дәрумендер, минералды заттардың тамақтанудағы рөлі, олардың денсаулыққа қатысы.
Анықтамалық ақпарат
Дәрумен -- адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta - тіршілік және амин) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумен немесе витамин - салыстырмалы құрылысы күрделі емес және әр түрлі табиғаты бар төменгі молекулярлы органикалық қосылыстардың тобы. Бұл жиынды химиялық табиғаты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қасиеті гетеротрофтылармен азық түрінде тұтынатынында. Автотрофты ағзалар да дәруменге мұқтаж болып келеді, дегенмен олар дәруменді синтез жолымен не тікелей қоршаған ортадан алады.
Тағамдар құрамында (немесе қоршаған ортада) дәрумендер саны айтарлықтай көп емес болғандықтан, олар микронутриент болып табылады. Дәрумендер қатарына әдетте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қышқылдары жатқызылмайды. Дәрумендерді зерттейтін ілім витаминология деп аталады.
Дәрумендердің көбісі коферменттер болып табылады. Дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Ағзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал, дәруменді (әсіресе, А және D дәрумендерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен, майда еритін дәрумен және дәрумен тектес заттар деп бөледі.
Дәруменнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті дәрумен балауса шөпте, жоңышқада, сүрленген шөптерде, тағыда басқада болады. Көптеген тамақтың құрамында бірнеше қоректік заттар бар. Мысалы, сүттің құрамында басқа қоректік заттармен қатар белок, май, қант, рибофлавин және де басқа витаминдердің В группасы, А витамин, кальций мен фосфор бар.
Құрамында барлық қоректік заты бар тамақ кездеспейді. Сүттің құрамында мысалы, С витамині жетіспейді. Сондықтан да, әр уақытта әр түрлі тамақты жеу керек.
Дәрумендердің адам денсаулығына пайдасы.
А дәрумені, бұл тәннің жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілетін, сүйектің, тістің беріктігін артырады, бойдың өсуіне көмектеседі. Малдың бауырында, бүйрегінде, сары, жасыл түсті жемістерде, көкөністе болады.
В2 рибофлавин, дәрумені, бұл денедегі белокты, майды, көмір қышқылын қуатқа айналдырады, тәннің жұқпалы сырқаттарға қарсы тұру қабілетін күшейтеді. Көкөністе, сыра ашытқысында, жаңғақта, малдың бауырында болады.
Д дәрумені, бұл тәннің кальцийді, фосфорды игеріп үлгіртуіне жәрдемдеседі. Сүйектің қалыптасуын жақсартып жүрек, жүйке жүйесінің жұмысына жәрдемдеседі.
С дәруменi - ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді. С дәруменi жетіспегенде ағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызыл иек қанталайды. С дәруменi ағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет.
Р дәруменi - жіңішке қан тамырларының беріктігін арттырып, қызметін қалыпқа келтіреді.
Е дәруменi - бұлшық еттердің қызметін жақсартады.
Тамақ әр түрлі болса денсаулыққа қажетті қоректік затпен организм толық қамтамасыз етіледі. Сондықтан да, күн сайынғы тамақ рационында жеміс - жидек, көкөніс, нан және астық тұқымдас өсімдіктердің өнімдері, ет, құс еті, жұмыртқа мен балық, кепкен бұршақ пен атбас бұршақ: қытай бұршағы, үрме бұршақ, жасымық сияқты өсімдік белогына бай заттар және сүт, ірімшік пен йогурт болуы керек.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Дәрумен туралы ілімнің негізін салған ғалым?
2. Дәрумендер қандай тағамдарда кездеседі?
Тапсырма: Сәйкестендір
А дәрумені:
қиярда, қырыққабатта, сәбізде
В дәрумені:
алмада, алмұртта, пиязда, жүзімде .
С дәрумені
қарақатта, лимонда, мандаринде
Д дәрумені:
қызыл бұрышта, сарымсақта, қызанақта
Тақырыбы: Су және оның тірі ағзалар үшін маңызы
Анықтамалық ақпарат
Су - қасиеттері ерекше зат. Сусыз тіршілік жоқ. Тірі ағзаларда су қандай да бір басқа заттарға қарағанда көп болады.
Судың маңызды қасиеттеріне тоқталайық:
Судың маңызды сипаттамасының бірі - оның жылусыйымдылығы. Жылусыйымдылығының жоғары болуына байланысты су баяу қатады және баяу суиды. Яғни, су едәуір тұрақты орта болып, температура ауытқуына қарсылық танытқандай болады.
Судың тағы да бір маңызды ерекше қасиеті - өзін-өзі тазарту қабілеті. Лай судың бірнеше күннен кейін едәуір мөлдір болып, түбінде шөккен бөлшектерден тұнба түзіледі. Бұл қасиет суқойманың шамалы болса да ластанбауына мүмкіндік береді.
Судың келесі бір маңызды қасиеті - ең жоғары тығыздыққа ие болуы. Су - қатты күйіне қарағанда сұйық күйінде тығыздығы жоғары болатын бірден - бір зат.
Судың келесі бір айрықша қасиеті - заттарды ерітуі. Әрине, барлық заттар суда ери бермейді. Мысалы, майлар мен кейбір металдар суда ерімейді. Бірақ суда еритін кейбір заттарды басқа сұйықтықтар еріте алмайды. Сондықтан, су әмбебап еріткіш деп аталады. Көптеген заттар ағзада тек еріген күйде ғана қозғалады және бір-бірімен өзара әрекеттесе алады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Судың қандай агрегаттық күйлері бар?
2. Судың қату және қайнау температуралары қандай?
Тапсырма:
Судың қасиеттеріне қатысты мәліметтерді сәйкестендір
Жылусыйымдылық
Суқойманың ластанбауына мүмкіндік береді
Өзін-өзі тазарту
Су-қатты күйіне қарағанда сұйық күйінде тығыздығы жоғары болады
Жоғары тығыздық
Су баяу қатады және баяу суиды
Заттарды ерітуі
Су - әмбебап еріткіш
Тақырыбы: Күнделікті демалыс
Анықтамалық ақпарат
Демалу - нәтижесінде ағзаның әл-қуатын қалпына келтіру және жұмысқа қабілетін қайтару үшін пайдаланатын тыныштық күйі. Лажсыздан әрекетсіздік - демалысқа жатпайды.
Демалу процесі бірнеше кезеңнен тұрады:
Шаршау - қажу жағдайының дамуымен субъективтік сезінулер кешені. Босаңсу, болбырлық, дәрменсіздік сезімдерімен, физиологиялық қолайсыздық түйсігімен, психикалық процестердің өту барысында кінәраттардың ұғынуымен, жұмысқа деген ынтаның болмай қалуымен, қарекетті тоқтатуға деген түрткі себептің дендеуімен, жағымсыз эмоциялық реакциялармен сипатталады. Шаршау бірсарынды әрекетті ұзақ уакыт орындау кезінде де пайда болуы мүмкін. Алайда қажумен байланысты емес оғаш шаршау, сондай-ақ объективтік тұрғыдан қажыған адамның шаршамауы секілді жағдайларда болады.
Босаңсу - жұтыну, дауыстың шығуы, көздің қозғалуы, ішкі мүшелер жұмыстарының барлығы бұлшық еттердің жиырылу, босаңсу әсерінен болады.
Әл-қуатын қалпына келтіру - жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіру мақсатында жұмыс істемейтін уақытта немесе жұмыс арасындағы үзілістерде қимылдың барлық түрін құрт тоқтатып, босаңсып, тыныштық жағдайға көшу.
Көңіл көтеру - айналадағы ортаға, жаһанға, ғаламға, ақиқатқа, дүниеге назар салумен байланысты, олармен өзара үйлесім табуы нәтижесінде орын алатын қилы құбылысты сіңіріп-қорытатын адам жанының сырлы әлемі.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Демалу процесінің кезеңдерін ата.
2. Күнделікті демалыстың пайдасы неде?
Тапсырма:
Бағандағы әрбір әріпке сабақтың тақырыбына байланысты сөз, сөз тіркесі немесе сөйлем тап.
Д _______________
Е_______________
М_______________
А_______________
Л_______________
У_______________
Тақырыбы: Ұйқы және оның маңызы
Анықтамалық ақпарат
Адам ұйқысының құрылымы екі сатыдан тұрады:
Баяу ұйқы. Оның өзі төрт кезеңнен құралады. Ұйқыға жатқаннан кейін бірден баяу ұйқы басталады. Ұзақтығы 90 минутқа созылады. Тыныс алу бірқалыпты, байсалды, қысым төмендейді, көз алдымен ақырын қозғалыста болады, содан кейін қозғалысын тоқтатады. Ми жартылай белсенді, дене босаңсиды. Сіз тынығып, күш жинайсыз.
Жылдам ұйқы. Баяу ұйқыдан кейін орын алады, ұзақтығы - 10-20 минут. Температура мен қысым көтеріледі, жүрек жиі соғады. Дене қимылсыз, жүрек соғысы мен тыныс алуға жауап беретін бұлшық ет қана аздаған қозғалыста болады. Жұмылған қабақ астындағы көз алмасы жылдам қозғалыста болады. Ми белсенді жұмыс істейді, түс көресіз.
Баяу ұйқы мен жылдам ұйқы алма кезек ауысып отырады. Алдымен 90 минуттық баяу ұйқының барлық белгісін сезінесіз, одан кейінгі жылдам ұйқы ұзаққа созылмайды, ары кетсе 5 минут, одан соң қайтадан баяу ұйқы басталады да, ұйқы кезеңі бірінен соң бірі ауысып отырады. Денсаулығы жақсы адам бірден бес кезеңді бір-ақ өткізеді.
Ұйқының мәні. Толыққанды ұйқы кәсіби қызметте де, жеке өмірде де жетістікке жетуге мүмкіндік береді.
Ұйқы қанбаса, мидың кей бөліктерінің қызметі нашарлайды. Мысалы, төбе бөлігіндегі нейрондар үдерісі баяулайды, соның себебінен реакция жылдамдығында мәселе туындайды, ойды жүйелей алмай, тіпті көру қабілеті де нашарлауы мүмкін. Мидың шаршауы бүкіл негативті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Денсаулық - бірінші байлық
(6,7 сыныпқа арналған факультативті курс бағдарламасы)
Құрастырушысы: Әбдісалық Құралай Алдабергенқызы,
биология пәні мұғалімі
Заречный, 2020
ӘОЖ:
КБЖ
Рецензент:
Б.М. Утегенова - пед.ғыл. кандидаты, А. Байтұрсынов атындағы Қостанай өңірлік университеті педагогика кафедрасының профессоры
ISBN
Денсаулық - бірінші байлық (6,7 сыныпқа арналған факультативті курс бағдарламасы) Қ.А. Әбдісалық, Қостанай, 2020 - 39 б.
Курс барысында оқушылар салауатты өмір салтын қалыптастыру жолдарымен, жеке басының денсаулығын жетілдіру және нығайту, өзін - өзі тану әдістерімен танысады.
Оқушылар омыртқа жотасы, көз, мойын, қолдарға арналған, таңғы және тыныс алуға байланысты жаттығулар кешенімен, көз, тіс, шашты күту тәсілдерін, шынығу жасау түрлерін, өз денесін күтуге арналған бағдарлама жасай алуға және мінез - құлқына баға беру тәсілдерін қарастырады.
ӘОЖ:
КБЖ
Әдістемелік материал мектеп әдістемелік кеңестегі хаттама №1 отырысында басып шығаруға бекітіліп, ұсынылды.
ISBN
(C)Әбдісалық Қ.А.
КІРІСПЕ
Өзектілігі: Адам өміріндегі ең бастысы - денсаулық. Дені сау, білімді, жан - жақты дамыған адам ғана өз өмірін дұрыс жолға қоя алады. Денсаулықты сақтау және қалыптастыру әрбір адамның өз қолында. Ол үшін салауатты өмір салтын ұстану қажет. Жасөспірімдік кезең өмірдің ең ғажабы. Бұл кезеңде адам ағзасында елеулі өзгерістер болады, сондай - ақ, өмір сүру дағдысы қалыптасады. Жасөспірімнің болашақ өмірі үшін осы кезеңде зиянды әдеттерге үйір болмай өз денсаулығын күту керек.
Өз ағзасын басқара алуы үшін, ең бірінші адам ағзасының құрылысы қандай, қалай жұмыс жасайды, ненің ағзаға пайдалы, пайдасыз екенін білуі қажет. Мектеп жасындағы оқушылар мен жасөспірімдердің осы кезеңде зиянды әдеттер темекі шегу, алкогольдік ішімдіктер мен есірткі заттарға әуестенулеріне байланысты зиянды әдеттердің әсері туралы арнайы тақырып арналады. Бірінші байлық - денсаулық деп тегін айтпаған. Бұл орайда әр адам өз денсаулығына дұрыс мән беріп, денсаулығын күту мәдениетін қалыптастыруға назар аударғаны жөн. Өйткені адам капиталының сапасы мен саны оның денсаулығына тікелей байланысты екені сөзсіз. Яғни, дені сау ұлт қана өміршең мемлекет құра алады.
Осы ретте елімізде халық денсаулығын жақсартуға барынша көңіл бөлініп отырғанын жоққа шығаруға болмайды. Мәселен, республикада соңғы 20 жылда мыңға жуық денсаулық сақтау нысаны салынған. 100 мектеп және 100 аурухана мемлекеттік бағдарламасы аясында заманауи емдеу орталықтары көптеп ашылды. Алайда соған қарамастан, түрлі ауруға шалдыққандар саны жылдан жылға өсе түсуде. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің 2016 жылға арналған есебі бойынша, өткен жылы Республика тұрғындарының науқастану көрсеткіші 100 мың адамға шаққанда 56823 адамды құраған. Ал, онкологиялық ауруға шалдығу көрсеткіші 100 мың тұрғынға 200 адамнан келеді екен. 2016 жылы осы науқастан қайтыс болған 15763 адамның жартысы - еңбекке қабілетті жастағы тұрғындар. Яғни, тепсе темір үзетін жастағы азаматтарымыз. Осы ретте Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде - дейтін халық нақылы еске түседі. Одан бөлек, ауру неғұрлым ертерек анықталса, соғұрлым құлан-таза айығып кетудің де мүмкіндігі көбірек емес пе?! Әсіресе дәрігерлер тұрғындардың уақытылы тексеруден өтуге мән бермейтінін айтып қынжылады. Бұл сөздің жаны бар. Мәселен, қатерлі ісік скринингі бағдарламасы 2007 жылдан бері мемлекет тарапынан толығымен қаржыландырылып отыр. Бірақ сол скринингтен өтуге баратындар саны тым аз. Міне, содан болар, онкологиялық диспансерлерде тіркелгендер саны барған сайын өсе түсуде. Тіпті қазір 20, 30 жастағылар осы ауруға шалдығатыны ешкімді таңғалдырмайды. Жыл он екі ай жүргізілетін тегін тексеруден өтуге мойын бұрмаудың қайғылы аяқталатынын дер кезінде ескере бермейміз. Дәрігерлер қатерлі аурулар бастапқы сатысында анықталса, 80%-ға дейін жазылудан үміт бар дейді. Өкінішке орай, қазіргі ақпарат алу жеделдеп, мағлұмат алудың түрлері молайған шақта қолда бар мүмкіндіктерді пайдаланбаудың салдары осылай аяқталуда. Осы ретте халық денсаулығының төмендеуін елдегі әлеуметтік жағдайдың деңгейіне сілтесек те, әр адам ең алдымен өз денсаулығына өзі жауапты екенін естен шығарып жүрміз. Күнделікті өмір салты - спортпен айналысу, зиянды әдеттерден аулақ болу, дұрыс тамақтану, дәрігерге дер кезінде қаралу - денсаулықты сақтаудың қарапайым шарттары осылар екенін әрқайсымыз жақсы білеміз. Демек, ең бастысы, өзімізге деген көзқарасты өзгерту қажет. Сонда ғана өз ағзамызға өзіміз көмектесіп, жанымыз бен тәнімізді рухымызға бағындыра аламыз.
Н.Ә.Назарбаев: Халықтың денсаулығы - ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі, - деп тағы да айрықша айқындап атап өтті. Сонымен қатар келешек атқарылатын істердің басты стратегиялық бағыттарын да көрсетті.
Бірінші: балалар мен жасөспірімдердің денсаулығына айрықша көңіл бөлу.
Екінші: халықты қол жетерлік және саналы медициналық көмекпен қамтамасыз ету.
Үшінші: отандық медицина ғылымын дамыту.
Жастар - болашағымыздың алтын тірегі.
Халық денсаулығы тек медицина қызметкерлерінің кәсіби тірлігі ғана емес, бүкіл қоғамның тұтас денсаулық сақтауға және нығайтуға арналған үйлескен іс-қимыл әрекеттерінің жемісі екенін баршамыз да ұғынуға тиіспіз. Сонда ғана қоршаған ортаны сақтай отырып, таза су ішіп, дұрыс тамақтанып, салауатты өмір салттарын тұрақты қалыптастырсақ болашақтың жарқын кепілі болмақ.
Тақырыбы: Денсаулық - зор байлық
Анықтамалық ақпарат
Адамның денсаулығы - қоғам байлығы. Әрбір адам өз денсаулығының мықты болу жолдарын қарастыру керек. Дені сау адамның көңіл-күйі көтеріңкі болып, еңбекке әрқашан құлшына кіріседі. Халқымыз: Дені саудың - жаны сау - деп орынды айтқан. Отанымыздың келешегі, көркеюі - салауатты өмір салтын сақтау қолдауда.
Қараңғы үйге кіріп келіп шам жақсаңыз, шам үйді жарық қылады. Көп қызыл гүлдің ішінен бір ақ гүл көрсең, көзің соған түседі. Біздің де өмірімізді жарық қылатын, жан-жағымызға тамаша сәулесін шашатын, өмірдегі басты байлық - денсаулық. Денсаулық - бұл адамның еңбекке белсенді болуы, әрі ұзақ өмір сүруі, тәннің саулығын және рухани саулығын сезіну.
Жеке бас тазалығының ережелері.
- Күнделікті бір уақытта тұр, бөлмеңді желдетіп ал да, шынықтыру жаттығуын жаса;
- Ертең ерте тісіңді тазалап, беті-қолыңды, мойның мен құлағыңды жу;
- Ұйықтар алдында жуынып, бөлмеңді желдетіп алуды ұмытпа;
- Тамақ ішердің алдында, жұмыстан кейін, әжетханадан соң міндетті түрде қолыңды жу;
- Бет орамал пайдалан, мұрныңның әрқашан таза болуына көңіл бөл;
-Түшкірген, жөтелген кезде мұрның мен аузыңды бет орамалмен жауып, теріс айналып түшкір немесе жөтел;
- Шашыңды дұрыстап күт: уақытылы тара, буып немесе өріп қой;
- Төсегіңді жинау, жеңіл-желпі киімдеріңді өзің жуып, үтіктеу, түймеңді қадап, бәтеңкеңді тазалау - бұл әркімнің-ақ қолынан келетін іс;
- Ұқыпты да жарасымды киінетін бол. Киімің таза және үтіктелген болсын;
- Мектепке киетін киімің мен үй киіміңді ұқыпты ұстап, уақытылы ауыстыр. Ал, қонаққа барарда жарасымды да сәнді киінген жөн;
- Үйден шығарда сырт бейнеңді айнаға қарап түзеуге әдеттен;
- Аяқ киіміңді күтіп киіп үйрен, тазалауға уақыт бөл;
- Мектепте ұстайтын, үйде пайдаланатын заттарыңды реттеп ұста;
- Өзің отыратын орынның тазалығын қадағалап, шаңын сүрт;
- Кітап - дәптеріңді пайдаланып болған соң, орнына қой;
- Ине-жіп, қайшы, тарақ, кітапша сияқты заттардың өз орнынан табылғаны дұрыс. Алсаң, орнына деру қой;
- Сырт киіміңді орындыққа тастай салмай, киімілгішке іл. Мектеп формасы мен үй киімің араласып жатпасын.
Тері тазалығы - адам денсаулығының кепілінің бірі. Ыстық сумен және сабынмен жуынған жағдайда ғана теріні түрлі микробтар мен лас нәрселерден айықтырып, тазартуға болады. Адам терісінің ең өсімтал бөлігі - шаш пен тырнақ. Ол адамның миын күн сәулесі мен суықтан сақтайды. Әр шаштың өзінің өмір сүру мерзімі бар. Шаш сырт көзге өз қалпын сақтап тұрғанға ұқсағанмен, шын мәнінде күніне 100 тал шаш түсіп, 100 тал шығып отырады. Шашты аптасына 1 рет жуған жөн. Өте суық күндері бас киімсіз шығуға болмайды. Қолдың тырнақтарын аптасына 1 рет алса, аяқ саусақтарының тырнақтарын екі аптада бір рет немесе айына бір рет алады.
Өз-өзін бақылау сұрақтары:
1. Жеке бас тазалығының ережелері қандай?
2. Дені саудың - жаны сау ұғымын қалай түсінесің?
Тапсырма: Бос орынды толықтыр
1. Тісті күніне ______ тазалауымыз керек .
2. Тамақтан кейін _________ керек.
3. Тісті сапалы ___________ тазалау.
4. Жаңғақты ________ шақпау керек.
5. Тәттіні ___________ болмайды.
Тақырыбы: Үй тұрмысының гигиенасы мен экологиясы
Анықтамалық ақпарат
Тұрмыс гигиенасының негізі - пәтерді күтіп, таза ұстау. Бөлмеге жиһазды толтырып жинай беруге болмайды. Себебі, ол шаңның көп жиналуына жол беріп, үйді таза ұстауды қиындатады. Тазалық сақтау үшін күн сайын шаңды сүртіп, еденді дымқыл щеткамен сыпыру, аптасына кемінде 1 рет жуып отыру керек. Терезені кірлетпей уақытылы сүрткен абзал. Жұмсақ жиһаз бен кілемдерді шаңсорғыш пен тазалаған жөн. Бөлменің ауасы таза болуы үшін терезе желдеткішін күніне 3 мәрте: таңертең дене шынықтырған кезде, бөлмені жинастырғанда және ұйықтар алдында (пешпен жылытылатын үйлердерде пеш жағылатын уақытқа туралаған жөн) 30 минуттай ашып, желдетіп алу қажет. Жазда терезелерді ашып қойған дұрыс. Егер отбасыда балалар, жасы ұлғайған немесе аурушаң адамдар болса, оларға жел қарысып қалмас үшін бөлмені сақтықпен желдеткен жөн. Бөлменің ауасын тазарту үшін механикалық желдеткіштер де пайдаланылады. Ас үйде, ваннада, дәретханада желдетуге арналған ауа тартқыштар болады. Пәтерді жинастырған кезде торды жиналған шаңнан тазалаған жөн. Қабырға арқылы да аздап ауа алмасады, сондықтан тұрғын үй қабырғасын майлы бояумен сырлауға болмайды. Мүмкіндігінше, бөлме температурасы жылдың жылы мезгілінде 22˚С-тан 25˚С-қа дейін, қыста 20˚С-тан 22˚С-қа дейін (алайда 18˚С-тан төмен емес) бірқалыпты болғаны абзал. Есіктер мен терезе рамаларындағы саңылауларды тығындап бөлмені жылы ұстауға болады. Температураны жоғарылату үшін электр каминдерді т.б. жылыту аспаптарын пайдалану керек. Пеш жаққан кезде иіс тиіп қалуынан сақталған жөн. Пешке от жағуды кешкі 20 сағаттан кейін тоқтатқан дұрыс. Отын толық жанып болғаннан кейін ғана пештің жаппасын жабады.
Кондиционер тұрақты температураны сақтай отырып, ауаны бір мезгілде шаң мен ылғалдан тазартады. Үйді күтіп ұстамаған жағдайларда (іргесі сыз тартқанда, төлені су басқанда, үйдің төбесінде, жабындысында ақау болғандағыдан басқа): пешті жүйелі түрде жақпағанда, бөлме үнемі желдетілмегенде, үй ішіне кір жуып, кептіргенде бөлмеде сыз пайда болып, ауа ылғал тартады. Сыз адамды науқасқа шалдықтырады, үй қабырғасы мен жиһаздарының бүлінуіне әкеп соқтырады. Сондықтан кірді ваннада жуып, балконда немесе аулада (оған арнайы бөлінген жерлерде) кептірген жөн. Адам көбірек бас қосатын бөлмелердің таза болуына ерекше мән берген дұрыс. Әсіресе, ас үйді таза ұстау қажет. Бөлмелерде шыбын, тарақан, кеміргіштер пайда болмау үшін тамақты ашық, ыдыс-аяқты жуылмаған күйінде қалдырмай, тағам қалдықтарын жабылатын шелекке салып, уақытында шығарып отырған жөн. Ваннаны пайдаланған сайын жуып, су ағатын тесікті, унитаздарды күн сайын арнайы щеткамен тазалау керек.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Тұрмыс гигиенасының негізі?
2. Тазалық сақтау ережесін ата.
Тапсырма: Жұмбақтарды шеш.
Дымқылдап күнде сен,
Қолыңа сүйкесең.
Кетіп кір-ласың,
Тап-таза боласың. (Сабын)
Шомылған баланы,
Аймалап алады.
Сүртеді қолын да,
Сүртеді жонын да. (Сүлгі)
Едендi кеп жаласа;
Қалдырмас ол түгiндi.
Аузына таласа
Бар қиқым жүгiндi,
Тазалауы тамаша,
Кiлем мен алаша,
Жайнайды қараса. (Шаңсорғыш)
Кiр-қоқысты сүймейдi,
Сыртқа қуып сүйрейдi. (Сыпырғыш)
Кiр киiмдi қалайды,
Өзi кiрдi жалайды.
Суға түссе шомылып,
Дақты жояр талайғы. (Сабын)
Тақырыбы: Күнделікті дене күтімі
Анықтамалық ақпарат
Дене тазалығы дегеніміз -- алдымен тері күтімі. Терінің дұрыс күтімі ағзаның қалыпты қызмет атқаруына әсер етеді. Тері алуан түрлі физиологиялық-биологиялық функцияны орындайды. Терінің құрылысы өте күрделі.
Жұмыс жасап, күнделікті тұрмыста шаруамен айналысқан шақта адам терісін кір шалады. Адам терлесе кір теріге жабысып қалып, терінің тыныс алуын қиындатады. Өйткені тері бездері бітеліп қалады. Осыдан барып теріде өтетін физиологиялық-биохимиялық үрдістердің қызметі мүлдем бұзылады. Бітелген май бездеріне жұқпалы ауру тарататын микробтардың енуі фолликулитті туындатады. Микробтар әсерінен терінің бетіндегі органикалық заттар ыдырап, жағымсыз иісті май қышқылы бөлінеді және тері қабынуы-дерматит дерті дамиды. Басқадай іріңді тері аурулары пайда болады. Тәуліктік тері гигиенасы үшін неше түрлі тәсілдер қолданылады. Олардың ішінде теріні тазалықта ұстау үшін денені иісі жақсы сабынмен сабындап жуу керек. Оны дағдыға айналдырған жөн. Аптасына бір рет моншаға барып жуыну, душқа шайыну керек. Ал жиірек кір шалатын бет, қол, мойын қосымша күтім жасауды қажет етеді. Қол кірлегенде оның терісінде неше түрлі жұқпалы ауру тарататын микробтар кебейеді. Ішек-қарын инфекциясы күрт инвазиясы, гепатит вирустары жиналады. Жұқпалы дерттердің таралуында қол кірінің қаншалыкты роль атқаратыны көптеген адамдарға белгілі.
Қолдағы барлық бактериялардың 90% тырнақ астында жиналады және оларды тек арнаулы щеткамен ғана тазартуға болады. Қол жуатын жерде кішкентай щетка тұруы пайдалы. Бет пен мойынды таңертең және ұйықтар алдында тазартып жуып отырған үлкен нәтиже беретінін айтпай кетуге болмайды. Адамның терісі құрғақ немесе майлы, ылғалды болып келеді. Ал, егер тері құрғақ болса, онда балалар сабыны деп аталатын сабынды, лонолині бар сабындарды пайдаланған да тері онша құрғамай қалыпты жағдайда тұрады. Аяқты аптасына кемінде бір рет, әсіресе жаз айларында, күнде жуып тұруды дәрігерлер ұсынады. Аяқ терлейтін болса, түнге қарай терден құтылу үшін суық сумен аяқты жуып, табанды, саусақ арасын аптасына екі рет 5% формалин ерітіндісі сіңген мақтамен сүрту керек. Қол, қолтық асты және дененің басқа бір бөліктері терлесе, дезодарант қолдану керек. Қазіргі кезде дезодарант өте көп.
Орыс буламысы, фин саунасы, жапон офуросы, сэнтосы ағзаға өте пайдалы. Моншаға түскеннен кейін адам өте жақсы дем альш сергіп қалады, жақсы ұйықтайды. Жұмысқа деген ынта-жігері арта түседі. Монша гигиенаны жақсы өткізеді. Денені сауықтырады. Әсіресе Сібірде тұратын орыс халқының моншасы. Олар ыстық моншаға түсіп, буланып қайың, емен жапырақтарынан жасалған сыпыртқылар мен сабаланып, содан кейін моншадан жүгіріп шығып қалың қарға аунап, кейіннен моншаға қайтадан түседі. Дене жақсы шынығады. Денсаулық артады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Дене тазалығы деген не?
2. Ағзаның қалыпты қызмет атқаруына әсер етеді?
Тапсырма:
Дене тазалығына арналған тазалық және жеке гигиенаның ережесін берілген сөздерді пайдалану арқылы құру.
Сөздер: дәрігер, тазалық, тіс, дұрыс тамақтану, тері гигиенасы
Тақырыбы: Аурудан арылудың бірден бір жолы - ол қозғалыс
Анықтамалық ақпарат
Салауатты өмір салты мен адамның өз денсаулығы үшін ынтымақты жауапкершілік қағидаты - денсаулық саласындағы және халықтың күнделікті тұрмысындағы мемлекеттік саясатындағы ең басты мәселесі болуы тиіс.
(Н.Ә. Назарбаев )
Еліміздің денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011-2015 жылдарға арналған мемлекеттік Саламатты Қазақстан бағдарламасы қабылданды. 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге асатын бұл жаңа бағдарлама отандық денсаулық сақтау жүйесінде ауырып ем іздегенше, ауырмаудың жолын ізде дегенді ұстанатын болады. Бұл жаңа бағдарлама Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында, сондай-ақ Президент Жолдауында көрсетілген міндеттерді іске асыруға негізделген.
Елбасымыз айтқандай, халық денсаулығы-баға жетпес байлық, мемлекеттің қымбат қазынасы.Денсаулығы мықты адам ғана қоғамға лайықты қызмет етеді, оның дамуына, экономикасын жақсартуға үлес қосады. Сондықтан да, біз күнделікті өмірімізде де денсаулық туралы ұмытпауымыз керек .
"Дені сау ұлт" үшін инфрақұрылымын дамытудың маңызы жоғары. Балалық шақтан бастап дене шынықтыру мен спорттық даярлыққа және оған ең қолайлы мүмкіндіктер туғызуға ерекше ден қойылуы керек. Барлық жастағы адамдардың спортпен шұғылдануына, өздерінің бойларын сергек ұстауына, сөйтіп, өмір жастарын ұзартуына жағдай жасауы қажет.
Өйткені қазіргі кезде адам баласында көп қозғалыс жоқ. Қозғалыс болмаса қан айналыс болмайтынын біле тұра мән бермейміз. Қан айналым жоқ болса көптеген ауруларға бой алдырамыз.
Қазіргі заманда, яғни технологияның дамыған заманында орнымызда қозғалмай жұмыс жасау мүмкіндігі мол. Бірақ оның да пайдасыз жақтары бар екені бәрімізге мәлім. Себебі, мектеп жасындағы балалардың арасында омыртқаның қисаюы, жалпақтабандылық, балалардың қозғалысқа ынтасының жоғалуы, артық салмақтылық т.б. сияқты аурулар көптеп кездесуде. Сондықтанда мектеп жасындағы балалардың денсаулығын нығайту мақсатында мектеп, мектептен тыс мекемелердегі би бөлімдерінде ырғақты би сабақтары өскелең ағзаның толық дұрыс дамуына көп ықпал тигізетіні анық.
Дені сау баланың көңіл-күйі де жақсы болатыны анық, яғни, баланың өз-өзіне сенімділігі мен ерекшелігін сезіну жеке тұлға ретінде қалыптасуына маңызды рөл атқарады. Дәлірек айтар болсақ, бала өсіп дамиды, сонымен қатар әуенге сай ырғақты би қозғалыстарына деген қажеттіліктері ұлғаяды.
Ырғақты би қимылы тек ептілік әдемілік , шығармашылық мүсін ғана емес, баланы жігерлендіреді. Хореография сабағында тек қана би үйретіліп қана қоймай денсаулықтары нығайып, ой-өрістері дамиды. Бұлшық ет күштері жақсарып, икемділік, төзімділік қабілеттері дамиды және дене бітімдері түзеліп, сымбаттылыққа тәрбиеленеді, әдемілікке деген құштарлықтары артады, яғни ырғақты би қимылы баланың ішкі барлық ағзаларына әсер етеді. Мысалы, ішкі рухани жағдайы өзгеріп, мазасыздықты басып, қандағы кортизоль деңгейін жақсартып, жалпақтабандылық, омыртқа қисаю ауруларының алдын алады, сонымен қоса балалардың зияткерлік деңгейінің артуына, оның ойлау жылдамдығына ықпалын тигізе отыра есте сақтау қабілеттерін жақсартады. Ырғақты би балаларды эстетикалық құндылыққа тәрбиелейді, эмоцияналдық көңіл-күйін жақсартады.
Бимен айналысу арқа, іш және аяқ бұлшық еттерін нығайтады, әрі бүкіл ағзадағы және буындар мен омыртқадағы қан айналымын, сондай-ақ зат алмасу процесін жақсартады. Сонымен қатар, қимыл-қозғалыстың үйлесімділігін арттырып, дене бітімін жетілдіруге, тыныс алу жүйесін жаттықтыруға көмектеседі.
Қол, иық бұлшықеттеріне жаттығулар: қолды айналдыру, шынтақты бүгіп жіберу, қолды арқада біріктіру, сегіздік жасау, қолды бұру. Бұл жаттығуларды жасағанда оқушылардың қол буындарының жұмыс жасау қабілеттері артады.
Бел мен аяққа арналған жаттығулар:
1. Аяқтың ұшымен көтеріліп, қайтадан біртіндеп өкшемен төмен түседі;
2. Аяқтың ұшымен көтеріліп, содан кейін төмен түсерде жартылай иіледі;
3. Бастықтырғышқа қолмен таянып тұрып, екі аяқпен алма-кезек доп тепкенге ұқсас қимыл жасайды;
4. Бастапқы қалыптағыдай қолды белге таяныш, кейін оны екі жанға қарай созып бір тұрып, бір отырады;
5. Секірулер .
Осы жаттығулар кешенін жасата отырып оқушылардың дене қозғалысын арттыруға үлкен мән беру қажет. Бұл жаттығулар оқушылардың би билеген кезде өз денелерін қалыпты ұстауына көмектеседі. Сонымен қатар, тепе-теңдік ұстауға арналған бірнеше жаттығу түрлерімен айналысу қажет.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Қол және иық бұлшықеттеріне арналған жаттығулар?
2. Бел мен аяққа арналған жаттығулар?
Тапсырма:
Берілген жаттығу түрлерін кестеге дұрыс жіктеңіздер.
Қолды белге ұстап, басты оңға және солға айналдыру.
Алға қарай созылған қол алақанына екі тізені тигізе жүгіру.
Қолды иыққа ұстап, шынтақты алға және артқа айналдыру.
Аяқ ұшымен, өкшесімен, сыртқы, ішкі қырымен жүруін ескерту.
Қолды алға түзу созып, кезек-кезек айқастыру.
Қозғалмалы бой жазу жаттығулары
Саптағы бой жазу жаттығулары
Тақырыбы: Жұмысқа қабілеттілік
Анықтамалық ақпарат
Жұмысқа қабілеттілік - адамның белгілі бір мақсатқа бағытталған әрекеті - жұмысты тиімді орындау қабілеті. Жұмысқа қабілеттілік төмен болғанда, адам белгілі бір жұмысты орындай алмайды. Мысалы, мүлде дайындығы жоқ адам ұшақты басқара алмайды. Бұл жағдайда оның жұмысқа қабілеттілігі нөл болады. Жұмысқа қабілеттілік деген түсінік экономикада, социологияда, психологияда кеңінен қолданылады. Басты мәселе - қажет уақыт бойы жұмысқа қабілеттілікті сақтау.
Жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі қажудан - есте сақтау мен зейіннің едәуір төмендеуінен, жұмысқа мән бере алмаудан көрінеді. Қажу - қысқа үзілестен кейін немесе іс-әрекет түрін ауыстырудан кейін жойылатын уақытша күй. Шаршау - қажудың жинақталуы. Бұл көңіл күйдің төмендеуінен, жұмысқа қабілеттіліктің жойылуынан байқалады. Ал, адам өзі жақсы көретін ісімен айналысса, шаршағанша қажығанын сезбейді. Шаршаудың қажуынан айырмашылығы оны ерік күшімен жоюға, жұмысқа жоғары қабілеттілікті сақтау мүмкін емес. Егер адам күн сайын шаршай берсе, қатты әлсіреуі мүмкін. Бұл кезде жүрек - қантамырлар, жүйке, эндокриндік, асқорыту және т.б. жүйелер жұмысында ауытқу болуы мүмкін.
Ұйымдастырылмаған және шектен тыс жұмыс жүктемесі адамды тез қажытады. Еңбек ету мен демалуды дұрыс ұйымдастырып, күн тәртібін сақтаған жағдайда жұмысқа қабілеттілікті ұзақ жылдар бойы сақтауға болады.
