Аударманың грамматикалық мәселелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

«Қазақстандық халықаралық лингвистикалық колледж» ЖШС

Серікбай Әдемі Сержанқызы

Аударманың грамматикалық мәселелері

Курстық жұмыс

Жетекшісі: Жабаева А. А

Тапсыру күні «__»2022 ж.

Қорғау күні «__»2022 ж.

Баға

Нұр-Сұлтан, 2022

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . .

І БӨЛІМ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ . . .

Аударма түсінігі . . . 4
Аударманың жалпы мәселелері . . . 5
Тілдердің грамматикалық құрылымы . . .
Аударманың грамматикалық және лексикалық-грамматикалық мәселелері . . .
Аударманың лексикалық мәселелері . . .

II БӨЛІМ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚИЫНШЫЛЫҚТАРЫ. СИНТАКСИС . . .

2. 1 Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы . . .

2. 2 Етістік . . .

2. 3 Транскрипция/транслитерация . . .

ІІІ БӨЛІМ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚИЫНДЫҚТАРЫ. МОРФОЛОГИЯ . . .

3. 1 Ағылшын есімшесінің аударылу жолдары . . .

3. 2 Герундий мен герундиялық айналымдардың аударылу жолдары . . .

ҚОРЫТЫНДЫ . . .

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ

Бүгінде біз дамып және үнемі өзгеріп тұратын әлемде өмір сүріп жатырмыз. Бұрын-соңды болмағандай, әртүрлі мәдениеттер мен халықтардың өзара әрекеттесуі үшін қолайлы жағдайлар жасалды. Бірақ басқа мәдениеттердің өкілдерін түсіну жолында көптеген тілдік және мәдени кедергілердің бары анық. Ал аударма осы мәселелерді шешуге көмектеседі, себебі аударманың адамзат үшін рөлі зор. Аударма адамдар арасындағы тез және ұзақ мерзімді байланыстарды жеткізуге, әртүрлі сипаттағы ақпараттармен алмасуға ықпал ететін және ең бастысы - адамдар бір-бірімен жақындасуға, бір-бірін түсінуге көмектесетін элемент болып табылады. Қазіргі таңда аударма қызметі адам өмірінің барлық салаларын қамтиды. Аударма әлемнің әртүрлі халықтарының өнерін, әдебиетін, ғылымын, материалдық және тұрмыстық мәдениетін өзара байытуға ықпалын тигізеді. Аударманың арқасында біз Шекспир, Данте, Гете сынды әдебиет саласына үлкен үлестерін қосқан керемет жазушылардың еңбектерімен таныса аламыз. Алайда, аударма - әлі күнге дейін өте күрделі құбылыс болып қала береді, оның көптеген аспектілері егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді. Адамзат тарихында әлеуметтік топтардағы тілдік айырмашылықтардың қалаптасуымен қатар, «әр түрлі тілдер» ұжымдарымен қатынасуға көмектесетін «билингвтер» де пайда болды. Жазба тілінің шығуымен, осындай ауызекі «тілші» аудармашыларға жазбаша түріндегі де ресми, діни және іскери түрдегі әр түрлі мәтіндерді аударатын аудармашылар қосыла бастады. Жинақталған білімді жүйелей отырып, әр адам қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде кездесетін барлық сөздерді топтарға бөлуге ұмтылды. Солай сөйлем мүшелері бірте-бірте пайда бола бастады, әріптер де дауысты және дауыссыз дыбыстарға бөліне бастады, ал көсемшелер сөйлеудің маңызды байланыстырушы элементтері болып табылады. Айта кету керек, мұндай жүйе грек және латын тілдерінің негізінде қаланған болуы мүмкін, өйткені дәл осы тілдер осындай жүйелеуді барлық варвар тілдеріне таратқан.

Аударма түсінігі

Аударма - бұл адам қызметінің күрделі және көп қырлы түрі. Аудармада әртүрлі мәдениеттер, тұлғалар, ойлау тәсілдер, әдебиеттер, дәуірлер, сан қырлы даму деңгейлер, дәстүрлер мен көзқарастар бар. Аударма теориясының объектісі - аударма, ал міндеті - аударма практикасында өмір сүріп отырған әртүрлі құбылыстарды реттеп, сұрыптап жинақтай отырып, оларды практикаға жетекшілік ете алатын теория деңгейіне көтеру. Ал, аудармашылар болса, осы теория негізінде, практика барысында кездесетін әртүрлі нақтылы мәселелерді жан-жақты дұрыс шешуі қажет. Аударма теориясы үздіксіз кемелденіп отырады. Бүгінге дейінгі аударма теориясының жетіп отырған деңгейінің дәуірлік шектемелігі бар деуіміз де сондықтан. Аудармашы екі тілдің лексикалық, грамматикалық, стилистикалық ерекшеліктерін қатар қарастырады. Сол себепті де, аударма теориясының міндеттерін мынадай түйіндерге жинақтап көрсетуге болады: 1) Тіл ғылымын негізге ала отырып, түпнұсқаны лексика, грамматика, стилистика, логика жақтарынан салыстыра зерттеп, екі тілдегі ұқсастықтары мен ерекшеліктерін тауып шығып, оларды терең зерттеп, аудару тәсілін жан-жақты қарастыру; 2) Осындай салыстыру принципі негізінде аударма практикасында кезіккен алуан түрлі мәселелерге жан-жақтылы талдау жүргізіп, дұрыс қорытынды шығарып, оларды бейнелеу тәсілін қарастыруды негіз езу; 3) Теорияның практикаға жетекшілік ету рөлін нұрландырып, аударма нұсқасында әділ баға беріп, аударма сапасын үздіксіз жоғарылату;

Аударманың жалпы мәселелері

Аудармашы екі тілді де терең білуі керек: аударма жүргізілетін және ол аударылатын тіл. Аударма тәжірибесінде, өкінішке орай, әлі де бұрыс аудармалар бар, және бұл өте жағымсыз құбылыс. Тілді терең білу - оның барлық аспектілерін білуді білдіреді: фонетика, грамматика, лексикология және стилистика, білімсіз грамматикалық, лексикалық және стилистикалық тәртіптің қиындықтарын іс жүзінде шешу мүмкін емес. Мұның бәрі аударма теориясының рөлі, мағынасы мен аудармашының теориялық дайындығының дәрежесін көрсетеді. Аудармашының теориялық дайындығы мен өнері осындай қиындықтардың дұрыс шешімін таба білуінде, сондай-ақ жинақталған практикалық тәжірибені қолдана білуінде көрінеді. Тек жан-жақты және арнайы білімі бар аудармашы мақсатқа қол жеткізе алады-толыққанды әдеби аударма беру, басқаша айтқанда, аударманың мазмұнын, автордың барлық ойларын толығымен жеткізіп қана қоймай, оларды аударма жасалатын тілдің нормаларын бұзбай, түпнұсқаға сәйкес түрде жеткізе алады. Бұл тәсіл кез-келген аудармада қажет: ғылыми проза, ресми құжат, газет мақаласы немесе көркем шығармаларда.

Ғылыми және техникалық мәтіндерді аударғанда, олардың терминдері кең қолданылуымен сипатталатынын есте ұстаған жөн. Ғылыми-техникалық мәтін сөйлемнің қатаң, логикалық құрылымымен сипатталады және эмоционалды бояуы жоқ. Осы жағдайда аудармашы негізінен эквивалентті грамматикалық құрылымдарды іздейді, мысалы, ағылшын инфинитивті және герундтық баламаларды беру үшін эквивалентті құрылымдарды қолданады:

«The terrestrial globe is a member of the solar system, the third in distance from the sun. The earth revolves about the sun, the mean distance of the earth from the sun being a most important astronomic constant. The earth rotates about an axis terminating at the North and South geographical poles and perpendicular to the equator». - «Жер шары Күн жүйесіне кіреді және ол қашықтығы бойынша үшінші ғаламшар. Жер күнді айналады, ал жердің күннен орташа қашықтығы - ең маңызды астрономиялық тұрақты болып табылады. Жер солтүстік және оңтүстік географиялық полюстерде аяқталатын және экваторға перпендикуляр ось айналасында айналады». - Қазақша аудармасында біз корреспонденциялардың заңды қолданылуын байқаймыз: is a member of - етістік байланысы бар құрылыс - қарапайым предикатпен аударылады; the third in distance - эллиптикалық құрылыс - толық сөйлеммен аударылады, оған предикативті сөйлемнен басқа, ағылшын мәтінінде анық айтылған предикативті мүше енгізіледі. « . . . және ол қашықтықтағы бойынша үшінші ғаламшар»; « . . . жердің күннен орташа қашықтығы» - бұл талдау ғылыми прозаны аударуда лексикалық және грамматикалық сәйкестіктердің қалай кеңінен қолданылатынын көрсетеді.

Ресми құжаттарды аудару кезінде аудармашы осыған ұқсас міндетке тап болады. Арнайы терминология және эмоционалды бояудың болмауы ресми құжаттарға да тән - заңды, дипломатиялық және т. б. ресми құжаттардың, синтаксисі әр түрлі ескертпелер мен нақтылаулардың болуына байланысты өте күрделі. Ғылыми прозадағыдай, мұнда ағылшын тілі инфинитивті және герундиалды құрылымдарды кеңінен қолданады. Ресми құжатты дәл аудару үшін аудармашы арнайы терминологияны біліп, грамматикалық және лексикалық-фразеологиялық сәйкестікті таба білуі керек.

The Security Council shall, where appropriate, utilise such regional arrangements or agencies for enforcement action under its authority. - Қауіпсіздік кеңесі, қажет болған жағдайда, мұндай аймақтық келісімдерді немесе мекемелерді өз өкілеттіктері шегінде мәжбүрлеу шаралары үшін пайдаланады. - Бұл үзіндінің аудармасы сөзбе-сөз болып табылады және сонымен бірге қазақ тілінің нормаларын бұзбайды. Бұл аударма дәл, өйткені оның мазмұны мен формасы екі тілдің лингвистикалық сәйкестігін қолдану арқылы дұрыс берілген.

Газет-публицистикалық мәтіндер өте алуан түрлі. Ең қысқа, іскери және экспрессивті емес стиль - бұл ақпараттық сипаттағы хабарламалар мен мақалалар. Мұндай хабарламалар мен мақалаларды аударудағы дәлдікке көбінесе сөйлемдерді синтаксистік қайта құру, құрылымдық ауыстыру және лексикалық корреспонденцияларды қолдану арқылы қол жеткізіледі. Мысал келтірейік:

Taking part in the discussion with the President will be the new Secretary of State, the Defence Secretary and the special assistant to the President for National Security Affairs. - Президентпен талқылауға жаңа Мемлекеттік хатшы, Қорғаныс министрі және Президенттің ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі арнайы көмекшісі қатысады.

The New Zealand earthquake was followed by tremors lasting an hour. No loss of life was reported. - Жаңа Зеландиядағы жер сілкінісі бір сағатқа созылған дүмпулерге ұласты. Адам шығыны туралы мәлімет жоқ. - Бірінші сөйлемдегі пассивті құрылыс белсенді болып табылады. New Zealand анықтамасы орын жағдайына байланысты берілген. Екінші сөйлемдегі пассивті құрылым фразеологиялық тіркесім - клише (loss of life) арқылы аударылады. Барлық осы ауыстырулар қазақ тілінің нормаларын және газет стилінің нормаларын сақтау қажеттілігінен туындайды. Мысалы:

Мақалалар, эсселер мен журналистика бір ортақ ерекшелікпен сипатталады - әртүрлі стилистикалық құралдар мен эмоционалды мағынадағы сөздермен құрылған эмоционалды бояудың болуы. Аудармада эмоционалды бояу сақталуы керек. Ағылшын тілінде эмоционалды бояу көбінесе анықтамалармен жасалады, ал анықтамаларды қазақ тіліне аударғанда аудармашы үйлесімділік мәселесіне тап болады. Мысалы:

There is every indication that Congress will give a resounding rebuff to the Chancellor. - Конгрестің канцлерге түбегейлі қарсы тұруының барлық белгілер бар.

Тілдің ерекшеліктерін білмеу және аудармашының тәжірибесіздігі - аудармадағы көптеген семантикалық қателіктерге әкеліп соғады. Мысалы, prickly pear өсімдігінің атауы «опунция» (кактус түрі) - «тікенді алмұрт» деп аударылған. We are in the same boat - «Біз бірдей жағдайда тұрмыз» өрнегі «біз бір қайықта тұрмыз» деп аударылды. Соңғы жағдайда аудармашы фразеологиялық бірлікпен айналысатынын түсінбеді.

Толықтыруларға, тіпті одан да көп түсіндірме аудармаға көркем әдебиеттің аудармаларына жүгіну керек. Бұл екі тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық нормаларындағы айырмашылықтарынан туындайды. Мысалы, LIII тарауда «Vanity Fair: A Novel without a Hero» Теккерей Родон Кроулидің түрмеден күтпеген жерден оралуын сипаттайды. Қонақ бөлмеге кіріп, ол әйелі Беккиді Лорд Стейнмен кешкі ас ішіп жатқанын көреді. - A little table with a dinner was laid out-and wine and plate. - "and wine and plate" эллиптикалық құрылымымен дұрыс аударылады: «Кешкі ас уақытында кішкентай дастарханда - күміс пен құмандар жарқырап көрініп тұрды».

1. 3 Аударманың грамматикалық және лексикалық-грамматикалық мәселелері

Грамматика - тіл білімінің сөз таптарын, сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын зерттейтін саласы. Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдердің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық құрылысын зерттейді, өзінің тексеретін объектісінің негізі етіп сөзді және сөйлемді алады. Тексеру нысанасының осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі салаға бөлінеді. Грамматикалық негізгі бірліктер - морфема, сөз тіркесі және сөйлем. Грамматикалық мағыналарды, сөздердің арасындағы әр түрлі қатынастарды білдірудің жолы грамматикалық тәсіл деп аталады. Грамматикалық тәсілдердің бірнеше түрі бар. Олар: афиксациялық тәсіл, сөздердің орын тәртібі, ішкі флекция, екпін тәсілдері де жатады.

Синтаксистік мәселелер

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөз тәртібіндегі айырмашылықтар көбінесе аударма кезінде сөйлемді қайта құруды қажет етеді. Көптеген жағдайларда орыс және ағылшын тілдерінің грамматикалық құрылымының сәйкес келмеуі сөйлемнің құрылысында дәл көрінеді.

A press conference was recently held in Essen. - Жақында Эссенде баспасөз конференциясы өтті. - қазақ тіліне аударылған кезде ағылшын сөйлемі толығымен қайта құрудан өтті: уақыт пен орын жағдайлары сөйлемнің басында, ал предикат сөйлемнің соңында тұр.

United States and Chinese negotiators held the fifth session of their talks on the problem of civilian repatriation at U. N. headquarters in Geneva today. - Бүгін Женевада Біріккен Ұлттар Ұйымының штаб-пәтерінде Азаматтық тұлғаларды репатриациялау мәселесі бойынша АҚШ пен Қытай өкілдерінің бесінші отырысы өтті . - Бұл сөйлемнің аудармасы түбегейлі қайта құруды талап етті.

Ағылшын тіліндегі сөйлемнің қатаң сөз тәртібіне байланысты стилистикалық инверсия ағылшын тілінде өте мәнерлі құрал болып табылады. Қазақ тіліне аударылған инверсияны беру кезінде экспрессивтілікті сақтау үшін көбінесе басқа эмфатикалық құралдарды қолдану керек. Әр жағдайда инверсия қандай функцияны атқаратынын білу керек. Мысалы:

At a low estimate, three-fourths of our Royal Academicians are Forsytes, seven-eighths of our novelists, a large proportion of the press. Of science I can't speak . . . -

Ең қарапайым есептеулер бойынша біздің Корольдік Академия мүшелерінің төрттен үш бөлігі - Форсайттар, жазушыларымыз мен журналистеріміз жетіден сегіз бөлігін құрайды. Ол әлі ғалымдардың үлесін айтпағандағысы . . . - Бұл жағдайда инверсияның әсерлі күші жоқ, тек сөйлемдер арасындағы тығыз байланыс үшін қызмет ететіні анық. Осындай функцияны келесі мысалда инверсия орындайды:

Күрделі сөйлемдерді аудару кезінде сөйлемді қайта құру кейде қажет болады.

Мысалы: What is more important is the principle of the decision. - Ең бастысы - шешімнің принципі. - What was needed was imagination. - Қиял қажет етілді.

Thousands of Algerians tonight fled from the "dead city" of Orleansville after a twelve-second earthquake had ripped through Central Algeria, killing an estimated one thousand one hundred people. - Орталық Алжирде он екі секундтық жер сілкінісі болып, мың бір жүзге жуық адам қаза тапқаннан кейін мыңдаған алжирліктер бүгін түнде Орлеанвиллдегі «өлі қаладан» қашып кетті немесе Бүгін түнде мыңдаған алжирліктер орлеанвильдің "өлі қаласынан" жер сілкінісінен қашып кетті. Он екі секундқа созылған жер сілкінісі Алжирдің орталық аймақтарына әсер етті. Мың бір жүз адам қайтыс болды деп саналады. (Аудару кезінде бұл сөйлем екі немесе тіпті үш бөлек тәуелсіз сөйлемге бөлінеді) .

Қазіргі ағылшын тіліне тән атрибутивті топтардың аудармасын қолдану әсіресе ғылыми және газет-публицистикалық прозаның стиліне тән. Атрибутивті топ - бұл бірнеше элементтерден тұратын анықтама, мысалы, жалпы жағдайда зат есімдерден және сын есімдерден, кейде тұтас фразеологиялық бірліктен немесе тіпті тұтас сөйлемнен тұрады.

Келесі сөйлемде осындай атрибуттық топ бар: The President of the Board of Trade, Sir David Eccles, arrived back in London yesterday from the Paris row over the six-nation common market. - Сауда министрі Дэвид Экклс мырза кеше алты елдің ортақ нарығын құру туралы даудан кейін Парижден Лондонға оралды.

Тағы бір мысал: The Lancashire Cotton bosses' total profits in 1956 were the highest ever recorded. - 1956 жылы Ланкашир тоқыма өндірушілерінің жалпы кірісі рекордтық көрсеткішке жетті.

«I . . . never cared for your set-the-Thames-afire gentlemen, who are so much more clever than their neighbours. - Маған . . . әлемді таңдандырғысы келетін және өздерін көршілерінен гөрі ақылды деп санайтын бұл мырзалар ешқашан ұнамады».

Лексика-грамматикалық мәселелер

Ағылшын және қазақ тілдерінде жекеше және көпше зат есімдерді қолдану жиі сәйкес келмейтінін есте ұстауы керек. Мысалы:

A finely written novel about the lives and struggles of the people of Trinidad. - Тринидад халқының өмірі мен күресі туралы тамаша жазылған роман. -

Қазақ тілінде "күрес" сөзінің көпше түрі бар болғанымен, осы жағдайда сөйлемде жекеше түрін алып, ал «өмір» сөзі кең мағынада көпше түрінде қолданылмайтынын есткердік.

Ұқсас міндеттер аудармашының алдында және келесі мысалдарда туындайды:

«Never have we taken so many peaceful initiatives as in the past three years, » Mr. Gromyko said. - «Біз ешқашан соңғы үш жылдағыдай бейбіт бастамалар жасаған емеспіз», - деді Громыко.

A government with a dollar in one hand and a gun in the other. - Бір қолында доллар, ал екінші қолында қаруы бар үкімет. - Жалпы мағынада қолданылатын жекеше зат есім (a dollar) бірінші жағдайда жекеше зат есім (доллар), ал екінші жағдайда (a gun) зат есімге жалғау қосылды.

World public opinion has every reason to believe . . . - Бүкіл әлем жұртшылығына сенуге барлық негіз бар . . . - Қазақ тілінде every есімдігінің бұл мағынасы, әдетте, көпше есімдікке сәйкес келеді (барлығы/бүкіл), бұл reason сөзінің жекеше зат есіміне аударылуына байланысты: "барлық негіз бар" деп аударылады.

Ағылшын тіліндегі сын есімдерді аударудың қиындығы кейбір жағдайларда синтаксистік тұрғыдан атрибутивтік, бірақ мағынасы жағынан - септік қатынасты білдіретіндігінде.

At the age of eighteen Charles earned an honest living. - Он сегіз жасында Чарльз адал еңбекпен күн көрді.

Көптеген жағдайларда ағылшын сын есімінің қолданылуы орыс тіліне сәйкес келмейді. Бұл әсіресе географиялық атауларды жеткізетін сын есімдерді қолдануда байқалады. Мысалы:

Australian prosperity was followed by a slump. - Австралияның өркендеуі кейін құлдырауға ұласты.

Past Perfect әрқашан өткендегі басқа әрекетке қатысты басымдық категориясын білдіреді. Сондықтан ол көбінесе өткен шақта беріледі, бірақ, әдетте, уақыттың кейбір үстеулері де қажет:

By the age of twelve Van had decided he must win a gold medal in Moscow because his idol, Rachmaninov, had been awarded one when he graduated from the Moscow Conservatoire. - Он екі жасында Ван Мәскеуде алтын медаль алуы керек деп шешті, өйткені оның кумирі Рахманинов, Мәскеу консерваториясын бітірген кезде медаль алған болатын.

Аудармадағы көптеген қиындықтар ағылшын тіліндегі пассивті конструкциялардың ерекшеліктерінен туындайды, мұнда пассив өте кең қолданылады, негізінен жанама және шылау нысандары бар етістіктердің пассивті формасы болуы мүмкін. Не was waited for in vain. - оны бекер күтті.

The doctor was sent for immediately. - Дәрігер дереу шақырылды. This conclusion was arrived at by many. - Көптеген адамдар осындай қорытындыға келді.

Perfect қазіргі сәтпен байланысты нәтижені немесе алынған нәтижені білдіру үшін, сондай-ақ өткен уақытта басталған және қазіргі уақытта жалғасатын әрекетті білдіру үшін қолданылатындықтан, оның мағынасына байланысты ол аудармада осы шақ немесе қазақ етістігінің өткен шағымен беріледі. Мысалы:

In the closing weeks of 1958 a new force has leapt on to the world stage with the call: "Hands off Africa, " "Africa must be free, " the delegates to the Accra Conference have told the imperialists to get out of this continent. - 1958 жылдың соңғы апталарында «Африкадан қол үз», «Африка азат болуы керек» деген үндеумен әлемдік аренаға жаңа күш шықты, Аккра конференциясының делегаттары империалисттерге осы континенттен кетуге шақырды. - Бірінші сөйлемдегі Present Perfect, өткен шақ арқылы аударылған, нәтижені білдіреді, ал екінші сөйлемде қазіргі уақыт арқылы берілген Present Perfect қазіргі уақытпен тығыз байланысты білдіреді.

Аударманың лексикалық мәселелері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.