Аударманың грамматикалық мәселелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандық халықаралық лингвистикалық колледж ЖШС

Серікбай Әдемі Сержанқызы

Аударманың грамматикалық мәселелері

Курстық жұмыс

Жетекшісі: Жабаева А.А

Тапсыру күні _______2022 ж.
Қорғау күні _______2022 ж.
Баға ________

Нұр-Сұлтан, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Аударма түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Аударманың жалпы мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
Тілдердің грамматикалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Аударманың грамматикалық және лексикалық-грамматикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Аударманың лексикалық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II БӨЛІМ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚИЫНШЫЛЫҚТАРЫ. СИНТАКСИС ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Етістік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Транскрипциятранслитерация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ БӨЛІМ. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚИЫНДЫҚТАРЫ. МОРФОЛОГИЯ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Ағылшын есімшесінің аударылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Герундий мен герундиялық айналымдардың аударылу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Бүгінде біз дамып және үнемі өзгеріп тұратын әлемде өмір сүріп жатырмыз. Бұрын-соңды болмағандай, әртүрлі мәдениеттер мен халықтардың өзара әрекеттесуі үшін қолайлы жағдайлар жасалды. Бірақ басқа мәдениеттердің өкілдерін түсіну жолында көптеген тілдік және мәдени кедергілердің бары анық. Ал аударма осы мәселелерді шешуге көмектеседі, себебі аударманың адамзат үшін рөлі зор. Аударма адамдар арасындағы тез және ұзақ мерзімді байланыстарды жеткізуге, әртүрлі сипаттағы ақпараттармен алмасуға ықпал ететін және ең бастысы - адамдар бір-бірімен жақындасуға, бір-бірін түсінуге көмектесетін элемент болып табылады. Қазіргі таңда аударма қызметі адам өмірінің барлық салаларын қамтиды. Аударма әлемнің әртүрлі халықтарының өнерін, әдебиетін, ғылымын, материалдық және тұрмыстық мәдениетін өзара байытуға ықпалын тигізеді. Аударманың арқасында біз Шекспир, Данте, Гете сынды әдебиет саласына үлкен үлестерін қосқан керемет жазушылардың еңбектерімен таныса аламыз. Алайда, аударма - әлі күнге дейін өте күрделі құбылыс болып қала береді, оның көптеген аспектілері егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді. Адамзат тарихында әлеуметтік топтардағы тілдік айырмашылықтардың қалаптасуымен қатар, әр түрлі тілдер ұжымдарымен қатынасуға көмектесетін билингвтер де пайда болды. Жазба тілінің шығуымен, осындай ауызекі тілші аудармашыларға жазбаша түріндегі де ресми, діни және іскери түрдегі әр түрлі мәтіндерді аударатын аудармашылар қосыла бастады. Жинақталған білімді жүйелей отырып, әр адам қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде кездесетін барлық сөздерді топтарға бөлуге ұмтылды. Солай сөйлем мүшелері бірте-бірте пайда бола бастады, әріптер де дауысты және дауыссыз дыбыстарға бөліне бастады, ал көсемшелер сөйлеудің маңызды байланыстырушы элементтері болып табылады. Айта кету керек, мұндай жүйе грек және латын тілдерінің негізінде қаланған болуы мүмкін, өйткені дәл осы тілдер осындай жүйелеуді барлық варвар тілдеріне таратқан.

Аударма түсінігі

Аударма - бұл адам қызметінің күрделі және көп қырлы түрі. Аудармада әртүрлі мәдениеттер, тұлғалар, ойлау тәсілдер, әдебиеттер, дәуірлер, сан қырлы даму деңгейлер, дәстүрлер мен көзқарастар бар. Аударма теориясының объектісі - аударма, ал міндеті - аударма практикасында өмір сүріп отырған әртүрлі құбылыстарды реттеп, сұрыптап жинақтай отырып, оларды практикаға жетекшілік ете алатын теория деңгейіне көтеру. Ал, аудармашылар болса, осы теория негізінде, практика барысында кездесетін әртүрлі нақтылы мәселелерді жан-жақты дұрыс шешуі қажет. Аударма теориясы үздіксіз кемелденіп отырады. Бүгінге дейінгі аударма теориясының жетіп отырған деңгейінің дәуірлік шектемелігі бар деуіміз де сондықтан. Аудармашы екі тілдің лексикалық, грамматикалық, стилистикалық ерекшеліктерін қатар қарастырады. Сол себепті де, аударма теориясының міндеттерін мынадай түйіндерге жинақтап көрсетуге болады: 1) Тіл ғылымын негізге ала отырып, түпнұсқаны лексика, грамматика, стилистика, логика жақтарынан салыстыра зерттеп, екі тілдегі ұқсастықтары мен ерекшеліктерін тауып шығып, оларды терең зерттеп, аудару тәсілін жан-жақты қарастыру; 2) Осындай салыстыру принципі негізінде аударма практикасында кезіккен алуан түрлі мәселелерге жан-жақтылы талдау жүргізіп, дұрыс қорытынды шығарып, оларды бейнелеу тәсілін қарастыруды негіз езу; 3) Теорияның практикаға жетекшілік ету рөлін нұрландырып, аударма нұсқасында әділ баға беріп, аударма сапасын үздіксіз жоғарылату;

Аударманың жалпы мәселелері

Аудармашы екі тілді де терең білуі керек: аударма жүргізілетін және ол аударылатын тіл. Аударма тәжірибесінде, өкінішке орай, әлі де бұрыс аудармалар бар, және бұл өте жағымсыз құбылыс. Тілді терең білу - оның барлық аспектілерін білуді білдіреді: фонетика, грамматика, лексикология және стилистика, білімсіз грамматикалық, лексикалық және стилистикалық тәртіптің қиындықтарын іс жүзінде шешу мүмкін емес. Мұның бәрі аударма теориясының рөлі, мағынасы мен аудармашының теориялық дайындығының дәрежесін көрсетеді. Аудармашының теориялық дайындығы мен өнері осындай қиындықтардың дұрыс шешімін таба білуінде, сондай-ақ жинақталған практикалық тәжірибені қолдана білуінде көрінеді. Тек жан-жақты және арнайы білімі бар аудармашы мақсатқа қол жеткізе алады-толыққанды әдеби аударма беру, басқаша айтқанда, аударманың мазмұнын, автордың барлық ойларын толығымен жеткізіп қана қоймай, оларды аударма жасалатын тілдің нормаларын бұзбай, түпнұсқаға сәйкес түрде жеткізе алады. Бұл тәсіл кез-келген аудармада қажет: ғылыми проза, ресми құжат, газет мақаласы немесе көркем шығармаларда.
Ғылыми және техникалық мәтіндерді аударғанда, олардың терминдері кең қолданылуымен сипатталатынын есте ұстаған жөн. Ғылыми-техникалық мәтін сөйлемнің қатаң, логикалық құрылымымен сипатталады және эмоционалды бояуы жоқ. Осы жағдайда аудармашы негізінен эквивалентті грамматикалық құрылымдарды іздейді, мысалы, ағылшын инфинитивті және герундтық баламаларды беру үшін эквивалентті құрылымдарды қолданады:

The terrestrial globe is a member of the solar system, the third in distance from the sun. The earth revolves about the sun, the mean distance of the earth from the sun being a most important astronomic constant. The earth rotates about an axis terminating at the North and South geographical poles and perpendicular to the equator. - Жер шары Күн жүйесіне кіреді және ол қашықтығы бойынша үшінші ғаламшар. Жер күнді айналады, ал жердің күннен орташа қашықтығы - ең маңызды астрономиялық тұрақты болып табылады. Жер солтүстік және оңтүстік географиялық полюстерде аяқталатын және экваторға перпендикуляр ось айналасында айналады. - Қазақша аудармасында біз корреспонденциялардың заңды қолданылуын байқаймыз: is a member of - етістік байланысы бар құрылыс - қарапайым предикатпен аударылады; the third in distance - эллиптикалық құрылыс - толық сөйлеммен аударылады, оған предикативті сөйлемнен басқа, ағылшын мәтінінде анық айтылған предикативті мүше енгізіледі. ...және ол қашықтықтағы бойынша үшінші ғаламшар; ...жердің күннен орташа қашықтығы - бұл талдау ғылыми прозаны аударуда лексикалық және грамматикалық сәйкестіктердің қалай кеңінен қолданылатынын көрсетеді.

Ресми құжаттарды аудару кезінде аудармашы осыған ұқсас міндетке тап болады. Арнайы терминология және эмоционалды бояудың болмауы ресми құжаттарға да тән -- заңды, дипломатиялық және т.б. ресми құжаттардың, синтаксисі әр түрлі ескертпелер мен нақтылаулардың болуына байланысты өте күрделі. Ғылыми прозадағыдай, мұнда ағылшын тілі инфинитивті және герундиалды құрылымдарды кеңінен қолданады. Ресми құжатты дәл аудару үшін аудармашы арнайы терминологияны біліп, грамматикалық және лексикалық-фразеологиялық сәйкестікті таба білуі керек.

The Security Council shall, where appropriate, utilise such regional arrangements or agencies for enforcement action under its authority. - Қауіпсіздік кеңесі, қажет болған жағдайда, мұндай аймақтық келісімдерді немесе мекемелерді өз өкілеттіктері шегінде мәжбүрлеу шаралары үшін пайдаланады. - Бұл үзіндінің аудармасы сөзбе-сөз болып табылады және сонымен бірге қазақ тілінің нормаларын бұзбайды. Бұл аударма дәл, өйткені оның мазмұны мен формасы екі тілдің лингвистикалық сәйкестігін қолдану арқылы дұрыс берілген.

Газет-публицистикалық мәтіндер өте алуан түрлі. Ең қысқа, іскери және экспрессивті емес стиль - бұл ақпараттық сипаттағы хабарламалар мен мақалалар. Мұндай хабарламалар мен мақалаларды аударудағы дәлдікке көбінесе сөйлемдерді синтаксистік қайта құру, құрылымдық ауыстыру және лексикалық корреспонденцияларды қолдану арқылы қол жеткізіледі. Мысал келтірейік:

Taking part in the discussion with the President will be the new Secretary of State, the Defence Secretary and the special assistant to the President for National Security Affairs. - Президентпен талқылауға жаңа Мемлекеттік хатшы, Қорғаныс министрі және Президенттің ұлттық қауіпсіздік мәселелері жөніндегі арнайы көмекшісі қатысады.

The New Zealand earthquake was followed by tremors lasting an hour. No loss of life was reported. - Жаңа Зеландиядағы жер сілкінісі бір сағатқа созылған дүмпулерге ұласты. Адам шығыны туралы мәлімет жоқ. - Бірінші сөйлемдегі пассивті құрылыс белсенді болып табылады. New Zealand анықтамасы орын жағдайына байланысты берілген. Екінші сөйлемдегі пассивті құрылым фразеологиялық тіркесім - клише (loss of life) арқылы аударылады. Барлық осы ауыстырулар қазақ тілінің нормаларын және газет стилінің нормаларын сақтау қажеттілігінен туындайды. Мысалы:

Мақалалар, эсселер мен журналистика бір ортақ ерекшелікпен сипатталады -- әртүрлі стилистикалық құралдар мен эмоционалды мағынадағы сөздермен құрылған эмоционалды бояудың болуы. Аудармада эмоционалды бояу сақталуы керек. Ағылшын тілінде эмоционалды бояу көбінесе анықтамалармен жасалады, ал анықтамаларды қазақ тіліне аударғанда аудармашы үйлесімділік мәселесіне тап болады. Мысалы:

There is every indication that Congress will give a resounding rebuff to the Chancellor. - Конгрестің канцлерге түбегейлі қарсы тұруының барлық белгілер бар.