Жұмысқа қабілеттіліктің сатылары. Жұмысқа қабілеттіліктің заңды түрде өзгеруі жұмыс күні де, жұмыс аптасы бойы байқалады. Бірінші кезең - жұмысқа кірісу. Бұл кезде жұмысқа қабілеттілік әлі де жоғары емес. Ауыр еңбек жұмысы кезінде жұмысқа кірісу шамамен 20-25 минут алады, ал орташа еңбек жұмысы кезінде жұмысқа 1-1,5 сағат. Шығармашылық, ақыл-ой еңбегі кезінде ол 2 сағатқа дейін созылуы мүмкін, осы кезде жұмысқа қабілеттілік біртіндеп артады. Оңтайлы жұмысқа қабілеттіліктің екінші кезеңінің соңында туындайтын қажу белгілері онша әсер етпейді. Үшінші кезең - қажу. Бұл кезде жұмысқа қабілеттіліктің төмендеуі байқалады. Ешқандай ерік күші жұмысқа қабілеттілікті барынша жоғары деңгейде ұстап тұра алмайды. Күшті қалпына келтіру үшін демалу керек. Социологтер мен экономистер ең жоғары жұмысқа қабілеттілік жұмыс күнінің бірінші сағаттарында байқалатыны анықтады. Ол 1,5-3 сағат бойы сақталады. Сондықтан көп кәсіпорындарда түскі астан 1-1,5 сағат бұрын және жұмыс күнінің аяқталуына 1-2 сағат қалғанда дене шынықтыру жаттығуларын жасау міндетті болып саналады. Бұл жұмысқа қабілеттіліктің жоғары болуына әсер етеді. Сол үшін мектепте үлкен үзіліс болады. Сонымен қатар, ең тиімді жұмыс күндері сейсенбі, бейсенбі және жұма күнінің бірінші жартысы екені анықталды.
Еңбек үдерісіне, іске қызығушылық жұмысқа қабілеттілікті бірден арттырады. Сүйікті ісімен айналысқан кезде адамның жұмысқа қабілеттілігі жоғары болады. Бұл көбінесе кәсіби іс-әрекетпен байланысты емес, әуес іс-қызығушылығы сәйкес келеді.
Жұмысқа қабілеттілікке басқа да жағдайлар әсер етеді: жұмыс мақсаты, адамның ықыласы, жауапкершілік сезімі. Мысалы, Ұлы Отан соғысы кезінде майдан қасындағы госпитальда хирургтер күніне 200-ден астам операция жасаған. Бұл кезде олардың жұмысқа қабілеттілігі жоғары болған, әйтпесе соғыста жарақат алғандар тірі қалмауы мүмкін еді. Сонымен қатар, адамдар тылда жұмыс істеген. Олардың ішінде кәмелетке жасы жетпеген балалар да бар еді.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Жұмысқа қабілеттілік, шаршау, қажу, қатты қажу деген түсініктерге сипаттама беріңдер.
2. Жұмысқа қабілеттіктің қандай сатылары бар? Олардың ретін атаңдар.
Тапсырма:
Жұмысқа қабілеттілікке мынадай факторлардың әсерін талдаңдар:
- ұйқысыздықтың
- жұмыстың қызық емес болуы
- жауапкершіліктің болмауы
- жұмыс үдерісі емес, нәтиже ұнайды
- жұмыс нәтижесі емес, үдеріс ұнайды
Тақырыбы: Тамақтану заңдылықтары
Анықтамалық ақпарат
Тамақтану - ағзаның қуат шығынының орнын толтыруға, тіндер құрылуына және жаңартылуына және қызметтерін реттеп отыруға кажетті, ағзаға түсетін заттардың қорытылу, сіңу және сіңірілу үрдістері, ағзаның өмір сүруге, денсаулықты және жұмысқа қабілеттілікті сақтауға қажет нәрлі заттарды (ақуыз, май, көміртегі, дәрумендер, минералды тұздар) бойға сіңіру процесі.
Тиімді тамақтану.
Тиімді тамақтану адам біраз ауру-сырқауға ұшырамай, оларды оңай жеңіп отырады.
Тиімді тамақтану мезгілсіз, ерте қартаюдан алдын-ала сақтандырады.
Асқазаны, жүрек-қан тамыры т.б. сырқатқа ұшырағанда тамақтанудың арнайы ойластырылып жасалған ас үлесі (рацион) мен режимі емнің бір түрі болып табылады.
Тамақтану бүкіл организмнің бір қалыпты дамуы мен үйлесімді қызметін қамтамасыз ететіндей болып ұйымдастырылуы тиіс.
Адамның кәсібіне, жасына, жынысына сәйкес, тіршілік әрекетіне қарай қажет тамақтық рационы оның құрамындағы ақуыз, май, көмірсулар т.б. заттардың сапасы мен мөлшері жағынан реттелу керек. Организмнің физиологиялық қажеті көптеген жағдайға байланысты, олар ұдайы өзгеріп отырады.
Организмнің тамақтан жұғымды заттарды дәл осы сәтте қажетті мөлшерде бойына сіңіріп зат алмасу процесінде бір затты екінші түрге айналдыратын, керекті кезінде пайдалануға болатындай қор жасайтын, реттеуші механизмі болады. Бірақ, организмнің реттеу мүмкіндігінің белгілі шегі бар; ол мүмкіндік бала кезде және егде тартқан шақта көбірек шектеледі.
Бірқатар заттарды, кейбір витаминдер, алмастырылмайтын амино қышқылын адам организмі зат алмасу процесінде жинақтай алмайды, ол дайын күйінде тамақпен бірге берілуі тиіс.
Тамақтың жұғымдылығы.
Тамақтық жұғымдылығы оның құрамындағы ақуыз, май, көмірсулардың саны мен сапасына байланысты.
Дені сау адамның тамақтану рационында ақуыз, май және көмірсулардың ара қатынасы 1:1:4-ке жуық болуы керек. 1 грамм ақуыздың, майдың және көмірсулартдың қуаттылық құндылығы олардың сіңімділігін ескергенде тиісінше 4,9 және 4 ккал болады.
Тамақтың бойға сіңетін құнары организмнің өмірлік маңызы бар функцияларын, оның ішінде зат алмасу мен депо қызметін дұрыс атқаруына жұмсалады.
Тамақты сіңіру кезінде организмнің бөлген қуатының мөлшерін тағамның калориясы деп атайды.
Тамақтану рационын жасағанда адамның жынысын, жасын кәсібін ескеру қажет; ауыр дене жұмысын істейтін адамдар, болат қорытушылар, ағаш кесушілер, ауыл шаруашылығының механизаторлары жеңіл дене еңбегімен немесе ой еңбегімен шұғылданатын адамдарға қарағанда ақуыз, май, көмірсуларды көп тамақтарды қажет етеді.
Тамақтану мезгілдері.
Адамдар күніне 3-5 рет тамақтанады.
Негізгі тамақтану мезгілі үшке бөлінеді:
таңертеңгі ас (сағат 7.00-9.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) қант қосылған ботқа, сүт тоқаш, сары май т.б. - организмде қант құрамын тұрақтандырады, тәбетті ретке келтіреді, сонымен қатар, күні бойы тамақты шамадан тыс көп жеуден және семіруден сақтайды;
түскі ас (сағат 13.00-14.00 аралығы) - ас үлесі (рацион) құнды - әр түрлі тағамдар жиынтығы, организмді керекті құнарлы заттармен қанықтырады;
кешкі ас (сағат18.00-19.00) - ас үлесі (рацион) жеңіл тағамдар - ұйқы кезінде адам организмін жайландырып, қорытылуына көп қуат кетпейтін тағамдар;
Аралық тамақтану:
таңертеңгі ас пен түскі ас ортасында - екінші таңертеңгі ас (ланч) - жеміс-жидек немесе тоқаш, сусын немесе шырын;
түскі ас пен кешкі астың ортасында - түстік - көмеш немесе ашыма, сусын немесе шырын, айран.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Тамақтану ұғымының анықтамасы.
2. Негізгі тамақтану мезгілі нешеге бөлінеді?
Тапсырма:
Сәйкестендір:
Таңертеңгі ас
18.00 - 19.00 аралығы
Түскі ас
7.00 - 9.00 аралығы
Кешкі ас
13.00 - 14.00 аралығы
Тақырыбы: Ақуыздар, майлар, көмірсулардың жасөспірімдер тамақтануындағы маңызы.
Анықтамалық ақпарат
Қоректену - барлық тірі ағзаларға тән қасиеттердің бірі. Қоректену арқылы тірі ағзалар өседі, дамиды және қалыпты тіршілік әрекетін жалғастырады. Ас адамның арқауы, асты көрсең қадір тұт деген сөздер тағамның қасиетін айқындап тұр. Ағзаға қажетті тағамдық заттар күнделікті пайдаланатын тағамнан алынады. Ағза қабылдаған тағам алдымен түрлі өзгірістерге ұшырап, денеге сіңіріледі. Онда тағамдық заттар қан және лимфа арқылы жасушаларға, ұлпаларға таралып, қалдық заттар сыртқа шығарылады. Тағамның құрамындағы ағзалық заттар ыдыраған кезде энергия бөлінеді. Бұл энергия жеке мүшелердің және жалпы ағзаның қызметі үшін жұмсалады. Тағам үшін энергия көзі және құрылыс материалы.
Қазіргі кезде жер бетіндегі адамзатты тамақпен камтамасыз ету - өзекті мәселелердің бірі. XX ғасырдың соңында дүние жүзінде бір миллиардтан астам адам ашаршылықты бастан кешіріп жатканы белгілі болып отыр. Сондықтан да, адам баласын ашаршылықтан құтқару - БҰҰ-ның негізгі мәселелерінің бірі. Ақуыз. Астың құрамындағы ақуыз ағзадағы ұлпаларды қайтадан қалпына келтіруге негіз болып табылады. Ақуыздан жасушалар мен ұлпалар құралады және ферменттер мен кейбір гормондар түзіледі. Жасушалардың орнына басқа заттар (майлар, көмірсулар) қолдана алмайды. Ақуыз асқорыту мүшелері жүйесінде аминқышқылдарда дейін ыдырайды және ол аш ішектен қанға өтеді. Осы әр түрлі аминқышқылдарынан жасушалар мен ұлпалардан адам ағзасына тән ескі ақуыз ағзада ыдырап отырады. Сөйтіп ағзада ақуыз үнемі жаңарып тұрады. Мысалы, бұлшықет жасушаларында - миозин, ал сүт бездерінде казеин деген ақуыз түзіледі. 1г зат ыдырағанда 17,6 кДж энергия бөлінеді және ақуыздың ыдырау заттары - су, көміртегінің қостотығы, аммиак, мочевина және т.б. пайда болады. Бұлар қажетсіз заттар, олар сыртқа шығарылады. Бір тәуліктегі бір адамға қажетті ақуыз мөлшері 100-118г.
Балалар мен жас өспірімдерде ақуздың түзілуінен гөрі ыдырауы көп болада. Сондықтан оларға тамақтану мөлшерінен есептегенде мұны естен шығармаған жөн.
Май - ағзадағы негізінен энергия бөлінетін өнім және пластикалық материал. Май жасушалары мен ұлпалары құрамына кіреді. Мысалы, жасушалар қабықшасындағы ақуыз молекулаларын қоршап, олардың қозғалысына жеңілдік туғызады. Бұл жасушалардың қозу, тежелу, өткізгіштік қасиеттеріне әсер етеді. Май асқорту мүшелерінің жүйесінде глицирин май қышқылдарына ыдырайды да, аш ішекте сіңірулердің алдында адам ағзасында тән майға айналады, аш ішектен лимфаға өтеді, одан қанға түседі де, ағзаға таралады. Май маңызды энергия қоры. Май тотыққанда көміртегінің қостотығы, су және энергия бөлінеді. 1г май ыдырағанда көміртегі мен ақуыздан түзіледі. Бір тәуліктегі ересек адамға қажетті майдың мөлшері 100г.
Көмірсулар көбіне өсімдіктекті тағамдардың құрамында мол болады. Адам күнделікті пайдаланатын көмірсулар негізінен крахмал және қант. Крахмал түрлі жармалардың, ұнның, картоптың құрамында көбірек кездеседі. Қант көбіне қант қызылшасында, сәбізде мол болады. Ағза үшін, негізінен, жемістердің құрамындағы қант өте пайдалы, өйткені ол тез сіңеді. Мұндай қант балдың, жеміс-жидектердің құрамында көп кездеседі. Адам денесіне жиналған артық көмірсулар бауырда, бұлшықеттерде қор ретінде жиналады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Бұлшықет жасушаларында болатын ақуыз.
2. Артық көмірсулар қор ретінде жинақталады?
Тапсырма:
Мәтіндегі ақпараттардың дұрыстығын тексеру.
Мәлімет
дұрыс
бұрыс
Қоректену арқылы тірі ағзалар өседі және дамиды
Нәруыз - ағзадағы негізінен энергия бөлінетін өнім және пластикалық материал.
Бір тәуліктегі ересек адамға қажетті майдың мөлшері 100г.
Бұлшықет жасушаларында казеин деген ақуыз түзіледі
Тақырыбы: Дәрумендер, минералды заттардың тамақтанудағы рөлі, олардың денсаулыққа қатысы.
Анықтамалық ақпарат
Дәрумен -- адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар. Дәрумен (латынша vіta - тіршілік және амин) туралы ілімнің негізін 1880 жылы орыс дәрігері Николай Лунин салды. 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибелер нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумен немесе витамин - салыстырмалы құрылысы күрделі емес және әр түрлі табиғаты бар төменгі молекулярлы органикалық қосылыстардың тобы. Бұл жиынды химиялық табиғаты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қасиеті гетеротрофтылармен азық түрінде тұтынатынында. Автотрофты ағзалар да дәруменге мұқтаж болып келеді, дегенмен олар дәруменді синтез жолымен не тікелей қоршаған ортадан алады.
Тағамдар құрамында (немесе қоршаған ортада) дәрумендер саны айтарлықтай көп емес болғандықтан, олар микронутриент болып табылады. Дәрумендер қатарына әдетте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қышқылдары жатқызылмайды. Дәрумендерді зерттейтін ілім витаминология деп аталады.
Дәрумендердің көбісі коферменттер болып табылады. Дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Ағзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал, дәруменді (әсіресе, А және D дәрумендерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен, майда еритін дәрумен және дәрумен тектес заттар деп бөледі.
Дәруменнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті дәрумен балауса шөпте, жоңышқада, сүрленген шөптерде, тағыда басқада болады. Көптеген тамақтың құрамында бірнеше қоректік заттар бар. Мысалы, сүттің құрамында басқа қоректік заттармен қатар белок, май, қант, рибофлавин және де басқа витаминдердің В группасы, А витамин, кальций мен фосфор бар.
Құрамында барлық қоректік заты бар тамақ кездеспейді. Сүттің құрамында мысалы, С витамині жетіспейді. Сондықтан да, әр уақытта әр түрлі тамақты жеу керек.
Дәрумендердің адам денсаулығына пайдасы.
А дәрумені, бұл тәннің жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілетін, сүйектің, тістің беріктігін артырады, бойдың өсуіне көмектеседі. Малдың бауырында, бүйрегінде, сары, жасыл түсті жемістерде, көкөністе болады.
В2 рибофлавин, дәрумені, бұл денедегі белокты, майды, көмір қышқылын қуатқа айналдырады, тәннің жұқпалы сырқаттарға қарсы тұру қабілетін күшейтеді. Көкөністе, сыра ашытқысында, жаңғақта, малдың бауырында болады.
Д дәрумені, бұл тәннің кальцийді, фосфорды игеріп үлгіртуіне жәрдемдеседі. Сүйектің қалыптасуын жақсартып жүрек, жүйке жүйесінің жұмысына жәрдемдеседі.
С дәруменi - ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді. С дәруменi жетіспегенде ағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызыл иек қанталайды. С дәруменi ағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет.
Р дәруменi - жіңішке қан тамырларының беріктігін арттырып, қызметін қалыпқа келтіреді.
Е дәруменi - бұлшық еттердің қызметін жақсартады.
Тамақ әр түрлі болса денсаулыққа қажетті қоректік затпен организм толық қамтамасыз етіледі. Сондықтан да, күн сайынғы тамақ рационында жеміс - жидек, көкөніс, нан және астық тұқымдас өсімдіктердің өнімдері, ет, құс еті, жұмыртқа мен балық, кепкен бұршақ пен атбас бұршақ: қытай бұршағы, үрме бұршақ, жасымық сияқты өсімдік белогына бай заттар және сүт, ірімшік пен йогурт болуы керек.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Дәрумен туралы ілімнің негізін салған ғалым?
2. Дәрумендер қандай тағамдарда кездеседі?
Тапсырма: Сәйкестендір
А дәрумені:
қиярда, қырыққабатта, сәбізде
В дәрумені:
алмада, алмұртта, пиязда, жүзімде .
С дәрумені
қарақатта, лимонда, мандаринде
Д дәрумені:
қызыл бұрышта, сарымсақта, қызанақта
Тақырыбы: Су және оның тірі ағзалар үшін маңызы
Анықтамалық ақпарат
Су - қасиеттері ерекше зат. Сусыз тіршілік жоқ. Тірі ағзаларда су қандай да бір басқа заттарға қарағанда көп болады.
Судың маңызды қасиеттеріне тоқталайық:
Судың маңызды сипаттамасының бірі - оның жылусыйымдылығы. Жылусыйымдылығының жоғары болуына байланысты су баяу қатады және баяу суиды. Яғни, су едәуір тұрақты орта болып, температура ауытқуына қарсылық танытқандай болады.
Судың тағы да бір маңызды ерекше қасиеті - өзін-өзі тазарту қабілеті. Лай судың бірнеше күннен кейін едәуір мөлдір болып, түбінде шөккен бөлшектерден тұнба түзіледі. Бұл қасиет суқойманың шамалы болса да ластанбауына мүмкіндік береді.
Судың келесі бір маңызды қасиеті - ең жоғары тығыздыққа ие болуы. Су - қатты күйіне қарағанда сұйық күйінде тығыздығы жоғары болатын бірден - бір зат.
Судың келесі бір айрықша қасиеті - заттарды ерітуі. Әрине, барлық заттар суда ери бермейді. Мысалы, майлар мен кейбір металдар суда ерімейді. Бірақ суда еритін кейбір заттарды басқа сұйықтықтар еріте алмайды. Сондықтан, су әмбебап еріткіш деп аталады. Көптеген заттар ағзада тек еріген күйде ғана қозғалады және бір-бірімен өзара әрекеттесе алады.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Судың қандай агрегаттық күйлері бар?
2. Судың қату және қайнау температуралары қандай?
Тапсырма:
Судың қасиеттеріне қатысты мәліметтерді сәйкестендір
Жылусыйымдылық
Суқойманың ластанбауына мүмкіндік береді
Өзін-өзі тазарту
Су-қатты күйіне қарағанда сұйық күйінде тығыздығы жоғары болады
Жоғары тығыздық
Су баяу қатады және баяу суиды
Заттарды ерітуі
Су - әмбебап еріткіш
Тақырыбы: Күнделікті демалыс
Анықтамалық ақпарат
Демалу - нәтижесінде ағзаның әл-қуатын қалпына келтіру және жұмысқа қабілетін қайтару үшін пайдаланатын тыныштық күйі. Лажсыздан әрекетсіздік - демалысқа жатпайды.
Демалу процесі бірнеше кезеңнен тұрады:
Шаршау - қажу жағдайының дамуымен субъективтік сезінулер кешені. Босаңсу, болбырлық, дәрменсіздік сезімдерімен, физиологиялық қолайсыздық түйсігімен, психикалық процестердің өту барысында кінәраттардың ұғынуымен, жұмысқа деген ынтаның болмай қалуымен, қарекетті тоқтатуға деген түрткі себептің дендеуімен, жағымсыз эмоциялық реакциялармен сипатталады. Шаршау бірсарынды әрекетті ұзақ уакыт орындау кезінде де пайда болуы мүмкін. Алайда қажумен байланысты емес оғаш шаршау, сондай-ақ объективтік тұрғыдан қажыған адамның шаршамауы секілді жағдайларда болады.
Босаңсу - жұтыну, дауыстың шығуы, көздің қозғалуы, ішкі мүшелер жұмыстарының барлығы бұлшық еттердің жиырылу, босаңсу әсерінен болады.
Әл-қуатын қалпына келтіру - жұмыс істеу қабілетін қалпына келтіру мақсатында жұмыс істемейтін уақытта немесе жұмыс арасындағы үзілістерде қимылдың барлық түрін құрт тоқтатып, босаңсып, тыныштық жағдайға көшу.
Көңіл көтеру - айналадағы ортаға, жаһанға, ғаламға, ақиқатқа, дүниеге назар салумен байланысты, олармен өзара үйлесім табуы нәтижесінде орын алатын қилы құбылысты сіңіріп-қорытатын адам жанының сырлы әлемі.
Өзіндік бақылау сұрақтары:
1. Демалу процесінің кезеңдерін ата.
2. Күнделікті демалыстың пайдасы неде?
Тапсырма:
Бағандағы әрбір әріпке сабақтың тақырыбына байланысты сөз, сөз тіркесі немесе сөйлем тап.
Д _______________
Е_______________
М_______________
А_______________
Л_______________
У_______________
Тақырыбы: Ұйқы және оның маңызы
Анықтамалық ақпарат
Адам ұйқысының құрылымы екі сатыдан тұрады:
Баяу ұйқы. Оның өзі төрт кезеңнен құралады. Ұйқыға жатқаннан кейін бірден баяу ұйқы басталады. Ұзақтығы 90 минутқа созылады. Тыныс алу бірқалыпты, байсалды, қысым төмендейді, көз алдымен ақырын қозғалыста болады, содан кейін қозғалысын тоқтатады. Ми жартылай белсенді, дене босаңсиды. Сіз тынығып, күш жинайсыз.
Жылдам ұйқы. Баяу ұйқыдан кейін орын алады, ұзақтығы - 10-20 минут. Температура мен қысым көтеріледі, жүрек жиі соғады. Дене қимылсыз, жүрек соғысы мен тыныс алуға жауап беретін бұлшық ет қана аздаған қозғалыста болады. Жұмылған қабақ астындағы көз алмасы жылдам қозғалыста болады. Ми белсенді жұмыс істейді, түс көресіз.
Баяу ұйқы мен жылдам ұйқы алма кезек ауысып отырады. Алдымен 90 минуттық баяу ұйқының барлық белгісін сезінесіз, одан кейінгі жылдам ұйқы ұзаққа созылмайды, ары кетсе 5 минут, одан соң қайтадан баяу ұйқы басталады да, ұйқы кезеңі бірінен соң бірі ауысып отырады. Денсаулығы жақсы адам бірден бес кезеңді бір-ақ өткізеді.
Ұйқының мәні. Толыққанды ұйқы кәсіби қызметте де, жеке өмірде де жетістікке жетуге мүмкіндік береді.
Ұйқы қанбаса, мидың кей бөліктерінің қызметі нашарлайды. Мысалы, төбе бөлігіндегі нейрондар үдерісі баяулайды, соның себебінен реакция жылдамдығында мәселе туындайды, ойды жүйелей алмай, тіпті көру қабілеті де нашарлауы мүмкін. Мидың шаршауы бүкіл негативті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz