Мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесін арттыру жолдары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

Искалиева Ж. А., Кабиева А. К., Кадирбергенова А.Е.

Мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесін арттыру жолдары

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Өркениетті елу елдің қатарына қосылу мақсатын жүзеге асыруға кіріскен Қазақстан үшін халқымыздың ұлттық сана-сезімін, құндылықтарын, мәдени мұрасын бағалай білетін, қазіргі әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастарға, заманауи талаптарға сай білімді, білікті дара тұлғаны, құзіретті маманды тәрбиелеу ең өзекті мәселелер қатарына жатады. Қоғам өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытындағы түбегейлі өзгерістерге байланысты баланың білімі мен тәрбиесіне жаңа талаптар қойылуда. Қазақстан Республикасының әлемдік ақпараттық - мәдени кеңістікке шығуына байланысты, қазіргі педагог-психологтарға жауапкершілігі мол міндет жүктелді. Тек қана білімді адамды тәрбиелеп оқыту емес, сонымен қатар еліміздің өркендеуіне жұмыс атқаратын жеке тұлғаны қалыптастыру. Жас қазақстандықтарды болашақта таңдайтын іс-әрекеттің белгілі бір түрін дамыту қазіргі қоғам талабынан туындап отыр.
Ғылымдардың әр саласында білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі ғылыми техникалық прогресс кезінде бұл міндеттердің жүзеге асуы оқушылардың танымдық қабілеттерінің жоғары болуына тікелей байланысты.
Сондықтан Қазақстан Республикасының қазіргі білім жүйесінің стратегиялық мақсаты жоғары білімді бәсекелестік қабілеті мол тұлға қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады, қазіргі білім беру мекемелерінде балалар белгілі білім мен білік алып қана қоймай, алған үлгі - өнегені өмір бойы пайдалана білуі тиіс. [2]
Оқушы үшін ес процесінің маңызы зор. Бастауыш сынып оқушысының игерілген білімді кез-келген керек уақытта қайта жаңғыртып еске түсіріп, орынды пайдалана біле алады. Егерде балада есте сақтау қабілеті нашар дамыған болса, оқушы кезеңге өткенде материалдарды есте сақтамай оны тиісті дәрежеде меңгере алмайды. Бұл дегеніміз нашар оқушылар қатарының көбейетіндігін көрсететді. Сондықтан да мектеп жасына дейінгі оқушының есте сақтау процесін дамыту маңызды. Бастауыш сынып оқушысының есте сақтау қабілеті тиісті дәрежеде дамыған болса үлгерімі жақсы деңгейде болар еді. [3]
Қазіргі таңда бастауыш сынып оқушысының танымдық процесін дамытуға бағытталған психологиялық жаттығулар, түзету жұмыстары әлі де болса қазақ тіліндегі басылымдар жетіспейді. Сондықтан да зерттеу жұмысымызды Бастауыш сынып оқушыларының ес процесін дамыту жолдары деп тақырып таңдап, ес процесін дамыту әдістемелерін, психологиялық жаттығуларды, түзету материалдарын жинақтауға негіз болды.
Зерттеу нысаны: мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесі
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесін арттыру жолдары
Зерттеу мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесін дамытудың әдіс-тәсілдерін, жолдарын іздестіру, оны мектеп тәжірибесінен өткізу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесінің деңгейінің дамуын анықтау әдістемелерін дайындап, дамытуға бағытталған жұмыстар жүйесі жинақталып, тәжірибеде жүйелі жүргізсе онда, мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесінің даму деңгейін көтеруге болады.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми - әдістемелік әдебиеттердегі мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесінің теориялық негізін анықтау.
2. мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесінің деңгейін анықтау.
3. мектеп жасына дейінгі балалардың ес процесін дамытуға бағытталған әдістемелер, психологиялық жаттығулар, корреляциялық жаттығуларды жинақтап, тәжірибеде жүргізу. Жүргізілген жұмыстардың тиімділігін анықтау.
Зерттеу әдістері:
oo зерттеу жұмысына анализ, синтез, салыстыру, жалғастыру;
oo тәжірибелік эксперимент;
oo жүргізілген әдістемелер бойынша қорытынды шығарып, сандық сапалық талдау;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: философияның танымдық ілімі және жеке тұлғаның даму теориясы, психологияның даму теориясы. ойлау туралы психологиялық тұжырымдар (А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Қ.Б.Жарықбаев және т.б.)
Зерттеудің дерек көздері: зерттеу мәселесіне байланысты педагогикалық-психологиялық ой-пікірлер, жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім мазмұны тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы бастауыш білімнің мемлекеттік стандарты, жалпы білім беретін мектептің бағдарламалары, оқулықтар, оқу құралдары;
Зерттеудің практикалық маңызыдылығы: мектеп жасына дейінгі жастағы оқушының ес процесін дамытуға бағытталған жұмыс түрлерінің әдістемесін іріктеп, мектеп тәжірибесінен өткізу.
Зерттеу базасы: Ақтөбе облысы, Бадамша ауылы, №1 бала бақшасы
Зерттеу жұмысының құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1
Бастауыш сынып оқушыларының ес процесін дамытудың теориялық негізі
1.1
Ес процестерін теориялық тұрғыдан зерттеу мәселелері

Адамның бұрын қабылданған нәрселері мен құбылыс бейнелердің көңіл-күйлерін ойда сақтап, қажет кезінде қайта жаңғыртуды ес процесі деп атайды. Ес бейнелейтін процесске жатады, бірақ дәл қазіргі сәтте әрекет қана емес, өткенді де қабылдайды.
Петровскийдің айтуынша ес прцоесі деп есте сақтаудағы, есте қалдырудағы қайта жаңғырту мен индивидтік тәжірибені айтамыз.
Богословскийдің пікірінше. ес процесі дегеніміз адам тәжірибесінде есте тұтып сақтау және қайта жаңғырту жолымен бейнеледі. Ес процесі деп бұрын тәжірибеде қабылдаған нәрселерді мида қалдыратын жаңғыртатын және оларды кейіннен танытып, еске түсіретін психикалық функйияларды айтамыз. Адам бұрын қабылдаған нәрселер мен құбылыс байқаудың көңіл-күйлердің ойда сақталыр, қажет кезінде қайта жаңғыртылуы. Әсер етуші заттар мен нәрселердің бейнелерін біздің басымызда сақталып отыруы керек. Сондай-ақ ол өздігінен не болмаса әдейілеп еске түсіріп немесе оларды қайтадан танитын процесс деп танимыз. Естің физиологиялық процесіндегі негіздерін бір кезде Павловтың нерв жүйесінің пластикалық қызметі туралы біліммен түсіндіретін. Нерв жүйесінің пластикасында деген қозулардан қалған әсерлердің қайтадан уақытша байланысқа түсе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей тітіркендіргіштер әсер етпеген жағдайда да мида жасалуы, ол кезде бұрынғы процеспен байланысып отырғанын көрсетеді. Бірақ бұл жайлы пікірлер долбыр, өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда әлі нақтылы деректер жоқ. Мәселен, ес қабылдаудың табиғатын зерттеуші ғылымдардың бір тобы оны мидағы электр құбылыстарымен байланыстыра келе екі зерттеулер есті мидың нейрохимиясына қарай түсіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері олардың кейбір клеткаларын бір сыдырғы зерттегенімен естің бүкіл ми массасынан алатын орны әлі анықталған жоқ. Сонымен бірге ес ми қызметінің нәтижесі екенін тәжірибеде анықтап көрсетеді. Уақытша нервтік байланыс біздегі универсалды, физиологиялық процестің құбылысы. Сонымен бірге ол психикалық әртүрлі әрекеттердің байланысынан тұратын құрылым болсын, психологтардың сөз және ойлау тізбегі процесін ассоциация деп атайды.
Ес күрделі процесс, оның өзі бірнеше жеке процестерден тұрады. Бұлардың негізгілері есте қалдыру, қайта жаңғырту, ұмыту.
Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнайы мақсат қоймайды, есте қалдырудың арнаулы тәсілдерін пайдаланбайды. Айналадағы өмірдің түрлі көріністеріне есте қалдыру арнаулы тәсілдерді қажет етеді, оны тудыратын тиісті мотивтер болады.
1. Есте қалдыруға әр кез мақсат қойып отыру зор маңызды. Психологиялық тұрғыда есте қалдыру негізгі бағыт делінсе, оның негізгі мәселесі мен өзектігі, ұғымы ассоциалық байланыстар деп аталады. Ес процесіндегі әртүрлі сыртқы жағдайға байланысты болып тұратын бірнеше обьектіні бір негізде немесе бірінен соң бірін елестетсек не ойласақ бұлардың арасында байланыс пайда болады. Мұны алғаш рет осылай етіп ғылымға қосқан Аристотель болды.
Аристотель: естегі елестетулерді ассоциациямен байланыстырып тек оның негізгі ерекшеліктерін аша білді. Ғалымдар тұңғыш рет естік процестік негізге шартты рефлекстік теориясынан дәлелдеп, осы негізді көптеген психикалық процестердің табиғатын түсіндіруге болатынын көрсеткен. Психологиялық процестегі ассоциалар деп аталатын ми қабығындағы екі қозу процесінің қабаттасып келуі себепті пайда қылып, сан рет қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін түсіндіреді. Ұлы психологтар былай дейді: Уақытша нервтік байланыс жануарлар дүниесін де де біздің өзімізде де болатын жан-жақты психологиялық процесс. Сонымен қатар орл әртүрлі әрекеттерден, әсерлерден құрылса да психикалық құбылыс, процесс болып табылады, оны психологтар естің ассоциативті процесі деп атайды. Бұл естің ассоциативті процесі жөнніде психологтар былай дейді:
Шартты байланыс бұл біздің бір мезгілдік ассоциативті процесс дегеніміз болса керек. Бұл процестерді шектеулі түрде анализдей келе ой әрекетінің негізгі процестерімен мәні бірдей нәрсе деуге болады. бұлар қарапайым және күрделі болып еуіге бөлінеді. Бұл Аристотель заманынан бері 3 түрге бөлінеді:
А) аралас
Б) ұқсастық
В) қарама-қарсылық
1. Аралас ассоициативті процестер бойынша бір зат жөннідегі елес өзімен бірге оған қатысы бар 2-ші затты қоса туғызады. Мәселен бұл процестер түстің бейнедегі не мағына беретінін білдіреді.
2. Ұқсастық процестері-нәрселердің көріністік бейнелері өздеріне ұқсас образды, ілестіріп еске түсіреді. Яғни бір зат жөніндегі емес. Сол затқа қандай да болсын ұқсастығы бар, 2-ші затты елестетеді, еске түсіреді. Мысалы: мұғалім география сабағында оқушыларды астрономия порттарының аттарымен таныстырып тұрып олардың біреуінің аты Аденай деген әйел атына ұқсас екенін айтады. Сөйтіп есте сақтауды жеңілдететін ұқсастық ес процесін жасайды.
3. Қарама-қарсы процестер ассоциациясы бір зат туралы емес, оған қарама-қарсы екінші затты немесе құбылысты еске түсіред. Мысалы: ақ-қара. Бұл түрлерден де басқа мағыналық күрделі процестерде болады олар еске қалыдру мен еріксіз есте қалдыру
Есте қалдырудың қоғамдық тәжірибелік мәні адамның қажеттілігіне де байланысты болады. мысалы: оқушыларға таныс нәрсені еске түсіру қиынға соқпайды.
Бұдан біз адамның есі мидың байланысы бар екенін көре аламыз. Оны мына төмендегі факторлар нақты көрсете алады. Мысалы: баланың жүйке жүйесіне зақым келсе. Ол бұрын көрген нәрселерін тани алмайтын болады, не болмаса самайына самайына зақым келсе, бір естігенін 2-ші рет қайталайды да түсіне алмайтын болады. ал миының төбе бөлігіне зақым келген адамның бұрынғы қимыл-қозғалыстарын орындай алмайтын болады. бұдан біз аадмның есі мидың әрекетімен байланысты екендігін, адам миының үлкен жарты шарлары қыртысынгың әрекеті екендігін білуіне болады.
Ал дәрігер науақас адамды бақылау арқылы естің үлкен ми сыңарларының белгілі бір бөліктерімен байланысты екенін сипаттайды. Анолизатормен байланысқанми қыртысы зақымданғанда естің арнаулы негізі есту, көру қимылдау және басқалары да беріледі. Бұл процестен дыбысты көру бейнесін, қимылды сақтап оларды қайталау процесі бұзылады деді. Ми қыртысының маңдай самай бөліктері зақымданған жағдайда тұтылып, есіне сақтай алмайды, әрі оны қайталай алмайды. Осы заманғы түсінік бойынша ес процесіне қатысты ми бөліктері нейрондардың түйық тізбектерімен өзара байланыста болады. Осындай тізбектерде айналып жүретін нерв импульстары нерв клеткаларындағы биосинтез процестерін өзгертеді. Осының нәтижесінде Ес нышаныныфң материалын сақтаушы зататр түзілді. Кейбір әрекетшіл заттар синтезінің бұзылуы ес нышанының түзілуіне демек үйрену процесінде кедергі жасайды. Информацияны еске сақтау үшін оны біраз қайталауға тура келеді. Мысалы: біз математика формуласын жаттап алу үшін саналы түрде бірнеше рет қайталаймыз.
Естің өзгерісі: Бастапқы кезде нәрсені еске алып, тез ұмытылады. Естің аса күшті босаңсу кезеңі 7-15 жас аралығында. Сыртқы дүниемен адамзат тұрмысымен жаңа таныс болып келе жатқанда адам бір нәрсені білуге, бар білгенін есте сақтауға ұмтылады. Ес процесінің қатынасын қатты керек қылатын ғылымдар үйретуге қолайлы кез 3-4 жас аралығы. Бұл жаста өмірлік тәлім-тәрбие қарастырылады. Ес процесі айналадағы қоршаған құбылыстарда, табиғаттарда өмірден алынған тәжірибесін, білімін есте ұстау, еске түсіру керек кезде жаңғырту, ұмыту.
Адам психикасының жоғары деңгейде дамығандығының арқасында көптеген нәрселерді орындай, жасай алады. Біздің қоршаған ортадан алған әсерлеріміз есімізде белгілі із қалдырады. Ол іздер жеткілікті ұзақ ұзақ уақытқа сақталады және қажет жағдайда қайта жаңғыртылады. Сонымен, бұрын қабылданған түрлі әсерлерді, бейнелерді, көңіл-күйлерді, әрекеттерді және білімдерді есте қалдыруды, еске сақтауды, қажет кезінде қайта жаңғыртуды немесе ұмытуды ес деп атаймыз. Адам естің арқасында бұрынғы білімдері мен біліктерін жоғалтпай ақпаратты жинақтай алады. Осылайша ес бір бірімен байланысты жеке процестерден тұратын күрделі психикалық процесс. Ес адамға қажет, ол жеке өмір тәжірибесін жинақтап, сақтап, оны пайдалануға мүмкіндік береді [4].
Білім беру жүйесінің негізгі мақсаты - тұлғаны оқыту, тәрбиелеу, дамыту. Бұл мақсаттар өзара тығыз байланыста болғанда ғана нәтижелі болады. Оқушыны өмірге дайындау үшін дамытудың маңызы ерекше.
Даму барысы:
1. Зердесін дамыту
2. Эмоциясы мен сезімдерін дамыту
3. Күрт қиыншылықтарға төтеп бере алуын дамыту
4. Өзіне-өзінің сенімділігін, өзін-өзі қабылдау, жақсы көруді дамыту
5. Танымдық үрдісін дамыту
6. Өзін-өзі алып жүре алуын, дербестігін дамыту
7. Өзін-өзі көрсете алуына, өзін-өзі жетілдіруге ынтасын дамыту.
А. Едігенова бойынша баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүреді. Даму үрдісінде оқушының таным белсенділігі арта түседі. 6 жастағы оқушылар заттарды түсіне, түріне, көлеміне қарап ажырата бастап, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында оқушы шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам оқушысының жинақтаған бай тәжірибесін үйренуге талаптанады. Оқушылардың бір нәрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Оқушылар өте байқағыш, еліктегіш, әр нәрсеге үңіле қарайды, көп нәрселер оларды ойлантады. Оқушылар әдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше, ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар оқушылардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан ересек адамдар оқушы сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқан жөн. Себебі сұрағына жауап ала алмаған оқушы келешекте сұрақ қоюдан жасқаншақтайды және бұл оқушыны дүниені тануына кері әсер етуі әбден мүмкін.
Оқушылардың психикасының басты ерекшелігі- төңірегіндегілердің үйрену қасиетін оқушының тез қабылдайтындығы. Осының арқасында ол айналадағы болмыс пен табиғат құбылыстарына, адамдардың әлеуметтік тіршілігіне қатысты эмоциялық қатынас жайында мағлұмат беретін сөздерді оңай меңгереді. Бұл ретте жалпы ақыл-ой дамуы мен осыған байланысты дүние көрінісінің оқушының өмір жағдайына, тәрбиесіне тікелей қатысты болатынын есте тұтанымыз жөн.
Бұл кезеңде оқушы өзінің іс-әрекетіне басшылық жасап, белгілі адамгершілік нормалармен өзіне және басқаларға баға бере бастайды. Оларда адамгершілік тұрғысынан өзін-өзі реттеу, моралдық көріністер тұрақтала бастайды [4].
Бастауыш мкетеп оқушысының анатомо-физиологиялық дамуының негізінде есеюге байланысты жаңа талаптарды (оқу, еңбек) орындауға мүмкіндік туады. Алдымен оқушының ойыны нендей нәрсе түрткі болады, соны ашып алалық. Өткен ғасырлардағы кейбіреулердің (Ф. Шиллер) айтуынша, оқушы қозғалмай, не бәлендей нәрсемен айналыспай көп отырса, осының салдарынан жұмсалмай қалған қуаты жиналады да, соны жұмсау қажеттілігі оны ойнауға итермелейді. Бұл пікірге көпшілік психологтар қарсы болғанымен тек жұмсалмай қалған күші барлар емес, күш- қуатын тауысып, шаршап отырған оқушыдан ойнайсың ба? деп сұраса, ойнаймын деп жауап береді. Осыны еске алып, австрия психологы К. Оллер жұмсалмай қалған қуат теориясы оқушының не себептен ойнайтынын толық дәлелдей алмайды деп ойынның себебін рахаттанумен байланыстырады [5].
Ес - ең күрделі психикалық әрекеттердің бірі. Ол айналамыздағы бізге әсер етуші дүниені, ондаған заттар мен құбылыстарды жүйкемізде сәулелендірудің айрықша бір түрі. Сыртқы дүниенің әсері арқылы бұрын мида пайда болған бейнелер, іс-түссіз жоғалып кетпейді, көп уақытқа дейін баста сақталып тұрады.
Ес деп, бұрын тәжірибеде қабылдаған нәрселерді мида қалдыратын жаңғыртатын және оларды кейіннен танып, еске түсіретін психикалық функцияларды айтады. Бұл үшін әсер етуші заттар мен нәрселердің бейнелері, біздің басымызда сақталып отыруы тиіс. Сондай-ақ олар өздігінен, не болмаса әдейілеп еске түсіріп немесе оларды қайтадан танитын боламыз. Естің адам өмірінде алатын орны зор. Егер адамда ес болмаса, барлық дүниедегі заттар, болмыстар бізге әрқашан да жаңа, өткен тәжірибемізде болмаған, оларды еш уақытта қабылдамаған, сезбеген қүбылыс болып табылар еді. Адам оқушысы ессіз тіршілік етуі мүмкін емес. Мұнсыз ол өмір бойы жиналған рухани байлық пен мұраны меңгере алмай, тіпті қоғамда, ғылымның, тарихтың, өнердің, барлық мәдениет атаулының ешбір өсіп-даму прогресі де болмас еді.
Ес өте күрделі жан қуаты болғандықтан, оның өз ішінде отау тіккен бөліктері бар. Бұларды есте қалдыру, қайта жаңғырту, тану, ұмыту және сақтау деп бөлуге болады [5].
Қазіргі кездегі психологтардың зерттеулерінің негізінде ес жаңа туған оқушыларда да болады деген тұжырым жасауға болады.
Бастауыш сынып оқушыларының ес үрдісі дегеніміз көпшілікке белгісіздеу және бір уақытта түсініксіздеу құбылыс. Атақты физиолог және психолог И.М. Сеченов Ес- оқушының дамуының негізгі аспектісі деп жазды. Ес арқылы оқушы өмір тәжірибесін есіне сақтап, жалпылайды, білім мен біліктілікке иеленеді. Ес үрдісінсіз адамның тұлға болып қалыптасуы мүмкін емес, өйткені ол өмір тәжірибесін жинақтамай қоршаған ортаға деген іс-әрекет бірлігі мен белгілі бір жүйе қалыптастыра алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының ес процесі, бөбек жастағылармен салыстырғанда айналамен қарым-қатынас нәтижесінде біршама дамып, жетіле бастайды. Оларда есте сақтау көбіне ырықсыз болады. Оқушы оған қызықты заттар мен дүниелерді ғана есіне жақсы сақтап,ал керісінше қызығушылығын танытпайтындарды есіне қалдыра бермейді. Мектептегі оқыту процесінде оқушы есін дамытуына тигізетін үлесі өте көп. Өйткені өзімен шамалас құрбыларымен тікелей қарым-қатынас жасайды, оқу материалын, міндетін шеуге талпынады. Оқушының ес процесіне әсер етіп, дамуына ықпал ететін барлық танымдық процестер бір-бірімен байланыса дамып, ұштасып отырады, бір- бірінсіз, мысалы, қабылдаусыз ес, түйсіксіз қабылдау, зейін, қиял, ойлау операциялары болуы мүмкін емес [6].
6-7 жастағы оқушыларда естің жедел дамитын кезеңі. Есті жетекші танымдық процес ретінде қарастырылады. Оқушының есі оқушы үшін мәнді оқиғалар мен мағлұматтарды тұтып алады да, оны сақтап қалады. Есте сақтау көңілдегідей ойынның шартына айналған кезде немесе оқушының әрекетін жүзеге асыратын мәнге ие болған кезде, оқушы сөзді, өлеңді, сондай-ақ жүйелі іс-әрекетті т.б. жадына тез тоқып алады. Ол есте сақтау тәсілдерін саналы түрде біртіндеп меңгере бастайды, Еске сақтауға қажетті деген нәрселерді жадында еселеп сақтайды, олардың мән-мағынасын жете түсініп, ұғынуға тырысады. Алайда ырықсыз есте сақтау басымырақ мәнге ие. Бұл жерде мәселе оқушының өзі айналысатын іске қаншалықты дәрежеде ынта-ықылас білдіре алатындығында [7].
Жалпылап алғанда, оқушының барлық таным процестерінің дамуына ықпал етіп, оларды бір-бірімен байланыстырып, тәжірибе етіп жинақтау бірден-бір еске байланысты.
ЕС

ПРОЦЕСТЕРІ

Қайта жаңғырту
Тану
Есте сақтау
Есте қалдыру

Түрлері

Қозғалыс - қимылды
Көңіл шарпулы
Сөздік - қисынды
Көрнекі-бейнелі

Логикалық
Механикалық

Физиологиялық негіздері

Бас миының қабығында бұрыннан сақталған жүйке процестерінің іздері

2-сурет. Ес процесінің мәні
Ес -- ең күрделі психикалық әрекеттердің бірі. Ол айналамыздағы бізге әсер етуші дүниені, ондаған заттар мен құбылыстарды жүйкемізде сәулелендірудің айрықша бір түрі. Сыртқы дүниенің әсері арқылы бұрын мида пайда болған бейнелер, іс - түссіз жоғалып кетпейді, көп уақытқа дейін баста сақталып тұрады.
Ес дегеніміз - бұрын тәжірибеде қабылдаған нәрселерді мида қалдыратын жаңғыртатын және оларды кейіннен танып, еске түсіретін психикалық функцияларды айтады. Бұл үшін әсер етуші заттар мен нәрселердің бейнелері, біздің басымызда сақталып отыруы тиіс. Сондай - ақ олар өздігінен, не болмаса әдейілеп еске түсіріп немесе оларды қайтадан танитын боламыз. Естің адам өмірінде алатын орны зор. Егер адамда ес болмаса, барлық дүниедегі заттар, болмыстар бізге әрқашан да жаңа, өткен тәжірибемізде болмаған, оларды еш уақытта қабылдамаған, сезбеген құбылыс болып табылар еді. Адам оқушысы ессіз тіршілік етуі мүмкін емес. Мұнсыз ол өмір бойы жиналған рухани байлық пен мұраны меңгере алмай, тіпті қоғамда, ғылымның, тарихтың, өнердің, барлық мәдениет атаулының ешбір өсіп - даму прогресі де болмас еді [8].
80 - жылдары неміс психологі Г.Эббингауз ойлаумен байланысты болмаған таза ес заңдылықтарын ашты: мағынасыз әріп буындарын жаттай отырып, материалды есте қалдырудың негізгі шектерін белгіледі. Ал психиатр Э.Крепелина аталған тәсілді психикалық ауытқуы бар сырқаттардың есте қалдыру әрекетін тексеру үшін қолданды. Адам есінің бекуі және қайта жаңғыруымен байланысты негізгі заңдар Г.Э.Мюллер еңбектерінде жария етілді [9].
Ес зерттеулері алғашқыда көбінесе саналы іс - әрекетпен байланыстырылды, ал ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында ғылыми іздену шеңбері кеңейе түсті, енді талдау аймағына есте сақтаудың жалпы табиғи, адамға да, жануарға да бірдей механизмдері алынды. Бұл тұрғыдан зерттеу жүргізген американ психологі Торндайк жануарлардағы дағдылардың қалыптасу заңдылықтарын ашып берді. Бұл үшін ол жануарларды лабиринтте жол табуға жаттықтырып, одан қалыптасатын дағдылардың бірізді беку процесін байқастырды. ХХ ғ. алғашқы он жылдығында ес процесін зерттеу жаңа ғылыми формаға енді [10].
Ес процесінің физиологиялық негіздері ми үлкен жарты шарлары қыртысының күрделі әрекетімен байланысты. Сырттан келетін сан алуан тітіркендіргіштер адамның мүшелері арқылы миға әсер етіп, онда өзіндік іздер, белгілер қалдырып отырады. Бірақ ол іздер, дақтар не екенін, ол қандай іздер, қандай дақтар екені осы күнге дейін белгісіз болып отыр. Естің физиологиялық негіздерін ашуда И.П.Павловтың шартты рефлекс туралы заңы бізге көп көмек көрсетеді. Өткен тарауда айтқанымыздай, егер итке шартты рефлекс пайда болдыру үшін тәжірибе жасайтын болсақ, ең алдымен шартты қоздырғыш есебінде жарықты немесе қоңыраумен әсер ете отырып, әрі оған тамақ беру керек. Егер бұл әрекетті біз бір - ақ рет жасасақ, онда екінші рет жарықты жаққанда бір дегеннен иттің аузынан сілекей ағып, шартты рефлекс пайда бола қоймас еді. Біз бұл тәжірибені бірнеше рет қайталағанда ғана итке шартты рефлекс пайда болуынан байқадық. Мұндай жағдайда иттің миындаекі жүйке орталығы, бірі - көру, екіншісі - тамақ орталығы қозу жағдайында болып, бұл екеуінің арасында уақытша жүйке бекіп, бір қалыпқа түсуі мүмкін [11].
Павловтың пікірі бойынша, адамда да шартты рефлекстердің көмегімен қалыптасып отырады. Сөйтіп, адам есінің физиологиялық негізінде мидағы дамыған жүйке байланыстары жатады.адамның есі мимен байланысты екендігінмына төмендегі фактілер жақсы көрсетеді. Мысалы, адамның желкесіне зақым келсе, ол бұрын көрген нәрселерін тани алмайтын болады, не болмаса самайына зақым келген адам бір естігенін екінші естігенде түсіне алмайтын болады, мидың төбе бөлігіне зақым келген адам бұрынғы қимыл - қозғалыстарын орындай алмайтын болады. Бұдан біз адамның есі мидың әрекетімен байланысты екендігін, адам миының үлкен жарты шарлары қыртысының әрекеті екендігін білуге болады [12].
Орыс ғалымы Л.С.Выготскийдың есімі естің жоғары формаларының жүйелі зерттелуімен байланысты. Ол 20 - жылдар аяғында өз шәкірттерімен бірлікте естің жоғары формаларының дамуы жөніндегі мәселені қозғай отырып, олардың әлеуметтік негізге ие психикалық іс - әрекеттің күрделі түрі екенін алғашқы рет дәлелдеді. Ұлы ғалымның ізбасарлары А.А.Смирнов және П.И.Зинченко естің саналы іс - әрекетпен байланыстылығы жөніндегі жаңа, әрі мәнді заңдарын ашып, есте қалдырудың алға қойылған мақсатқа тәуелді болатынын дәлелдеп -- әрі күрделі материалды есте қалдырудың тәсілдерін белгілеп, ұстаз тағлиматын одан әрі толықтырды[13].
Ес психологиясын зеттеудің біршама нәтижелі болуына қарамастан, естің фихиологиялық механизмдері мен өзіндің табиғаты көпке дейін сыр болып, философтар мен психологтар есті материяның жалпы қасиеті деуден аспады. Кейінгі 30 жыл ішінде ғана бұл ғылым бағытында кейбір саңлақтар көрініс берді. Бұл кезеңдегі зерттеулер нәтижесінде есте қалдыру, сақтау және жаңғырту тереңде жатқан биохимиялық өзгерістермен байланысты екені анықталып, оның РНК (рибонуклейн қышқылы) құрамындағы ауысуларға тәуелділігі және ес іздерін биохимиялық жолдармен екінші ағзаға етуге болатыны дәлелденді [14].
Ақырында, ес іздерін сақтауға қажетті ми аймағын табуға және есте қалдыру мен ұмытудың жүйкелік механизмдерін ашуға ниеттелген зерттеулер жарық көрді. Қазіргі күнде ес процесін тану психологиялық, физиологиялық және биохимиялық негіздердегі ізденістерге сүйенуде. Осыдан, адам есі -- біртекті қарапайым қызметтен құралмайтыны белгілі болып отыр. Оның құрамы сан - алуан. П.Линдсей мен Д.Норман естің бір - біріне ұқсамас 3 типі болатынын алға тартады:
1) сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі; 2) қысқа мерзімді ес; 3) ұзақ мерзімді ес.
Сезімдік әсердің тікелей, нақты ізі. Бұл ес жүйесі біздің сезім мүшеміз қабылдаған дүние көріністерін толық әрі дәл сақтауға жәрдем береді. Мұндай жолмен еске түскен қоршаған орта ақпараты есімізде өте қысқа мерзімге ғана орнығып, 0,1 - 0,5 сек. ішінде жойылып кетеді.
1. Қолыңызды 4 саусағыңызбен қағып, кейін одан кеген сезімнің қалайша өшетініне мән беріңіз: қағу тоқтағаннан соң да, болған қаққылау сезімі біршама уақыт сақталып барып, сосын жойылады да, кейін тек қаққы әрекеті болғаны ғана есіңізде қалады.
2. Көзіңізді біраз жұма тұрып, кейін сәл мезетте ашумен, қайта жұмыңыз. Ашып - жұму арасында қас - қағымда көрген заттарыңыздың бейнесі нақ күйінде көз алдыңызда біраз сақталып, кейін жайымен жойыла бастайды.
3. Қалам не сұқ саусағыңызды көз алдыңызда онды - солды жүргізсеңіз, қозғалған затқа оның бұлдыр сағымы ергенін байқайсыз.
Қысқа мерзімді есте жоғарыда баяндалған жүйедегіге қарағанда материал басқаша тұрақтайды. Бұл жағдайда есте қалған бейне сезімдік деңгейдегі толық көріністей болмай оқиғаның қандай да бір шағын оқушымасына сәйкес келеді. Мысалы, сізге қаратылған ақпарат оны құрайтын дыбыстар жүйесінде қабылданбай, біртұтас сөздер қалпында еске алынады. Әдетте, ұсынылған материалдың ең мәнді деген 3 - 4 бірлігі немесе кейінгі элементтері ғана қабылданады. Саналы, ерік күшін қосумен сол қабылданған сөздік материалды бірнеше рет қайталай отырып, оны есте біршама ұзақ мерзім сақтауға болады. Ал сезімдік естегі нақты бейне қайталанбайды, ол секундке жетпей, жойылады да, ұзарта сақтауға келмейді.
Ұзақ мерзімді ес. Баршаға белгілідей, осы мезетте болған оқиға мен атам заманда жүз берген тарихи жағдайларды есте сақтаудың арасында айтарлықтай өзгешелік бар. Осыдан, ұзақ мерзімді ес -- жадта сақтау жүйесінің маңызды да әрі күрделі түрі. Жоғарыда келтірілген 2 ес жүйесінің қамту аймағы өте шектелген: біріншісі -- шағын уақытқа жұмыс істесе, екіншісі -- материалдың кіші бір бөлігін ғана ұстап қалуға қабілетті. Ал ұзақ мерзімді естің уақыты да, қамту көлемі де шексіз. Бірнеше минуттан артық сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді.
Ұзақ мерзімді еске байланысты қиыншылық -- бұл санадағы ақпаратты іздестіріп, таңдап, қажеттісін таба білу. Ал есімідегі мәліметтің көптігі соншалықты, оны санмен айғақтау мүмкін емес. Солай болса да, сана қорымыздан қажетті дерек дер кезінде шыға келетініне таңданбасқа болмайды.
Бірақ ұзақ мерзімді естің де аймақ көлемінің шегі барын мойындамасқа болмайды, себебі ол өлшем мимен байланысты. Ғылымда дәлелденгендей, ми 10 млрд. Нейроннан тұрады, ал әрбір нейрон аса көп санды ақпарат сақтауға қабілетті. Бірақ әрбір жеке адам миінің есте қалдырып, сақтау мүмкіндігі оның биологиялық, әлеуметтік дамуына тәуелді.
Есте қалдыру және қайта жаңғырту үшін жұмсалатын әрекеттердің сипатына қарай естің әр түрі келесі негізгі үш өлшемге сәйкес болуы шарт: 1) әрекеттегі басымдау болған психикалық белсенділіктің сипаты бойынша ес -- қозғалысты, сезімдік, бейнелі және сөз -- логикалы болып бөлінеді; 2) іс - әрекет мақсатына орай ес -- ырықты және ырықсыз болуы мүмкін; 3) дүниелік іс - әрекеттегі рөлі мен орнына тәуелді жатталып, сақталу мерзімінің мөлшеріне байланысты -- қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және нақты қызметтік естер ажыратылады.
Қозғалысты ес -- әрқилы қимыл - қозғалыстар мен олардың бірлікті жүйесін есте қалдырып, сақтап және қайта жаңғырту. Кейбір адамдарда осы ес түрі басқаларынан гөрі басымдау келеді. Ондайлар, мысалы, музыкалы шығарманы дауыспен қайталай алмаса да, бимен көрсетуге шебер. Ал екінші біреулердің қозғалысты есі тіпті шабан. Бұл ес түрінің әрқандай еңбектің дағдыларын қалыптастыруда, оқушылардың жүру, жазу әрекеттерінің қалыпқа түсуінде және т.б. маңызы өте үлкен. Қозғалысты ес болмағанда, біз қажетті әрекет пен қимылдарымызды әрдайым жаңадан үйреніп баруымызға тура келер еді. Жақсы дамыған қозғалысты ес адамның әрекет ептілігінен, еңбектегі ұқыптылығы мен бармағынан өнер тамғанынан көрінеді.
Сезімдік ес. Әдетте, қажеттеріміз бен қызығуларымыздың, қоршаған ортамен қатынасымыздың қаншалықты тиімді не зиянды, ұнамды не жағымсыз орындалып жатқанын көңіл - күйімізбен танытамыз. Осыдан, көңіл - күй есі адам өмірі мен іс - әрекетінде өте үлкен маңызға ие. Басымыздан өтіп, есімізде сақталып сезімдер әрқашан бізді әрекетке ынталандырады немесе өткендегі жағымсыз әсерлерге тап келтірген оқиғалардан сақтандырады. Сізбен қатынасқан адамның көңілін аулау, оқыған кітабыңыздың кейіпкерімен қосылып, толғанысқа түсуіңіз осы сезімдік еске негізделген.
Бейнелі ес - елестерге, табиғат көріністеріне, сонымен бірге дыбыстар, дәмге негізделген жад іздері. Ол көру, есіту, сипай сезу, иістік және дәмдік болып бөлінеді. Егер көру, есіту естері әрбір жете дамыған адамның өмірлік бағыт - бағдарында қалыптасатын болса, онда сезімдік, иістік пен дәмдік естер адамның кәсіптік қасиеттеріне жатады. Сәйкес түйсіктер сияқты мұндай ес түрлері іс - әрекет шарттарына орай қарқынды дамып, кейде кемістігі болған ес түрлерінің орнын толықтыруда керемет деңгейлерге көтерілуі мүмкін, мысалы, соқырдың денесімен сезінуі, естігіштігі, ал кереңнің көргіштігі, иіскей, жанаса сезгіштігі т.б.
Сөздік - логикалы (мағыналы) ес мазмұнына біздің ой - өрісіміз келеді. Ой тілсіз өрнектелмейді, сондықтан ой тек мағыналық ғана болмай, сөзді - логикалы болатыны осыдан. Біздің ойымыз әртүрлі тіл формаларымен берілетіндіктен, оны қайта жаңғырту материалдың тек негізгі мазмұнын жеткізумен не сөзбе - сөз қалтықсыз қайталануымен жүзеге асуы мүмкін. Егер кейінгі жағдайда жадқа алатынымыз мағыналық өңдеуге түспейтін болса, онда оның өзгеріссіз жадталуы логикалы емес, механикалық жаттауға айналады [15].
Сөзді - логикалық, мағыналы есте басты мән екінші сигналдық жүйеде. Сондықтан да, қарапайым формадағы қозғалыс, бейнелі және эмоционалды естер жануарларда да байқалатын болса, мағыналы ес түрі адамға ғана тән қасиет. Сөзді - логикалық ес басқа ес түрлерінің дамуына арқа сүйей отырып, оларға жетекшілік етеді және өз дамуымен олардың жоғары деңгейге көтерілуіне ықпалын тигізеді. Оқу процесіндегі шәкірттің білім игеруі мен топтау, негізінен, осы мағыналық еске байланысты.
Іс - әрекет мақсатына байланысты ес -- ырықты, ырықсыз болып бөлінеді. Арнайы есте қалдыру не еске түсіру мақсаты болмаған психикалық процесс -- ырықсыз көрініс беріп, ал егер бұл процесс мақсатты бағдарланған болса, ырықты сипатқа ие. Кейінгі жағдайға есте қалдыру мен қайта жаңғырту арнайы мнемикалық (жаттау, еске түсіру) әрекеттерге орай жүзеге келеді.
Ырықсыз және ырықты болудан ес дамуының бірізді, кезекпен келетін 2 деңгейі құралады. Адам өмір тәжірибесінің көбі ырықсыз ес жәрдемімен жинақталып, соның арқасында арнайы дайындықсыз - ақ қажетті болған тұрмыстық біліктеріміздің қоры қалыптасады. Бірақ іс - әрекет барысында адамның өз іс - әрекеттерін басшылыққа алу қажеттігі де туындап қалады. Бұл жағдайда іске ырықты ес қосылады да, осыдан бізге керекті болған материалды алға ниет қып белгілеумен жаттаймыз немесе еске түсіреміз [16].
Кейінгі жылдары зерттеушілер назары есте қалдырудың бастапқы кезеңіне, сыртқы әсерлер іздері бекінгенге дейін өтетін процестерге аударылуда. Қандай да материал есте қалдырылуы үшін, ол субъекті тарапынан тиісті дәрежеде өңделіп, игерілуі тиіс. Ал бұл үшін белгілі уақыт аралығы қажет, яғни сырттан түскен әсерлердің басы бірігетін уақыт. Бұл процесс - жаңа ғана болып өткен оқиғаның біздің субъектік санамызда бірден ұмытылмай, онда толғаныс пайда етуі: болып өткен оқиға енді жоқ болса да, біз оның көріністерін елестетеміз, құлағымыздан шуы кете қоймайды. Мұндай процестер тұрақты болмайды, жойылып та кетеді, бірақ тәжірибе топтастыру механизмдерінің қызметінде үлкен рөл ойнағандықтан, ол есте қалдыру, бекіту және қайта жаңғырту үшін қажетті естің ерекше формасы ретінде - қысқа мерзімді ес деп танылған. Бұл ес түрі, жоғарыда көрсеткеніміздей, материалды аз уақыт аралығында ғана сақтау мүмкіншілігіне ие.
Нақты қызметтік ес адамның нақты іс - әрекет мезеті мен қажетіне орай қозғалыстар және қимылдарды орындауына байланысты іске қосылады. Қандай да бір күрделі әрекетті орындау үшін оны бөлшектеп алуымыз керек, кейін әрекеттің әр бөлігі бойынша нәтижеге келіп, екіншісіне өтеміз. Осы екі арадағы нәтиже сол мезеттегі қажеттігімен есімізде тұрады, ал ақырғы көзделген мақсатқа жақындаған сайын есіміздегі алдыңғы бөлік нәтижелері әрқайсысы өз кезегімен ұмытылып, естен шығып, келесі әрекет бөлігінің ақпаратына орай босатқандай болады. Орындалатын әрекет бөліктерінің көлемі мен аумағы әртүрлі, мысалы, оқушықай жеке әріпті қинала танудан бастаса, ересек адам, тіпті маман болса, кітап беті мазмұнын тұтастай қабылдауы мүмкін. Қызметтік естің жоғары деңгейде, нәтижелі болуы адамның ниеттің жаттығуларына байланысты.
Ес туралы бірнеше теориялар бар. Енді солардың кейбіріне тоқталайық.
Ассоцияциялық теория. Бұл қисынды ұсынған неміс психологтары ішінде Эббингауз мен Мюллер. Бұлардың айтуынша, есте қалдыру адамның психикалық әрекеттерінде ассоциациялық байланыстардың пайда болуымен сипатталады. Өткен тарауда айтқанымыздай, бір-біріне жақын орналасқан, не белгілі бір уақыт ішінде қосақтасқан елестеуді бірнеше рет қайталау арқылы түрлі ассоциациялық байланыстар пайда болып, олардың күші ұлғайып отырады. Заттар мен құбылыстар бір-біріне қаншама жақын болса, олардың байланыстары да мықты болады. Ал олардың аралық уақыт мөлшері бір-бірінен алшақ болса, олардың байланысы да нашар болады. Демек, заттар мен құбылыстардың байланысы қаншама мықты болса, олар адамның есінде тезірек және көп уақытқа дейін ұмытылмай, тез еске түсіп отырады. Эббингауз адам а, б, с, д, е т.б. осы секілді құбылыстардың бірнеше тобын қабылдайтын болса, онда жаңағылардың бейнелері пайда болып бір-біріне байланысып отырады. Осылардың ішінде а мен б өте жақын болғандықтан, олардың әсер етуден пайда болатын елестердің де байланысы күшті, берік болады. Ал енді объектілер бірінен-бірі алыстаған сайын, заттар мен нәрселердің қашықтығы ұзай бастайды. Сондықтан а мен б, б мен с-ның байланысы біртіндеп әлсірей береді. Әрине, адамның есінде а мен б, а мен е байланысы б мен с-ға қарағанда мықтырақ болып келеді [17].
Сыртқы дүниедегі заттардың әсерінен мида әр түрлі іздер қалады. Олар заттың мазмұн-мағынасын ашатын образдар, суреттер емес, тек әсер етуші заттардың сыртқы көрінісін, формасын, структурасын белгілеп отыратын іздер. Бұлар бір қалыпта тұрмайды, әр кез өзгеріп отырады. Ес те қабылдау сияқты сыртқы дүниедегі заттардың мазмұн-мағынасын адам санасына сәулелендірмейді, жалғыз ғана олардың қабығын, формасын структуралап бейнелейді. Бұл пікірдің де сыңаржақ екендігі байқалады [18].
Француз психологы Бергсон екі ес туралы теориясында адамның екі есі бар, оның бірі -- тән есі, яғни қимыл-әдет есі дейді, екіншісі -- рухани ес, яғни рух есі. Оның айтуынша, тән есі адам миы жұмысымен байланысты. Рух есі мимен байланысты емес, ол -- мисыз ес. Ол тек қана сананың таза қасиеті, өйткені сыртқы дүниенің әсерімен байланыспайтын өзінен-өзі іштен, санадан шығып пайда болатын ес. Естің осы екі түрі біріне-бірі қарама-қарсы болып келеді. Тән есі өте төменгі қарапайым ес болып саналады да, рух есі -- өте жоғары сатыда тұрған күрделі, ол тән есін билеп отыратын, соған үстемдік жүргізіп отыратын ес [19].
Естің нейрондық теориясы. Адам миының құпиялары көп жағынан әлі ашылар емес. Ол өте құрылымды. Осы күрделі ақуызды жиынтықтың жаңа ақпарат топтап, оны сақтай білу қабілетін қазіргі күндегі психология онда жүріп жататын құрылымдық немесе химиялық өзгерістермен байланыстырып отыр. Бұл теорияның негізгі мәні мынада: есте қалдыру мидың электрлік белсенділігімен, яғни мидағы химиялық не құрылымдық белсенділік қандай да бір жолмен ағзадағы электр қуатын арттырады. Бұл үшін қолайлы ес іздерін іске қосатын жүйке тізбігі болуы шарт. Физиология заңдарына орай нейрон жеткізген импульстер аксон (қозуды жеткізуші) арқылы бір жасушадан екінші жасушаға беріледі. Аксонның жасушамен тоғысқан жері синапс деп аталады. Жеке бір жасушаның өзіндегі осы сипапстың саны мыңдаған. Синапс негізінен екі түрде қызмет етеді, бірі - қоздырушы, екіншісі - тежеуші. Сонымен, қысқа мерзімді не ұзақ мерзімді естің екеуі де бірдей қозушы немесе тежелуші жүйке элементтерінің бір-біріне әсерінен туындайды. Айырмасы - қысқа мерзімді ес белгілі нейрондардың уақытша электрлік белсенділігінен болады да, ұзақ мерзімді ес нейрондардың тұрақты құрылымынан келіп шығады.
Қылық психологиясы (Уотсон, Торндайк т.б.) шартты рефлекстердің, дағдылардың пайда болуымен тектес. Бұлардың пікірінше, ес те, әдет те үйрену деген проблемаға енгізіледі. Биховиотистер естің жалғыз ғана физиологиялық негіздеріне ерекше мән беріп, естің айрықша өзгешеліктерін, сипаттарын басқа психологиялық функциялардың арасындағы орнын дұрыс ажырата алмайды.
Мәдени-тарихи теория. Бұл теорияға негіз салушы -- орыс психологы Л. С. Выготский. Ол адамның барлық психикалық әрекетін, сонымен бірге есін екіге бөледі. Мұның біріншісі -- табиғи анайы ес, екінші түрі -- мәдени ес. Выготский табиғи анайы ес алғашқы адамдарда және осы кездегі мәдениеті кейбір себептермен артта қалған елдердің адамдарында болады. Табиғи ес, ол адамның жаратылысынан пайда болатын, заттар мен болмыстарды тікелей есте қалдыратын, оларды есте қалдыруда ешбір құрал-саймандарды қолданбайтын ес.
Мәдени ес мәдениеті алға кеткен, өркениетті елдерде болады. Ол түрлі құрал-саймандарлы қолданудан көрінетін (хат жазуды пайдаланумен бірге хат жазушы заттарды, болмыстарды жанамалап, басқа құрал-саймандар арқылы есте қалдыру), мазмұны бай, жабайы еспен салыстырғанда жоғарғы сатыда тұрған ес.
Біз естің жалпы даму теориясын қарастырдық. Ал ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.