Тілдің ерекшеліктерін білмеу және аудармашының тәжірибесіздігі - аудармадағы көптеген семантикалық қателіктерге әкеліп соғады. Мысалы, prickly pear өсімдігінің атауы опунция (кактус түрі) - тікенді алмұрт деп аударылған. We are in the same boat - Біз бірдей жағдайда тұрмыз өрнегі біз бір қайықта тұрмыз деп аударылды. Соңғы жағдайда аудармашы фразеологиялық бірлікпен айналысатынын түсінбеді.

Толықтыруларға, тіпті одан да көп түсіндірме аудармаға көркем әдебиеттің аудармаларына жүгіну керек. Бұл екі тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық нормаларындағы айырмашылықтарынан туындайды. Мысалы, LIII тарауда Vanity Fair: A Novel without a Hero Теккерей Родон Кроулидің түрмеден күтпеген жерден оралуын сипаттайды. Қонақ бөлмеге кіріп, ол әйелі Беккиді Лорд Стейнмен кешкі ас ішіп жатқанын көреді. - A little table with a dinner was laid out -- and wine and plate. - "and wine and plate" эллиптикалық құрылымымен дұрыс аударылады: Кешкі ас уақытында кішкентай дастарханда -- күміс пен құмандар жарқырап көрініп тұрды.

1.3 Аударманың грамматикалық және лексикалық-грамматикалық мәселелері

Грамматика - тіл білімінің сөз таптарын, сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын зерттейтін саласы. Әрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілдердің жиынтығы тілдің грамматикалық құрылысы деп аталады. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық құрылысын зерттейді, өзінің тексеретін объектісінің негізі етіп сөзді және сөйлемді алады. Тексеру нысанасының осындай ерекшеліктеріне қарай, грамматика ғылымы морфология және синтаксис деп аталатын екі салаға бөлінеді. Грамматикалық негізгі бірліктер - морфема, сөз тіркесі және сөйлем. Грамматикалық мағыналарды, сөздердің арасындағы әр түрлі қатынастарды білдірудің жолы грамматикалық тәсіл деп аталады. Грамматикалық тәсілдердің бірнеше түрі бар. Олар: афиксациялық тәсіл, сөздердің орын тәртібі, ішкі флекция, екпін тәсілдері де жатады.

Синтаксистік мәселелер

Ағылшын және қазақ тілдеріндегі сөз тәртібіндегі айырмашылықтар көбінесе аударма кезінде сөйлемді қайта құруды қажет етеді. Көптеген жағдайларда орыс және ағылшын тілдерінің грамматикалық құрылымының сәйкес келмеуі сөйлемнің құрылысында дәл көрінеді.

A press conference was recently held in Essen. - Жақында Эссенде баспасөз конференциясы өтті. - қазақ тіліне аударылған кезде ағылшын сөйлемі толығымен қайта құрудан өтті: уақыт пен орын жағдайлары сөйлемнің басында, ал предикат сөйлемнің соңында тұр.

United States and Chinese negotiators held the fifth session of their talks on the problem of civilian repatriation at U. N. headquarters in Geneva today. - Бүгін Женевада Біріккен Ұлттар Ұйымының штаб-пәтерінде Азаматтық тұлғаларды репатриациялау мәселесі бойынша АҚШ пен Қытай өкілдерінің бесінші отырысы өтті. - Бұл сөйлемнің аудармасы түбегейлі қайта құруды талап етті.

Ағылшын тіліндегі сөйлемнің қатаң сөз тәртібіне байланысты стилистикалық инверсия ағылшын тілінде өте мәнерлі құрал болып табылады. Қазақ тіліне аударылған инверсияны беру кезінде экспрессивтілікті сақтау үшін көбінесе басқа эмфатикалық құралдарды қолдану керек. Әр жағдайда инверсия қандай функцияны атқаратынын білу керек. Мысалы:
At a low estimate, three-fourths of our Royal Academicians are Forsytes, seven-eighths of our novelists, a large proportion of the press. Of science I can't speak... -
Ең қарапайым есептеулер бойынша біздің Корольдік Академия мүшелерінің төрттен үш бөлігі - Форсайттар, жазушыларымыз мен журналистеріміз жетіден сегіз бөлігін құрайды. Ол әлі ғалымдардың үлесін айтпағандағысы ... - Бұл жағдайда инверсияның әсерлі күші жоқ, тек сөйлемдер арасындағы тығыз байланыс үшін қызмет ететіні анық. Осындай функцияны келесі мысалда инверсия орындайды:

Күрделі сөйлемдерді аудару кезінде сөйлемді қайта құру кейде қажет болады.
Мысалы: What is more important is the principle of the decision. - Ең бастысы - шешімнің принципі. - What was needed was imagination. - Қиял қажет етілді.

Thousands of Algerians tonight fled from the "dead city" of Orleansville after a twelve-second earthquake had ripped through Central Algeria, killing an estimated one thousand one hundred people. - Орталық Алжирде он екі секундтық жер сілкінісі болып, мың бір жүзге жуық адам қаза тапқаннан кейін мыңдаған алжирліктер бүгін түнде Орлеанвиллдегі өлі қаладан қашып кетті немесе Бүгін түнде мыңдаған алжирліктер орлеанвильдің "өлі қаласынан" жер сілкінісінен қашып кетті. Он екі секундқа созылған жер сілкінісі Алжирдің орталық аймақтарына әсер етті. Мың бір жүз адам қайтыс болды деп саналады. (Аудару кезінде бұл сөйлем екі немесе тіпті үш бөлек тәуелсіз сөйлемге бөлінеді).

Қазіргі ағылшын тіліне тән атрибутивті топтардың аудармасын қолдану әсіресе ғылыми және газет-публицистикалық прозаның стиліне тән. Атрибутивті топ - бұл бірнеше элементтерден тұратын анықтама, мысалы, жалпы жағдайда зат есімдерден және сын есімдерден, кейде тұтас фразеологиялық бірліктен немесе тіпті тұтас сөйлемнен тұрады.

Келесі сөйлемде осындай атрибуттық топ бар: The President of the Board of Trade, Sir David Eccles, arrived back in London yesterday from the Paris row over the six-nation common market. - Сауда министрі Дэвид Экклс мырза кеше алты елдің ортақ нарығын құру туралы даудан кейін Парижден Лондонға оралды.

Тағы бір мысал: The Lancashire Cotton bosses' total profits in 1956 were the highest ever recorded. - 1956 жылы Ланкашир тоқыма өндірушілерінің жалпы кірісі рекордтық көрсеткішке жетті.
I... never cared for your set-the-Thames-afire gentlemen, who are so much more clever than their neighbours. - Маған... әлемді таңдандырғысы келетін және өздерін көршілерінен гөрі ақылды деп санайтын бұл мырзалар ешқашан ұнамады.
Лексика-грамматикалық мәселелер

Ағылшын және қазақ тілдерінде жекеше және көпше зат есімдерді қолдану жиі сәйкес келмейтінін есте ұстауы керек. Мысалы:

A finely written novel about the lives and struggles of the people of Trinidad. - Тринидад халқының өмірі мен күресі туралы тамаша жазылған роман. -
Қазақ тілінде "күрес" сөзінің көпше түрі бар болғанымен, осы жағдайда сөйлемде жекеше түрін алып, ал өмір сөзі кең мағынада көпше түрінде қолданылмайтынын есткердік.

Ұқсас міндеттер аудармашының алдында және келесі мысалдарда туындайды:
Never have we taken so many peaceful initiatives as in the past three years, Mr. Gromyko said. - Біз ешқашан соңғы үш жылдағыдай бейбіт бастамалар жасаған емеспіз, -- деді Громыко.

A government with a dollar in one hand and a gun in the other. - Бір қолында доллар, ал екінші қолында қаруы бар үкімет. - Жалпы мағынада қолданылатын жекеше зат есім (a dollar) бірінші жағдайда жекеше зат есім (доллар), ал екінші жағдайда (a gun) зат есімге жалғау қосылды.

World public opinion has every reason to believe... - Бүкіл әлем жұртшылығына сенуге барлық негіз бар... - Қазақ тілінде every есімдігінің бұл мағынасы, әдетте, көпше есімдікке сәйкес келеді (барлығыбүкіл), бұл reason сөзінің жекеше зат есіміне аударылуына байланысты: "барлық негіз бар" деп аударылады.

Ағылшын тіліндегі сын есімдерді аударудың қиындығы кейбір жағдайларда синтаксистік тұрғыдан атрибутивтік, бірақ мағынасы жағынан - септік қатынасты білдіретіндігінде.
At the age of eighteen Charles earned an honest living. - Он сегіз жасында Чарльз адал еңбекпен күн көрді.

Көптеген жағдайларда ағылшын сын есімінің қолданылуы орыс тіліне сәйкес келмейді. Бұл әсіресе географиялық атауларды жеткізетін сын есімдерді қолдануда байқалады. Мысалы:
Australian prosperity was followed by a slump. - Австралияның өркендеуі кейін құлдырауға ұласты.

Past Perfect әрқашан өткендегі басқа әрекетке қатысты басымдық категориясын білдіреді. Сондықтан ол көбінесе өткен шақта беріледі, бірақ, әдетте, уақыттың кейбір үстеулері де қажет:
By the age of twelve Van had decided he must win a gold medal in Moscow because his idol, Rachmaninov, had been awarded one when he graduated from the Moscow Conservatoire. - Он екі жасында Ван Мәскеуде алтын медаль алуы керек деп шешті, өйткені оның кумирі Рахманинов, Мәскеу консерваториясын бітірген кезде медаль алған болатын.

Аудармадағы көптеген қиындықтар ағылшын тіліндегі пассивті конструкциялардың ерекшеліктерінен туындайды, мұнда пассив өте кең қолданылады, негізінен жанама және шылау нысандары бар етістіктердің пассивті формасы болуы мүмкін. Не was waited for in vain. - оны бекер күтті.
The doctor was sent for immediately. - Дәрігер дереу шақырылды. This conclusion was arrived at by many. - Көптеген адамдар осындай қорытындыға келді.

Perfect қазіргі сәтпен байланысты нәтижені немесе алынған нәтижені білдіру үшін, сондай-ақ өткен уақытта басталған және қазіргі уақытта жалғасатын әрекетті білдіру үшін қолданылатындықтан, оның мағынасына байланысты ол аудармада осы шақ немесе қазақ етістігінің өткен шағымен беріледі. Мысалы:

In the closing weeks of 1958 a new force has leapt on to the world stage with the call: "Hands off Africa," "Africa must be free," the delegates to the Accra Conference have told the imperialists to get out of this continent. - 1958 жылдың соңғы апталарында Африкадан қол үз, Африка азат болуы керек деген үндеумен әлемдік аренаға жаңа күш шықты, Аккра конференциясының делегаттары империалисттерге осы континенттен кетуге шақырды. - Бірінші сөйлемдегі Present Perfect, өткен шақ арқылы аударылған, нәтижені білдіреді, ал екінші сөйлемде қазіргі уақыт арқылы берілген Present Perfect қазіргі уақытпен тығыз байланысты білдіреді.

Аударманың лексикалық мәселелері

Бір мәнді ағылшын сөзі өзінің мағынасының кеңдігіне байланысты кең үйлесімділікке ие болуы мүмкін және оны қолдану қазақ сөзінің қолданылуымен сәйкес келмейді, нәтижесінде ол әртүрлі сөздермен аударылады. Мысалы: a young man - жас жігіт; a young child - кішкентай бала; young in crime - тәжірибесіз қылмыскер; the night was young - қызыл іңір.

Аударманың негізгі лексикалық мәселелерінің бірі - сөзді таңдау. Аудармашының міндеті - ағылшын сөзіне сәйкес келетін дұрыс сөзді табу, яғни, мағынаға, стилистикалық бояуға сәйкестік болу керек. Қажетті сөзді іздеуде аудармашы әдетте синонимдік бірліктерге жүгінеді. Синонимның болуы аудармашыға аударма кезінде толық мағынаға қол жеткізуге мүмкіндік береді. She was very brave about it. Brave сөзі в. К. Мюллердің сөздігінде: өжет, жігерлі, керемет деп аударылған. Аудармашының өзі синонимдік қатарды мүмкін синонимдермен толықтыруы керек (батыл, ержүрек). Осы синонимдер бұл жағдайда brave мағынасын білдіреді: "ол осыған батылдық танытты". Синонимдік қатардан сөз таңдағанда, мағынаның реңктерін ғана емес, сонымен қатар мағынаның қарқындылық дәрежесін де ескеру қажет.

News that another ten Scottish pits are to be closed down brought last night a vehement demand for national action. - Шотландияда тағы он шахтаның жабылуы туралы хабар кеше кешке біріккен іс-қимылдардың қатаң талабын тудырды. В.К.Мюллер сөздігі vehement сын есімінің келесі мағынасын береді: әуесқой. Бірақ бұл сын есім талап сөзімен тіркеспейді. Сондықтан аударма үшін мағынаның қарқындылығы жағынан сын есімнен кем түспейтін және сонымен бірге қазақ тіліндегі үйреншікті үйлесімділікті бұзбайтын сын есімді табу керек.

Мәтіннің мәндік мағынасы аудармада үлкен қиындық тудырады. Сөздің тікелей ортасы - оның контексті. Бірақ контекст - бұны жеке сөйлем деп қарастырып, оны сөзбе-сөз түсінуге болмайды. Көбінесе мағынасы тек алдыңғы немесе кейінгі сөйлемге байланысты айқын болады. Контекст сөздің осы мағынасын ашып қана қоймай, оны нақтылап, белгілі бір бірлестіктер құрайды. Келесі екі мысалда әр түрлі контексте қолданылатын melon сөзі әртүрлі ассоциациялар тудырады:
1. a melon makes a good breakfast.
2. a melon makes a good missile.
Бірінші жағдайда, шырынды, тәтті және дәмді жеміс идеясы melon сөзімен байланысты. Екінші жағдайда оның қаттылығы мен дөңгелек пішіні туралы түсінік пайда болады. Екі жағдайда да melon сөзі қауын сөзімен аударылады, контекст сөздің мағынасын өзгертпейді, тек сол тақырыптың әртүрлі жақтарын ашады. Контексттің рөлі көп мағыналы сөздерді аударуда өте маңызды, өйткені контексттің арқасында оны қолдануға байланысты пайда болатын сөздің мағынасы ашылады. Келесі мысалда challenge сөзі осындай контекстік мағынаға ие болады:

The revolutionary movements of Eastern Asia fill the imperialists with alarm because they regard them as a challenge to Western security. - Шығыс Азиядағы революциялық қозғалыстар империалистерді алаңдатады, өйткені ол Батыс державаларының қауіпсіздігіне қауіп төндіреді. - The Concise Oxford Dictionary challenge сөзінің келесі анықтамасын береді: сынақ, asp. to a duel. В. К. Мюллердің ағылшынша-орысша сөздігі challenge сөзінің мағынасын "шақыру (жарысқа, дуэльге және т.б.)"деп береді. Бұл тұрғыда challenge сөзі қауіп деген мағынаны білдіреді.

Келесі мысалдарда контексте сөздің тікелей және бейнелі мағынасы ашылады.
"Smith was crippled in the war" -- "Смит соғыста мүгедек болды" деген сөйлемде to cripple етістігі тікелей мағынаға ие. "Reactionaries cripple the national movement in the colonies" -- "Реакционерлер Колониялардағы ұлт-азаттық қозғалысқа нұқсан келтіреді" -- to cripple бейнелі мағынада қолданылады. Алайда, бұл мысалда оны қолдану бейнелі мағынада "мүгедек болу" етістігін қолданумен сәйкес келмейді. Сондықтан, мұнда "нұқсан келтіру" етістігі контекстке сәйкес келетінін байқауға болады.

Мәтіннен сөздің еркін немесе байланысты мағынада қолданылатындығы да байқалады. Мысалы:
He went a pace or two forward. - Ол алға бір-екі қадам жасады.
Не kept pace with the times. - ол ғасырдан қалмады. - Бірінші жағдайда нәсіл зат есімі еркін мағынада қолданылады және қазақ тіліндегі қадам сөзімен аударылады. Екінші жағдайда, бұл keep pace (with) фразеологиялық бірлігінің бөлігі болып табылады және "ғасырдан қалмады, ғасырмен бірге жүрді" деп аударылады.

Дәстүрлі синонимдік жұптар көбінесе аудармада сақталмайды, кейде қазақ тілінде тиісті синонимнің болмауына байланысты, кейде мұндай жұпты аударылатын тілінде тек плеоназм ретінде қабылдайды. Мысалы:
The purposes of Western nations in pouring arms into the Middle East have been open and unconcealed.
Батыс державалары ешқашан Орта Шығысқа қару-жарақ жеткізу арқылы өз мақсаттарын жасырмады.
"Ешқашан" жарнама ішінара ағылшын тілінде синонимдік жұппен жасалған эмфазды аударады, оны аудармада сақтау мүмкін емес ("ашық және жасырын емес").

Жұптастырылған синонимдер дипломатиялық және заңды құжаттарды аудару кезінде сақталмайды, олар барынша дәлдікті талап етеді. Мысалы:
"just and equitable" - "әділ";" null and void " -- "жарамсыз";
"Proposal was rejected and repudiated" -- "ұсыныс қабылданбады".
Контекстік синонимдер деп аталатынды атап өткен жөн, яғни сөздің дұрыс мағынасында синоним емес, бірақ осы контексте солай қабылданған сөздер. Жоғарыда айтылғандай, контексте сөздің ықтимал мағынасы анықталуы мүмкін. Бұл факт контекстік синонимдердің пайда болуын түсіндіреді.
Мысалы:
This stern, sordid and grinding policy.
Бұл қатал, қатыгез және адамгершілікке жатпайтын саясат.
Осы синонимдік қатардағы Стерн сөзі бағыттаушы болып табылады және онымен бірге sordid, grinding сөздері оның қарқынды мағынасымен синонимге айналады.

ІІ-БӨЛІМ
2.1

2.1Nominative with the Infinitive айналымы немесе инфинитивтің екінші баяндауыш ретінде қолданылуы

Туынды етістіктің эпитеті ретіндегі инфинитив көп қолданылмайды.

Туынды етістік әрқашанда тіркес болып келеді. Ол әдетте ырықсыз етістегі баяндауыш етістіктен және етістіктің кей мағынасын білдіретін инфинитив немесе есімше формасынан тұрады. Бұл әдетте физикалық қабылдау, ой және сөйлеу белсенділігін білдіретін етістіктер және де каузативті етістіктер болып келеді.

Бұл айналым өзінің ықшамдылығының арқасында және де келтірілген мәлімет үшін жауапқа тартылу мүмкіндігінің арқасында газетті публицистикалық стильде кеңінен таралған.

Мысалы: Over a hundred people are believed to have been drawned during the rescued flood in Pakistan - Пакистанда жақында болған су тасқынынан жүзден аса адам көз жұмды деген мәлімет таралды.

Туынды етістіктің бірінші элементі ағылшын тілінің to be етістігі кейде анықтауыш айналым барысында түсіп қалады.

Мысалы: The boy believed to have been kidnapped came home after missing for two days - Ұрланды деп есептелген бала екі күннен кейін үйіне оралды.

Инфинитивтің көптеген функциялары арасында инфинитивтің іс-әрекет жалғастырушы пысықтауыш функциясын атап өткен жөн.

Бұл созылмалы немесе іс-әрекет жалғастырушы инфинитив деп аталады.

Бұл функциядағы инфинитив жалғасатын іс-әрекеттерді білдіретін сөйлемдерде қолданылады.

Мысалы: I woke up one morning to find myself famous - Мен тамаша бір таңда оянып, өзімнің танымал екендігімді анықтадым. Бұл аударманы дұрыс түсіну үшін ағылшын сөйлемінде бірқатар өзгерістерді енгізу қажет.

Мысалы: I woke up one morning and found that I was famous - Мен тамаша бір таңда оянып, өзімнің танымал екендігімді анықтадым.

Бұл функциядағы инфинитивті қарастырмас бұрын атауына назар аударайық. Адьектив сөзі ағылшын тілінің adjective - сын есім деген мағынаны білдіреді. Сондықтан бұл құрылымды сын есімді құрылымдардағы инфинитив деп атауға болады. Бұл құрылымдағы инфинитив өздік және ырықсыз етістерде қолданылады.

Ағылшын тілінде өздік етіс active voice, ал ырықсыз етіс passive voice деп аталады. Мұндай құрылымдағы инфинитив көбіне қажеттілік деген мағынаны береді. Мысалы: New zoo for children at Victoria Park London to be o pened in 1966 is proposed by the Greater London Council's Park Comitee - Үлкен Лондонның муниципалитетіндегі саябақ комитеті 1966 жылы ашылуға тиісті Виктория паркінде балаларға арналған жаңа хайуанаттар бағын құруға ұсыныс жасады.

Дәл осы сөйлемді басқаша етіп аударуға болады.

Мысалы: New zoo for children at Victoria Park London to be opened in 1966 is proposed by the Greater London Council's Park Comitee - Үлкен Лондонның муниципалитетіндегі саябақ комитеті 1966 жылы Виктроия саябағында балаларға арналған жаңа хайуанаттар бағын ашуды ұсынды.

Бұл сөйлемнен біз инфинитивтің адьективті немесе сын есімді құрылымында кейбір жағдайда модальдік мағынадан ауытқитынын көреміз. Сөйлем мүшелерінің алмасуы:

1 ереже: Қазақ тіліндегі әр сөйлемді ағылшынға аударудың алдында ондағы тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін тауып, олардың орналасу тәртібін анықтау.

Мысалы: Қазіргі кезде колледж және басқа курстар көптеген жастарға, қабілетті студенттерге жақсы іскерлік инвитициясы болып табылады - баяндапуыш тобы, көптеген жастарға қабілетті студенттерге - толықтауыш тобы, қазіргі кезде пысықтауыш көптеген қабілетті басқа жақсы іскерлік - анықтауыш тобы.

Сөз тәртібі: пысықтауыш+бастауыш+толықтауыш+баян дауыш.

Ағылшын тіліне аударсақ: At present a college or other twining programs are good business investments for many bright, young students. Word order: adverb + subject +predicate + object.

2 ереже: Егер қазақ тілінде жай сөйлемінде бастауыш жасырын келген жағдайда бірақ ол алдыңғы сөйлемде айтылып кетсе, оны ағылшынға аударар кезде ағылшын тілінде қазақ тілінің мағынасына сәйкес бастауышты алумыз қажет.

Мысалы: Филипп Ройл 1936 жылдың 26 қыркүйекте Бирмингемде дүниеге келді. Елуінші жылдарда әскере болып сонда қызмет жасап, орыс тілін сол жақта үйренді. - Philip Roil was born on the 26 th of September 1936. In the fifties he served his obligatory two years in army. It was there that he started to study Russian.

3 ереже: егер қазақ тілінің құрмалас сөйлемінде баяндауыш бастауыштың алдында тұрса аударма кезінде бастауыш баяндауыштың алдына шығып кетеді.

Мысалы 1998 жылы Ақтөбе облысынан әкеткен мұнайдың көлемі - 2,57 млн т - In 1998, 2.57 million tons of oil were exported from Aktobe oblast.

4 ереже: Қазақ тілінде сөйлемде жанама толықтауыш келсе, ағылшын тілінде ол жанама бастауышқа айналады.

Мысалы: құрылыс алаңында орын алған апат нәтижесінде сегіз адам қаза тапты. - industrial accidents at this construction site have killed eight people.

5 ереже: Қазақ тіліндегі мекен негіз, себеп-салдар пысықтауышы ағалшын тілінде толықтауыш болып кей жағдайда бастауыштың қызметін атақарады.

Мысалы: Соңғы жылдары біздің обылысымызда кіші мекендер қарқынды дамуда. - Last years saw a rapid developmend of small business in our blast.

Күрделі толықтауыш аударма барысында кеңінен қолданылады. Ол да бір тілден екінші тілге аудару кезінде қолданылатын грамматикалық өзгертудің түрі болып табылады.

Күрделі толықтауыш инфинитивті және есімше құрылымдрын аудару тәсілі ретінде қолданылады.

Егер инфинитив сезі іс әрекетін білдіретін етістіктерден кейін тұрса, онда ол күрделі толықтауыштың бір бөлігі ретінде қазақ немесе орыс тілінің құрмалас сөйлемінің қосымша түрінде аударылады, яғни құрамында күрделі толықтауышы бар ағылшын тілінің жай сөйлемі қазақ немесе орыс тіліне аударғанда сабақтас құрмалас сөйлемге айналады.

Мысалы: I saw him pass the paper to the secretary - Менің көргенім ол хатшыға құжаттарды бергені. We expect the government to provide assistance to the needy population - Біздің үтіттеніп отырғанымыз, үкіметтің балалары көп отбасыларға көмсек беретіні.

To be - инфинитиві аударма кезінде түсіп қалады, өйткені орыс тілінде көмекші етістік жоқ. Мұндай кезде орыс тіліндегі сөйлемде жай сөйлем болады.

Мысалы: We expect the government to provide assistance to the needy population - Біз бұл шешімді ең жақсы деп санадық.

Есімше инфинитив сияқты күрделі толықтауыштың құрамына ене алады.

Мұндай грамматикалық құрамында есімше баяндауыш болып аударалыды.

Мысалы: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city - Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарын байқап тұрды.

Салыстыру үшін инфинивті айналымы бар сөйлемді аудрайық: The people watched the firemen climbing the tallest tower in the city - Халық өртке қарсы қызмет адамдарының қаладағы ең ұзын мұнараның басына шығып бара жатқандарына қарады.

Complex Object - тің аударылатын қиын кезі. There seems to be at least two scenarios of the government's actions - үкімет іс әрекеттерінің ең аз дегенде екі сценарилері бар деген болжам бар.

Complex Subject - айнымалы инфинитив атау септігімен бірге қолданғанда пайдаланады.

Бұл айналым қолданған кезде инфинитив күрделі баяндауыштың бөлігі болып, активті және пассивті формадағы етістіктерден кейін тұрады.

Мысалы: They are known to have won - Олардың жеңіске жеткендері мәлім. Their team seems to have won - Олардың тобы жеңске жеткен секілді.

Инфинитивтің формасына қарай аударма кезінде баяндауыш аяқталған жәнее аяқталмаған іс әрекет білдіре отырып осы өткен және келер шақтарда тұра алады.

Мысалы: He seemed to be sleeping - Ол ұйықтап жатқан сияқты болды, He is said to have made a good report - Ол жақсы баяндама жасады деген сыбыс бар, They are known to have been working on this issue for a year - Олардың бұл жұмыс төңірегінде жұмыс жасап жүргендеріне бір жыл болғандығы баршаға мәлім.

Аудармашының басты біліктілігі - оның бастапқы мәтінді әртүрлі тәсілдер арқылы сөйлем мүшелеріне талдай білуі.

Жас аудармашылардың көп таралған қатесіне сөзбе сөз аударма жасауы, яғни бастапқы мәтінді біркелкі сөйлем мүшелеріне немесе айтылымдарды бөлек сөздерге талдауы, оларға аударма тілінде баламалар іздеп, сол арқылы аударма мәтінін құруы жатады. Бұл қатенің мәні - аудармаға жататын сөз бірліктерінің орнына аудармашы тілдік бірліктерді қоюында және әртүрлі тілдегі сөз бірліктерінің тілдік құрамы үйлеспей қалуы да мүмкін екендігін елемеуі. Аударманың бірліктерін нақты анықтау - аударманың дұрыс болуының басты шарттарының бірі. Аударма бірліктері ұғымының мәні мен мағынасы туралы ғалымдардың пікірлері әр қилы. Осы салада зерттеу жұмыстарын жүргізген Л.С.Бархударов және В.Н.Комиссаровтың берген анықтамасы мынадай: Аударманың бірліктері деп біз бастапқы мәтіндегі бірліктердің аударма мәтінінде ұқсастықтарын таба алатындай, бірақ құрамды бөліктері жеке дара аударма мәтінінде ерекшеленетін бірліктерді атаймыз.

Аударма бірліктерінің негізіне тек қана сөз емес, сонымен қатар тіл бірліктері де: фонемадан бастап фразадан тыс бірліктерге дейін кіреді. Аудармаға жататын бастапқы бірлікті дұрыс анықтаудағы басты шарт - сол не одан басқа бастапқы бірліктің мәтіндік қызметін анықтау болып табылады. Сөзбе сөз аударманың бұрыстығы осындай тілдік бірліктердің мәтіндік қызметін дұрыс анықтамағандықпен байланысты: ауызша немесе жазбаша түрдегі сөздік жағдаятқа түскен сөз тілдік бірлік ретінде негізгі мәтіндегі өзге сөздермен жүйелі әрекеттерімен байланысты болады, яғни мәтінге, жағдаятқа шартты түрде тәуелді болады. Бұл тәуелділіктер, жоғарыда айтылғандай, жүйелі кейіпте болады және минимумнан (көршілес сөзден) максимумға (тұтастай мәтін немесе тіпті мәтіннен тыс байланысқа) дейін контекстік басшылықты құрайды.

Сөздің контекстік тәуелділік феномені мәтіннің сөздік құрамының кеңістіктік, уақыттық және себеп-салдарлық кейіпін анықтайды, және де әртүрлі тілдерде бұл тәуелділіктердің берілуі әрқилы болады. Шын мәнінде, аудармашы бөлек сөздермен бірге бастапқы мәтінге сәйкес сөз аралық жүйелі тәуелділікпен кезігеді. Жаңа бастаушы аудармашының жіберетін қатесінің бірі - жеке тәуелділіктер және тұтас тәуелділік жүйесін анықтап бағалай алмауы.

Мәселен, Ол Алматыда тұрады деген хабарлама тілдік құрамы жағынан ағылшын тіліндегі She lives in Almaty фразасымен сәйкес келсе, ал Ол Астория қонақ үйінде тұрады деген хабарлама She is staying at the Astoria деген лексико-грамматикалық жинаққа өзгереді. Екінші мысалдағы қазақ тілінен ағылшын тіліне сөзбе сөз аударма жасау негізінен хабарламаны бұрмалайды, өйткені бұл жағдайда аударманың бірлігін жекелеген сөздер деңгейінде емес, тұтас сөз тіркесі деңгейдегі кеңістіктік, уақыттық, себеп-салдарлық нақты тәуелділіктерге негізделген сөз тіркестері деңгейінде анықтау қажет болады.

Қазақ тілінде тұрады сөзі жергілікті орында тұру не қонақ үйде тұру сынды сөз тіркестерінің құрамына кіргенімен, яғни кеңістіктік, уақыттық жағынан кең қолданысқа ие болса, ағылшын тілінде бұл хабарламалар әртүрлі тілдік бірліктерді талап етеді. Бірінші жағдайдағы мәтін уақытты нақтылауды қажет етпейтін кеңістіктік тәуелділікке негізделген белгілі бір жергілікті орында тұрақты тұру сөз тіркесін білдіріп, ағылшын тіліндегі to live сөзіне сай болады.

Нақты уақыттық тәуелділіктің болмауы аудармада to live жәй уақыттық түрмен қанағаттандырса, екінші мысалдағы мәтін арнайы мекемеде тұру нақты кеңістіктік тәуелділік және уақытша тұру нақты уақыттық тәуелділікті тудырып, ағылшын тілінде өзгеше сөзді қолдану мен уақыттық түрді нақтылауды талап етеді. Жас аудармашының жіберетін қателерінің бірі - бастапқы тәуелділіктерді дұрыс бағалай алмауының нәтижесінде She lives in the Astoria деп аударып, шынайы мәнін өзгертіп, Ол әрдайым Асторияда тұрады деп аудару арқылы жағдаятқа сай аударма жасай алмауы.

Егерде бастапқы мәтінді бағалаудағы басты контекстік тәуелділіктердің түрлерін қарастыратын болсақ, онда олардың қатарына ең алдымен не? қайда? қашан? қалай? сұрақтарына жауаптарды жатқызу керек. Тәуелділіктердің басқа тобы қалай айтылды? (тема) және не айтылды? (рема) деген сұрақтарға жауаптардан тұрады.

Белгілердің бірізділігіне сәйкес аударма жасау - осы тәуелділіктердің тобын бағалауда жіберілетін қате.

Мұндай жағдайларда үйлесімділікті дұрыс құрудың өзі жеткіліксіз болады, өйткені аудармаға жататын бірлік жоғары деңгейдегі синтаксистік құрылым - ағылшын және қазақ тілінде әдетте қызметі, тәсілдері сәйкес келе бермейтін, маңызды сөйлем мүшелеріне талдау аспектісіндегі сөйлем болуы қажет.

Мәселен, ағылшын тіліндегі A few students of our university were ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.