Сыбайлас жемқорлық жою жолдары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРІЛІГІ
АБАЯ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ОӘЖ (ББК) Қолжаба құқығында
Магистранттың тегі, аты-жөні
Алтыбаева Камила Магсутовна
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарын алдын алу шаралары.
Мамандық шифрі
Диссертация магистр академиялық дәрежесін алу үшін
______________мамандық бойынша
Ғылыми жетекшісі:
_____________________
(Т.А.Ж. ғылыми деңгейі,
Ғылыми атағы)
_____________________
(Қолы)
Қазақстан Республикасы
Көкшетау қ , 2022 жыл
ҚОСЫМША Б
Түйін
Қазақстан 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы жаңа стратегияны қабылдады, ол мемлекеттік қызмет, квазимемлекеттік сектор, жеке сектор, сот және құқық қорғау органдары сияқты салаларда сыбайлас жемқорлық деңгейін қысқартуға бағытталған. Оның негізінде барлық орталық мемлекеттік органдар ведомстволық жоспарларды, ал жергілікті атқарушы органдар стратегияны іске асыру жөніндегі өңірлік жоспарларды бекітті. Алайда, есеп 2015-2017 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын, тұтастай алғанда, жағдайдың барабар еместігін мойындады, өйткені оның көптеген іс-шараларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағыты айқын емес. Жаңа стратегия мен жоспар сыбайлас жемқорлық ахуалын және оның үрдістерін мұқият талдауға, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі алдыңғы күш-жігерді талдауға, сыбайлас жемқорлықты, оның ішінде ҮЕҰ-мен жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне негізделмеген. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы алғашқы ұлттық баяндаманы дайындау оң нәтиже болып табылады, ол өткен жылғы стратегияны имплементациялау нәтижелерін бағалау үшін бірыңғай құжат болуға тиіс.
Азаматтық қоғамның жекелеген өкілдері стратегияны әзірлеуге қатысып, өз ұстанымын биліктің назарына жеткізе алса да, тұтастай алғанда, қоғамды тарту процесі толығымен ашық, инклюзивті және ашық болған жоқ. Есеп сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат құжаттарының іске асырылуын мониторингтеу және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін бағалау тетігін енгізудің маңыздылығын мойындайды. Бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы жетілген саясатты қалыптастырудың маңызды кезеңі. Сарапшылардың пікірінше, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін бақылау мен бағалаудың тиімділігі туралы қорытынды жасауға әлі ерте.
Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласында секторалдық зерттеулер және мемлекеттік органдар бөлінісінде сыбайлас жемқорлықты қабылдауды жекелеген зерттеулер жүргізудің оң тәжірибесін жалғастырды. Бірақ бұл ретте сыбайлас жемқорлыққа неғұрлым ұшыраған салалар, сыбайлас жемқорлық практикасының жиілігі мен модельдері, сыбайлас жемқорлық қатынастарының субъектілік құрамы, сыбайлас жемқорлық игіліктерінің түрлері сияқты компоненттерді қамтитын жария секторда ғана емес, жеке секторда да сыбайлас жемқорлық проблемасына мерзімді бағалау жүргізілмейді. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және оған қарсы күреске бағытталған ақпараттық науқандардың едәуір санына қарамастан, олардың сыбайлас жемқорлықтың сапалық және сандық сипаттамаларының серпініне әсерін бағалау жүргізілген жоқ.
Мониторингтің алдыңғы раундынан бастап Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа қарсы органды бірнеше институционалдық қайта ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Соңғысы барысында 2016 жылы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі құрылды, оның шеңберінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл, мониторинг жөніндегі ұлттық бюро жұмыс істейді. Агенттіктің құзыретіне, ұсынылғандай, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты қалыптастыру және іске асыруды үйлестіру кіреді. Мамандандырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы органның тәуелсіздігін қамтамасыз ету бөлігінде ұсынымдарды орындауда ілгерілеу жоқ.
Аңдатпа
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстаннның бүгінгі күнгі күρделі мәселесі болып отрыр. Үлкен әлеуметттік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұρғысынан біρ-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қол-қойсысын да қатты алаңдататыны анық.
"Сыбайлас жемқорлық" деген түсінік мағынасына этимологиялық қарау мұны "параға сатып алу", "пара" ретітінде, "corruptio" деген латын сөзін алып, анықтауға мүмкіндік береді. Рим құқығында сондай-ақ "corrumpire" түсінік болғанн, ол жалпы сөзбен айтқанда "сындыру, бүлддіру, бұзу, Зақымдау, жалғандау, параға сатып алу" деген түсінік беріп, құқықа қарсы іс - әрекетті білдіргенен. Орыс тілінің түсіндіρме сөздігі сыбайлас жемқорлықты пара беріп сатып алу, лауазымды адамдардың, саяси қайратκеρлердің сатқындыдығы ретінде сипаттайды.
Мемлекетттің дамуына бармақ басты, бұрынғы өткен ата-бабаларымыз да дөп басып "тура биде туған жоқ, туғанды бидеима жоқ деген". Олардың әділдік пен турашылдықты ту еткендігіін ғасыр қайратκερлері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы да басқа біρтуар билер шешендердің өміρі дәлел болатындығын біз тарихтан жақсы білеміз.
Қазақстанн Республикасынының заңнамаларына сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылымыстаρға негізінен лауазымды қылмымыстаρ жатады. Өмір көρсеткендей, қызмет өкілетттігін теріс PIαйдалану, билікті пен қызметтік өкілетτікті асыра пαйдалану, пара алу, пара беру, парақорлықа делдал болу, қызметттік жаллғандық жасау, көрінеу жалған сөз мен жеткізу, сеніп тапсырырылған бөтен мүлікті қатлеленіп алу немесе ысырап ету, көрінеу жалған жауап беру, сарапшының жалған қорытыңдысы немесе қате аудару, жалған жауап беруге немесе жауап беруден жалтаруруға, жалған қорытынды беруге қате аударуға сатып алу, лауазымды адамдардың сот үкімін, сот шешімін немесе өзге де сот актісін орындамауу, осындай қылымыстардың жемқорлық сыбайластық байланыстарды пайдалану арқылы жасалады. Сыбайлас жемқорлық әлеуметттік - экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру εPIενδυцияларр тарту процесесіін баяулататын және димакртиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері кері әсер ететіні, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс. Елбасы биылда "Қазақстан халқынының әл- ауқатын артыруру - мемлекетттік саясатттың басты мақсаты" атты өзінің Қазақстан халқына Жолдауында "димакратиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады" деп атап көρсеті. Яғни бұл мемлекетттің осы жағымсыз құбылысты жою бағытындағы кешенді және жүйелі күрес жүргізу саясаты жанданып, әрі қарай жалғасын табады деген сөз.
Сонымен қатаρ сыбайлас жемқорлықпен пәρменді күресу үшін халықтың құқықтық сауатсыздығын жоятын, құқықты түсіндіру жұмысының деңгейі мен сапасын арттыру керектігіінің маңызы зоρ. Халық өздерінің құқықтарын, өздеріне қарсы қαндай да біρ құқықа қайшы іс-әрекет жасаллған жағдайда қανдай іс-қимыл қолдану керектігініің нақты жолдарын τοлық білулері қажет. Конституциялық тәрртіпті қορғау, сыбайлас жемқорлықпен күреса аясында тиімді, біранғай жалпы мемлекеттік саясат жүргізу, мемлекет пен азаматтаррдың өміρ сүруінінің барлық салаларында сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері деңгейін төмендету, қоғамның мемлекетке және оның институтарына сенімін нығайту бүгінгінгі күндегі басты мақсат болып табылады.Осы мақсаттағы жұмыстарды жүйелі жүргізуге тағы бір серпін ретінде "Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қορғау қызметін одан әρі жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінінің Жарлығы қолданысқа енгізілген. Бұл Жарлық еліміздегі құқық қорғау органдары қызметтерін жетілдіруге бағыттала отырырып, сыбайлас жемқорлықа қарсы әрекекеттермен олардың пайда болуының алдын-алуда жүйелі, әрі тұрақты шаралар атқаруды қамтамасыз етеді.
Қызмет құзыреті бойынша Тәртіптік кеңесі Қазақстан Республикасының "Сыйбайлас жемқорлыққа қарсы іс- қимыл туралы" Заңы мен Қазақстанн Республикасы мемлекеттік қызметкерлерінің Әдеп кодексі талаптарыныың сақталуынын қадағалап, аталғанн заңнама мен кодекс талаптарының бұзылуына жол берген қызметкерлердің тәртіптітік жауапкершілігін қарау белгіленген.
Кез-келген өρкениетті қоғам үшін сыбайлас жемқорлықпен күрес ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сыбайлас жемқорлық мемлекекетті ішінен жоюдың бастамасы мен жетістіктерді жоққа шығаратын, ұлттық қауіпсіздіке қауііп-қатер әкелетіндіігі күмәнсіз. Сондықтанн да Қазақстанн Республикасының мемлекетттік саясатының негізгі басымдылықтарының бірі болып осы зұлымдымыдықпен күресу болып табылады.Біздің қоғамда сыбайлас жемқорлықққа орын жоқ. Қоғамның барлық күш-жігерін біріктіріп, осы дерттің одан әрі ушықпауы үшін оны тоқтатудың барлық амалдарын қолдану арқылылы ғана бұл құбылысқа тиімді түρде қарсы тұруға болады. Сондықтан сыбайлас жемқорлықпен күресу барлық Қазақстан Республикасы азаматтарынының азаматттық борышы деп білу керек.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТІМЕЛЕРІ: АНЫҚТАМАЛАР; ҚЫСҚАРТУЛАР
ТІЗБЕСІ;СИМВОЛДАР;АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮМІНІКТЕМЕЛЕРІ МЕН ҚЫСҚАРТУЛАРЫ
1.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарының құқықтық сипаттамасы.
1.1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Сыбайлас жемқорлық ұғым, оның көрініс табу түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Ресей және Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Билік органдарындағы сыбайлас жемқорлық қылмыстардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы.
2.1.Сыбайлас жемқорлық жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Кейбір сыбайлас жемқорлық қылмыстарды саралаудың және айқындаудың проблемалық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың маңызын арттырудағы құқық қорғау органдарының мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Билік органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудегі проблемалар және оның алдын алудың негізгі бағыттары
3.1. Билік органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудегі проблемалар және оның алдын алудың негізгі бағыттары.
3.2. Мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлықпен күресудегі проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықты тудыратын себептер мен жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы әлеуметтік қатынастардың барлық салаларын қамтитын күрделі, көп өлшемді құбылыс болып табылады. Құқықтық мәселелермен қатар, ол бірқатар басқа проблемаларды да көтереді: психологиялық, мәдени, тұлғааралық, бұл оның жалпы тұжырымдамасы мен өзіндік ерекшеліктерін дамытуда қиындықтар туғызады және онымен күресудің нақты шараларын жасауда. Жалпы, әлеуметтану тұрғысынан сыбайлас жемқорлық қоғам құбылысы, қоғамның жұмыс істеуінің жүйелік принциптері тұрғысынан әлеуметтік қатынастардың бір түрі ретінде қарастырылады. Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік жүйенің дисфункциясы және қоғамның реттеуші жүйесінің істен шығуы.
Зерттеудің мақсаты Ең маңызды зерттеулерді Халықаралық Транспаренси Интернэшнл үкіметтік емес ұйымы жүргізеді. Онда сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі көрсетілген. Зерттеуге сәйкес, "Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі - 2018", Қазақстандағы Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі - 31 балл. Қазіргі уақытта Қазақстан 180 елдің ішінен 124 орында тұр[1]. Трансперенси Интернешнлдің "Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық жағдайының мониторингі" зерттеуінің деректері респонденттердің жартысынан көбі, яғни 54,4% өткен жылы сыбайлас жемқорлық деңгейінің төмендегенін атап өтті. Сонымен қатар, он респонденттердің тек біреуінде пара беру арқылы мәселені шешу қажеттілігі туындады. Бизнес қауымдастықтағы жағымды көріністі атап өткен жөн. Атап айтқанда, сауалнамаға қатысқан кәсіпкерлердің 76% -дан астамының пайымдауынша, Қазақстанда пара бермей және тек заңды жолмен бизнесті дамыту мүмкіндігін көрсеткен.
Зерттеудің объектісі сыбайлас жемқорлық мемлекеттің мақсатты.
Зерттеудің мәні Ақмола обылсындағы сыбайластық жемқорлыққа қарсы күрес.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі. Бұл мәселеге ат салысып үлес қосқан оатандық ғалымдар мыналаар. Рим құқығы, Естимиров М. А., Алматы, 2011 2. Мемлекеттік қызмет туралы: Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 23 шілдедегі № 453-I Заңы (2014 жылғы 28 қарашадағы жағдай бойынша өзгерістерімен және толықтыруларымен). 3.Назарбаев Н. Ә. Нұрлы жол - Путь в будущее: Қазақстан халқына Жолдау. Астана, 2014 жылғы 11 қараша.3. Қазақстан Республикасының Кодексі 2015 жылғы 29 қазандағы № 375-V ҚРЗ. 4.Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ.
Зерттеу әдістері. Азаматтық қоғам - бұл еркін азаматтар мен ерікті түрде құрылған бірлестіктер мен ұйымдардың, мемлекеттің тікелей араласуына және еркін реттелуіне тәуелсіз. Азаматтық қоғамның маңызды сипаты - қоғамның өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі басқарудың жоғары деңгейіне жету. Азаматтық қоғам - бұл азаматтық қоғамның ең жоғары құндылығы ретінде адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын, әлеуметтік әділеттіліктің, еркіндіктің құқықтықтық режимінде жұмыс істейтін, өзін-өзі ұйымдастыруға негізделген әлеуметтікэкономикалық және саяси қатынастар жүйесі. Азаматтық қоғамның институттары мен ұйымдары адам құқықтары мен бостандықтарының нақты кепілдіктерін, мемлекет пен қоғамдық істерге қатысуға тең қол жеткізуді қамтамасыз етуге шақырады. Азаматтық қоғам сонымен қатар оның мүшелеріне қатысты әлеуметтік бақылау функциясын орындайды.
Зерттеудің жаңашылдығы.Ол мемлекетке қарамастан, азаматтарды әлеуметтік нормаларды сақтауға мәжбүрлейтін, азаматтардың әлеуметтенуі мен білім алуын қамтамасыз ететін құралдар мен санкцияларға ие.
Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің тиімділігін арттыру мақсатында азаматтық қоғам институттары қоғамдағы сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілік көзқарасты қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізуге шақырылды. Мұндай институттардың қатарына азаматтық қоғам, бизнес өкілдері, мемлекеттік емес ұйымдар, "Нұр Отан" партиясы және ҚР Кәсіподақтар федерациясы кірді. Жемқорлыққа қарсы күреске қоғам көбірек қатысуда, олардың арасында жекелеген қоғамдық бірлестіктер қызметінің басты мақсаты сыбайлас жемқорлықпен күресу болып табылады. Бұл мәселеде қоғамның қатысуының мынадай түрлері пайда
болды және таралды: Осыған орай қорғауға мынадай ережелер шығарылды:
- қоғамдық сарапшылар институтын қалыптастыру;
- азаматтарды сыбайлас жемқорлыққа қарсы оқыту;
- сенім телефондары;
- азаматтар мен заңды тұлғалардың көптеген өтініштері мен өтініштерін
қабылдайтын қоғамдық қабылдаулардың ашылуы;
- мемлекеттік органдарға бұқаралық ақпарат құралдарындағы ақпараттың
мониторингі нәтижелері жіберіледі
- азаматтардың құқықтарын қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға
өтініштер жіберу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Азаматтық қоғам алдында тұрған басты мақсат - билік органдары азаматтық қоғаммен бірлесіп құрған шаралар жүйесі ғана сыбайлас жемқорлыққа жүйелік құбылыс ретінде қарсы тұра алатындығын ескере отырып, сыбайлас жемқорлықтың пайда болуының шарттары мен алғышарттарын жою.
Жұмыстың тақырыбы бойынша басылымдары:Сыбайлас жемқорлық азаматтық қоғамның дамуына кедергі келтіріп, қоғамдық ұйымдардың тіркелуіне және жұмысына байланысты проблемалар туғызады. Соңғы уақытта сыбайлас жемқорлыққа қарсы қоғамдық пікірдің рөлі баяу болса да өсіп келе жатқанын атап өткен жөн. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың мониторинг жүйесін құру және жүзеге асыру өзекті болып табылады. Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасының сақталуын қадағалайтын азаматтық қоғамның өкілдері жаңа әлеуметтік топтың құрылуы бүгінде қылмысқа қарсы күрестің басты бағыты болуы керек. Сонымен, сыбайлас жемқорлық өзінің әлеуметтік-экономикалық категориясы ретінде ең көп тараған түрінде, үшінші тұлғаларды.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі:
1.1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні
Сыбайлас жемқорлық ұғымның анықтамасы, теориялық, даму тарихы және оның түрлері Қазіргі таңда сыбайластық жемқорлық бүкіл әлем елдерінде алаңдатарлық. Бұл мәселеге жемқорлыққа қарсы күрес пен тәуелсіздік алған сәтен мемлекеттің ең бірінші кезектегі міндетіне айналған. Қоғамға қауіп төндіріп, кеселді келтіретін осындай келеңсіз әлеуметік құбылысқа зор қарсы шара қолданып қатаң қолға алынады. Бұл жеңіл ұшынан жалғасқан жемқорлық мәселесінің маңызы уақыт сайын арапаласа, кеміген емес. Жалпы біз, жемқорлық, яғни коррупцияның латынның аудармасы коррупция деген сөзінен шыққан. Сонымен қатар, Рим құқығында сындыру, сатып алу ретінде түсіндірілетін және де тиісінше заңға қарсы келетін әрекеті ұғымымен белгілеген. Жемқорлық мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мүддесі үшін пайдалану мақсатары үшін ақша, Бағалы қағаздар, өзге де мүлік, сипатындағы пайда түрінде паралуы. Туыстық, жерлестік және қоғамдық және көтермелеу, сондай-ақ мемлекетік және қоғамдық мүлік алу. Сыбайластық жемқорлыққа жасалану түрлеріне қарай екіге бөлінеді. Оларды бірінші жеке лауазым қызметкерлер және бірнеше лауазымдылықтар бар қызметкерлер бірігіп жасалған жемқорлық қылмысытық сыбайластық жемқорлық деп аталады. Сыбайластық жемқорлық күрделі болып көп құбылыс ретіндегі өз ғұмырының ұзақтығы жөнінен адамзаттық өркениетінен кейін қалған. Оның алғашқы таптық қоғамдар мемлекеттік құрылымдар қалыптасқан уақықттарына жетеді. Сыбайластық жемқорлықтың әлемуметтік, қоғамдық қатынастар туындысы. Сыбайластық жемқорлықтың пайда болуыына мен өмір сүруі қоғамдық және шаруашылық қызметтегі басқару функциясының жекелену сәтінен бастап мүмкін болады. Өйткені, нақты осы жағдайда лауазымды басшы қоғамда, мемлекет мүддесі үшін емес, жеке басы үшін ресурстарды пайдалану мен шешім қабылдау мүмкіндігі пайда болады. Сонымен қатар, сыбайластық жемқорлықққа өте ерте уақытта туған және бүгінгі күнге дейін бар күрделі әлеуметтік-саяси құбылыстар ретіндегі көрінеді. Сыбайластық жемқорлықтың көрінісі беру формаларының өзгеруі барысында оның ауқымыды тарылмайды. Қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлық басқа саяси, экономикалық, мәдени және әлеуметтік институт, басқару жүйеснің бір элементі. Сыбайлас жемқорлықтың бірқатар әлеуметтік қызметтерді атқаруы әкімшілік байланыстардың жеңілдетілуі, басқарудағы шешім қабылдаудың жеделдетуі мен жеңілдетілуі, әлеуметтік топтар мен топтардың арасындағы қатынастардың консолидациялануы және де қайта құрылымдалуы, бюрократтық кедергілерді азайту арқылы экономикалық дамуға көмектесу,
ресурсстар дефециті жағдайында экономиканы оптимизациялау және т.б. Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының жете айқындалған субъектілерінің болуы және де әлеуметік рөлд ердің бөлінуі; Сыбайластық жемқорлыққа әрекетерінің қалыптасқан рәміздік белгілері. Сыбайластық жемқорлыққа экономикалық заңдардың еркін жұмыс істеуін біршама шектейді және әлемдік қауымдастық алдында елдің беделін темендетеді, ел үшін пайдасы шет елдік инвестициялардың жолындағы ең бір басты бөгетердің бірі болып табылады. Таза және әлеуметтік бағытағы бизнес нарықтан ығыстырылып, шектетілді, өйткені, мұндай бизнесті сыбайластық жемқорлық тиімсіз кәсіпке айналдырады,
Сыбайластық жемқорлыққа ұлттық шекакакалардың шеңберінен шығып кеткенімен, сондықтан сыбайластық күрес жаһандық ауқымда жүргізуді қажет етеді. Басқада түсетін түсімдер жуылғанан соң әлемдік және ұлттық қаржы ағымдарына құйылады, мемлекетік және халықаралық биліктермен экономикалық институтарымен бұзады. Олардың заңнамамен демократиялық құқықтарының үстемдігіне қатер төндіреді. Қоғамның моральдық тетіктерін, билікетен сенімді, мемлекеттік басқару, теңдіклікпен әлеуметік әділеттілік қағидатарына зияндылығын тигізеді, бәсекеге бөгет жасап және экономикалық дамуы қиындатады. Әсіресе, ең қауіптісі, мемлекетік билік орындарындағы сыбайластық жемқорлыққа. Бұл жағдайда мен монополияның билікпен мемлекетік қызметкерлердің шешім қабылдаудағы қарсыздығының, шенеуніктердің бақылау болуда оларға құқықтық жауапкершілік жүктелмеуінің көрінісіне айналымда. Тәжірбенің крсетуінше, сыбайластық жемқорлық мемлекетік биліктерін мемлекетік қызметтің беделінің құлдырауына мүмкіндік береді. Мемлекетік ұйым ұйымдасқан қылмыстың қолдануы мемлекетік өкілетілікті жекеменшіке айналдырумен ретінде тікелей сыбайлас жемқорлықты байланыстырады. Мемлекетік биліктің жекеменшік келенгенімен ортақ биліктің жеке үлесі-жалпыға ортақ биліктің жоғалтқаны сөзінен. Оларды аздау десеңіз, қылмыстық құрылымдар биліктің өздері келенген бөлігіне сүйене тұра, мемлекеттік, азаматық қоғам және оның құндылықтарына шабуылға шығады. Сыбайластық жемқорлық мәселесін шешпейтін, мемлекетік басқарудың міндетерін сәттті орындалып мүмкін болмаса. Сыбайластық жемқорлық феноменін түсінуге қатысты неше түрлі әдістемелік бағытар болып табылады. Сыбайластық жемқорлықтың түрлі-әлемуметік, саясатық, криминологиялық, құқықтық аспектілерінде қарастырылған. Сыбайластық жемқорлық туралы онымен күресудің әмбебап амалын анықтауға негіз болатын бірауызды ұғымды қалыптастыру күрделі эволюциялық үреріс.Сыбайластық жемқорлықтың сипаттылығы бұл күрделі құбылыстың бір ізді, бір мағыналы анықтамасын жасауға бүгінгі күні мүмкіндік болмай отыр. Сыбайластық жемқорлықтың тарихының алғашқы анықтамалаы құқықтық саласынада жатқызады. Сыбайластық түсіндірме сөздігінде сыбайластық жемқорлықты пара беріп сатылымға салып, лауазымдылық басшылардың, саясатты қайраткерлердің сатымпаздығы ретінде сипатталады. Қазақстан Республикасының Сыбайластық жемқорлықпен күрес туралы заңы шығарылды. сыбайластвқ жемқорлықты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың және оларға теңестірілгендердің мүліктік игіліктерімен артықшылықтарды өз қызметті және сонымен байланыстыру мүмкіндіктер арқылы пайдалануды, әйтпесе олардың мүліктік пайдалану үшін тікелей өздерінің заңы басқаша пайдалануы, әйтпесе оларды мүліктік пайда табу үшін тікелей өздері немесе дәлелдер арқылы басқаша пайдалануы, әйтпесе оларды мүліктік пайда табу үшін тікелей өздері немесе дәлелдер арқылы басқаша пайдалана отырып, заңмен қарастырылмаған түрде шешім қабылдауы, сонымен қатар ол адамдарды жеке және заңды тұлғалардың оларға аталған игіліктер мен артықшылықтарды беру арқылы заңсыз сатып алуы ретінде сипаттама береді. Халықаралық құқық көздері сыбайластық жемқорлыққа әлдеқайда кеңірек анықтама береді және тиісінше солармен байланыстыра құқық бұзушылық субъектілерінің кеңейтілген шеңберін көрсетеді. Сыбайластық жемқорлықты жекеше мақсатпен пайдалану үшін мемлекеттік билікті асырланып пайда алу ретінде сипаталатын анықтама. Кейбір анықтамаларда, мәселен, сыбайластық жемқорлықпен күрес жөніндегі Бұнның хатшылығы дайындаған ережемен берілген ананықтамада жемқорлық қылмыстық істердің жекеленген төмендегідей үш тобының жиынтығы ретінде түсіндіріледі лауазымдылық адамдардың мемлекеттік меншігін ұрлауы, жым қыруы және иеленуі, жекеменшік басының пайдалану үшін қызметтерін пайдаланады, қоғамдық парызын жекеленген есепте арасындағы мүделер қақтығысы. Еуропалық Кеңестің сыбайластық жемқорлыққа жөніндегі тәртіп тобының анықтамасы бойынша, сыбайлас жемқорлық-мемлекетік немесе жеке секторда белгілі бір міндетер атқару тапсырыл ған адамдардың оларға мемлекетік лауазымды басшы, жеке қызметкер, тәуелсіз агент немесе бас қа түрдегі қатынастар бойынша жүктелген міндетемелерінің бұзылуы және өздері әлде өзгелер үшін кез келген басқа әрекеттері. Бұл бас Ассамблеясының 34 сессиясы құжатарында сыбайластық жемқорлыққа мынадай анықтама берілген. Лауазымды басшының өз қызмет қыкілетігі саласындағы қызметік ережені бұзатын да, бұзбай тын да түрде сыйақы берушілердің мүдесі үшін кез-келген формадағы әрекеті немесе әрекетсіздігі. Сыбайластық жемқорлық туралы Азаматық-құқықтық жауа пкершілік конвенцияның 2-бабындағы 1999 жыл. Анықтамаға сәйкес, сыбайластық жемқорлықты пара, жөнсіз артықшылық немесе соның мүмкіндігіне ие болған адамнан талап етілетін, оның негізгі міндетерін немесе мінез-құлқын бұзуға әкеп соқтыратын тікелей немесе жанама талап, пара немесе кез-келген басқа да тиесілі емес артықшылық пен соның мүмкіндігін ұсыну және оның қабылдануы. Бұнның сыбайластық жемқорлықпен халықаралық күрес жөніндегі анықтамалық құжатында сыбайлас жемқорлық және мақсата пайда табу үшін мемлекетік билікті асыра пайдалану ретінде сипатталады. Бұл ұғым парақорлықты лауазымды иесін борыш тұрғысындағы жолдан тайдыру үшін сыйлық беруді, непотизмді тамыр-таныстық жөнімен кіріс-кіргізуді немесе пайдалы лауазымдардағы туысқандарды немесе өз адамдарын орналастыруы және көпшіліке ортақ өз адамдарын орналастыруы және көпшілікке ортақ меншікті жеке мақсата қолдануды қамтиды. Сыбайластық жемқорлықтың анықтамасына қатысты көзқарас пікірлердің алуан түрлілігі бұл құбылыстың күрделілігін білдіреді және оны терең де жан-жақты зерттеуді талдап етеді, біріншіден, сыбайласты жемқорлықты түсінудің теоретикалық деңгейін тереңдету дәл, айқын анықтама беру, сыбайлас жемқорлықпен оның дамуына мүмкіндік жасайтын себепт ерді тексеру екіншіден, сыбайлас жемқорлықтың қоғамның экономикалық, әлеуметік және саяси өміріне ықпалын анықтау және бұл құбылыс пен күресу бағытындағы нақтылы шаралар жүйесін құру. Сыбайластық жемқорлық мәселелерін зерттеуші американдық ғалымдар бұл құбылысқа саяси қызметкерлердің, мемлекетік ақпарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және де басқа адамдардың жеке өздерінің, отбасының немесе топтың мүдесі үшін ресми міндетерін, мемлекетік функцияларды орындаудан жалтаратуы деген анықтама бер еді.[ 61.5-6б] Г.Блэк өзінің заң сөздігінде сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді, лауазымды адамның ресми міндетерімен және басқада адамдардың ұқықтарымен келіспейтін қандайда бір артықшылық беру ниетімен жас алатын іс-әрекет, лауазымды адамның ңзі немесе басқа адам үшін қандай да бірарартық шылық алу мақсатында жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы. Сонымен қатар, біршама американдық зерттеушілер М.Джонстон және Дж.С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді, өзінің отбасы немесе шағын топ мүдесі үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылықтар алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқауы [ 62.9б] Ал ізіміздің отандық әдебитедегі анықтамаларда. Сыбайластық жемқорлық деп қоғамдық және саясатық қызметкерлердің, лауазымды тұл ғалардың сатқындықты, оларды сатып алуды, саяси, экономикалық, әскери және тағы басқа салалардағы қызметкерлердің қолындағы билі гінің мүмкіндіктерін және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады. Сонымен, жо ғарыда келтірілген анықтамаларға талдау жасай келе, мынадай қорытындыларды жасау ға болады. Сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән бегілеріні ң болуы, Сыбайлас жемқорлық ең алдымен бұл қоғам дамуы на
Кері әсерін тигізетін әлеуметік құбылыс. халықаралық құжатарда жемқорлық ұғының нақты анықтамасының жоқтығы. Әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің жемқорлықа қарсы құралдар жиынтығын анықтауы. Сыбайластық Жемқорлық ұғым қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына негізделмегендігі. Осылардың барлығын қорытындысы, сыбайлас жемқорлық бұл екі жақтағы арасындағы өзара келісім мәмілесі деп тұжырымдауға болады. оның бірі өз лауазымын заңға қарсы пайдаланатын мемлекетік немесе жеке қызмете жұмыс жасайтын тұлға болса, екіншісі мемлекетік немесе жеке құрылымды өз жеке басының пайдасы, яғни, материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген Жауапкершіліктен таюдағы үшін пайдаланатын тұлға. Сыбайластық жемқорлықтың тарихына тереңірек үңілетін болсақ, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру әр қоғамның, әр дәуірде әртүрліі сипат алып, мемлекет ұғымнның пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді. мысалы, алғашқы және қоғамдарда мен көсемдерге, башылары мен олардың көрсеткен көмегі, үшін төлемақы мен сый-сияпаттар беру әдетегідей жағдай болып қалғаны бүгінгі күнге дейін мәлім. жоғары лауазымда отырған басшылар, қарамағындағы төменгі шенді қызметкерлердің белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастаған, яғни, олар белгілі бір көлемде жалақы алатын болған. ал төменгі шендегі қызметкерлер лауазымдық міндетерін орындау барсында көрсеткен қызметері үшін жасырын түрде қосымша төлем талапеткен. Меніңше осы бір құбылысты сыбайластық жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады. Ежелгі антикалық қоғамы көне грек қала-мемлекетер, республикалық Рим және т.б. тарихының ерте заманында кәсіби мемлекетік шенеуніктер болмаған, сол себепті сыбайластық жемқорлық құбылысы да жоқтықтан қарсы деп айтуға болатын еді. Сондықтан да бұл құбылыс ежелгі антикалық қоғамыды құлдыраған дәуірлерден бастап кеңес өрісала бастады. мемлекет неғұрлым орталықтандырылған болса, солғұрлым азаматтардың мемлекетік деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады. Оыған орай жоғары және төменгі лауазымды шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген азаматардан жасырын түрде пара алып, соның нәтижесінде заң бұзушылықа жол беріледі. Сыбайластық жемқорлықтың осындай төзімді нормасы, әсіресе, өндірістің азиялық тәсілінде байқалады. Ежелгі үнді заңдарындағы авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік мүлікті талан-таражға салудың қырық тәсілін көрсеткен. Әр елдің Әр тән сипаты, діні мен мәдениеті, қоғамдық ұстанымдары бар. Сондай да елдердің бірі, қазақ жерінде адамдар ғасырлар бойы туыс, қандас ұғымдарының шеңберінде өмір сүрді. Аталарымыз тоқсан ауыз сөздің тобы қтай түйінін бір сөзбен ғана, керек кезінде қабақпен білдірген. Үлкенді сыйлап, кішіге ізет көрсетуді білген. Әділдіктің алтын ғасыры болып есептелетін. XYII-XYIII ғасырлардағы тарихымызға көз жүгіртсек, Қасымханның қасқа жолы, Есімханның ескі жолындағы заң негізінде толықтырылып жазылған Жеті жарғы көшпелі қоғамның, қазақ халқынының мінезі мен тұр Мысына, салт-дәстүрі мен ұлтттық мүдесіне толық сәйкес келеді. Дауда беделді тұлғалардың жеке пікірлері тыңдалып, билер сотының шешшімі ақиқаты ң со ңғы инстанциясы болған. Парақорлық сол кездегі заң тұрғысынан ғана емес, моральдық этикалық нормалар т ұрғысынан да үзіл ді-кесілді айыптауға ұшырады. бұрын қазақ саясатында түрме, абақт ы, бас бостандығынан айыру деген жаза түрлері болмаған. Яғни, қанға-қан ұстанымынының орнына билердің ықпалымен Құн төлеу институты кеңінен қолданылған. осындай мүмкіндіктерді пайдаланып, болыстықа сайланған лауазым иелерінде, яғни болыстарда, қазіргі тілмен қазіргі тілмен айтқанда қазііне тиесілі билікті асыра пайдалану көрініс тауып отырған. Сыбайластық жемқорлық мемлекет пен қоғамды қоғамдық қоғамдылық ішінара ыдырататын әлеуметік құбылылыс. сыбайластық жемқорлықты бірнеше негізгі түрлерге бөліп, топтастыруға болады.
1.2. Сыбайлас жемқорлық ұғым, оның көрініс табу түрлері мен формалары
Кез келген күрделі әлеуметттік құбылыс сияқты сыбайлас жемммқорлықққа да нақты анықтама беру мүмкін емес. Оған берілген алғаш қы анықтама құқық саласына жатады. Сыбайлас жемқорлық деп нені санауға болатындығы әр елдің өз қылылмыстық Заңдарында өзінше анықталған. Заңда көрсетілген рұқсаттар мен тыйым дар қоғамның да, жеке адамның да іс-әрекекетіне бағдары береді, ол жеке дара немесе ұжымдық этиканың орнын басады [7, 15-б]. Бірақ мұнда едәуір кемшіліктер бар. Біріншіден, құқықтық нормалар мен тыйымдар сыбайластық жемқорлықтың нақты көріністерін толықтай қамти алмайды. Жемқорлық үшін айып басқа айыптармен араласып келеді, оларды бірінен-бірін ажыратып алу оңай емес, кейбір істерде сыбайластық жемкоркорлықтың нышанығана болады . Оның үстіне қазір пара алу-берудің бұрынғы дәстүрлі сипатыда қазіргі: бұрындары параны қандай бір адам мемлекетік қызметкерге оның көмегімен мұқтаж болып беретін болса, қазіргі көбіне мемлекетік кызметкердің пара алуға ынтасын білдіреді. "Ресми мекемелерде мәселеңіздің тез және ойдағыдай шешшілуіне параның көмегі болды ма?" деген сұраққа респондентердің 46,3%-ы "иә" деп жауап берді. Ал ішкі істер органдары қызметкерлерінің сыбайластық жемқорлықа қылмыс жасайтындығын растап, 54,8% респондент жауап берді [8, 12-6]. Екіншшіден, заңда берілген анықтама демократиялық кұқықтық саяси әкімшілік жүйенің негізінде жататын этикалық принциптерді қамтымайды. Қызметкердің қызметік борышын орындамауы бұл принциптерді мойын- дамау болып табылады. "Коррупция" термині латынша "бұзу, сатып алу" деген мағына береді. Заң энцикло педиясында бұл терминге "лауазымды адамны ң ңзіне сеніп тапсырылған құқықтар мен мүмкіндіктерді бас пайдасына жұмссайтындығын көрсететін саясат немесе мемлекетік басқару саласындағы қылмыстық әрекет" деп анықтама берілген [9, 56-бар]. 17.12.1979 жылғы Лауазымды адамдардың құқықықықтық тәртібін сақтау жөніндегі кодексте былай делінген: "сыбайластық жемқорлыққа ұғымын ұлтттық құқық анықтайды", ал "лауазымды адамның өзі өкілеті салада кез-келген формадағы сыйақы үшін сол сыйақыны берген адамның мүдесіне лауазымдық нұсқаулықты бұзыпта, бұзбайда қандай да бір әрекет жасауы немесе жасамауы" сол анықтамаға жатқызылған [10, 29- б].Бұнның Анықтамалық құжатында "сыбайластық жемқорлық пайдасы үшін мемлекетік билікті теріс пайдалану" делінген [11, 45-bar]. Дәл осындай анықтаманы Дүниежүзілік банктете береледі [12,123-6]. Қазіргі отандық криминология да сыбайлас жемқорлыққа "мемлекетік немесе өзгеде ей қызметкерлердің сатқындығымен сипаталатын әлеуметік кұбылыс" деп анықтама берген [13, 501-6]. Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты "мемлекетік ақпараттттың және мемлекетік емес құрылымның қызметкерін сатып алумен сипатталатын қоғамға қауіпті құбылыс дейді [14, 98-б].Сыбайлас жемқорлық проблемаларын зертеуші американдықтар бұл құбылысқа "саяси қызметкерлердің, мемлекетік ақпарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және басқа да адамдардың жеке өзінің, отбасының немесе топтың мүдесі үшін ресми міндетерін, мемлекетік функцияларды орындаудан жалтаратуы" деп анықтама береді [15, 5-6-6]. Г.Блэктің заң сөздігі сыбайлас жемқорлыққа мынадай түсініктеме береді: лауазым адамның ресми міндетерімен және баска адамдардың құқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылық беру ниетімен жасалатын іс-әрекет; лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Американдық зерттеушілер М.Джонстон мен сыбайластық жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "өзі-өзінің отбасы немесе шағын топ үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылық алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен анықтау " [16, 9-bar]. Профессор А.Н.Ағыбаев "қоғамдағы өзорнын қанағат ұтатын адамдарды кездестіру қиын" деп дұрыс айтады [17,32-бар]. Ал, қанағат таптаған адамның ертеме, кешпе заң бұзушылы ққа барары сөзсіз. Ондай болмау үшін мемлекетік қызметкерге өз міндетін адал атқаратындай жағдай тудыру керек [18, 67-б]. Менің ойымша бір нәрсе анық-криминологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминологиялық жағдайдың (сыбайлас жемқорлықпен күрес тің - авт.) 30 заңдылықтары мен үрдістерін терең зерделемей қылмыстық кұқықтық, іс жүргізу проблемаларын өз денгейінде шешу мүмкін емес. (Е.О.Алаух анов) [19, 21-бар].Профессор Т.С.Мауленов "экономикадағы нарықтық қатынастардың жетілмегендігі, заң шығарудағы проблемалар, азаматар санасының төмендігі "Сыбайластық жемқорлықтың басты себептері деп есептейді [20, 34-бар]. Сыбайластық жемқорлық қылмыс-таптық құбылыс, ол заманға қарай өзгеріп отырады. Профессор Е.И.Қайыржановтың пікірінше, сыбайлас жемқорлық жекеменшік пайда болып, қоғам антагенистік таптарға бөлінгеннен туындады, оған дейін мұндай ұғым болған емес [21, 12-bar]. Филиппиннің бұрынғы президенті Ф.Маркос ел байлығын талан-таражға салғандығын заңдастыру мақсатында Конституцияға өзгеріс енгізді. Сондықтан да сыбайлас жемқорлықты кей-кездері заңға қайшы қылық деп айтуға да болмайды [22, 8-б].Кейбір криминалистер мұндай пікірді жақтайды. "Сыбайлас жемқорлық әлеуметік құбылыс", ол лауазымды адамның өз қызмет бабын өзінің бас пайдасы үшін пайдалануынан көрініс табады" [23, 7-б]. Г.А.Сатаров, М.И.Левин және М.Л.Цирик сыбайлас жемқорлыққа "қызмет бабын пайда қорлық мақсатта теріс пайдалану" деген сипаттама береді [24, 93-б].
"Сыбайластық жемқорлық мемлекетік қызметті жеке пайда үшін заңсыз пайдалану, "Заңсыз" термині мемлекетік қызмететегі адамның іс-әрекетін реттейтін заңның (ереженің) бар екендігін білдіреді" [25, 16-бар]. А.И. Кирпичников сыбайластық жемқорлыққа мынадай сипаттама береді: "Сыбайластық жемқорлық - биліктің кризес. Сыбайластық жемқорлықта мемлекетік ақпараты білдіреді, қоғамның керегесін күйретеді. Қоғамның ахуалын сыбайлас жем қорлықтың деңгейіне қарап білуге болады.Сыбайластық жемқорлық әлеуметік құбылыстық, ол мемлекетік қызметкердің немесе мемлекетің функция атқаратын өзге адамдардың өз қызмет жағдайына лауазымдық беделді және мәртебенің баюы немесе топтың мүдесі үшін пайдалануы нәтіжесінде биліктің әлсіреуіне алып келеді. Саяси сыбайластық жемқорлықта ақпарат шенеунігі моральмен заң нормаларын пара алу үшін емес, саяси ұпай алу үшін, туыстық байланыстар және т.б. Г.Н.Горшенковтың пікірінше, саяси сыбайлас жемқорлық қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын іс-әрек (саяси қолдау көрсету) және қылмыстықжазаланатын іс-әрекетерде (парақорлык, сатып алу) көрініс табады [31, 64-б]. П.А.Кабанов саяси сыбайластық жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "мемлекетік қызметкердің, не сол орынға үміткердің, не солардың тапсырмасының орындаушы басқа адамның белгілі бір мемлекете белгілі бір уақыт аралығында тиісті мемлекетік қызметі сақтап қалу немесе сол орынға тұру үшін басқа адамдардын, қоғамның мүдесіне қайшы келетін әрекетерінің жиынтығы " [32, 27-bar]. Сайлаушылар дауысын сатып алуда да сыбайлас жемқорлықтың белгісі бар. Конституция бойынша сайлаушыда "билікті өкілетік" деп аталатын ресурс бар. Дауыс беру арқылы сайлаушы бұл өкілетігін өзі қалаған адамға береді. Ал егер сайлаушы мен сайланушы арасында қандай да бір мәміле болса, яғни дауысты біреуі сатып, екіншісі сатып алатын болса, ол заңды бұзғандық болып табылады. Тіптен, сайлау науқаны кезінде де сыбайластық жемқорлық орын алуы мүмкін. Дауысқа түскен кандидатқа қаржылай көмек керек, оны ол коммерциялық құрылымдардың, кейде криминалдық топтардан алады. Қарыз кейін өтеледі деген оларда да есеп бар .34 Саяси сыбайластық жемқорлықтың кең таралған қылмыстық жазаланатын формасы - пара беру (311-бап) және пара алу (312-бап). Одан кейінгі кең таралған формасы - саясат субъектілерін сатып алу (141-ббаптың 2-бөлігінің "а" тармағы). Бұл құбылыстың мынадай түрлерін бөліп алуға болады: Сайланатын қызметке кандидатың немесе оның тобындағы адамдардың сайлаушыларды (олардың дауы сын) сатып алуы; Сайланатын қызметке кандидатты сатып алу - не оның басқа бір кандидаттың пайдас ына өз кандидатурасын қайтарып алуы, не сайлау алды науқанды жүргізуі. Халықаралық тәжірибеде мұндай жиі кездеседі. Ұлыбритания Парламенті сайлау кезінде депутатыққа кандидат М.Сарвар өзінің бәсекесіне 5000 фунт
стерлинг беріп, оны аса талпынбауға кандірген [33, 4-б]. Сайланбалы мемлекетік қызметке кандидаттың сенім білдірген адамың оның бәсекелестеріні ң сатып алуы. Сайлау комиссиясының мүшелерін сатып алу. Осы аталған саяси сыбайластық жемқорлықты талай отырып, біз оның негізгі белгілерін бөліп алдық: Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды қткізумен байланысты не белгілі бір мемлекетік қызметке тағайындаумен немесе бекітумен байланысты; Бұл қылмыстың арнайы субъектісіне саяси тұлға болып қалыптасқан адамдар, сондай-ақ сайланбалы қызметке үміткерлер жатады; Саяси жемқорлық субъектілерінің іс-әрексті, бәрінен бұрын, үшін де, басқа адамдар үшін де белгілі бір қызметті не мәртебені алуға немесе сақтауға бағыталған. Мемлекетік аппаратты білдіреді, қоғамның керегесін күйре Қоғамның ахуына сыбайластық жемқорлықтың деңгейіне білуге болады. Б.В. Волженкин сыбайластық жемқорлық ұғымына түсінік береді: "Сыбайластық жемқорлық - әлеуметтік, ол мемлекетік қызметкердің немесе мемлектік функция атқаратын қазерге адамдардың өз қызметтін жағдайы лауазымдық беделді және мәртебені ізінің баюы немесе топтың мүдесі үшін пайдалануы нәтижесінде биліктің әлреуіне алып келеді" [27, 30-б]. Осы анықтамаларды талдай кележатқан, жалпы сыбайластық жемқорлыққа мынадай белгілер тән деген қорытындыға келеміз: бұл, бәрінен бұрын, заңдық дәл анықтамасы әлеуметік құбылыс; ол үйреншікті жағдайға айналғанда азаматтық коғам, мемлекет ыдырай бастайды; бұл құқық бұзушылықтың өзіне тән субъектілері бар (мемлекетік қызметкерлер, мемлекетік функциялар атқаруға өкілеті адамдар және декесектордағы басқарушылық функцияларды ат қаруға қкілеті адамдар); бұл субъектілердің жүктелген қызмет мүдесіне және құқық пен моральдің белгіленген нормаларына қарамай өз қызмет бабын, құқықтық мәртебесін және лауазымдық бе делін теріс пайдалануы; жоғарыда аталған субъектілердің өзінің баюын немесе бас қаадамдардың мүдесін кіздеп атқарған қызметі. Сонымен, сыбайлас жем қорлыққа коғам мемлекеттік іштей ыдырататын әлеуметік құбылыс. Билік (атқарушы, кілдік және сот) органдарындағы сыбайластық жемқорлық бүгінгі проблемаларының бірі, біздің жұмысыздық соған арнал ған онымен күрес мәселесі жеке тарауда сөз болады. Мемлекетік емес ұйымдардағы жеке сектордағы сыбайластық жемқорлық қазіргі кезде кең таралған. Коммерциялық немесе қоғамдық ұйымдардың басшылары да өздеріне тиесілі емес ресурстарға иелік жасап, ұйым мүдесіне нұқсан келтіретін әрекетерге барады. Мысалы: коммерциялы қ банк тердің пара алып, жоба үшін берген несислерін қалтаға салып, қашып кетуі; меншіктің әртүрлі формасындағы кәсіпорындардан пара беріп, материалдық құндылықтарды төменгі бағамен алуы. Соған байланысты 1997 жылғы Қылмыстық кодекске билікті немесе кілетікті асыра пайдаланғандықтан (308-бап) және коммерциялық сатып алғандық (231-бап) үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді [28, 89-б]. Кейбір ғалымдар саяси сыбайлас жемқорлықты өзінше
бөліп алады. Бұл іс-әрекеттер мемлекетің, қоғамның және басақа адамдардың мүделеріне қайшы келеді, олар лауазымдық өкілетік, материалдық ресурстар пайдаланылып жүзеге асырылады; Мұнда ұзінің баюын, қандай да бір топтың, саяси партияның мүддесін көздеген мақсат болады. Сонымен, саяси сыбайластық жемқорлыққа саясаткерлердің, үміткерлердің немесе олармен байланысты адамдардың сайлауға даярлық және оны өткізу кезіндегі, белгілі бір лауазымға тағайындау және бекіту кезіндегі іс-әрекеті деп анықтама беруге болады. Әрекет ететін деңгейі бойынша сыбайлас жемқорлықты төменгі, жоғар ғы және вертикалды деп бөліп алдық. Төменгі сыбайластық жемқорлық билік органдарының орта және төменгі деңгейінде кеңтаралған және ол шенеуніктер мен азаматардың араларындағы қатынаспен байланысты (тіркеу, айыппұл, лицензия беру және т.б.). Жоғарғы сыбайластық жемқорлық жоғарғы лауазымды адамдардың өте маңызды шешім қабылдауымен байланысты (заңдар қабылдау, мемлекетік тапсырыстар және т.б.). Мұндай мәмілелер мемлекетік биліктің бір органында болады. Мысалы, төменгі тұрған шенеулік өзінің бастығына оның "көмегі" үшін пара береді. Сыбайлас жемқорлықтың бұл формасы министрліктер мен ведомстволардың, әсіресе Қаржы министрлігінің құрылымында жиі кездеседі. Бұл ретте сыбайластық жемқорлық жекелеген акті түрінен қалыптасып қалған формаға айналып отыр. Сыбайлас жемқорлықтың кейбір түрлері қылмыс деп танылып, қылмыстық тәртіпке қудаланған, ал кейбіреулері ондайға жатпайды, олар құқықтын басқа салаларымен реттелінеді. Сыбайластық жемқорлыққа қатысы бар барлық әрекетер, еңалдымен, "Сыбайластық жемқорлықпен күрес туралы" Заңда, ӘҚБтК-те және мемлекетік қызметті реттейтін заңдарда қараст ырылуы тиіс. Қылмыс белгісі жоқ сыбайластық жемқорлық әрекетер үшін мемлекетік қызметкерлерге қойылатын шектеулер "Мемлекетік қызмет туралы" Заңда (23.07.99 ж ...) берілген: педагогикалық, ғылыми және басқа шығармашылық қызметтен басқа ақытөленетін қызмет пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЯ МЫРЗАХМЕТОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ
ОӘЖ (ББК) Қолжаба құқығында
Магистранттың тегі, аты-жөні
Алтыбаева Камила Магсутовна
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯНЫҢ ТАҚЫРЫБЫ
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарын алдын алу шаралары.
Мамандық шифрі
Диссертация магистр академиялық дәрежесін алу үшін
______________мамандық бойынша
Ғылыми жетекшісі:
_____________________
(Т.А.Ж. ғылыми деңгейі,
Ғылыми атағы)
_____________________
(Қолы)
Қазақстан Республикасы
Көкшетау қ , 2022 жыл
ҚОСЫМША Б
Түйін
Қазақстан 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы жаңа стратегияны қабылдады, ол мемлекеттік қызмет, квазимемлекеттік сектор, жеке сектор, сот және құқық қорғау органдары сияқты салаларда сыбайлас жемқорлық деңгейін қысқартуға бағытталған. Оның негізінде барлық орталық мемлекеттік органдар ведомстволық жоспарларды, ал жергілікті атқарушы органдар стратегияны іске асыру жөніндегі өңірлік жоспарларды бекітті. Алайда, есеп 2015-2017 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын, тұтастай алғанда, жағдайдың барабар еместігін мойындады, өйткені оның көптеген іс-шараларының сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағыты айқын емес. Жаңа стратегия мен жоспар сыбайлас жемқорлық ахуалын және оның үрдістерін мұқият талдауға, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі алдыңғы күш-жігерді талдауға, сыбайлас жемқорлықты, оның ішінде ҮЕҰ-мен жүргізілген зерттеулердің нәтижелеріне негізделмеген. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы алғашқы ұлттық баяндаманы дайындау оң нәтиже болып табылады, ол өткен жылғы стратегияны имплементациялау нәтижелерін бағалау үшін бірыңғай құжат болуға тиіс.
Азаматтық қоғамның жекелеген өкілдері стратегияны әзірлеуге қатысып, өз ұстанымын биліктің назарына жеткізе алса да, тұтастай алғанда, қоғамды тарту процесі толығымен ашық, инклюзивті және ашық болған жоқ. Есеп сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат құжаттарының іске асырылуын мониторингтеу және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін бағалау тетігін енгізудің маңыздылығын мойындайды. Бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы жетілген саясатты қалыптастырудың маңызды кезеңі. Сарапшылардың пікірінше, сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін бақылау мен бағалаудың тиімділігі туралы қорытынды жасауға әлі ерте.
Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласында секторалдық зерттеулер және мемлекеттік органдар бөлінісінде сыбайлас жемқорлықты қабылдауды жекелеген зерттеулер жүргізудің оң тәжірибесін жалғастырды. Бірақ бұл ретте сыбайлас жемқорлыққа неғұрлым ұшыраған салалар, сыбайлас жемқорлық практикасының жиілігі мен модельдері, сыбайлас жемқорлық қатынастарының субъектілік құрамы, сыбайлас жемқорлық игіліктерінің түрлері сияқты компоненттерді қамтитын жария секторда ғана емес, жеке секторда да сыбайлас жемқорлық проблемасына мерзімді бағалау жүргізілмейді. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және оған қарсы күреске бағытталған ақпараттық науқандардың едәуір санына қарамастан, олардың сыбайлас жемқорлықтың сапалық және сандық сипаттамаларының серпініне әсерін бағалау жүргізілген жоқ.
Мониторингтің алдыңғы раундынан бастап Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа қарсы органды бірнеше институционалдық қайта ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Соңғысы барысында 2016 жылы Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі құрылды, оның шеңберінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл, мониторинг жөніндегі ұлттық бюро жұмыс істейді. Агенттіктің құзыретіне, ұсынылғандай, сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты қалыптастыру және іске асыруды үйлестіру кіреді. Мамандандырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы органның тәуелсіздігін қамтамасыз ету бөлігінде ұсынымдарды орындауда ілгерілеу жоқ.
Аңдатпа
Сыбайлас жемқорлықпен күресу Қазақстаннның бүгінгі күнгі күρделі мәселесі болып отрыр. Үлкен әлеуметттік қасірет болып табылатын ол саяси даму тұρғысынан біρ-біріне ұқсамайтын әлемдегі барлық елдердің қол-қойсысын да қатты алаңдататыны анық.
"Сыбайлас жемқорлық" деген түсінік мағынасына этимологиялық қарау мұны "параға сатып алу", "пара" ретітінде, "corruptio" деген латын сөзін алып, анықтауға мүмкіндік береді. Рим құқығында сондай-ақ "corrumpire" түсінік болғанн, ол жалпы сөзбен айтқанда "сындыру, бүлддіру, бұзу, Зақымдау, жалғандау, параға сатып алу" деген түсінік беріп, құқықа қарсы іс - әрекетті білдіргенен. Орыс тілінің түсіндіρме сөздігі сыбайлас жемқорлықты пара беріп сатып алу, лауазымды адамдардың, саяси қайратκеρлердің сатқындыдығы ретінде сипаттайды.
Мемлекетттің дамуына бармақ басты, бұрынғы өткен ата-бабаларымыз да дөп басып "тура биде туған жоқ, туғанды бидеима жоқ деген". Олардың әділдік пен турашылдықты ту еткендігіін ғасыр қайратκερлері Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы да басқа біρтуар билер шешендердің өміρі дәлел болатындығын біз тарихтан жақсы білеміз.
Қазақстанн Республикасынының заңнамаларына сәйкес, сыбайлас жемқорлық қылымыстаρға негізінен лауазымды қылмымыстаρ жатады. Өмір көρсеткендей, қызмет өкілетттігін теріс PIαйдалану, билікті пен қызметтік өкілетτікті асыра пαйдалану, пара алу, пара беру, парақорлықа делдал болу, қызметттік жаллғандық жасау, көрінеу жалған сөз мен жеткізу, сеніп тапсырырылған бөтен мүлікті қатлеленіп алу немесе ысырап ету, көрінеу жалған жауап беру, сарапшының жалған қорытыңдысы немесе қате аудару, жалған жауап беруге немесе жауап беруден жалтаруруға, жалған қорытынды беруге қате аударуға сатып алу, лауазымды адамдардың сот үкімін, сот шешімін немесе өзге де сот актісін орындамауу, осындай қылымыстардың жемқорлық сыбайластық байланыстарды пайдалану арқылы жасалады. Сыбайлас жемқорлық әлеуметттік - экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру εPIενδυцияларр тарту процесесіін баяулататын және димакртиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері кері әсер ететіні, елдің даму болашағына айтарлықтай қауіп төндіретін құбылыс. Елбасы биылда "Қазақстан халқынының әл- ауқатын артыруру - мемлекетттік саясатттың басты мақсаты" атты өзінің Қазақстан халқына Жолдауында "димакратиялық қоғам жағдайында қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ерекше мәнге ие болады" деп атап көρсеті. Яғни бұл мемлекетттің осы жағымсыз құбылысты жою бағытындағы кешенді және жүйелі күрес жүргізу саясаты жанданып, әрі қарай жалғасын табады деген сөз.
Сонымен қатаρ сыбайлас жемқорлықпен пәρменді күресу үшін халықтың құқықтық сауатсыздығын жоятын, құқықты түсіндіру жұмысының деңгейі мен сапасын арттыру керектігіінің маңызы зоρ. Халық өздерінің құқықтарын, өздеріне қарсы қαндай да біρ құқықа қайшы іс-әрекет жасаллған жағдайда қανдай іс-қимыл қолдану керектігініің нақты жолдарын τοлық білулері қажет. Конституциялық тәрртіпті қορғау, сыбайлас жемқорлықпен күреса аясында тиімді, біранғай жалпы мемлекеттік саясат жүргізу, мемлекет пен азаматтаррдың өміρ сүруінінің барлық салаларында сыбайлас жемқорлық пен оның көріністері деңгейін төмендету, қоғамның мемлекетке және оның институтарына сенімін нығайту бүгінгінгі күндегі басты мақсат болып табылады.Осы мақсаттағы жұмыстарды жүйелі жүргізуге тағы бір серпін ретінде "Қазақстан Республикасында қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қορғау қызметін одан әρі жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінінің Жарлығы қолданысқа енгізілген. Бұл Жарлық еліміздегі құқық қорғау органдары қызметтерін жетілдіруге бағыттала отырырып, сыбайлас жемқорлықа қарсы әрекекеттермен олардың пайда болуының алдын-алуда жүйелі, әрі тұрақты шаралар атқаруды қамтамасыз етеді.
Қызмет құзыреті бойынша Тәртіптік кеңесі Қазақстан Республикасының "Сыйбайлас жемқорлыққа қарсы іс- қимыл туралы" Заңы мен Қазақстанн Республикасы мемлекеттік қызметкерлерінің Әдеп кодексі талаптарыныың сақталуынын қадағалап, аталғанн заңнама мен кодекс талаптарының бұзылуына жол берген қызметкерлердің тәртіптітік жауапкершілігін қарау белгіленген.
Кез-келген өρкениетті қоғам үшін сыбайлас жемқорлықпен күрес ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сыбайлас жемқорлық мемлекекетті ішінен жоюдың бастамасы мен жетістіктерді жоққа шығаратын, ұлттық қауіпсіздіке қауііп-қатер әкелетіндіігі күмәнсіз. Сондықтанн да Қазақстанн Республикасының мемлекетттік саясатының негізгі басымдылықтарының бірі болып осы зұлымдымыдықпен күресу болып табылады.Біздің қоғамда сыбайлас жемқорлықққа орын жоқ. Қоғамның барлық күш-жігерін біріктіріп, осы дерттің одан әрі ушықпауы үшін оны тоқтатудың барлық амалдарын қолдану арқылылы ғана бұл құбылысқа тиімді түρде қарсы тұруға болады. Сондықтан сыбайлас жемқорлықпен күресу барлық Қазақстан Республикасы азаматтарынының азаматттық борышы деп білу керек.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІ СІЛТІМЕЛЕРІ: АНЫҚТАМАЛАР; ҚЫСҚАРТУЛАР
ТІЗБЕСІ;СИМВОЛДАР;АРНАЙЫ ТЕРМИНДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТҮМІНІКТЕМЕЛЕРІ МЕН ҚЫСҚАРТУЛАРЫ
1.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша сыбайлас жемқорлық қылмыстарының құқықтық сипаттамасы.
1.1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Сыбайлас жемқорлық ұғым, оның көрініс табу түрлері мен формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Ресей және Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлықпен күресудің тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Билік органдарындағы сыбайлас жемқорлық қылмыстардың қылмыстық-құқықтық сипаттамасы.
2.1.Сыбайлас жемқорлық жою жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Кейбір сыбайлас жемқорлық қылмыстарды саралаудың және айқындаудың проблемалық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық бұзушылықтың маңызын арттырудағы құқық қорғау органдарының мәні мен рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Билік органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудегі проблемалар және оның алдын алудың негізгі бағыттары
3.1. Билік органдарындағы сыбайлас жемқорлықпен күресудегі проблемалар және оның алдын алудың негізгі бағыттары.
3.2. Мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлықпен күресудегі проблемасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқорлықты тудыратын себептер мен жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік құбылыс ретінде азаматтық қоғам мен мемлекет арасындағы әлеуметтік қатынастардың барлық салаларын қамтитын күрделі, көп өлшемді құбылыс болып табылады. Құқықтық мәселелермен қатар, ол бірқатар басқа проблемаларды да көтереді: психологиялық, мәдени, тұлғааралық, бұл оның жалпы тұжырымдамасы мен өзіндік ерекшеліктерін дамытуда қиындықтар туғызады және онымен күресудің нақты шараларын жасауда. Жалпы, әлеуметтану тұрғысынан сыбайлас жемқорлық қоғам құбылысы, қоғамның жұмыс істеуінің жүйелік принциптері тұрғысынан әлеуметтік қатынастардың бір түрі ретінде қарастырылады. Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік жүйенің дисфункциясы және қоғамның реттеуші жүйесінің істен шығуы.
Зерттеудің мақсаты Ең маңызды зерттеулерді Халықаралық Транспаренси Интернэшнл үкіметтік емес ұйымы жүргізеді. Онда сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі көрсетілген. Зерттеуге сәйкес, "Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі - 2018", Қазақстандағы Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі - 31 балл. Қазіргі уақытта Қазақстан 180 елдің ішінен 124 орында тұр[1]. Трансперенси Интернешнлдің "Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық жағдайының мониторингі" зерттеуінің деректері респонденттердің жартысынан көбі, яғни 54,4% өткен жылы сыбайлас жемқорлық деңгейінің төмендегенін атап өтті. Сонымен қатар, он респонденттердің тек біреуінде пара беру арқылы мәселені шешу қажеттілігі туындады. Бизнес қауымдастықтағы жағымды көріністі атап өткен жөн. Атап айтқанда, сауалнамаға қатысқан кәсіпкерлердің 76% -дан астамының пайымдауынша, Қазақстанда пара бермей және тек заңды жолмен бизнесті дамыту мүмкіндігін көрсеткен.
Зерттеудің объектісі сыбайлас жемқорлық мемлекеттің мақсатты.
Зерттеудің мәні Ақмола обылсындағы сыбайластық жемқорлыққа қарсы күрес.
Зерттеу тақырыбының зерттелінген деңгейі. Бұл мәселеге ат салысып үлес қосқан оатандық ғалымдар мыналаар. Рим құқығы, Естимиров М. А., Алматы, 2011 2. Мемлекеттік қызмет туралы: Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 23 шілдедегі № 453-I Заңы (2014 жылғы 28 қарашадағы жағдай бойынша өзгерістерімен және толықтыруларымен). 3.Назарбаев Н. Ә. Нұрлы жол - Путь в будущее: Қазақстан халқына Жолдау. Астана, 2014 жылғы 11 қараша.3. Қазақстан Республикасының Кодексі 2015 жылғы 29 қазандағы № 375-V ҚРЗ. 4.Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ.
Зерттеу әдістері. Азаматтық қоғам - бұл еркін азаматтар мен ерікті түрде құрылған бірлестіктер мен ұйымдардың, мемлекеттің тікелей араласуына және еркін реттелуіне тәуелсіз. Азаматтық қоғамның маңызды сипаты - қоғамның өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі басқарудың жоғары деңгейіне жету. Азаматтық қоғам - бұл азаматтық қоғамның ең жоғары құндылығы ретінде адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыратын, әлеуметтік әділеттіліктің, еркіндіктің құқықтықтық режимінде жұмыс істейтін, өзін-өзі ұйымдастыруға негізделген әлеуметтікэкономикалық және саяси қатынастар жүйесі. Азаматтық қоғамның институттары мен ұйымдары адам құқықтары мен бостандықтарының нақты кепілдіктерін, мемлекет пен қоғамдық істерге қатысуға тең қол жеткізуді қамтамасыз етуге шақырады. Азаматтық қоғам сонымен қатар оның мүшелеріне қатысты әлеуметтік бақылау функциясын орындайды.
Зерттеудің жаңашылдығы.Ол мемлекетке қарамастан, азаматтарды әлеуметтік нормаларды сақтауға мәжбүрлейтін, азаматтардың әлеуметтенуі мен білім алуын қамтамасыз ететін құралдар мен санкцияларға ие.
Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің тиімділігін арттыру мақсатында азаматтық қоғам институттары қоғамдағы сыбайлас жемқорлыққа төзбеушілік көзқарасты қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізуге шақырылды. Мұндай институттардың қатарына азаматтық қоғам, бизнес өкілдері, мемлекеттік емес ұйымдар, "Нұр Отан" партиясы және ҚР Кәсіподақтар федерациясы кірді. Жемқорлыққа қарсы күреске қоғам көбірек қатысуда, олардың арасында жекелеген қоғамдық бірлестіктер қызметінің басты мақсаты сыбайлас жемқорлықпен күресу болып табылады. Бұл мәселеде қоғамның қатысуының мынадай түрлері пайда
болды және таралды: Осыған орай қорғауға мынадай ережелер шығарылды:
- қоғамдық сарапшылар институтын қалыптастыру;
- азаматтарды сыбайлас жемқорлыққа қарсы оқыту;
- сенім телефондары;
- азаматтар мен заңды тұлғалардың көптеген өтініштері мен өтініштерін
қабылдайтын қоғамдық қабылдаулардың ашылуы;
- мемлекеттік органдарға бұқаралық ақпарат құралдарындағы ақпараттың
мониторингі нәтижелері жіберіледі
- азаматтардың құқықтарын қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға
өтініштер жіберу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Азаматтық қоғам алдында тұрған басты мақсат - билік органдары азаматтық қоғаммен бірлесіп құрған шаралар жүйесі ғана сыбайлас жемқорлыққа жүйелік құбылыс ретінде қарсы тұра алатындығын ескере отырып, сыбайлас жемқорлықтың пайда болуының шарттары мен алғышарттарын жою.
Жұмыстың тақырыбы бойынша басылымдары:Сыбайлас жемқорлық азаматтық қоғамның дамуына кедергі келтіріп, қоғамдық ұйымдардың тіркелуіне және жұмысына байланысты проблемалар туғызады. Соңғы уақытта сыбайлас жемқорлыққа қарсы қоғамдық пікірдің рөлі баяу болса да өсіп келе жатқанын атап өткен жөн. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың мониторинг жүйесін құру және жүзеге асыру өзекті болып табылады. Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы заңнамасының сақталуын қадағалайтын азаматтық қоғамның өкілдері жаңа әлеуметтік топтың құрылуы бүгінде қылмысқа қарсы күрестің басты бағыты болуы керек. Сонымен, сыбайлас жемқорлық өзінің әлеуметтік-экономикалық категориясы ретінде ең көп тараған түрінде, үшінші тұлғаларды.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі:
1.1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні
Сыбайлас жемқорлық ұғымның анықтамасы, теориялық, даму тарихы және оның түрлері Қазіргі таңда сыбайластық жемқорлық бүкіл әлем елдерінде алаңдатарлық. Бұл мәселеге жемқорлыққа қарсы күрес пен тәуелсіздік алған сәтен мемлекеттің ең бірінші кезектегі міндетіне айналған. Қоғамға қауіп төндіріп, кеселді келтіретін осындай келеңсіз әлеуметік құбылысқа зор қарсы шара қолданып қатаң қолға алынады. Бұл жеңіл ұшынан жалғасқан жемқорлық мәселесінің маңызы уақыт сайын арапаласа, кеміген емес. Жалпы біз, жемқорлық, яғни коррупцияның латынның аудармасы коррупция деген сөзінен шыққан. Сонымен қатар, Рим құқығында сындыру, сатып алу ретінде түсіндірілетін және де тиісінше заңға қарсы келетін әрекеті ұғымымен белгілеген. Жемқорлық мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мүддесі үшін пайдалану мақсатары үшін ақша, Бағалы қағаздар, өзге де мүлік, сипатындағы пайда түрінде паралуы. Туыстық, жерлестік және қоғамдық және көтермелеу, сондай-ақ мемлекетік және қоғамдық мүлік алу. Сыбайластық жемқорлыққа жасалану түрлеріне қарай екіге бөлінеді. Оларды бірінші жеке лауазым қызметкерлер және бірнеше лауазымдылықтар бар қызметкерлер бірігіп жасалған жемқорлық қылмысытық сыбайластық жемқорлық деп аталады. Сыбайластық жемқорлық күрделі болып көп құбылыс ретіндегі өз ғұмырының ұзақтығы жөнінен адамзаттық өркениетінен кейін қалған. Оның алғашқы таптық қоғамдар мемлекеттік құрылымдар қалыптасқан уақықттарына жетеді. Сыбайластық жемқорлықтың әлемуметтік, қоғамдық қатынастар туындысы. Сыбайластық жемқорлықтың пайда болуыына мен өмір сүруі қоғамдық және шаруашылық қызметтегі басқару функциясының жекелену сәтінен бастап мүмкін болады. Өйткені, нақты осы жағдайда лауазымды басшы қоғамда, мемлекет мүддесі үшін емес, жеке басы үшін ресурстарды пайдалану мен шешім қабылдау мүмкіндігі пайда болады. Сонымен қатар, сыбайластық жемқорлықққа өте ерте уақытта туған және бүгінгі күнге дейін бар күрделі әлеуметтік-саяси құбылыстар ретіндегі көрінеді. Сыбайластық жемқорлықтың көрінісі беру формаларының өзгеруі барысында оның ауқымыды тарылмайды. Қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлық басқа саяси, экономикалық, мәдени және әлеуметтік институт, басқару жүйеснің бір элементі. Сыбайлас жемқорлықтың бірқатар әлеуметтік қызметтерді атқаруы әкімшілік байланыстардың жеңілдетілуі, басқарудағы шешім қабылдаудың жеделдетуі мен жеңілдетілуі, әлеуметтік топтар мен топтардың арасындағы қатынастардың консолидациялануы және де қайта құрылымдалуы, бюрократтық кедергілерді азайту арқылы экономикалық дамуға көмектесу,
ресурсстар дефециті жағдайында экономиканы оптимизациялау және т.б. Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының жете айқындалған субъектілерінің болуы және де әлеуметік рөлд ердің бөлінуі; Сыбайластық жемқорлыққа әрекетерінің қалыптасқан рәміздік белгілері. Сыбайластық жемқорлыққа экономикалық заңдардың еркін жұмыс істеуін біршама шектейді және әлемдік қауымдастық алдында елдің беделін темендетеді, ел үшін пайдасы шет елдік инвестициялардың жолындағы ең бір басты бөгетердің бірі болып табылады. Таза және әлеуметтік бағытағы бизнес нарықтан ығыстырылып, шектетілді, өйткені, мұндай бизнесті сыбайластық жемқорлық тиімсіз кәсіпке айналдырады,
Сыбайластық жемқорлыққа ұлттық шекакакалардың шеңберінен шығып кеткенімен, сондықтан сыбайластық күрес жаһандық ауқымда жүргізуді қажет етеді. Басқада түсетін түсімдер жуылғанан соң әлемдік және ұлттық қаржы ағымдарына құйылады, мемлекетік және халықаралық биліктермен экономикалық институтарымен бұзады. Олардың заңнамамен демократиялық құқықтарының үстемдігіне қатер төндіреді. Қоғамның моральдық тетіктерін, билікетен сенімді, мемлекеттік басқару, теңдіклікпен әлеуметік әділеттілік қағидатарына зияндылығын тигізеді, бәсекеге бөгет жасап және экономикалық дамуы қиындатады. Әсіресе, ең қауіптісі, мемлекетік билік орындарындағы сыбайластық жемқорлыққа. Бұл жағдайда мен монополияның билікпен мемлекетік қызметкерлердің шешім қабылдаудағы қарсыздығының, шенеуніктердің бақылау болуда оларға құқықтық жауапкершілік жүктелмеуінің көрінісіне айналымда. Тәжірбенің крсетуінше, сыбайластық жемқорлық мемлекетік биліктерін мемлекетік қызметтің беделінің құлдырауына мүмкіндік береді. Мемлекетік ұйым ұйымдасқан қылмыстың қолдануы мемлекетік өкілетілікті жекеменшіке айналдырумен ретінде тікелей сыбайлас жемқорлықты байланыстырады. Мемлекетік биліктің жекеменшік келенгенімен ортақ биліктің жеке үлесі-жалпыға ортақ биліктің жоғалтқаны сөзінен. Оларды аздау десеңіз, қылмыстық құрылымдар биліктің өздері келенген бөлігіне сүйене тұра, мемлекеттік, азаматық қоғам және оның құндылықтарына шабуылға шығады. Сыбайластық жемқорлық мәселесін шешпейтін, мемлекетік басқарудың міндетерін сәттті орындалып мүмкін болмаса. Сыбайластық жемқорлық феноменін түсінуге қатысты неше түрлі әдістемелік бағытар болып табылады. Сыбайластық жемқорлықтың түрлі-әлемуметік, саясатық, криминологиялық, құқықтық аспектілерінде қарастырылған. Сыбайластық жемқорлық туралы онымен күресудің әмбебап амалын анықтауға негіз болатын бірауызды ұғымды қалыптастыру күрделі эволюциялық үреріс.Сыбайластық жемқорлықтың сипаттылығы бұл күрделі құбылыстың бір ізді, бір мағыналы анықтамасын жасауға бүгінгі күні мүмкіндік болмай отыр. Сыбайластық жемқорлықтың тарихының алғашқы анықтамалаы құқықтық саласынада жатқызады. Сыбайластық түсіндірме сөздігінде сыбайластық жемқорлықты пара беріп сатылымға салып, лауазымдылық басшылардың, саясатты қайраткерлердің сатымпаздығы ретінде сипатталады. Қазақстан Республикасының Сыбайластық жемқорлықпен күрес туралы заңы шығарылды. сыбайластвқ жемқорлықты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың және оларға теңестірілгендердің мүліктік игіліктерімен артықшылықтарды өз қызметті және сонымен байланыстыру мүмкіндіктер арқылы пайдалануды, әйтпесе олардың мүліктік пайдалану үшін тікелей өздерінің заңы басқаша пайдалануы, әйтпесе оларды мүліктік пайда табу үшін тікелей өздері немесе дәлелдер арқылы басқаша пайдалануы, әйтпесе оларды мүліктік пайда табу үшін тікелей өздері немесе дәлелдер арқылы басқаша пайдалана отырып, заңмен қарастырылмаған түрде шешім қабылдауы, сонымен қатар ол адамдарды жеке және заңды тұлғалардың оларға аталған игіліктер мен артықшылықтарды беру арқылы заңсыз сатып алуы ретінде сипаттама береді. Халықаралық құқық көздері сыбайластық жемқорлыққа әлдеқайда кеңірек анықтама береді және тиісінше солармен байланыстыра құқық бұзушылық субъектілерінің кеңейтілген шеңберін көрсетеді. Сыбайластық жемқорлықты жекеше мақсатпен пайдалану үшін мемлекеттік билікті асырланып пайда алу ретінде сипаталатын анықтама. Кейбір анықтамаларда, мәселен, сыбайластық жемқорлықпен күрес жөніндегі Бұнның хатшылығы дайындаған ережемен берілген ананықтамада жемқорлық қылмыстық істердің жекеленген төмендегідей үш тобының жиынтығы ретінде түсіндіріледі лауазымдылық адамдардың мемлекеттік меншігін ұрлауы, жым қыруы және иеленуі, жекеменшік басының пайдалану үшін қызметтерін пайдаланады, қоғамдық парызын жекеленген есепте арасындағы мүделер қақтығысы. Еуропалық Кеңестің сыбайластық жемқорлыққа жөніндегі тәртіп тобының анықтамасы бойынша, сыбайлас жемқорлық-мемлекетік немесе жеке секторда белгілі бір міндетер атқару тапсырыл ған адамдардың оларға мемлекетік лауазымды басшы, жеке қызметкер, тәуелсіз агент немесе бас қа түрдегі қатынастар бойынша жүктелген міндетемелерінің бұзылуы және өздері әлде өзгелер үшін кез келген басқа әрекеттері. Бұл бас Ассамблеясының 34 сессиясы құжатарында сыбайластық жемқорлыққа мынадай анықтама берілген. Лауазымды басшының өз қызмет қыкілетігі саласындағы қызметік ережені бұзатын да, бұзбай тын да түрде сыйақы берушілердің мүдесі үшін кез-келген формадағы әрекеті немесе әрекетсіздігі. Сыбайластық жемқорлық туралы Азаматық-құқықтық жауа пкершілік конвенцияның 2-бабындағы 1999 жыл. Анықтамаға сәйкес, сыбайластық жемқорлықты пара, жөнсіз артықшылық немесе соның мүмкіндігіне ие болған адамнан талап етілетін, оның негізгі міндетерін немесе мінез-құлқын бұзуға әкеп соқтыратын тікелей немесе жанама талап, пара немесе кез-келген басқа да тиесілі емес артықшылық пен соның мүмкіндігін ұсыну және оның қабылдануы. Бұнның сыбайластық жемқорлықпен халықаралық күрес жөніндегі анықтамалық құжатында сыбайлас жемқорлық және мақсата пайда табу үшін мемлекетік билікті асыра пайдалану ретінде сипатталады. Бұл ұғым парақорлықты лауазымды иесін борыш тұрғысындағы жолдан тайдыру үшін сыйлық беруді, непотизмді тамыр-таныстық жөнімен кіріс-кіргізуді немесе пайдалы лауазымдардағы туысқандарды немесе өз адамдарын орналастыруы және көпшіліке ортақ өз адамдарын орналастыруы және көпшілікке ортақ меншікті жеке мақсата қолдануды қамтиды. Сыбайластық жемқорлықтың анықтамасына қатысты көзқарас пікірлердің алуан түрлілігі бұл құбылыстың күрделілігін білдіреді және оны терең де жан-жақты зерттеуді талдап етеді, біріншіден, сыбайласты жемқорлықты түсінудің теоретикалық деңгейін тереңдету дәл, айқын анықтама беру, сыбайлас жемқорлықпен оның дамуына мүмкіндік жасайтын себепт ерді тексеру екіншіден, сыбайлас жемқорлықтың қоғамның экономикалық, әлеуметік және саяси өміріне ықпалын анықтау және бұл құбылыс пен күресу бағытындағы нақтылы шаралар жүйесін құру. Сыбайластық жемқорлық мәселелерін зерттеуші американдық ғалымдар бұл құбылысқа саяси қызметкерлердің, мемлекетік ақпарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және де басқа адамдардың жеке өздерінің, отбасының немесе топтың мүдесі үшін ресми міндетерін, мемлекетік функцияларды орындаудан жалтаратуы деген анықтама бер еді.[ 61.5-6б] Г.Блэк өзінің заң сөздігінде сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді, лауазымды адамның ресми міндетерімен және басқада адамдардың ұқықтарымен келіспейтін қандайда бір артықшылық беру ниетімен жас алатын іс-әрекет, лауазымды адамның ңзі немесе басқа адам үшін қандай да бірарартық шылық алу мақсатында жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы. Сонымен қатар, біршама американдық зерттеушілер М.Джонстон және Дж.С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді, өзінің отбасы немесе шағын топ мүдесі үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылықтар алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқауы [ 62.9б] Ал ізіміздің отандық әдебитедегі анықтамаларда. Сыбайластық жемқорлық деп қоғамдық және саясатық қызметкерлердің, лауазымды тұл ғалардың сатқындықты, оларды сатып алуды, саяси, экономикалық, әскери және тағы басқа салалардағы қызметкерлердің қолындағы билі гінің мүмкіндіктерін және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады. Сонымен, жо ғарыда келтірілген анықтамаларға талдау жасай келе, мынадай қорытындыларды жасау ға болады. Сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән бегілеріні ң болуы, Сыбайлас жемқорлық ең алдымен бұл қоғам дамуы на
Кері әсерін тигізетін әлеуметік құбылыс. халықаралық құжатарда жемқорлық ұғының нақты анықтамасының жоқтығы. Әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің жемқорлықа қарсы құралдар жиынтығын анықтауы. Сыбайластық Жемқорлық ұғым қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына негізделмегендігі. Осылардың барлығын қорытындысы, сыбайлас жемқорлық бұл екі жақтағы арасындағы өзара келісім мәмілесі деп тұжырымдауға болады. оның бірі өз лауазымын заңға қарсы пайдаланатын мемлекетік немесе жеке қызмете жұмыс жасайтын тұлға болса, екіншісі мемлекетік немесе жеке құрылымды өз жеке басының пайдасы, яғни, материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген Жауапкершіліктен таюдағы үшін пайдаланатын тұлға. Сыбайластық жемқорлықтың тарихына тереңірек үңілетін болсақ, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру әр қоғамның, әр дәуірде әртүрліі сипат алып, мемлекет ұғымнның пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді. мысалы, алғашқы және қоғамдарда мен көсемдерге, башылары мен олардың көрсеткен көмегі, үшін төлемақы мен сый-сияпаттар беру әдетегідей жағдай болып қалғаны бүгінгі күнге дейін мәлім. жоғары лауазымда отырған басшылар, қарамағындағы төменгі шенді қызметкерлердің белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастаған, яғни, олар белгілі бір көлемде жалақы алатын болған. ал төменгі шендегі қызметкерлер лауазымдық міндетерін орындау барсында көрсеткен қызметері үшін жасырын түрде қосымша төлем талапеткен. Меніңше осы бір құбылысты сыбайластық жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады. Ежелгі антикалық қоғамы көне грек қала-мемлекетер, республикалық Рим және т.б. тарихының ерте заманында кәсіби мемлекетік шенеуніктер болмаған, сол себепті сыбайластық жемқорлық құбылысы да жоқтықтан қарсы деп айтуға болатын еді. Сондықтан да бұл құбылыс ежелгі антикалық қоғамыды құлдыраған дәуірлерден бастап кеңес өрісала бастады. мемлекет неғұрлым орталықтандырылған болса, солғұрлым азаматтардың мемлекетік деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады. Оыған орай жоғары және төменгі лауазымды шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген азаматардан жасырын түрде пара алып, соның нәтижесінде заң бұзушылықа жол беріледі. Сыбайластық жемқорлықтың осындай төзімді нормасы, әсіресе, өндірістің азиялық тәсілінде байқалады. Ежелгі үнді заңдарындағы авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік мүлікті талан-таражға салудың қырық тәсілін көрсеткен. Әр елдің Әр тән сипаты, діні мен мәдениеті, қоғамдық ұстанымдары бар. Сондай да елдердің бірі, қазақ жерінде адамдар ғасырлар бойы туыс, қандас ұғымдарының шеңберінде өмір сүрді. Аталарымыз тоқсан ауыз сөздің тобы қтай түйінін бір сөзбен ғана, керек кезінде қабақпен білдірген. Үлкенді сыйлап, кішіге ізет көрсетуді білген. Әділдіктің алтын ғасыры болып есептелетін. XYII-XYIII ғасырлардағы тарихымызға көз жүгіртсек, Қасымханның қасқа жолы, Есімханның ескі жолындағы заң негізінде толықтырылып жазылған Жеті жарғы көшпелі қоғамның, қазақ халқынының мінезі мен тұр Мысына, салт-дәстүрі мен ұлтттық мүдесіне толық сәйкес келеді. Дауда беделді тұлғалардың жеке пікірлері тыңдалып, билер сотының шешшімі ақиқаты ң со ңғы инстанциясы болған. Парақорлық сол кездегі заң тұрғысынан ғана емес, моральдық этикалық нормалар т ұрғысынан да үзіл ді-кесілді айыптауға ұшырады. бұрын қазақ саясатында түрме, абақт ы, бас бостандығынан айыру деген жаза түрлері болмаған. Яғни, қанға-қан ұстанымынының орнына билердің ықпалымен Құн төлеу институты кеңінен қолданылған. осындай мүмкіндіктерді пайдаланып, болыстықа сайланған лауазым иелерінде, яғни болыстарда, қазіргі тілмен қазіргі тілмен айтқанда қазііне тиесілі билікті асыра пайдалану көрініс тауып отырған. Сыбайластық жемқорлық мемлекет пен қоғамды қоғамдық қоғамдылық ішінара ыдырататын әлеуметік құбылылыс. сыбайластық жемқорлықты бірнеше негізгі түрлерге бөліп, топтастыруға болады.
1.2. Сыбайлас жемқорлық ұғым, оның көрініс табу түрлері мен формалары
Кез келген күрделі әлеуметттік құбылыс сияқты сыбайлас жемммқорлықққа да нақты анықтама беру мүмкін емес. Оған берілген алғаш қы анықтама құқық саласына жатады. Сыбайлас жемқорлық деп нені санауға болатындығы әр елдің өз қылылмыстық Заңдарында өзінше анықталған. Заңда көрсетілген рұқсаттар мен тыйым дар қоғамның да, жеке адамның да іс-әрекекетіне бағдары береді, ол жеке дара немесе ұжымдық этиканың орнын басады [7, 15-б]. Бірақ мұнда едәуір кемшіліктер бар. Біріншіден, құқықтық нормалар мен тыйымдар сыбайластық жемқорлықтың нақты көріністерін толықтай қамти алмайды. Жемқорлық үшін айып басқа айыптармен араласып келеді, оларды бірінен-бірін ажыратып алу оңай емес, кейбір істерде сыбайластық жемкоркорлықтың нышанығана болады . Оның үстіне қазір пара алу-берудің бұрынғы дәстүрлі сипатыда қазіргі: бұрындары параны қандай бір адам мемлекетік қызметкерге оның көмегімен мұқтаж болып беретін болса, қазіргі көбіне мемлекетік кызметкердің пара алуға ынтасын білдіреді. "Ресми мекемелерде мәселеңіздің тез және ойдағыдай шешшілуіне параның көмегі болды ма?" деген сұраққа респондентердің 46,3%-ы "иә" деп жауап берді. Ал ішкі істер органдары қызметкерлерінің сыбайластық жемқорлықа қылмыс жасайтындығын растап, 54,8% респондент жауап берді [8, 12-6]. Екіншшіден, заңда берілген анықтама демократиялық кұқықтық саяси әкімшілік жүйенің негізінде жататын этикалық принциптерді қамтымайды. Қызметкердің қызметік борышын орындамауы бұл принциптерді мойын- дамау болып табылады. "Коррупция" термині латынша "бұзу, сатып алу" деген мағына береді. Заң энцикло педиясында бұл терминге "лауазымды адамны ң ңзіне сеніп тапсырылған құқықтар мен мүмкіндіктерді бас пайдасына жұмссайтындығын көрсететін саясат немесе мемлекетік басқару саласындағы қылмыстық әрекет" деп анықтама берілген [9, 56-бар]. 17.12.1979 жылғы Лауазымды адамдардың құқықықықтық тәртібін сақтау жөніндегі кодексте былай делінген: "сыбайластық жемқорлыққа ұғымын ұлтттық құқық анықтайды", ал "лауазымды адамның өзі өкілеті салада кез-келген формадағы сыйақы үшін сол сыйақыны берген адамның мүдесіне лауазымдық нұсқаулықты бұзыпта, бұзбайда қандай да бір әрекет жасауы немесе жасамауы" сол анықтамаға жатқызылған [10, 29- б].Бұнның Анықтамалық құжатында "сыбайластық жемқорлық пайдасы үшін мемлекетік билікті теріс пайдалану" делінген [11, 45-bar]. Дәл осындай анықтаманы Дүниежүзілік банктете береледі [12,123-6]. Қазіргі отандық криминология да сыбайлас жемқорлыққа "мемлекетік немесе өзгеде ей қызметкерлердің сатқындығымен сипаталатын әлеуметік кұбылыс" деп анықтама берген [13, 501-6]. Н.Ф.Кузнецова сыбайлас жемқорлықты "мемлекетік ақпараттттың және мемлекетік емес құрылымның қызметкерін сатып алумен сипатталатын қоғамға қауіпті құбылыс дейді [14, 98-б].Сыбайлас жемқорлық проблемаларын зертеуші американдықтар бұл құбылысқа "саяси қызметкерлердің, мемлекетік ақпарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және басқа да адамдардың жеке өзінің, отбасының немесе топтың мүдесі үшін ресми міндетерін, мемлекетік функцияларды орындаудан жалтаратуы" деп анықтама береді [15, 5-6-6]. Г.Блэктің заң сөздігі сыбайлас жемқорлыққа мынадай түсініктеме береді: лауазым адамның ресми міндетерімен және баска адамдардың құқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылық беру ниетімен жасалатын іс-әрекет; лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Американдық зерттеушілер М.Джонстон мен сыбайластық жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "өзі-өзінің отбасы немесе шағын топ үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылық алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен анықтау " [16, 9-bar]. Профессор А.Н.Ағыбаев "қоғамдағы өзорнын қанағат ұтатын адамдарды кездестіру қиын" деп дұрыс айтады [17,32-бар]. Ал, қанағат таптаған адамның ертеме, кешпе заң бұзушылы ққа барары сөзсіз. Ондай болмау үшін мемлекетік қызметкерге өз міндетін адал атқаратындай жағдай тудыру керек [18, 67-б]. Менің ойымша бір нәрсе анық-криминологиялық зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминологиялық жағдайдың (сыбайлас жемқорлықпен күрес тің - авт.) 30 заңдылықтары мен үрдістерін терең зерделемей қылмыстық кұқықтық, іс жүргізу проблемаларын өз денгейінде шешу мүмкін емес. (Е.О.Алаух анов) [19, 21-бар].Профессор Т.С.Мауленов "экономикадағы нарықтық қатынастардың жетілмегендігі, заң шығарудағы проблемалар, азаматар санасының төмендігі "Сыбайластық жемқорлықтың басты себептері деп есептейді [20, 34-бар]. Сыбайластық жемқорлық қылмыс-таптық құбылыс, ол заманға қарай өзгеріп отырады. Профессор Е.И.Қайыржановтың пікірінше, сыбайлас жемқорлық жекеменшік пайда болып, қоғам антагенистік таптарға бөлінгеннен туындады, оған дейін мұндай ұғым болған емес [21, 12-bar]. Филиппиннің бұрынғы президенті Ф.Маркос ел байлығын талан-таражға салғандығын заңдастыру мақсатында Конституцияға өзгеріс енгізді. Сондықтан да сыбайлас жемқорлықты кей-кездері заңға қайшы қылық деп айтуға да болмайды [22, 8-б].Кейбір криминалистер мұндай пікірді жақтайды. "Сыбайлас жемқорлық әлеуметік құбылыс", ол лауазымды адамның өз қызмет бабын өзінің бас пайдасы үшін пайдалануынан көрініс табады" [23, 7-б]. Г.А.Сатаров, М.И.Левин және М.Л.Цирик сыбайлас жемқорлыққа "қызмет бабын пайда қорлық мақсатта теріс пайдалану" деген сипаттама береді [24, 93-б].
"Сыбайластық жемқорлық мемлекетік қызметті жеке пайда үшін заңсыз пайдалану, "Заңсыз" термині мемлекетік қызмететегі адамның іс-әрекетін реттейтін заңның (ереженің) бар екендігін білдіреді" [25, 16-бар]. А.И. Кирпичников сыбайластық жемқорлыққа мынадай сипаттама береді: "Сыбайластық жемқорлық - биліктің кризес. Сыбайластық жемқорлықта мемлекетік ақпараты білдіреді, қоғамның керегесін күйретеді. Қоғамның ахуалын сыбайлас жем қорлықтың деңгейіне қарап білуге болады.Сыбайластық жемқорлық әлеуметік құбылыстық, ол мемлекетік қызметкердің немесе мемлекетің функция атқаратын өзге адамдардың өз қызмет жағдайына лауазымдық беделді және мәртебенің баюы немесе топтың мүдесі үшін пайдалануы нәтіжесінде биліктің әлсіреуіне алып келеді. Саяси сыбайластық жемқорлықта ақпарат шенеунігі моральмен заң нормаларын пара алу үшін емес, саяси ұпай алу үшін, туыстық байланыстар және т.б. Г.Н.Горшенковтың пікірінше, саяси сыбайлас жемқорлық қылмыстық тәртіпте жазаланбайтын іс-әрек (саяси қолдау көрсету) және қылмыстықжазаланатын іс-әрекетерде (парақорлык, сатып алу) көрініс табады [31, 64-б]. П.А.Кабанов саяси сыбайластық жемқорлыққа мынадай анықтама береді: "мемлекетік қызметкердің, не сол орынға үміткердің, не солардың тапсырмасының орындаушы басқа адамның белгілі бір мемлекете белгілі бір уақыт аралығында тиісті мемлекетік қызметі сақтап қалу немесе сол орынға тұру үшін басқа адамдардын, қоғамның мүдесіне қайшы келетін әрекетерінің жиынтығы " [32, 27-bar]. Сайлаушылар дауысын сатып алуда да сыбайлас жемқорлықтың белгісі бар. Конституция бойынша сайлаушыда "билікті өкілетік" деп аталатын ресурс бар. Дауыс беру арқылы сайлаушы бұл өкілетігін өзі қалаған адамға береді. Ал егер сайлаушы мен сайланушы арасында қандай да бір мәміле болса, яғни дауысты біреуі сатып, екіншісі сатып алатын болса, ол заңды бұзғандық болып табылады. Тіптен, сайлау науқаны кезінде де сыбайластық жемқорлық орын алуы мүмкін. Дауысқа түскен кандидатқа қаржылай көмек керек, оны ол коммерциялық құрылымдардың, кейде криминалдық топтардан алады. Қарыз кейін өтеледі деген оларда да есеп бар .34 Саяси сыбайластық жемқорлықтың кең таралған қылмыстық жазаланатын формасы - пара беру (311-бап) және пара алу (312-бап). Одан кейінгі кең таралған формасы - саясат субъектілерін сатып алу (141-ббаптың 2-бөлігінің "а" тармағы). Бұл құбылыстың мынадай түрлерін бөліп алуға болады: Сайланатын қызметке кандидатың немесе оның тобындағы адамдардың сайлаушыларды (олардың дауы сын) сатып алуы; Сайланатын қызметке кандидатты сатып алу - не оның басқа бір кандидаттың пайдас ына өз кандидатурасын қайтарып алуы, не сайлау алды науқанды жүргізуі. Халықаралық тәжірибеде мұндай жиі кездеседі. Ұлыбритания Парламенті сайлау кезінде депутатыққа кандидат М.Сарвар өзінің бәсекесіне 5000 фунт
стерлинг беріп, оны аса талпынбауға кандірген [33, 4-б]. Сайланбалы мемлекетік қызметке кандидаттың сенім білдірген адамың оның бәсекелестеріні ң сатып алуы. Сайлау комиссиясының мүшелерін сатып алу. Осы аталған саяси сыбайластық жемқорлықты талай отырып, біз оның негізгі белгілерін бөліп алдық: Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды қткізумен байланысты не белгілі бір мемлекетік қызметке тағайындаумен немесе бекітумен байланысты; Бұл қылмыстың арнайы субъектісіне саяси тұлға болып қалыптасқан адамдар, сондай-ақ сайланбалы қызметке үміткерлер жатады; Саяси жемқорлық субъектілерінің іс-әрексті, бәрінен бұрын, үшін де, басқа адамдар үшін де белгілі бір қызметті не мәртебені алуға немесе сақтауға бағыталған. Мемлекетік аппаратты білдіреді, қоғамның керегесін күйре Қоғамның ахуына сыбайластық жемқорлықтың деңгейіне білуге болады. Б.В. Волженкин сыбайластық жемқорлық ұғымына түсінік береді: "Сыбайластық жемқорлық - әлеуметтік, ол мемлекетік қызметкердің немесе мемлектік функция атқаратын қазерге адамдардың өз қызметтін жағдайы лауазымдық беделді және мәртебені ізінің баюы немесе топтың мүдесі үшін пайдалануы нәтижесінде биліктің әлреуіне алып келеді" [27, 30-б]. Осы анықтамаларды талдай кележатқан, жалпы сыбайластық жемқорлыққа мынадай белгілер тән деген қорытындыға келеміз: бұл, бәрінен бұрын, заңдық дәл анықтамасы әлеуметік құбылыс; ол үйреншікті жағдайға айналғанда азаматтық коғам, мемлекет ыдырай бастайды; бұл құқық бұзушылықтың өзіне тән субъектілері бар (мемлекетік қызметкерлер, мемлекетік функциялар атқаруға өкілеті адамдар және декесектордағы басқарушылық функцияларды ат қаруға қкілеті адамдар); бұл субъектілердің жүктелген қызмет мүдесіне және құқық пен моральдің белгіленген нормаларына қарамай өз қызмет бабын, құқықтық мәртебесін және лауазымдық бе делін теріс пайдалануы; жоғарыда аталған субъектілердің өзінің баюын немесе бас қаадамдардың мүдесін кіздеп атқарған қызметі. Сонымен, сыбайлас жем қорлыққа коғам мемлекеттік іштей ыдырататын әлеуметік құбылыс. Билік (атқарушы, кілдік және сот) органдарындағы сыбайластық жемқорлық бүгінгі проблемаларының бірі, біздің жұмысыздық соған арнал ған онымен күрес мәселесі жеке тарауда сөз болады. Мемлекетік емес ұйымдардағы жеке сектордағы сыбайластық жемқорлық қазіргі кезде кең таралған. Коммерциялық немесе қоғамдық ұйымдардың басшылары да өздеріне тиесілі емес ресурстарға иелік жасап, ұйым мүдесіне нұқсан келтіретін әрекетерге барады. Мысалы: коммерциялы қ банк тердің пара алып, жоба үшін берген несислерін қалтаға салып, қашып кетуі; меншіктің әртүрлі формасындағы кәсіпорындардан пара беріп, материалдық құндылықтарды төменгі бағамен алуы. Соған байланысты 1997 жылғы Қылмыстық кодекске билікті немесе кілетікті асыра пайдаланғандықтан (308-бап) және коммерциялық сатып алғандық (231-бап) үшін қылмыстық жауапкершілік енгізілді [28, 89-б]. Кейбір ғалымдар саяси сыбайлас жемқорлықты өзінше
бөліп алады. Бұл іс-әрекеттер мемлекетің, қоғамның және басақа адамдардың мүделеріне қайшы келеді, олар лауазымдық өкілетік, материалдық ресурстар пайдаланылып жүзеге асырылады; Мұнда ұзінің баюын, қандай да бір топтың, саяси партияның мүддесін көздеген мақсат болады. Сонымен, саяси сыбайластық жемқорлыққа саясаткерлердің, үміткерлердің немесе олармен байланысты адамдардың сайлауға даярлық және оны өткізу кезіндегі, белгілі бір лауазымға тағайындау және бекіту кезіндегі іс-әрекеті деп анықтама беруге болады. Әрекет ететін деңгейі бойынша сыбайлас жемқорлықты төменгі, жоғар ғы және вертикалды деп бөліп алдық. Төменгі сыбайластық жемқорлық билік органдарының орта және төменгі деңгейінде кеңтаралған және ол шенеуніктер мен азаматардың араларындағы қатынаспен байланысты (тіркеу, айыппұл, лицензия беру және т.б.). Жоғарғы сыбайластық жемқорлық жоғарғы лауазымды адамдардың өте маңызды шешім қабылдауымен байланысты (заңдар қабылдау, мемлекетік тапсырыстар және т.б.). Мұндай мәмілелер мемлекетік биліктің бір органында болады. Мысалы, төменгі тұрған шенеулік өзінің бастығына оның "көмегі" үшін пара береді. Сыбайлас жемқорлықтың бұл формасы министрліктер мен ведомстволардың, әсіресе Қаржы министрлігінің құрылымында жиі кездеседі. Бұл ретте сыбайластық жемқорлық жекелеген акті түрінен қалыптасып қалған формаға айналып отыр. Сыбайлас жемқорлықтың кейбір түрлері қылмыс деп танылып, қылмыстық тәртіпке қудаланған, ал кейбіреулері ондайға жатпайды, олар құқықтын басқа салаларымен реттелінеді. Сыбайластық жемқорлыққа қатысы бар барлық әрекетер, еңалдымен, "Сыбайластық жемқорлықпен күрес туралы" Заңда, ӘҚБтК-те және мемлекетік қызметті реттейтін заңдарда қараст ырылуы тиіс. Қылмыс белгісі жоқ сыбайластық жемқорлық әрекетер үшін мемлекетік қызметкерлерге қойылатын шектеулер "Мемлекетік қызмет туралы" Заңда (23.07.99 ж ...) берілген: педагогикалық, ғылыми және басқа шығармашылық қызметтен басқа ақытөленетін қызмет пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz