Ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Сахитжанов Қуанышбек Абайұлы
Коммунистік партияның Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясаты (1985-1991)
6М011400 - тарих мамандығы
Қызылода, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ҚАЙТА ҚҰРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...
9
1.1
Тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздері..
9
1.2
Ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары ... ... ... ... ... ...
15
2
ТАРИХИ БІЛІМ КЕҢЕСТІК ИДЕОЛОГИЯ АЯСЫНДА ... ... ... ..
24
2.1
Өтпелі кезеңдегі тарихи білімнің бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
24
2.2
Қазақстан тарихының білім ретінде қалыптасуының ғылыми- теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
3
ҚАЗАҚСТАНДА ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
3.1
Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...
55
3.2
Мектептегі тарихи білімнің пән ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ...
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .
77
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алған кезден бастап қоғамдық өміріндегі білім саласында болып жатқан батыл өзгерістер тарихи білімге деген қызығушылықты арттырып отыр. Расында, бүгінгі Қазақстанның тұрақты дамуы өткен тарихты объективті тұрғыдан жалғастыра білумен байланысты болса, оның болашағы да тарихтың шынайылығымен анықталады. Елдің саяси дамуындағы әрбір жаңа бетбұрыс тарихи білім жүйесіне реформа жасаумен қатар жүргізілгендіктен әлеуметтік-саяси дағдарыстар тарихи білімнің де дағдарысына әкелді. Кеңес дәуіріндегі тарихи білім мемлекетке және қоғамға қатынасты бейнелейтін әлеуметтік идея түрінде дамыды. Тарихи білімнің дамуына идеология мен мемлекеттік саясаттың үлкен ықпалы болды. Кеңес жылдарындағы тарихи білім, мемлекеттің түрлі саяси мүдделерін іске асырудың құралы ретінде көрінсе, тарихты оқытудың мақсаты анық таптық сипат әлпетінде болып, қоғамдық қатынас өзгерістеріне бейімделді.
Қайта құру жылдарында еліміздің тарихты оқыту ЖОО-ның студенттеріне, орта мектеп оқушыларына, аспиранттарға КСРО тарихы мен жалпы тарихтан дәріс берудегі оқу жоспарының үлгілік жобалары, тарихшылар даярлаудың құрылымдық ұстанымдары, ЖОО-ның ережелері, тарихтан сабақ берудің әдіс-тәсілдері т.б тарихи білімге қатысты мәселелер көтеріліп, оның шешімдері, шын мәнінде, КСРО тарағанша басшылыққа алынды.
ХХ ғасырдың ІІ-ші жартысы Қазақстанда, тарихи білімнің мазмұны ғылыми жағынан анықталып-жетіле келе, оның даму бағыты белгіленді. Ұлттық тарихи білімді пән ретінде қалыптастыру мен оқытудың жолдары қарастырылумен бірге, оны оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер орнықтырылды. Осыдан барып, біздер тарихи білімнің мағынасына былайша анықтама береміз: ...тарихи білім - белгілі бір мемлекеттегі тарихи сананы қалыптастырудың негізгі тетігі деген ұғымды білдіреді. Тарихи білімді дамыту барысындағы өткен тарихтағы оң тәжірибелерді меңгеруде, оны сын тұрғысындағы терең ғылыми ой-елегінен өткізу арқылы талдап-бағалай отырып, жіберілген кемшіліктерді анықтау - қазіргі білім жүйесіндегі Қазақстан тарихын оқып-үйренуді жетілдірудің қуатты факторының бірі болып табылады. Міне, осы жағын ескергенде, тарихи білімнің қайта құру жылдарындағы даму келбетін арнайы тарихи-теориялық тұрғыдағы зерттеу, тақырыптың өзектілігін арттырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда Қазақстан тарихы жаңа дәуірді басынан кешіруде. Кешегі халқымыздың ақтаңдақ беттерін қайтадан саралап, елдік сананы Ұлт мүддесі аясында қалыптастыру үшін көптеген жұмыстар жасалуда. Дамудың дербес бағытын айқындаған елімізде тарихқа көзқарас әр халықтың өткен тарихы мен оның ұлттық бітім-болмысын нақтылайтын атрибуттарымен қатар жаңғыра бастады. Ұзақ уақыт бойы саяси бостандығынан айрылған халықтың өзін-өзі тануға құштарлығын, ұмтылысын ұлттық иммунитеттің күш жинап оянуына теңеуге болады.
Қазақстандық тарих ғылымының дамуы, тарихи зерттеулердің сапасы мен тиімділігінің артуы, олардың қоғамдық дамудың әлеуметтік-саяси және мәдени-тәрбиелік мазмұнына ықпалы белгілі бір дәрежеде тарихнамалық зерттеулермен анықталатындығы белгілі. Сондықтан да қазіргі таңдағы отандық тарих ғылымының дамуы мен өсуін бағамдау мақсатында қазақстандық тарихнама мен олардың әдістемелік зерттеулерінің қалыптасуының өзіндік тарихы бар.
Зерттеу еңбектерінде тоқырау жылдары айтылмай, жылы жабу астында жасырылып келген мәселелердің көтеріліп, тарих ғылымында ақтаңдақтар деген терминнің қолданыла бастауы - қайта құрудың екінші кезеңіне (1987 жылдың ақпаны - 1988 жыл) жатады. Бұл туралы академик М.Қозыбаев Ақтаңдақ беттер деген терминнің өзі алғаш рет 1987 жылғы ақпанда қолданылған екен [1, 9-б.],-деп еске алады.
Оны алғаш рет қолданысқа енгізген КСРО Орталық комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев болды. Ол ... тарихты өзінің қаз-қалпында көру керек. Бәрі де болды, қателіктер, тіпті ауыр қателіктер болды. Тарихта да, әдебиетте де ұмытылған есімдер, ақтаңдақ орындар болмауға тиіс. Әйтпесе бұл, тарих та, әдебиет те емес, жасанды құбылғыш конструкциялар болып шығады [2],- деген болатын.
Қазақстандық тарихнамада аталған мәселеге қатысты зерттеу еңбектері ХХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, мәселені тарихи-проблематикалық деңгейде зерттей бастады. Тарихи білімдердің өсу процесін ашатын зерттеулер Н.Е. Бекмаханованың [3], Д.И. Дулатованың [4], И.В. Ерофееваның [5] еңбектерінде кездеседі.
Революцияға дейінгі Қазақстан тарихнамасына қатысты зерттеу еңбектерінің қатарында Д.И. Дулатованың еңбегі ерекше назарымызды аударды. Монография осы саладағы мамандардың жоғары бағасына ие болып, республикалық басылым беттерінде оң пікір алды. Зерттеу еңбегі АҚШ, Англия ғалымдары тарапынан үлкен қызығушылыққа ие болды және бұл еңбегін жариялап, өзін тарихнама саласындағы республиканың маманы ретінде көрсетті [4].
Зерттеудің келесі кезеңі қазақстандық тарихнама мәселелерінің әдістемелік және теориялық тұстарына, әсіресе, өтпелі кезең (қорытындылары мен келешегі), қазіргі заман тарихының өзекті мәселелерінің тарихнамасына жете көңіл бөліп, зерделеу қажеттілігін талап етті.
Бұл кезең өткеннің барлық мұрасын таптық тұрғыдан зерттеу, ұлтшылдықпен күрес, түрі ұлттық, мазмұны кеңестік әдебиет жасау науқандары қазақтың тарихи зердесіне, оның ұлттық рухына жасаған шабуылдармен сипатталды.
Біздердің назарымызды аталған мәселеге қатысты Б.А. Төлепбаевтың келесі еңбегі аударды. Аталған еңбекте КОКП XXVI съезінің шешімдері аясында қазақстандық материалда жұмысшы табының тарихы, мәдени революция, Ұлы Отан соғысы, көшпенділер тарихы, ұлттық-мемлекеттік құрылыс тарихының тарихнамасы, сондай-ақ кемел социализм кезеңінде республикада кітап шығару ісін дамыту мәселелері баяндалады [6].
Белгілі тарихшы И.М. Қозыбаевтың Қазақстан тарихнамасы: тарих сабақтары, Введение в новейшую историографию Казахстана және Қазақстанның тарихи ғылымы (ХХ ғасырдың 40-80 жж.) [7-9] монографияларында зерттеуші Қазақстанның тарихнамасы мен тарихи ғылымына жаңа көзқараспен қарап, негізі бағыттары мен негізгі үрдістерге кеңінен талдау жасады. Еңбектің Бекмаханов эпосы бөлімінде зерттеуші кеңес тарихшысы Е.Б. Бекмахановқа қатысты тарихи әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында мәселеге жаңаша баға береді және сыни тұрғыдан баға береді.
Кеңестік Қазақстанның тарихи ғылымы (1917-1969 жж.) қалыптасу мен даму очерктері [10] жалпылама зерттеуінде материал берудің проблемалық-хронологиялық принципі негізінде революцияға дейінгі және кеңес тарихнамасының кең ауқымды мәселелері бойынша тарихнамалық ойдың дамуы қарастырылады. Авторлар ұжымы Қазақстанның тарихнамасы мен тарихи ғылымына жаңа көзқараспен қарап, бағыттар мен негізгі үрдістерге кеңінен талдау жасады.
Біздің тақырыбымызға бірден-бір жақын келетін, еңбектерінде республика тарих ғылымының 1985-2000 жылдардағы тарихи білім мен сананы қалыптастырудағы кеңес өкіметінің жүргізген саясаты мен ұстанымдарының астарлары біршама мөлшерде шындыққа жақын қарастырылған, тарихнамалық кезеңнің материалдарына талдау жасаған Б.К. Рахимбекованың еңбегі болып табылады [11].
Қазақстан тарихына қатысты шетелдерде жарық көрген зерттеулерге тарихнамалық талдау жасаған К. Есмағамбетов өзінің докторлық диссертациясында [12] Қазақстандағы тарих ғылымын дамыту үшін шет елдерді зерттеумен айналысатын ғылыми орталықтарды құру қажеттігін атап көрсетіп, өз докторлық диссертациясында тарихнамалық талдау жасаған.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезде еліміздегі дәстүрлі тарихи білімдік ой-сананы дамуыту тежелген жоқ. 1985 жылдың соңына қарай, кеңес қоғамындағы демократиялық өзгерістер халықтың рухани мұраларын ғылыми объективті зерттеу ісіне мүмкіндік ашты. Қазақстанның Б.А. Төлепбаев, М.Қ. Қозыбаев, Р.Б. Сүлейменов, В.К. Янулов т.б. тарихшы ғалымдарының күшімен шығарылған ұжымдық еңбекте тарихтың ақтаңдақтары да аталып, проблеманың маңызды тұстары қарастырылды. Бұл аралықта Одақ баспасынан шығарылатын Преподавание истории в школе (ПИШ) журналының беттерінде Р. Вендровская А.Н. Сахаров, А.П. Прохоров сияқты прогресшіл ғалымдар КСРО тарихы оқулығында тарих ғылымының соңғы жетістіктері көрсетілді. Сонымен қатар, ЖОО-да тарихты оқытуға арналған Д.И.Дулатованың әдіснамалық құралы дайындалды [13].
Жоғарыда қарастырылған зерттеу еңбектері тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы дербес ғылыми проблема деңгейінде зерттеп, оның сан қырлы болмысын тереңдей таразылаудың қажеттігін айқын көрсетіп береді. Біз зерттеу тақырыбымызға, теориялық-әдістемелік мәселелері жақын дәйекті, әрі ұтымды ғылыми тұжырымдары бар еңбектерді ғана көрсетуге талпындық. Отан тарихының өзекті мәселелерін қамтитын зерттеулерді кешенді түрде талдау - ғылым үшін өте маңызды.
Зерттеу нысаны. Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуын тарихи-теориялық тұрғыдан зерттеу. Зерттеу пәні. 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстанда отандық тарихи білімнің тарихи-теориялық жағынан қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру. Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қайта құру жылдарындағы отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуын жүйелеу.
Міндеттері: - Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасып дамуын методологиялық негіздеу;
- Қайта құру жылдарындағы Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық негіздерін айқындау;
- Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің даму факторларын айқындау;
- Қазақстандағы ұлттық тарихи білімнің кезеңдеріне жан-жақты сипаттама беріп, оның өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- Мектептегі тарихи білімнің пән ретінде қалыптасуының ерекшеліктері мен оның республика тарихи білімін дамытудағы рөлін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. - қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы теориялық-методологиялық жағынан негізделінді; - ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары анықталды;
- зерттеу кезеңіндегі Қазақстандағы тарихи білімнің қалыптасуы мен даму үрдісінің қоғамдағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларға тәуелділігі ашылды;
- өтпелі кезеңдегі тарихи білімнің бағыттары - Қазақстандағы тарихи білімнің ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі даму кезеңдері жүйеленді; - мектептерде оқу пәні ретіндегі Қазақстан тарихының қалыптасу ерекшелігі ашылып, оның республикадағы тарихи білімді дамытудағы рөлі көрсетілді.
Зерттеу жұмысының деректік негізін 1985-1991 жылдар аралығындағы тарих ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты жазылып, мерзімді басылым құралдарында қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген мақалалар мен зерттеулер құрады. Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапхана қорындағы Мерзімді басылымдар залындағы Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Жалын, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан секілді республикалық ұлттық және қоғамдық-саяси мазмұндағы басылымдарда жарияланған шағын зерттеулер құрайды. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Қайта құру кезеңіндегі тарихи білім өзіндік сипаттармен ерекшеленеді. Біріншісі, Қазақстан тарихы ғылыми пән ретінде қалыптасып, дамығанымен, ол объективті және жүйелі оқытылмады. Екінші, тарихты жан-жақты оқытуға еркіндік беріле бастады. Осы тұста Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарында, орта мектептерде Қазақстан тарихы бойынша кафедралары ашылып, сағат жүктемелері бөлінді. Осы жылдары шығарған Қазақстан тарихы бойынша еңбектер мектеп бағдарламаларында 1991-жылға дейін пайдаланылды. Зерттеу жұмысының қолданбалы негізі. Зерттеу жұмысында қарастырылған мәселелер, тұжырымдар мен пайымдаулар Қазақстан тарихындағы іргелі еңбектер жазуда қолдануға, сонымен қатар жалпы білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытудағы жаңа ұстанымдардың, концепциялардың қалыптасуына ықпал етеді. Жұмыстың өскелең ұрпақты ұлтжандылық және отаншылдық рухта тәрбиелеуге тигізетін пайдасы мол. Зерттеудің әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында біздер Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтарды негізге алдық.Тың деректер негізінде жаппай пайымдау мен талдаулардың нәтижелерінде тарихилық пен объективтік сияқты қоғамдық танымда жалпыға мәлім ұстанымдар мен тарихи үрдістер жиынтығының өзара байланысын білуге бастайтын жүйелеп талдау әдісі, сондай-ақ конвенттік-талдау мен инвенттік-талдау әдісі пайдаланылды.
Алдымызға қойған мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін, объективтік, тарихи-салыстырмалы, типологиялық және теориялық, дидактикалық даму принциптері мен анализ-синтез, индукция-дедукция, логикалық пен абстрактылық, нақтылық әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Біздер диссертациялық жұмысты орындау барысында деректік материалдарды анықтау, сұрыптау және зерттеу барысында тарихи білімдік ой-санадағы өзгерістер тарихындағы қарама-қайшылықтарды көрсететін шынайылылыққа жетуге тырыстық. Құжаттардың басым көпшілігі қатаң бір ғана идеологияның сарынында жасалғандығына байланысты олардың әрқайсысына сыни тұрғыдан, төзімділікпен қарап, қосымша мәліметтермен толықтырып отыруға тура келді. Зерттеліп отырған тарихи кезеңнің және тарихи білімдік ой-санадағы өзгерістер барысындағы үрдістердің қарама-қайшылықтарын, күрделілігін, тарихи білімдегі үдерістердің динамикасын, оның ішкі себептерін зерттеуге мүмкіндік берумен қатар, эмоцияға берілуден сақтандыратын дамудағы төзімдік ұстанымы басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгей, жұмыстың нысаны, пәні, мақсат-міндеттері, хронологиялық шеңбері, әдіснамалық негіздері, практикалық маңыздылығы, ғылыми жаңалығы, қолдануға ұсынылатын негізгі тұжырымдары анықталады. Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасуының ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші тарауда тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздері мен ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері және бағыттары қарастырылады.
Тарихи білім кеңестік идеология аясында атты екінші тарауда өтпелі кезеңдегі тарихи білімнің бағыттары мен Қазақстан тарихының білім ретінде қалыптасуының ғылыми-теориялық негіздер қарастырылады.
Қазақстанда тарихи білімнің қалыптасуының басым бағыттары атты үшінші тарауда Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы және мектептегі тарихи білімнің пән ретінде қалыптасуы анықталады.
Қорытындыда негізгі ұстанымдар мен тұжырымдамалар баяндалады.
1 ҚАЙТА ҚҰРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздері
Тарих өткенді зерттейтін ғылым ретінде қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, тарихи оқиғалар мен құбылыстарды ұғынуда шығармашылық тәсілдерді қолдану негізінде дамиды. Сондықтан тарихшылардың зерттеу практикасы танымдық шығармашылықпен салыстырылады, оның барысында жаңа ақпарат көздерін іздеу және жүйелеу ғана емес, сонымен қатар оны талдау тәсілдері, белгілі фактілерді құрылымға анықтау мүмкіндіктері және осы негізде тарихи процестерді объективті түсіндіру үшін ғылыми іргетас құру анықталады.
Қайта құру жылдарында (1985-1991) тарих ғылымы ауқымды саяси процесстермен ерекшеленді. 1980 жылдардың аяғында - 1990 жылдардың басында отандық тарих ғылымында болған түбегейлі өзгерістер қайта құру кезеңінің әлеуметтік-саяси процестерінен туындады. Олар тарих ғылымының дамуының негізгі аспектілеріне қатысты жан-жақты сипатқа ие болды: билік пен ғалымдардың өзара қарым-қатынасы, деректік базаның жағдайы, зерттеу мәселелері және т.б. [14, 19-б.]
Қайта құру дәуіріндегі тарих ғылымының жаңаруы бастапқыда тарихи теория мен методологияны жаңартумен, сонымен қатар марксизм-ленинизм теориясынан бас тартумен байланысты болды. Қайта құрулардың бірінші кезеңдерінің идеологиялық негіздемесі социализмді жетілдіру, оның экономикалық, саяси институттарын жақсарту идеясы болды, сондықтан 1986-1988 жылдары орын алған жариялылық саясаты арнасында кеңес қоғамтанушылары билік іс-шараларының ықпалымен өткен қоғамдық өмірдің түрлі проблемаларының сынын аша бастады. Бұрын жабылған тақырыптарды талқылау қоғамды өткенді қайта бағалауға және оны тарихи танымда жаңа міндеттерді қоюға итермеледі.
Сондай-ақ, отандық тарихты объективті, шынайы ғылыми түрде қарастыру қажеттілігі туралы сөз болды. Кеңестік тарих ғылымының негізгі міндеті тарихи шындықты іздеумен, тарихтың ақтаңдақ беттерін зерттеумен байланысты дамыды. Отан тарихында барлық оқиғалар мен құбылыстарды таптық және ұлыорыстық көзқарас тұрғысынан түсіндіру, маркстік-лениндік методология мен материалистік диалектиканың теориялық негіздеріне сүйеніп талдау ұстанымы жалғасын тапты [15, 96-б.].
Отан тарихында барлық оқиғалар мен құбылыстарды таптық және ұлыорыстық көзқарас тұрғысынан түсіндіру, маркстік-лениндік методология мен материалистік диалектиканың теориялық негіздеріне сүйеніп талдау ұстанымы күйреп, тарих ғылымы мен тарихты зерттеу кеңестік кезеңнің дәстүріне келмейтін, жаңа теориялық және методологиялық негіздер ғылыми-зерттеу жұмыстарына өзек бола бастады. Осыған орай, кәсіби тарихшылар қауымы тарих ғылымының теориялық-концептуалдық және методологиялық мәселелеріне қатысты өз ой-пікірлері мен нақты тұжырымдарын баспасөз бетінде жариялап отырды. Осындай мақалалар мен ғылыми еңбектерге тарихнамалық талдау жасау - бүгінгі таңда отандық тарих ғылымының өресін көрсететіні белгілі. Сондықтан да, біз осы бөлімде тарих ғылымының теориясы мен методологиясына қатысты еңбектерге талдау жасайтын боламыз.
Тарихи ғылымда жаңарту марксизмнің шығармашылық мүмкіндіктерін ашумен байланыстырылды, бұрын іске қосылмаған (көптеген қоғамтанушылар классиктердің жұмыстарын мұқият зерттеуге кірісті), сондай-ақ тарихи зерттеулердің жаңа әдістерін дамытуға кірісті. Кеңестік тарих ғылымының әдіснамалық мәселелері бойынша пікірталастар тарихи әдіснама саласында танылған мамандардың еңбектерін талқылау арнасында өтті.
Қайта құру жылдарында отандық тарих ғылымының үлкен дағдарысты басынан кешіп жатқандығын көптеген тарихшылар жаза отырып, сол мәселе төңірегінде халықаралық деңгейде дөңгелек үстелдер өткізіліп отырды. Осы уақытта қоғамда тарихқа деген қызығушылық айтарлықтай өсті, бірінші кезекте отандық тарихшылар өз идеяларын еркін білдіру үшін көбірек мүмкіндіктер пайда болды, бұрын құпияланған фактілер белгілі болды. Тарихи зерттеулер үшін жаңа мүмкіндіктер ашылды. Бірақ тарих ғылымының әдістері туралы мәселе өткір күйінде тұрды. Марксистік-лениндік әдіснаманың сыны ұлғайып, ғалымдар оның тар шеңберінде болғысы келмеді. Осы әдістеменің болашағы бар ма? әлі одан толық бас тарту керек пе? деген мәселе көтерілді.
Кеңес кезеңіндегі Қазақстандық зерттеулерді терең тарихнамалық талдау қажеттілігі жаңа жағдайларда ұлттық тарихнаманың даму перспективасымен байланысты. Тәуелсіз қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуы бұрынғы тарихнамалық дәстүрді сын тұрғысынан пайымдауды, тарихшылардың алдыңғы ұрпақтары жинаған тәжірибе мен білімді есепке алуды, Қазақстанның өткен және қазіргі заман тарихының проблемаларын жариялаудағы марксистік әдіснаманың жағымсыз салдарларын еңсеру үшін танымның жаңа жолдарын іздестіруді талап етеді.
Қайта құру жылдарында тарих ғылымының дамуында жаңа ерекшеліктер пайда болды, дәстүрлі мәселелерді жариялаудың жаңа тәсілдері әзірленді және жаңа зерттеу проблемалары қойылды. Қайта құру кезеңінің ішінен кейбір тарихшылар екі кезеңді бөліп алады. Бірінші кезеңі, тарихи білімді жаңарту, бұрынғы тарих бетіндегі ақтаңдақтарды қайта қарау, анықтау; екінші кезеңі, 1980-1990 жылдары аралығында тарих ғылымының шығармашылық және ұйымдастырушылық дағдарысы деп көрсетіледі [16, 25-б.].
Келесі бір себебіне, Кеңес Одағы тұсында тарихнамалық зерттеулердің қатаң коммунистік идеология құрсауында болып, ұлт тарихы туралы тәуелсіз ой-пікірлердің жазба тарихымызда еркін көсіле алмауы жатты. Сонымен қатар, кеңестік тоталитарлық жүйеде түркі этносы мен қазақ халқына байланысты зерттеулерге жете көңіл бөлінбеді. Ал осы мәселелер төңірегінде зерттеу жүргізген кейбір ғалымдар саяси жүйе тарапынан қысымда болды. Сондықтан да, тәуелсіздік кезеңінде тарихнама теориясы мен методологиясы мәселелері өзекті салаға айналған.
Жалпы, тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздерін зерттеуде тарихнама терминіне түсінік беруден бастасақ. Тарихнама терминінің бірінші мағынасы ретінде - жекелеген тарихи мәселелерге, жеке тұлғаларға, ілімге арналған тарихи еңбектерді зерттеудің жиынтығын атаймыз. Мұндай тарихнаманы проблемалық тарихнама немесе функционалды тарихнама деп атау қалыптасқан. Ал тарихнама терминінің екінші мағынасы - белгілі бір кезеңнің, елдің тарихына арналған тарихи еңбектердің жиынтығы.
Тарихнаманың үшінші мағынасы - тарих ғылымының тарихы немесе тарихнамасы, тарих ғылымының даму барысы мен оның кезеңдеріндегі методологиялық, принциптік өзгерістердің, тарихи ой мен білімнің тарихы. Тарих ғылымының тарихнамасы ғылымның қалыптасуы мен даму тарихын, оның қоғамның рухани өмірінде алатын орны мен маңызын, тарихи білімнің қалыптасу барысы мен тарих ғылымы арқылы идеологиялық-саяси күрес жүргізу тәжірибесін зерттейді.
Осылайша Қазақстан тарихнамасының негізгі бағыттарын айқындай отырып, тарихнама мағынасының осы үш түсінікпен шектелмейтінін, тарих ғылымының әртүрлі кезеңдерде даму жағдайын зерттеудің өзі тарихнаманың бір саласына айналуы мүмкін екенін айтамыз.
Зерттеу жұмысын жазу барысында Қайта құру жылдарының тарихнама ғылымының теориялық және методологиялық мәселелері бойынша туындаған мәселелерге зерттеуші Ш. Нартбаев тарихнамалық зерттеудің келесідей аспектілері бойынша қарастыру керек деп есептейді:
1) қоғамның даму барысында тарих ғылымының әртүрлі кезеңдерін анықтау;
2) тарих ғылымының дамуына саяси-әлеуметтік жағдайдың әсерінен басқа саяси қоғамдық жүйенің де әсерін анықтау;
3) тәуелсіз тарихи танымның теориялық-методологиялық принциптерін талдау, тарихи процесті зерттеуге негіз болатын теориялардың дамуы мен өзгеруін анықтау;
4) деректердің ауқымы мен сипатын, оларды зерттеудің нақты әдістемесін талдау;
5) тарихи зерттеудің өзектілігін анықтау. Диссертант өз зерттеуінде тарихнама теориясының өзекті мәселелерін осылайша айқын көрсетіп берді. Аталмыш тараудың Методологиялық мәселелер атты екінші тармағында Қазақстан тарихнамасы методологиясының басты принципі тарих - адамның іс-әрекеті болуы тиіс деген қорытынды жасай отырып, тарихнамадағы методологиялық дағдарыстың әлі күнге дейін жалғасып келе жатқанын, оған қазақстандық тарихнамашылардың маркстік методологиялық принциптерден бас тартқанымен, жаңа, әрі тәуелсіз методологияға теориялық дайындықтарының төмендігінен толық көше алмай отырғанын атап көрсетті. Зерттеушінің бұл тұжырымдары ғылыми негізді, әрі дұрыс болып табылады деп ойлаймыз.
Тарихнама мәселесіне қатысты толық зерттеу жүргізген авторлардың бірі Е. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың докторанты, Ш. Момынова болды. Ол өзінің зерттеу жұмысында тарихнаманың кеңестік кезеңде өзгеше рөл атқарғанын; өткенді қалай болды деп қадағалау, мүмкін деген болжамға жол бергенін; мақсатқа жақындау үшін зерттеулерде ашық беттер мен қателіктерді түзету қажет деп санағанын; сондықтан да тарихнамалық қызметтің негізгі мазмұны бұрынғылардың еңбектерінде ақтаңдақ беттері мен қателіктерді түзету болғанын айта отырып, тарихшыны, біріншіден, абстракциялық жүйені жасауға, екіншіден, зерттеу арнасын тарылтуға мәжбүр еткенін атап көрсетеді. Сонымен қатар, бұл күнде ондай тарихнаманың өмір сүруінің негізгі, іргелі алғышарттарының күйрегенін, енді оның ең жақсы үлгілерін қолданудың өзі тарих ғылымында дағдарысты жасыра алмайтынын айта отырып, тарихнаманың тығырықтан шығуының болашағы, жалпы, тарих ғылымының жаңғыруымен, ал кеңінен алғанда, ғылым мен ғылымилыққа деген көзқарасты өзгертумен тығыз байланысты деген қорытынды жасайды.
Кеңестік кезеңде маркстік-лениндік ілімге сәйкес қоғамдық-экономикалық формациялар алмасуына негізделген Қазақстан тарихын дәуірлеу мәселесі де тәуелсіздік кезеңінде қайта қарастырыла бастады. Бірақ, тарих ғылымының теориясы мен методологиялық деңгейін көрсететін дәуірлеу мәселесі жөнінде қазақстандық тарихшылар әлі күнге дейін ортақ тұжырымға келген жоқ. Мұның өзі мәселенің маңызы мен өзектілігін айқындап, көтерер жүгінің ауырлығын көрсетеді.
ХХ ғасырдың 80-90 жылдары қазақстандық тарих ғылымы күшейтілген бұрмалану мен саясаттандырудың күрделі кезеңін бастан кешірді. Тарих ғылымдары бойынша докторлық және кандидаттық диссертациялардың библиографиялық көрсеткішіне енген диссертациялық зерттеулердің проблематикасын талдау 1935-1990 жылдары қазақстандық тарих ғылымының дамуының жетекші үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Яғни, 55 жылға созылған осынау күрделі кезеңде қазақстандық зерттеулердің жалпы саны - 796 диссертация, оның ішінде КОКП тарихы мамандығы бойынша 169 (24 докторлық, 145 кандидаттық) және 627 басқа бағыттар бойынша, оның ішінде 77 докторлық, 550 кандидаттық қорғалды. Осылайша жыл сайын 14 диссертациядан қорғалып отырған [17, 45-б.].
Ғылыми диссертациялардың жалпы санынан (627 жұмыстың) 53,8%-ы, яғни диссертациялардың басым бөлігі кеңес кезеңі бойынша орындалған (КОКП тарихы мамандығы бойынша). Докторлық зерттеулерде кеңестік мәселелер 45,5%, кандидаттық жұмыстарда - 62,2%-ды құрайды. Егер бұл процесті динамикада қарастырсақ, кеңес кезеңі бойынша зерттеулердің ең көп саны ХХ ғасырдың 80-ші жылдарды құрайды.
Қайта құру жылдарында ұлттық тарихтың жетістіктері мен кемшіліктері ұлттық кадрлардың әлсіз дайындығымен, олардың марксистік-лениндік әдіснамасын жеткіліксіз меңгеруімен негізделеді. Жалпы тарих, шығыстану дәстүрлерінің жоқтығы, олардың ғылыми орталықтары Мәскеу мен Ленинградта орналасуымен сипатталды. Қазақстан тарихнамасында жалпы тарих бойынша 3 докторлық және бірнеше кандидаттық жұмыстардан басқа елеулі зерттеулер жоқтың қасы болды [18, 10-б.].
Қазақстандық тарихшылар төңкеріске дейінгі қазақ тарихына қатысты мәселелермен айналыса алмады. Қазақ халқының тарихы алдымен ресейлік (ХVIII ғ.), одан кейін Кеңес тарихы контекстінде зерттелді. ХІХ-ХХ ғасырлардағы тарих ғылымының әдіснамалық негізіне шектеулердің қойылуына байланысты қазақтардың көшпенділік феномені мәселесі ғылыми тұрғыдан зерттелмеді. Осыған байланысты қазақ ұлты мен мемлекеттілігінің қалыптасу тарихы Кеңес билігімен тікелей байланыста дамыды деп айта аламыз [19, 69-б.].
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерді талдай отырып, қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша тақырыптар - барлық кандидаттық жұмыстардың 22%-ын, докторлық жұмыстардың 37,6%-ын құрайды. Хронологиялық тұрғыдан олардың барлығы ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді, яғни Қазақстанның Ресеймен отарлау кезеңін қамтиды. Қазақстан тарихының ежелгі кезеңі (тас, қола ғасыры) археологиялық зерттеулерде көрініс тапты және барлық диссертациялардың 10,7%-ын құрады.
Еліміздегі академиялық ғылыми мекемелердің қалыптасуы 1932 жылдан КСРО Ғылым академиясы Қазақстандық базасының құрылуынан басталады. 1945 жылдан бастап КСРО ҒА Қазақ филиалының Төралқасы 1945 жылғы 14 тамыздағы №20 Тіл, әдебиет және тарих институты құрамынан жеке институттардың: Тарих, археология және этнография және Тіл және әдебиет институтының бөлініп шығуы туралы қаулысына сәйкес құрылған институт бүгінде - 75 жылға жуық уақыт бойы еліміздегі тарих, этнология салалары бойынша елеулі еңбек атқарып келеді.
Институттың маңызды жетістіктерінің бірі - оның ғылыми интеллигенцияны, ең алдымен, ғалым-тарихшыларды дайындау мен қалыптастырудағы рөлі ерекше. Салыстырмалы түрде айтар болсақ, егер сонау 1945 жылғы үш секторда жұмыс істеген небәрі 5 ғылыми қызметкердің үшеуінің ғана тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесі болса, 1964 жылы тарихи мамандықтағы екі ҒЗИ-да, Қазақстанның жоғарғы оқу орындарының 16 тарих кафедрасында 7 ғылым докторы, профессорлар, 136 ғылым кандидаты болды. Ал 80-ші жылддардың ортасында Институт қызметкерлерінің саны 150 адамға дейін өсіп, оның ішінде 10 ғылым докторы және 36 ғылым кандидаты қызмет етті.
Институт ғалымдары жыл сайын 30-ға жуық монография, жинақтар, 300-ге жуық ғылыми мақалалар жариялап, дәстүрлі Нүсіпбеков оқуларын өткізеді. Институттың дамуы мен отандық тарих ғылымы беделінің артуына өлшеусіз үлес қосқан академиктер А.Х. Марғұлан, М.Х. Асылбеков, К.Н. Нұрпейіс, О. Смағұлов, Б.Е. Көмеков, ҚазКСР ҒА корреспондент мүшелері Г.Ф. Дахшлейгер, Б.С. Сүлейменов, профессорлар Х.А. Арғынбаев, Т.Б. Балақаев, А.С. Елагин, В.Я. Басин, Т.Е. Елеуов, М.С. Мұқанов, П.С. Белан, ғылым кандидаттары Б.Н. Әбішева, Е.А. Масанов, С.К. Ибрагимов, К.А.Пищулина, Ю.И. Романов, Н. Едыгенов, Е.Ж. Валиханов, Қ.С.Алдажұманов, және т.б. есімдерін мақтанышпен атауға болады.
Ынтымақшыл да шығармашыл ұжым орындаған күрделі еңбек ежелгі және орта ғасырлар тарихы мен жаңа және қазіргі заман тарихы туралы тың ғылыми ашуларды қамти отырып, археологтар мен шығыстанушылардың, этнографтар мен мемлекеттанушылардың, мұрағаттанушылар мен деректенушылардың ұзақ жылдардағы талмай ізденістерінің іргелі нәтижелерінің жиынтығы. Өзінің белгілі идеялық-методологиялық мақсаттылығы мен өткенді танудағы материалистік түсінігіне қарамастан көптомдық әлі күнге дейін жасампаздық қуатын жоғалтқан жоқ.
Академик А.Н. Нүсіпбеков 80-ші жылдардың басында-ақ: кеңестік тарих ғылымының және оның бөлімі - қазақстандық тарихнаманың - даму үдерісінде тарих, археология және этнография және басқа да тарихи пәндер саласында еңбектің ғылыми бөлініске түсуі қалыптасты Ол тарих ғылымының өте маңызды мәселелерін зерттеудің ұтымды мамандандыруға негізделумен қатар, оларды Ғылым академиясының ғылыми мекемелерімен және Орталық Азия республикаларының академияларымен үйлестіруге негізделеді. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының тарихшылары, археологтары мен этнографтары өздерінің бар назарын адамзат қоғамы тарихының басты мәселелерін қазақ халқының, сондай-ақ Қазақ КСР аумағында өмір сүрген және жасайтын басқа да ұлттар мен ұлыстардың тарихына сәйкестікте зерттеуге аударады ...,- деп айтқан болатын.
Сонымен, ұлт тарихының өткені, бүгіні мен болашағының ғылыми келбетін кескіндей отырып, Институт ұжымы мынандай келелі де өзекті міндеттерді шешуде:
- Ұлт тарихының ақтаңдақтарын ашу мәселелерін жалғастыру;
- Зерттеу жұмыстарының ақпараттық-деректік базасын кеңейту;
- Отан тарихының келелі мәселелерін жаңа пайымдаулар мен тұжырымдармен толықтыру;
- Тарих ғылымы саласында біртұтас зияткерлік кеңістіктің қалыптасуына ықпал жасау.
Жоғарыда аталған зерттеуші ғалымдардың еңбектері отандық тарих ғылымының зерттеу аясын кеңейтті және сол кезеңнің тарихнамасын елеулі түрде байытты. Алайда үстем идеологияның қатаң шектеуі оқиғалар мен құбылыстарға объективті талдау жасауға мүмкіндік бермеді.
1.2 Ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы еліміздің XX ғасырдағы тарихы алуан оқиғаға байлығымен, ең бастысы, Кеңестік қатаң идеологиялық қысыммен сипатталады. Партиялық құрылым қызметтері ұлтшылдық, жершілдік, патриархалдық құрылысты дәріптеуді қатаң сынға алды. Қоғамдағы өзгеше ойлаушылар мен сол кезеңнің идеологиясына сай келмеген көзқарастардың барлығы қатаң қудалауға ұшырады. Бұл өнер, әдебиете және тарих салаларында кең қанат жайды. Оның бір мысалы ретінде АзиЯ еңбегінің авторы О. Сүлейменовтың қатаң сынға алынып, кітабы сатылымнан алынып тасталынды. Мұндағы басты айыптау - кітаптың түркішілдік және ұлтшылдық сипатта жазылды деп Молодая гвардия, Москва, Звезда т.б. журнал беттерінде жарияланған мақалалар еді. Яғни, еңбек идеологиялық бағыты бойынша орысқа қарсы жазылған еңбек саналды.
Қазақ қоғамының ХV-ХҮІІ ғасырлар тарихындағы тарихи ой-сана проблемасын саясат, мәмлегерлік жағынан қарастырып, оның этнографиялық тұрқын шебер көрсетіп бере алған жаңашыл тарихшылар қатарына М.Қ. Әбусеитова мен Ж.О. Артықбаев бастаған бірқатар тарихшыларды жатқызамыз. М.Қ. Әбусеитова Казахстан и Центральная Азия в ХV-ХVІІ вв: История, политика, дипломатия [20] деген еңбегінде түркі тілінде жазылған төл деректердің Қазақстан мәдени тарихын қайта қараудағы маңыздылығын атап көрсетсе, Ж.О.Артықбаев Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам ХVІІ ғасыр [21], Материалы к истории праявщего дома казахов [22] деген еңбектерінде этнографиялық деректердің қазақтың ұлттық тарихи білімін қалыптастырудағы ерекшеліктеріне жоғары мән берген. Ал ол өзінің Қазақ тарихы мен этнологиясының мәселелері [23] деген кітабында ерте заманнан бастап ХVІІІ ғасырға дейінгі уақыттағы тарихтың беймәлім қырларын ақтара келе, ұлттық тарихтың концепциясы, оның қайнар көзі туралы ойларын ортаға салады.
Тарихтан білгеніміздей, ХҮІІІ ғасырда еуропалық шығыстанушылар тарапынан Қазақстандағы тарихи білімдік ой-сананы зерттеудің қомақты үлгілері болған жоқ. Ал, тарихшы К.Л.Есмағамбетовтың көрсетуінше ХІХ ғасыр ішінде көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш-жігері арқасында Орта Азиялық аймақ халықтарының әлеуметтік-экономикалық және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталады [25].
Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамада бейнелеуін өзге тарихшылардан бұрын көрсетіп келе жатқан тарихшы К.Л. Есмағамбетов өзінің еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі бірқатар зерттеулерінде Кеңес өкіметінің ұлттық шет аймақтарда әлеуметтік тамыры болған деген жалған пікірді жоққа шығарып, оның болмаған шындығының шетелдік тарихнамада сақталып келгенін дәлелдеді [25]. Ол өзінің кеңес дәуірінен кейінгі еңбектерінде де жаңа методологиялық тұжырымдар мен ұстанымдарды қалыптастырудағы тарихи үрдіс барысында, таптық фактордың белгілі бір дәрежеде, нақтылы уақыт пен кеңестік жағдайында әрекетке ие болғандығын жасырмайды.
Жалпы айтқанда, К.Л.Есмағамбетов тарих ғылымының қоғамдық санаға, мемлекеттік ішкі, сыртқы саясатына ежелден ықпал етуші күш екендігімен санасып, соңғы кезде отандық тарих ғылымында өріс алып бара жатқан танымы тайыз, тағылымы талас тудыратын еңбектердің жарық көруіне алаңдаушылық білдіріп жүрген тарихшылардың қатарынан орын алды.
Қазақстанда тарихнама ғылымының негізін салған белгілі ғалым Д.И. Дулатованың [26] ой-пікірлері кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында айтылса да біз бұлардың бүгінгі тарихи білімді ой-сананың қалыптасуына үлкен ықпал жасағанын мойындаймыз, алайда бұл ғалымның еңбектері негізінен таптық және партиялық тұрғыдан зерттелгені жасырын емес. Сондықтан да біз тәуелсіз Қазақстана қалыптаса бастаған тарихнамалық ой-пікірлерге баса назар аударып, олардың тарихнама ғылымындағы негізгі бағыттарын айқындауға күш салдық. Енді соларға қысқаша тоқталамыз.
ХVІІІ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Орталық Азия мен Қазақстандағы орыс жаулауының және отарлауының қазіргі ағылшын және американ әдебиеттерінде тарихи білімдік жағынан көрініс табуы тарихнамалық тұрғыдан К.Несіпбаеваның докторлық жұмысында қамтылған [27].
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қытай жеріндегі қазақтардың қоғамдық білімдегі тарихы бұрын беймәлім тарихи деректер арқылы зерттеуші ғалым Н. Мұқаметханұлының монографиялық еңбегінде талданды [28]. Қазақстандағы ХХ ғасырдыңң алғашқы онжылдықтарындағы және тәуелсіздік алғанға дейінгі кеңестік кезеңдегі аграрлық қатынастар тарихнамасы О.Мұхатованың монографиялық еңбектерінде кеңінен қарастырылды [29]. Бұл - осы салада үлкен және күрделі кезеңге қатысты ғылыми еңбектерді терең де жан-жақты талдаған іргелі зерттеу. Онда автор аграрлық мәселеге байланысты тарих ғылымының алдында тұрған келелі міндеттерді нақты көрсете алған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуінің тарихнамасы Т. Төлебаевтың докторлық монографиясына негіз болды [30]. Қаралып отырған мәселеге қатысты негізгі проблемалар әсіресе зерттеушінің тақырыптың теориялық-методологиялық мәселелерін арнайы талдауы өнеркәсіп тарихына қатысты Қазақстан тарихнамасын тың да жаңа пікірлермен толықтырды.
Қазан төңкерісінен тәуелсіздік алғанға дейінгі үлкен де күрделі кезеңді қамтитын Қазақстандағы тарихнама және тарих ғылымының даму жолдары мен негізгі бағыттары І.Қозыбаевтың еңбектерінде жаңаша көзқараспен кеңінен талданды [31].
Біздің тақырыбымызға бірден-бір жақын келетін оның еңбектерінде республика тарих ғылымының ХХ ғасырдың 1917-1980 жылдардағы тарихи білім мен сананы қалыптастырудағы кеңес өкіметінің жүргізген саясаты мен ұстанымдарының астарлары біршама мөлшерде шындыққа жақын қарастырылған. Негізінен, өте бай деректерге сүйеніп жазылған І.Қозыбаевтың зерттеулерінде қоғамдық ғылымдардағы керітартпа механизм мен тарихи зерттеулерінде қоғамдық ғылымдардағы керітартпа механизм мен тарихи білімдік ой-сананың сталинизмге ауысу үрдісі қалай болды, міне осы мәселелерге баса көңіл бөлінген [32].
Сонымен бірге ол өзінің зерттеу жұмыстарының жаңалығы ретінде тарих ғылымы мен саясаттың және саясат пен тарихшылардың ара қатысына сипаттама бере келіп, ғылыми-тарихи білімдік ой-санадағы ұлттық белгілерге, әсіресе оның ерте дүниеден бергі дәстүрлі көріністеріне талдау жасамай, кеңестік үлгіден өрбитін тарихи-білімдік ой-сананың қазақ халқының шынайы тарихын көлеңкеде қалдыруға бағытталған сырын ашпай, жалпы кеңестік тарих ғылымының дағдарысқа ұрыну сырын ашуға әрекет жасаған.
ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдарында саяси қуғындалған қазақ зиялыларының тарихи көзқаррасы Ш. Омарбековтың кандидаттық диссертациясында арнайы зерттелді [33]. Мұнда зерттеуші тоталитарлық қоғамда ұлт зиялыларының маңызды тарихи мәселелердегі сындарл көзқарастарының кеңестік тарихи зерттеулерге қисынсыз келгенін батыл түрде атап көрсетті.
Шыңғыс Таласұлының өзіне дейінгі зерттеушілден айырмашылығы сол, егер оған дейінгі зерттеушілерді ұлттық интеллигенцияның жеке көзқарасы қызықтырса, Шыңғыс Омарбеков ұлт интеллигенцияның тарихи көзқарастарын топтап жүйелік тұрғыдан көрсетуге тырысқан. Соның өзінде ол да, қазақ мемлекеттігінің бастаулары тұрғысынан, сондай-ақ патша өкіметінің отарлау саясаты мен ұлт-азаттық көзғалыс мәселесіндегі көзқарастарын талдау тұрғысынан зерттейкеліп, олардың тарихи білімді қалыптастырып, дамытудағы рөлдерін көрсетуді өзінен кейінгі зерттеушілерге қалдырған.
Дегенмен де, Ш. Омарбековтың диссертациясындағы тарихнамалық шолулар ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы қазақ зиялыларының тарихи көзқарастарында тарихи білімді дамыту нышандарының болғанына жол сілтеп, бағыт көрсете алады. Тіпті Ш. Омарбековтың ұлт зиялыларының тарихи көзқарастары арқылы зерделеген кейбір тұжырымдарын тарихи білімді дамыту үлгісін қарай икемдесек, кезіндегі ұлт зиялыларының ой-тұжырымдарының бәрін де тарихи білімді дамытудағы ерекше белесті кезеңге топтауға болады.
Өйткені, шын мәніндегі қазақ тарихын білім ретінде танып, оны жазудың қажеттігін Айқап журналынан бастап, қазақтың сол кездегі ұлт зиялылары көріп, білген еді. Олай болса, Ш. Омарбековтың қазақ зиялыларының тарихи көзқарастары туралы саралаған ой-тұжырымдарын 1920-1930-шы жылдардағы ұлт зиялыларының дәстүрлі тарихи білімді жалғастыру нышандары деп те қарауға тура келеді. Ал біздің үлесімізге қалатыны 1920-1930-шы жылдардағы, ұлт зиялыларының тарихи көзқарасын Ш. Омарбеков үлгісіндегі тарихи білімді дамыту кезеңіне жатқызып, осы кезеңдегі ұлттық тарихи білімді дамытуға кедергі болған идеологиялық және жаңа отарлауға итермелеген саяси құрылыстың мәнін ашу арқылы ХХ ғасырдың 1930-шы жылдарынан бергі тарихи білімнің қалыптасып, дамуын көрсету.
Кейінгі толқын жас тарихшылар арасында С.Кентбековтың кандидаттық диссертациясы біздің жұмысымызға жақын келеді. Автор тарихымызды дәуірлерге, кезеңдерге, этаптарға бөлудің жаңа жолдарын ұсынды. Алайда автордың өзі мойындағандай, мұндай күрделі мәселені бір жұмыс аясында толық шешу мүмкін емес. Біз де, автор ойымен санасып, кезеңдерге бөлуді тарихтың тек бір саласы болып табылатын тарихи білімнің тарихнамасы аясында қарастыруға тырыстық [34].
Зерттеуші В.О. Ключевскийдің осы ой-тұжырымы кеңес дәуірінде өмір сүрген тарихшылардың еңбектерінде шектен шығып, тарих саясат жетегіне айналды. Бұның солай болғанын Ресей Ғылым Академиясының Санкт-Петербург тарих институтының бүгінгі ардагері Р.Ш. Ганелин өзінің бірнеше кеңес тарихшыларының қызметін еске түсіретін көлемді еңбегінде былай түйіндейді: Подлинная картина жизни того времени много сложнее тех представлений, которые складываются о ней теперь и сводятся иногда к тому, что люди жили в идеологической клетке, боясь друг друга, боясь власти, занимались сплошным доносительством и имели виду единственную цель - писать, как требовалось. Так действительно было, но было и не только так [35, с. 23].
Демек, біз зерттеп отырған кезеңдегі тарихи-білімдік ой-сана кеңестік идеологияның ықпал етуімен, таптық және партиялық ұстаным негізінде дамығандықтан оны тек қана сын тұрғысынан зерделеуге тура келеді. Яғни, Ресейдің қазіргі Г.И. Курган, А.Н. Поляков сияқты басқа да ғалымдары айтып жүргендей, қоғамның дамуына кедергі болып келген тап күресі түсінігін тарихтың қозғаушы күші деп есептеу Ресейдің қоғамдық дамуына кері әсерін тигізсе бұл пікірлерден Қазақстанның КСРО құрамында көп жылдар болуына байланысты Қазақстан тарихына да қатысты тарихи-білімдік ой-сананы ғана көреміз.
Көптеген шетелдік ғалымдардың бүгінгі тарих ғылымының методологиясы туралы ойларымен санасқан зерттеуші Н.А.Абдоллаев қазіргі методологияның маңызын бұрын соңды болмаған дәрежеден көреді [36]. Сөйтіп ол, бүгінде бағыттары көмескі методологияның даму динамикасының үстемдік алып бара жатқанын қолдап, тарихты оқытудағы субъективтік бетбұрыстарға күйініш білдірді. Яғни, кезінде тарихты зерттеп оқытудағы түсінік-түйіндер мен нақтылы жәйт арасында келісім (компромисс) мәселенің байыбына баруға көмектессе, енді тарихи тұлғаларды марапаттаумен субъекті бірінші орынға көтеріліп отыр деген пікірі жақтайды.
Сөйтіп ондай негіздемелерді тарихи білімдарлықтың модернистік түйсіктегі субъективтік көріністеріне жатқызады. Ал модернизм дегеніміз көркем өнері империалистік көріністріне жатқызады. Ал модернизм дегеніміз көркем өнері империалистік буржуазияның тілегіне, сары уайымшылдық тілегіне бейімделуді талап еткен ХХ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚОРҚЫТ АТА АТЫНДАҒЫ ҚЫЗЫЛОДА МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ГУМАНИТАРЛЫҚ - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Сахитжанов Қуанышбек Абайұлы
Коммунистік партияның Қазақстандағы қайта құру және жеделдету бағытындағы жүргізілген саясаты (1985-1991)
6М011400 - тарих мамандығы
Қызылода, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ҚАЙТА ҚҰРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...
9
1.1
Тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздері..
9
1.2
Ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары ... ... ... ... ... ...
15
2
ТАРИХИ БІЛІМ КЕҢЕСТІК ИДЕОЛОГИЯ АЯСЫНДА ... ... ... ..
24
2.1
Өтпелі кезеңдегі тарихи білімнің бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
24
2.2
Қазақстан тарихының білім ретінде қалыптасуының ғылыми- теориялық негіздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
3
ҚАЗАҚСТАНДА ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
3.1
Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы ... ... ...
55
3.2
Мектептегі тарихи білімнің пән ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ...
61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... .
77
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алған кезден бастап қоғамдық өміріндегі білім саласында болып жатқан батыл өзгерістер тарихи білімге деген қызығушылықты арттырып отыр. Расында, бүгінгі Қазақстанның тұрақты дамуы өткен тарихты объективті тұрғыдан жалғастыра білумен байланысты болса, оның болашағы да тарихтың шынайылығымен анықталады. Елдің саяси дамуындағы әрбір жаңа бетбұрыс тарихи білім жүйесіне реформа жасаумен қатар жүргізілгендіктен әлеуметтік-саяси дағдарыстар тарихи білімнің де дағдарысына әкелді. Кеңес дәуіріндегі тарихи білім мемлекетке және қоғамға қатынасты бейнелейтін әлеуметтік идея түрінде дамыды. Тарихи білімнің дамуына идеология мен мемлекеттік саясаттың үлкен ықпалы болды. Кеңес жылдарындағы тарихи білім, мемлекеттің түрлі саяси мүдделерін іске асырудың құралы ретінде көрінсе, тарихты оқытудың мақсаты анық таптық сипат әлпетінде болып, қоғамдық қатынас өзгерістеріне бейімделді.
Қайта құру жылдарында еліміздің тарихты оқыту ЖОО-ның студенттеріне, орта мектеп оқушыларына, аспиранттарға КСРО тарихы мен жалпы тарихтан дәріс берудегі оқу жоспарының үлгілік жобалары, тарихшылар даярлаудың құрылымдық ұстанымдары, ЖОО-ның ережелері, тарихтан сабақ берудің әдіс-тәсілдері т.б тарихи білімге қатысты мәселелер көтеріліп, оның шешімдері, шын мәнінде, КСРО тарағанша басшылыққа алынды.
ХХ ғасырдың ІІ-ші жартысы Қазақстанда, тарихи білімнің мазмұны ғылыми жағынан анықталып-жетіле келе, оның даму бағыты белгіленді. Ұлттық тарихи білімді пән ретінде қалыптастыру мен оқытудың жолдары қарастырылумен бірге, оны оқытудағы жаңа әдіс-тәсілдер орнықтырылды. Осыдан барып, біздер тарихи білімнің мағынасына былайша анықтама береміз: ...тарихи білім - белгілі бір мемлекеттегі тарихи сананы қалыптастырудың негізгі тетігі деген ұғымды білдіреді. Тарихи білімді дамыту барысындағы өткен тарихтағы оң тәжірибелерді меңгеруде, оны сын тұрғысындағы терең ғылыми ой-елегінен өткізу арқылы талдап-бағалай отырып, жіберілген кемшіліктерді анықтау - қазіргі білім жүйесіндегі Қазақстан тарихын оқып-үйренуді жетілдірудің қуатты факторының бірі болып табылады. Міне, осы жағын ескергенде, тарихи білімнің қайта құру жылдарындағы даму келбетін арнайы тарихи-теориялық тұрғыдағы зерттеу, тақырыптың өзектілігін арттырады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда Қазақстан тарихы жаңа дәуірді басынан кешіруде. Кешегі халқымыздың ақтаңдақ беттерін қайтадан саралап, елдік сананы Ұлт мүддесі аясында қалыптастыру үшін көптеген жұмыстар жасалуда. Дамудың дербес бағытын айқындаған елімізде тарихқа көзқарас әр халықтың өткен тарихы мен оның ұлттық бітім-болмысын нақтылайтын атрибуттарымен қатар жаңғыра бастады. Ұзақ уақыт бойы саяси бостандығынан айрылған халықтың өзін-өзі тануға құштарлығын, ұмтылысын ұлттық иммунитеттің күш жинап оянуына теңеуге болады.
Қазақстандық тарих ғылымының дамуы, тарихи зерттеулердің сапасы мен тиімділігінің артуы, олардың қоғамдық дамудың әлеуметтік-саяси және мәдени-тәрбиелік мазмұнына ықпалы белгілі бір дәрежеде тарихнамалық зерттеулермен анықталатындығы белгілі. Сондықтан да қазіргі таңдағы отандық тарих ғылымының дамуы мен өсуін бағамдау мақсатында қазақстандық тарихнама мен олардың әдістемелік зерттеулерінің қалыптасуының өзіндік тарихы бар.
Зерттеу еңбектерінде тоқырау жылдары айтылмай, жылы жабу астында жасырылып келген мәселелердің көтеріліп, тарих ғылымында ақтаңдақтар деген терминнің қолданыла бастауы - қайта құрудың екінші кезеңіне (1987 жылдың ақпаны - 1988 жыл) жатады. Бұл туралы академик М.Қозыбаев Ақтаңдақ беттер деген терминнің өзі алғаш рет 1987 жылғы ақпанда қолданылған екен [1, 9-б.],-деп еске алады.
Оны алғаш рет қолданысқа енгізген КСРО Орталық комитетінің Бас хатшысы М.С. Горбачев болды. Ол ... тарихты өзінің қаз-қалпында көру керек. Бәрі де болды, қателіктер, тіпті ауыр қателіктер болды. Тарихта да, әдебиетте де ұмытылған есімдер, ақтаңдақ орындар болмауға тиіс. Әйтпесе бұл, тарих та, әдебиет те емес, жасанды құбылғыш конструкциялар болып шығады [2],- деген болатын.
Қазақстандық тарихнамада аталған мәселеге қатысты зерттеу еңбектері ХХ ғасырдың екінші жартысында пайда болып, мәселені тарихи-проблематикалық деңгейде зерттей бастады. Тарихи білімдердің өсу процесін ашатын зерттеулер Н.Е. Бекмаханованың [3], Д.И. Дулатованың [4], И.В. Ерофееваның [5] еңбектерінде кездеседі.
Революцияға дейінгі Қазақстан тарихнамасына қатысты зерттеу еңбектерінің қатарында Д.И. Дулатованың еңбегі ерекше назарымызды аударды. Монография осы саладағы мамандардың жоғары бағасына ие болып, республикалық басылым беттерінде оң пікір алды. Зерттеу еңбегі АҚШ, Англия ғалымдары тарапынан үлкен қызығушылыққа ие болды және бұл еңбегін жариялап, өзін тарихнама саласындағы республиканың маманы ретінде көрсетті [4].
Зерттеудің келесі кезеңі қазақстандық тарихнама мәселелерінің әдістемелік және теориялық тұстарына, әсіресе, өтпелі кезең (қорытындылары мен келешегі), қазіргі заман тарихының өзекті мәселелерінің тарихнамасына жете көңіл бөліп, зерделеу қажеттілігін талап етті.
Бұл кезең өткеннің барлық мұрасын таптық тұрғыдан зерттеу, ұлтшылдықпен күрес, түрі ұлттық, мазмұны кеңестік әдебиет жасау науқандары қазақтың тарихи зердесіне, оның ұлттық рухына жасаған шабуылдармен сипатталды.
Біздердің назарымызды аталған мәселеге қатысты Б.А. Төлепбаевтың келесі еңбегі аударды. Аталған еңбекте КОКП XXVI съезінің шешімдері аясында қазақстандық материалда жұмысшы табының тарихы, мәдени революция, Ұлы Отан соғысы, көшпенділер тарихы, ұлттық-мемлекеттік құрылыс тарихының тарихнамасы, сондай-ақ кемел социализм кезеңінде республикада кітап шығару ісін дамыту мәселелері баяндалады [6].
Белгілі тарихшы И.М. Қозыбаевтың Қазақстан тарихнамасы: тарих сабақтары, Введение в новейшую историографию Казахстана және Қазақстанның тарихи ғылымы (ХХ ғасырдың 40-80 жж.) [7-9] монографияларында зерттеуші Қазақстанның тарихнамасы мен тарихи ғылымына жаңа көзқараспен қарап, негізі бағыттары мен негізгі үрдістерге кеңінен талдау жасады. Еңбектің Бекмаханов эпосы бөлімінде зерттеуші кеңес тарихшысы Е.Б. Бекмахановқа қатысты тарихи әділеттілікті қалпына келтіру мақсатында мәселеге жаңаша баға береді және сыни тұрғыдан баға береді.
Кеңестік Қазақстанның тарихи ғылымы (1917-1969 жж.) қалыптасу мен даму очерктері [10] жалпылама зерттеуінде материал берудің проблемалық-хронологиялық принципі негізінде революцияға дейінгі және кеңес тарихнамасының кең ауқымды мәселелері бойынша тарихнамалық ойдың дамуы қарастырылады. Авторлар ұжымы Қазақстанның тарихнамасы мен тарихи ғылымына жаңа көзқараспен қарап, бағыттар мен негізгі үрдістерге кеңінен талдау жасады.
Біздің тақырыбымызға бірден-бір жақын келетін, еңбектерінде республика тарих ғылымының 1985-2000 жылдардағы тарихи білім мен сананы қалыптастырудағы кеңес өкіметінің жүргізген саясаты мен ұстанымдарының астарлары біршама мөлшерде шындыққа жақын қарастырылған, тарихнамалық кезеңнің материалдарына талдау жасаған Б.К. Рахимбекованың еңбегі болып табылады [11].
Қазақстан тарихына қатысты шетелдерде жарық көрген зерттеулерге тарихнамалық талдау жасаған К. Есмағамбетов өзінің докторлық диссертациясында [12] Қазақстандағы тарих ғылымын дамыту үшін шет елдерді зерттеумен айналысатын ғылыми орталықтарды құру қажеттігін атап көрсетіп, өз докторлық диссертациясында тарихнамалық талдау жасаған.
Қазақстан КСРО құрамында болған кезде еліміздегі дәстүрлі тарихи білімдік ой-сананы дамуыту тежелген жоқ. 1985 жылдың соңына қарай, кеңес қоғамындағы демократиялық өзгерістер халықтың рухани мұраларын ғылыми объективті зерттеу ісіне мүмкіндік ашты. Қазақстанның Б.А. Төлепбаев, М.Қ. Қозыбаев, Р.Б. Сүлейменов, В.К. Янулов т.б. тарихшы ғалымдарының күшімен шығарылған ұжымдық еңбекте тарихтың ақтаңдақтары да аталып, проблеманың маңызды тұстары қарастырылды. Бұл аралықта Одақ баспасынан шығарылатын Преподавание истории в школе (ПИШ) журналының беттерінде Р. Вендровская А.Н. Сахаров, А.П. Прохоров сияқты прогресшіл ғалымдар КСРО тарихы оқулығында тарих ғылымының соңғы жетістіктері көрсетілді. Сонымен қатар, ЖОО-да тарихты оқытуға арналған Д.И.Дулатованың әдіснамалық құралы дайындалды [13].
Жоғарыда қарастырылған зерттеу еңбектері тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы дербес ғылыми проблема деңгейінде зерттеп, оның сан қырлы болмысын тереңдей таразылаудың қажеттігін айқын көрсетіп береді. Біз зерттеу тақырыбымызға, теориялық-әдістемелік мәселелері жақын дәйекті, әрі ұтымды ғылыми тұжырымдары бар еңбектерді ғана көрсетуге талпындық. Отан тарихының өзекті мәселелерін қамтитын зерттеулерді кешенді түрде талдау - ғылым үшін өте маңызды.
Зерттеу нысаны. Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуын тарихи-теориялық тұрғыдан зерттеу. Зерттеу пәні. 1985-1991 жылдар аралығындағы Қазақстанда отандық тарихи білімнің тарихи-теориялық жағынан қалыптасуы мен даму үрдісін қарастыру. Дипломдық жұмыстың мақсаты. Қайта құру жылдарындағы отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуын жүйелеу.
Міндеттері: - Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасып дамуын методологиялық негіздеу;
- Қайта құру жылдарындағы Отан тарихының өзекті мәселелерін зерттеудің теориялық-тұжырымдамалық және методологиялық негіздерін айқындау;
- Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің даму факторларын айқындау;
- Қазақстандағы ұлттық тарихи білімнің кезеңдеріне жан-жақты сипаттама беріп, оның өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
- Мектептегі тарихи білімнің пән ретінде қалыптасуының ерекшеліктері мен оның республика тарихи білімін дамытудағы рөлін көрсету.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. - қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы теориялық-методологиялық жағынан негізделінді; - ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары анықталды;
- зерттеу кезеңіндегі Қазақстандағы тарихи білімнің қалыптасуы мен даму үрдісінің қоғамдағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайларға тәуелділігі ашылды;
- өтпелі кезеңдегі тарихи білімнің бағыттары - Қазақстандағы тарихи білімнің ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі даму кезеңдері жүйеленді; - мектептерде оқу пәні ретіндегі Қазақстан тарихының қалыптасу ерекшелігі ашылып, оның республикадағы тарихи білімді дамытудағы рөлі көрсетілді.
Зерттеу жұмысының деректік негізін 1985-1991 жылдар аралығындағы тарих ғылымының өзекті мәселелеріне қатысты жазылып, мерзімді басылым құралдарында қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген мақалалар мен зерттеулер құрады. Қазақстан Республикасы Ұлттық кітапхана қорындағы Мерзімді басылымдар залындағы Егеменді Қазақстан, Казахстанская правда, Жалын, Қазақ әдебиеті, Социалистік Қазақстан секілді республикалық ұлттық және қоғамдық-саяси мазмұндағы басылымдарда жарияланған шағын зерттеулер құрайды. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері: Қайта құру кезеңіндегі тарихи білім өзіндік сипаттармен ерекшеленеді. Біріншісі, Қазақстан тарихы ғылыми пән ретінде қалыптасып, дамығанымен, ол объективті және жүйелі оқытылмады. Екінші, тарихты жан-жақты оқытуға еркіндік беріле бастады. Осы тұста Қазақстандағы жоғарғы оқу орындарында, орта мектептерде Қазақстан тарихы бойынша кафедралары ашылып, сағат жүктемелері бөлінді. Осы жылдары шығарған Қазақстан тарихы бойынша еңбектер мектеп бағдарламаларында 1991-жылға дейін пайдаланылды. Зерттеу жұмысының қолданбалы негізі. Зерттеу жұмысында қарастырылған мәселелер, тұжырымдар мен пайымдаулар Қазақстан тарихындағы іргелі еңбектер жазуда қолдануға, сонымен қатар жалпы білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын оқытудағы жаңа ұстанымдардың, концепциялардың қалыптасуына ықпал етеді. Жұмыстың өскелең ұрпақты ұлтжандылық және отаншылдық рухта тәрбиелеуге тигізетін пайдасы мол. Зерттеудің әдіснамалық негізі. Дипломдық жұмысты жазу барысында біздер Отандық тарих ғылымында болып жатқан жаңалықтарды негізге алдық.Тың деректер негізінде жаппай пайымдау мен талдаулардың нәтижелерінде тарихилық пен объективтік сияқты қоғамдық танымда жалпыға мәлім ұстанымдар мен тарихи үрдістер жиынтығының өзара байланысын білуге бастайтын жүйелеп талдау әдісі, сондай-ақ конвенттік-талдау мен инвенттік-талдау әдісі пайдаланылды.
Алдымызға қойған мақсаттар мен міндеттерді шешу үшін, объективтік, тарихи-салыстырмалы, типологиялық және теориялық, дидактикалық даму принциптері мен анализ-синтез, индукция-дедукция, логикалық пен абстрактылық, нақтылық әдістері мен тәсілдері қолданылды.
Біздер диссертациялық жұмысты орындау барысында деректік материалдарды анықтау, сұрыптау және зерттеу барысында тарихи білімдік ой-санадағы өзгерістер тарихындағы қарама-қайшылықтарды көрсететін шынайылылыққа жетуге тырыстық. Құжаттардың басым көпшілігі қатаң бір ғана идеологияның сарынында жасалғандығына байланысты олардың әрқайсысына сыни тұрғыдан, төзімділікпен қарап, қосымша мәліметтермен толықтырып отыруға тура келді. Зерттеліп отырған тарихи кезеңнің және тарихи білімдік ой-санадағы өзгерістер барысындағы үрдістердің қарама-қайшылықтарын, күрделілігін, тарихи білімдегі үдерістердің динамикасын, оның ішкі себептерін зерттеуге мүмкіндік берумен қатар, эмоцияға берілуден сақтандыратын дамудағы төзімдік ұстанымы басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгей, жұмыстың нысаны, пәні, мақсат-міндеттері, хронологиялық шеңбері, әдіснамалық негіздері, практикалық маңыздылығы, ғылыми жаңалығы, қолдануға ұсынылатын негізгі тұжырымдары анықталады. Қайта құру жылдарындағы тарихи білімнің қалыптасуының ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші тарауда тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздері мен ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері және бағыттары қарастырылады.
Тарихи білім кеңестік идеология аясында атты екінші тарауда өтпелі кезеңдегі тарихи білімнің бағыттары мен Қазақстан тарихының білім ретінде қалыптасуының ғылыми-теориялық негіздер қарастырылады.
Қазақстанда тарихи білімнің қалыптасуының басым бағыттары атты үшінші тарауда Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы және мектептегі тарихи білімнің пән ретінде қалыптасуы анықталады.
Қорытындыда негізгі ұстанымдар мен тұжырымдамалар баяндалады.
1 ҚАЙТА ҚҰРУ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздері
Тарих өткенді зерттейтін ғылым ретінде қол жеткізілген нәтижелерге қарамастан, тарихи оқиғалар мен құбылыстарды ұғынуда шығармашылық тәсілдерді қолдану негізінде дамиды. Сондықтан тарихшылардың зерттеу практикасы танымдық шығармашылықпен салыстырылады, оның барысында жаңа ақпарат көздерін іздеу және жүйелеу ғана емес, сонымен қатар оны талдау тәсілдері, белгілі фактілерді құрылымға анықтау мүмкіндіктері және осы негізде тарихи процестерді объективті түсіндіру үшін ғылыми іргетас құру анықталады.
Қайта құру жылдарында (1985-1991) тарих ғылымы ауқымды саяси процесстермен ерекшеленді. 1980 жылдардың аяғында - 1990 жылдардың басында отандық тарих ғылымында болған түбегейлі өзгерістер қайта құру кезеңінің әлеуметтік-саяси процестерінен туындады. Олар тарих ғылымының дамуының негізгі аспектілеріне қатысты жан-жақты сипатқа ие болды: билік пен ғалымдардың өзара қарым-қатынасы, деректік базаның жағдайы, зерттеу мәселелері және т.б. [14, 19-б.]
Қайта құру дәуіріндегі тарих ғылымының жаңаруы бастапқыда тарихи теория мен методологияны жаңартумен, сонымен қатар марксизм-ленинизм теориясынан бас тартумен байланысты болды. Қайта құрулардың бірінші кезеңдерінің идеологиялық негіздемесі социализмді жетілдіру, оның экономикалық, саяси институттарын жақсарту идеясы болды, сондықтан 1986-1988 жылдары орын алған жариялылық саясаты арнасында кеңес қоғамтанушылары билік іс-шараларының ықпалымен өткен қоғамдық өмірдің түрлі проблемаларының сынын аша бастады. Бұрын жабылған тақырыптарды талқылау қоғамды өткенді қайта бағалауға және оны тарихи танымда жаңа міндеттерді қоюға итермеледі.
Сондай-ақ, отандық тарихты объективті, шынайы ғылыми түрде қарастыру қажеттілігі туралы сөз болды. Кеңестік тарих ғылымының негізгі міндеті тарихи шындықты іздеумен, тарихтың ақтаңдақ беттерін зерттеумен байланысты дамыды. Отан тарихында барлық оқиғалар мен құбылыстарды таптық және ұлыорыстық көзқарас тұрғысынан түсіндіру, маркстік-лениндік методология мен материалистік диалектиканың теориялық негіздеріне сүйеніп талдау ұстанымы жалғасын тапты [15, 96-б.].
Отан тарихында барлық оқиғалар мен құбылыстарды таптық және ұлыорыстық көзқарас тұрғысынан түсіндіру, маркстік-лениндік методология мен материалистік диалектиканың теориялық негіздеріне сүйеніп талдау ұстанымы күйреп, тарих ғылымы мен тарихты зерттеу кеңестік кезеңнің дәстүріне келмейтін, жаңа теориялық және методологиялық негіздер ғылыми-зерттеу жұмыстарына өзек бола бастады. Осыған орай, кәсіби тарихшылар қауымы тарих ғылымының теориялық-концептуалдық және методологиялық мәселелеріне қатысты өз ой-пікірлері мен нақты тұжырымдарын баспасөз бетінде жариялап отырды. Осындай мақалалар мен ғылыми еңбектерге тарихнамалық талдау жасау - бүгінгі таңда отандық тарих ғылымының өресін көрсететіні белгілі. Сондықтан да, біз осы бөлімде тарих ғылымының теориясы мен методологиясына қатысты еңбектерге талдау жасайтын боламыз.
Тарихи ғылымда жаңарту марксизмнің шығармашылық мүмкіндіктерін ашумен байланыстырылды, бұрын іске қосылмаған (көптеген қоғамтанушылар классиктердің жұмыстарын мұқият зерттеуге кірісті), сондай-ақ тарихи зерттеулердің жаңа әдістерін дамытуға кірісті. Кеңестік тарих ғылымының әдіснамалық мәселелері бойынша пікірталастар тарихи әдіснама саласында танылған мамандардың еңбектерін талқылау арнасында өтті.
Қайта құру жылдарында отандық тарих ғылымының үлкен дағдарысты басынан кешіп жатқандығын көптеген тарихшылар жаза отырып, сол мәселе төңірегінде халықаралық деңгейде дөңгелек үстелдер өткізіліп отырды. Осы уақытта қоғамда тарихқа деген қызығушылық айтарлықтай өсті, бірінші кезекте отандық тарихшылар өз идеяларын еркін білдіру үшін көбірек мүмкіндіктер пайда болды, бұрын құпияланған фактілер белгілі болды. Тарихи зерттеулер үшін жаңа мүмкіндіктер ашылды. Бірақ тарих ғылымының әдістері туралы мәселе өткір күйінде тұрды. Марксистік-лениндік әдіснаманың сыны ұлғайып, ғалымдар оның тар шеңберінде болғысы келмеді. Осы әдістеменің болашағы бар ма? әлі одан толық бас тарту керек пе? деген мәселе көтерілді.
Кеңес кезеңіндегі Қазақстандық зерттеулерді терең тарихнамалық талдау қажеттілігі жаңа жағдайларда ұлттық тарихнаманың даму перспективасымен байланысты. Тәуелсіз қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуы бұрынғы тарихнамалық дәстүрді сын тұрғысынан пайымдауды, тарихшылардың алдыңғы ұрпақтары жинаған тәжірибе мен білімді есепке алуды, Қазақстанның өткен және қазіргі заман тарихының проблемаларын жариялаудағы марксистік әдіснаманың жағымсыз салдарларын еңсеру үшін танымның жаңа жолдарын іздестіруді талап етеді.
Қайта құру жылдарында тарих ғылымының дамуында жаңа ерекшеліктер пайда болды, дәстүрлі мәселелерді жариялаудың жаңа тәсілдері әзірленді және жаңа зерттеу проблемалары қойылды. Қайта құру кезеңінің ішінен кейбір тарихшылар екі кезеңді бөліп алады. Бірінші кезеңі, тарихи білімді жаңарту, бұрынғы тарих бетіндегі ақтаңдақтарды қайта қарау, анықтау; екінші кезеңі, 1980-1990 жылдары аралығында тарих ғылымының шығармашылық және ұйымдастырушылық дағдарысы деп көрсетіледі [16, 25-б.].
Келесі бір себебіне, Кеңес Одағы тұсында тарихнамалық зерттеулердің қатаң коммунистік идеология құрсауында болып, ұлт тарихы туралы тәуелсіз ой-пікірлердің жазба тарихымызда еркін көсіле алмауы жатты. Сонымен қатар, кеңестік тоталитарлық жүйеде түркі этносы мен қазақ халқына байланысты зерттеулерге жете көңіл бөлінбеді. Ал осы мәселелер төңірегінде зерттеу жүргізген кейбір ғалымдар саяси жүйе тарапынан қысымда болды. Сондықтан да, тәуелсіздік кезеңінде тарихнама теориясы мен методологиясы мәселелері өзекті салаға айналған.
Жалпы, тарихи білімнің қалыптасып дамуының методологиялық негіздерін зерттеуде тарихнама терминіне түсінік беруден бастасақ. Тарихнама терминінің бірінші мағынасы ретінде - жекелеген тарихи мәселелерге, жеке тұлғаларға, ілімге арналған тарихи еңбектерді зерттеудің жиынтығын атаймыз. Мұндай тарихнаманы проблемалық тарихнама немесе функционалды тарихнама деп атау қалыптасқан. Ал тарихнама терминінің екінші мағынасы - белгілі бір кезеңнің, елдің тарихына арналған тарихи еңбектердің жиынтығы.
Тарихнаманың үшінші мағынасы - тарих ғылымының тарихы немесе тарихнамасы, тарих ғылымының даму барысы мен оның кезеңдеріндегі методологиялық, принциптік өзгерістердің, тарихи ой мен білімнің тарихы. Тарих ғылымының тарихнамасы ғылымның қалыптасуы мен даму тарихын, оның қоғамның рухани өмірінде алатын орны мен маңызын, тарихи білімнің қалыптасу барысы мен тарих ғылымы арқылы идеологиялық-саяси күрес жүргізу тәжірибесін зерттейді.
Осылайша Қазақстан тарихнамасының негізгі бағыттарын айқындай отырып, тарихнама мағынасының осы үш түсінікпен шектелмейтінін, тарих ғылымының әртүрлі кезеңдерде даму жағдайын зерттеудің өзі тарихнаманың бір саласына айналуы мүмкін екенін айтамыз.
Зерттеу жұмысын жазу барысында Қайта құру жылдарының тарихнама ғылымының теориялық және методологиялық мәселелері бойынша туындаған мәселелерге зерттеуші Ш. Нартбаев тарихнамалық зерттеудің келесідей аспектілері бойынша қарастыру керек деп есептейді:
1) қоғамның даму барысында тарих ғылымының әртүрлі кезеңдерін анықтау;
2) тарих ғылымының дамуына саяси-әлеуметтік жағдайдың әсерінен басқа саяси қоғамдық жүйенің де әсерін анықтау;
3) тәуелсіз тарихи танымның теориялық-методологиялық принциптерін талдау, тарихи процесті зерттеуге негіз болатын теориялардың дамуы мен өзгеруін анықтау;
4) деректердің ауқымы мен сипатын, оларды зерттеудің нақты әдістемесін талдау;
5) тарихи зерттеудің өзектілігін анықтау. Диссертант өз зерттеуінде тарихнама теориясының өзекті мәселелерін осылайша айқын көрсетіп берді. Аталмыш тараудың Методологиялық мәселелер атты екінші тармағында Қазақстан тарихнамасы методологиясының басты принципі тарих - адамның іс-әрекеті болуы тиіс деген қорытынды жасай отырып, тарихнамадағы методологиялық дағдарыстың әлі күнге дейін жалғасып келе жатқанын, оған қазақстандық тарихнамашылардың маркстік методологиялық принциптерден бас тартқанымен, жаңа, әрі тәуелсіз методологияға теориялық дайындықтарының төмендігінен толық көше алмай отырғанын атап көрсетті. Зерттеушінің бұл тұжырымдары ғылыми негізді, әрі дұрыс болып табылады деп ойлаймыз.
Тарихнама мәселесіне қатысты толық зерттеу жүргізген авторлардың бірі Е. Бөкетов атындағы ҚарМУ-дың докторанты, Ш. Момынова болды. Ол өзінің зерттеу жұмысында тарихнаманың кеңестік кезеңде өзгеше рөл атқарғанын; өткенді қалай болды деп қадағалау, мүмкін деген болжамға жол бергенін; мақсатқа жақындау үшін зерттеулерде ашық беттер мен қателіктерді түзету қажет деп санағанын; сондықтан да тарихнамалық қызметтің негізгі мазмұны бұрынғылардың еңбектерінде ақтаңдақ беттері мен қателіктерді түзету болғанын айта отырып, тарихшыны, біріншіден, абстракциялық жүйені жасауға, екіншіден, зерттеу арнасын тарылтуға мәжбүр еткенін атап көрсетеді. Сонымен қатар, бұл күнде ондай тарихнаманың өмір сүруінің негізгі, іргелі алғышарттарының күйрегенін, енді оның ең жақсы үлгілерін қолданудың өзі тарих ғылымында дағдарысты жасыра алмайтынын айта отырып, тарихнаманың тығырықтан шығуының болашағы, жалпы, тарих ғылымының жаңғыруымен, ал кеңінен алғанда, ғылым мен ғылымилыққа деген көзқарасты өзгертумен тығыз байланысты деген қорытынды жасайды.
Кеңестік кезеңде маркстік-лениндік ілімге сәйкес қоғамдық-экономикалық формациялар алмасуына негізделген Қазақстан тарихын дәуірлеу мәселесі де тәуелсіздік кезеңінде қайта қарастырыла бастады. Бірақ, тарих ғылымының теориясы мен методологиялық деңгейін көрсететін дәуірлеу мәселесі жөнінде қазақстандық тарихшылар әлі күнге дейін ортақ тұжырымға келген жоқ. Мұның өзі мәселенің маңызы мен өзектілігін айқындап, көтерер жүгінің ауырлығын көрсетеді.
ХХ ғасырдың 80-90 жылдары қазақстандық тарих ғылымы күшейтілген бұрмалану мен саясаттандырудың күрделі кезеңін бастан кешірді. Тарих ғылымдары бойынша докторлық және кандидаттық диссертациялардың библиографиялық көрсеткішіне енген диссертациялық зерттеулердің проблематикасын талдау 1935-1990 жылдары қазақстандық тарих ғылымының дамуының жетекші үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді. Яғни, 55 жылға созылған осынау күрделі кезеңде қазақстандық зерттеулердің жалпы саны - 796 диссертация, оның ішінде КОКП тарихы мамандығы бойынша 169 (24 докторлық, 145 кандидаттық) және 627 басқа бағыттар бойынша, оның ішінде 77 докторлық, 550 кандидаттық қорғалды. Осылайша жыл сайын 14 диссертациядан қорғалып отырған [17, 45-б.].
Ғылыми диссертациялардың жалпы санынан (627 жұмыстың) 53,8%-ы, яғни диссертациялардың басым бөлігі кеңес кезеңі бойынша орындалған (КОКП тарихы мамандығы бойынша). Докторлық зерттеулерде кеңестік мәселелер 45,5%, кандидаттық жұмыстарда - 62,2%-ды құрайды. Егер бұл процесті динамикада қарастырсақ, кеңес кезеңі бойынша зерттеулердің ең көп саны ХХ ғасырдың 80-ші жылдарды құрайды.
Қайта құру жылдарында ұлттық тарихтың жетістіктері мен кемшіліктері ұлттық кадрлардың әлсіз дайындығымен, олардың марксистік-лениндік әдіснамасын жеткіліксіз меңгеруімен негізделеді. Жалпы тарих, шығыстану дәстүрлерінің жоқтығы, олардың ғылыми орталықтары Мәскеу мен Ленинградта орналасуымен сипатталды. Қазақстан тарихнамасында жалпы тарих бойынша 3 докторлық және бірнеше кандидаттық жұмыстардан басқа елеулі зерттеулер жоқтың қасы болды [18, 10-б.].
Қазақстандық тарихшылар төңкеріске дейінгі қазақ тарихына қатысты мәселелермен айналыса алмады. Қазақ халқының тарихы алдымен ресейлік (ХVIII ғ.), одан кейін Кеңес тарихы контекстінде зерттелді. ХІХ-ХХ ғасырлардағы тарих ғылымының әдіснамалық негізіне шектеулердің қойылуына байланысты қазақтардың көшпенділік феномені мәселесі ғылыми тұрғыдан зерттелмеді. Осыған байланысты қазақ ұлты мен мемлекеттілігінің қалыптасу тарихы Кеңес билігімен тікелей байланыста дамыды деп айта аламыз [19, 69-б.].
Жоғарыда көрсетілген мәліметтерді талдай отырып, қазақтардың революцияға дейінгі тарихы бойынша тақырыптар - барлық кандидаттық жұмыстардың 22%-ын, докторлық жұмыстардың 37,6%-ын құрайды. Хронологиялық тұрғыдан олардың барлығы ХVІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап ХХ ғасырдың басына дейінгі кезеңді, яғни Қазақстанның Ресеймен отарлау кезеңін қамтиды. Қазақстан тарихының ежелгі кезеңі (тас, қола ғасыры) археологиялық зерттеулерде көрініс тапты және барлық диссертациялардың 10,7%-ын құрады.
Еліміздегі академиялық ғылыми мекемелердің қалыптасуы 1932 жылдан КСРО Ғылым академиясы Қазақстандық базасының құрылуынан басталады. 1945 жылдан бастап КСРО ҒА Қазақ филиалының Төралқасы 1945 жылғы 14 тамыздағы №20 Тіл, әдебиет және тарих институты құрамынан жеке институттардың: Тарих, археология және этнография және Тіл және әдебиет институтының бөлініп шығуы туралы қаулысына сәйкес құрылған институт бүгінде - 75 жылға жуық уақыт бойы еліміздегі тарих, этнология салалары бойынша елеулі еңбек атқарып келеді.
Институттың маңызды жетістіктерінің бірі - оның ғылыми интеллигенцияны, ең алдымен, ғалым-тарихшыларды дайындау мен қалыптастырудағы рөлі ерекше. Салыстырмалы түрде айтар болсақ, егер сонау 1945 жылғы үш секторда жұмыс істеген небәрі 5 ғылыми қызметкердің үшеуінің ғана тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесі болса, 1964 жылы тарихи мамандықтағы екі ҒЗИ-да, Қазақстанның жоғарғы оқу орындарының 16 тарих кафедрасында 7 ғылым докторы, профессорлар, 136 ғылым кандидаты болды. Ал 80-ші жылддардың ортасында Институт қызметкерлерінің саны 150 адамға дейін өсіп, оның ішінде 10 ғылым докторы және 36 ғылым кандидаты қызмет етті.
Институт ғалымдары жыл сайын 30-ға жуық монография, жинақтар, 300-ге жуық ғылыми мақалалар жариялап, дәстүрлі Нүсіпбеков оқуларын өткізеді. Институттың дамуы мен отандық тарих ғылымы беделінің артуына өлшеусіз үлес қосқан академиктер А.Х. Марғұлан, М.Х. Асылбеков, К.Н. Нұрпейіс, О. Смағұлов, Б.Е. Көмеков, ҚазКСР ҒА корреспондент мүшелері Г.Ф. Дахшлейгер, Б.С. Сүлейменов, профессорлар Х.А. Арғынбаев, Т.Б. Балақаев, А.С. Елагин, В.Я. Басин, Т.Е. Елеуов, М.С. Мұқанов, П.С. Белан, ғылым кандидаттары Б.Н. Әбішева, Е.А. Масанов, С.К. Ибрагимов, К.А.Пищулина, Ю.И. Романов, Н. Едыгенов, Е.Ж. Валиханов, Қ.С.Алдажұманов, және т.б. есімдерін мақтанышпен атауға болады.
Ынтымақшыл да шығармашыл ұжым орындаған күрделі еңбек ежелгі және орта ғасырлар тарихы мен жаңа және қазіргі заман тарихы туралы тың ғылыми ашуларды қамти отырып, археологтар мен шығыстанушылардың, этнографтар мен мемлекеттанушылардың, мұрағаттанушылар мен деректенушылардың ұзақ жылдардағы талмай ізденістерінің іргелі нәтижелерінің жиынтығы. Өзінің белгілі идеялық-методологиялық мақсаттылығы мен өткенді танудағы материалистік түсінігіне қарамастан көптомдық әлі күнге дейін жасампаздық қуатын жоғалтқан жоқ.
Академик А.Н. Нүсіпбеков 80-ші жылдардың басында-ақ: кеңестік тарих ғылымының және оның бөлімі - қазақстандық тарихнаманың - даму үдерісінде тарих, археология және этнография және басқа да тарихи пәндер саласында еңбектің ғылыми бөлініске түсуі қалыптасты Ол тарих ғылымының өте маңызды мәселелерін зерттеудің ұтымды мамандандыруға негізделумен қатар, оларды Ғылым академиясының ғылыми мекемелерімен және Орталық Азия республикаларының академияларымен үйлестіруге негізделеді. Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының тарихшылары, археологтары мен этнографтары өздерінің бар назарын адамзат қоғамы тарихының басты мәселелерін қазақ халқының, сондай-ақ Қазақ КСР аумағында өмір сүрген және жасайтын басқа да ұлттар мен ұлыстардың тарихына сәйкестікте зерттеуге аударады ...,- деп айтқан болатын.
Сонымен, ұлт тарихының өткені, бүгіні мен болашағының ғылыми келбетін кескіндей отырып, Институт ұжымы мынандай келелі де өзекті міндеттерді шешуде:
- Ұлт тарихының ақтаңдақтарын ашу мәселелерін жалғастыру;
- Зерттеу жұмыстарының ақпараттық-деректік базасын кеңейту;
- Отан тарихының келелі мәселелерін жаңа пайымдаулар мен тұжырымдармен толықтыру;
- Тарих ғылымы саласында біртұтас зияткерлік кеңістіктің қалыптасуына ықпал жасау.
Жоғарыда аталған зерттеуші ғалымдардың еңбектері отандық тарих ғылымының зерттеу аясын кеңейтті және сол кезеңнің тарихнамасын елеулі түрде байытты. Алайда үстем идеологияның қатаң шектеуі оқиғалар мен құбылыстарға объективті талдау жасауға мүмкіндік бермеді.
1.2 Ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары
Кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихнамасы еліміздің XX ғасырдағы тарихы алуан оқиғаға байлығымен, ең бастысы, Кеңестік қатаң идеологиялық қысыммен сипатталады. Партиялық құрылым қызметтері ұлтшылдық, жершілдік, патриархалдық құрылысты дәріптеуді қатаң сынға алды. Қоғамдағы өзгеше ойлаушылар мен сол кезеңнің идеологиясына сай келмеген көзқарастардың барлығы қатаң қудалауға ұшырады. Бұл өнер, әдебиете және тарих салаларында кең қанат жайды. Оның бір мысалы ретінде АзиЯ еңбегінің авторы О. Сүлейменовтың қатаң сынға алынып, кітабы сатылымнан алынып тасталынды. Мұндағы басты айыптау - кітаптың түркішілдік және ұлтшылдық сипатта жазылды деп Молодая гвардия, Москва, Звезда т.б. журнал беттерінде жарияланған мақалалар еді. Яғни, еңбек идеологиялық бағыты бойынша орысқа қарсы жазылған еңбек саналды.
Қазақ қоғамының ХV-ХҮІІ ғасырлар тарихындағы тарихи ой-сана проблемасын саясат, мәмлегерлік жағынан қарастырып, оның этнографиялық тұрқын шебер көрсетіп бере алған жаңашыл тарихшылар қатарына М.Қ. Әбусеитова мен Ж.О. Артықбаев бастаған бірқатар тарихшыларды жатқызамыз. М.Қ. Әбусеитова Казахстан и Центральная Азия в ХV-ХVІІ вв: История, политика, дипломатия [20] деген еңбегінде түркі тілінде жазылған төл деректердің Қазақстан мәдени тарихын қайта қараудағы маңыздылығын атап көрсетсе, Ж.О.Артықбаев Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам ХVІІ ғасыр [21], Материалы к истории праявщего дома казахов [22] деген еңбектерінде этнографиялық деректердің қазақтың ұлттық тарихи білімін қалыптастырудағы ерекшеліктеріне жоғары мән берген. Ал ол өзінің Қазақ тарихы мен этнологиясының мәселелері [23] деген кітабында ерте заманнан бастап ХVІІІ ғасырға дейінгі уақыттағы тарихтың беймәлім қырларын ақтара келе, ұлттық тарихтың концепциясы, оның қайнар көзі туралы ойларын ортаға салады.
Тарихтан білгеніміздей, ХҮІІІ ғасырда еуропалық шығыстанушылар тарапынан Қазақстандағы тарихи білімдік ой-сананы зерттеудің қомақты үлгілері болған жоқ. Ал, тарихшы К.Л.Есмағамбетовтың көрсетуінше ХІХ ғасыр ішінде көптеген саяхатшылардың, дипломаттардың, көпестер мен миссионерлердің күш-жігері арқасында Орта Азиялық аймақ халықтарының әлеуметтік-экономикалық және саяси тарихы туралы алуан түрлі фактологиялық материал жинақталады [25].
Қазақстан тарихының шетелдік тарихнамада бейнелеуін өзге тарихшылардан бұрын көрсетіп келе жатқан тарихшы К.Л. Есмағамбетов өзінің еліміз тәуелсіздік алғанға дейінгі бірқатар зерттеулерінде Кеңес өкіметінің ұлттық шет аймақтарда әлеуметтік тамыры болған деген жалған пікірді жоққа шығарып, оның болмаған шындығының шетелдік тарихнамада сақталып келгенін дәлелдеді [25]. Ол өзінің кеңес дәуірінен кейінгі еңбектерінде де жаңа методологиялық тұжырымдар мен ұстанымдарды қалыптастырудағы тарихи үрдіс барысында, таптық фактордың белгілі бір дәрежеде, нақтылы уақыт пен кеңестік жағдайында әрекетке ие болғандығын жасырмайды.
Жалпы айтқанда, К.Л.Есмағамбетов тарих ғылымының қоғамдық санаға, мемлекеттік ішкі, сыртқы саясатына ежелден ықпал етуші күш екендігімен санасып, соңғы кезде отандық тарих ғылымында өріс алып бара жатқан танымы тайыз, тағылымы талас тудыратын еңбектердің жарық көруіне алаңдаушылық білдіріп жүрген тарихшылардың қатарынан орын алды.
Қазақстанда тарихнама ғылымының негізін салған белгілі ғалым Д.И. Дулатованың [26] ой-пікірлері кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйе тұсында айтылса да біз бұлардың бүгінгі тарихи білімді ой-сананың қалыптасуына үлкен ықпал жасағанын мойындаймыз, алайда бұл ғалымның еңбектері негізінен таптық және партиялық тұрғыдан зерттелгені жасырын емес. Сондықтан да біз тәуелсіз Қазақстана қалыптаса бастаған тарихнамалық ой-пікірлерге баса назар аударып, олардың тарихнама ғылымындағы негізгі бағыттарын айқындауға күш салдық. Енді соларға қысқаша тоқталамыз.
ХVІІІ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі Орталық Азия мен Қазақстандағы орыс жаулауының және отарлауының қазіргі ағылшын және американ әдебиеттерінде тарихи білімдік жағынан көрініс табуы тарихнамалық тұрғыдан К.Несіпбаеваның докторлық жұмысында қамтылған [27].
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қытай жеріндегі қазақтардың қоғамдық білімдегі тарихы бұрын беймәлім тарихи деректер арқылы зерттеуші ғалым Н. Мұқаметханұлының монографиялық еңбегінде талданды [28]. Қазақстандағы ХХ ғасырдыңң алғашқы онжылдықтарындағы және тәуелсіздік алғанға дейінгі кеңестік кезеңдегі аграрлық қатынастар тарихнамасы О.Мұхатованың монографиялық еңбектерінде кеңінен қарастырылды [29]. Бұл - осы салада үлкен және күрделі кезеңге қатысты ғылыми еңбектерді терең де жан-жақты талдаған іргелі зерттеу. Онда автор аграрлық мәселеге байланысты тарих ғылымының алдында тұрған келелі міндеттерді нақты көрсете алған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанға капиталистік қатынастардың енуінің тарихнамасы Т. Төлебаевтың докторлық монографиясына негіз болды [30]. Қаралып отырған мәселеге қатысты негізгі проблемалар әсіресе зерттеушінің тақырыптың теориялық-методологиялық мәселелерін арнайы талдауы өнеркәсіп тарихына қатысты Қазақстан тарихнамасын тың да жаңа пікірлермен толықтырды.
Қазан төңкерісінен тәуелсіздік алғанға дейінгі үлкен де күрделі кезеңді қамтитын Қазақстандағы тарихнама және тарих ғылымының даму жолдары мен негізгі бағыттары І.Қозыбаевтың еңбектерінде жаңаша көзқараспен кеңінен талданды [31].
Біздің тақырыбымызға бірден-бір жақын келетін оның еңбектерінде республика тарих ғылымының ХХ ғасырдың 1917-1980 жылдардағы тарихи білім мен сананы қалыптастырудағы кеңес өкіметінің жүргізген саясаты мен ұстанымдарының астарлары біршама мөлшерде шындыққа жақын қарастырылған. Негізінен, өте бай деректерге сүйеніп жазылған І.Қозыбаевтың зерттеулерінде қоғамдық ғылымдардағы керітартпа механизм мен тарихи зерттеулерінде қоғамдық ғылымдардағы керітартпа механизм мен тарихи білімдік ой-сананың сталинизмге ауысу үрдісі қалай болды, міне осы мәселелерге баса көңіл бөлінген [32].
Сонымен бірге ол өзінің зерттеу жұмыстарының жаңалығы ретінде тарих ғылымы мен саясаттың және саясат пен тарихшылардың ара қатысына сипаттама бере келіп, ғылыми-тарихи білімдік ой-санадағы ұлттық белгілерге, әсіресе оның ерте дүниеден бергі дәстүрлі көріністеріне талдау жасамай, кеңестік үлгіден өрбитін тарихи-білімдік ой-сананың қазақ халқының шынайы тарихын көлеңкеде қалдыруға бағытталған сырын ашпай, жалпы кеңестік тарих ғылымының дағдарысқа ұрыну сырын ашуға әрекет жасаған.
ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдарында саяси қуғындалған қазақ зиялыларының тарихи көзқаррасы Ш. Омарбековтың кандидаттық диссертациясында арнайы зерттелді [33]. Мұнда зерттеуші тоталитарлық қоғамда ұлт зиялыларының маңызды тарихи мәселелердегі сындарл көзқарастарының кеңестік тарихи зерттеулерге қисынсыз келгенін батыл түрде атап көрсетті.
Шыңғыс Таласұлының өзіне дейінгі зерттеушілден айырмашылығы сол, егер оған дейінгі зерттеушілерді ұлттық интеллигенцияның жеке көзқарасы қызықтырса, Шыңғыс Омарбеков ұлт интеллигенцияның тарихи көзқарастарын топтап жүйелік тұрғыдан көрсетуге тырысқан. Соның өзінде ол да, қазақ мемлекеттігінің бастаулары тұрғысынан, сондай-ақ патша өкіметінің отарлау саясаты мен ұлт-азаттық көзғалыс мәселесіндегі көзқарастарын талдау тұрғысынан зерттейкеліп, олардың тарихи білімді қалыптастырып, дамытудағы рөлдерін көрсетуді өзінен кейінгі зерттеушілерге қалдырған.
Дегенмен де, Ш. Омарбековтың диссертациясындағы тарихнамалық шолулар ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы қазақ зиялыларының тарихи көзқарастарында тарихи білімді дамыту нышандарының болғанына жол сілтеп, бағыт көрсете алады. Тіпті Ш. Омарбековтың ұлт зиялыларының тарихи көзқарастары арқылы зерделеген кейбір тұжырымдарын тарихи білімді дамыту үлгісін қарай икемдесек, кезіндегі ұлт зиялыларының ой-тұжырымдарының бәрін де тарихи білімді дамытудағы ерекше белесті кезеңге топтауға болады.
Өйткені, шын мәніндегі қазақ тарихын білім ретінде танып, оны жазудың қажеттігін Айқап журналынан бастап, қазақтың сол кездегі ұлт зиялылары көріп, білген еді. Олай болса, Ш. Омарбековтың қазақ зиялыларының тарихи көзқарастары туралы саралаған ой-тұжырымдарын 1920-1930-шы жылдардағы ұлт зиялыларының дәстүрлі тарихи білімді жалғастыру нышандары деп те қарауға тура келеді. Ал біздің үлесімізге қалатыны 1920-1930-шы жылдардағы, ұлт зиялыларының тарихи көзқарасын Ш. Омарбеков үлгісіндегі тарихи білімді дамыту кезеңіне жатқызып, осы кезеңдегі ұлттық тарихи білімді дамытуға кедергі болған идеологиялық және жаңа отарлауға итермелеген саяси құрылыстың мәнін ашу арқылы ХХ ғасырдың 1930-шы жылдарынан бергі тарихи білімнің қалыптасып, дамуын көрсету.
Кейінгі толқын жас тарихшылар арасында С.Кентбековтың кандидаттық диссертациясы біздің жұмысымызға жақын келеді. Автор тарихымызды дәуірлерге, кезеңдерге, этаптарға бөлудің жаңа жолдарын ұсынды. Алайда автордың өзі мойындағандай, мұндай күрделі мәселені бір жұмыс аясында толық шешу мүмкін емес. Біз де, автор ойымен санасып, кезеңдерге бөлуді тарихтың тек бір саласы болып табылатын тарихи білімнің тарихнамасы аясында қарастыруға тырыстық [34].
Зерттеуші В.О. Ключевскийдің осы ой-тұжырымы кеңес дәуірінде өмір сүрген тарихшылардың еңбектерінде шектен шығып, тарих саясат жетегіне айналды. Бұның солай болғанын Ресей Ғылым Академиясының Санкт-Петербург тарих институтының бүгінгі ардагері Р.Ш. Ганелин өзінің бірнеше кеңес тарихшыларының қызметін еске түсіретін көлемді еңбегінде былай түйіндейді: Подлинная картина жизни того времени много сложнее тех представлений, которые складываются о ней теперь и сводятся иногда к тому, что люди жили в идеологической клетке, боясь друг друга, боясь власти, занимались сплошным доносительством и имели виду единственную цель - писать, как требовалось. Так действительно было, но было и не только так [35, с. 23].
Демек, біз зерттеп отырған кезеңдегі тарихи-білімдік ой-сана кеңестік идеологияның ықпал етуімен, таптық және партиялық ұстаным негізінде дамығандықтан оны тек қана сын тұрғысынан зерделеуге тура келеді. Яғни, Ресейдің қазіргі Г.И. Курган, А.Н. Поляков сияқты басқа да ғалымдары айтып жүргендей, қоғамның дамуына кедергі болып келген тап күресі түсінігін тарихтың қозғаушы күші деп есептеу Ресейдің қоғамдық дамуына кері әсерін тигізсе бұл пікірлерден Қазақстанның КСРО құрамында көп жылдар болуына байланысты Қазақстан тарихына да қатысты тарихи-білімдік ой-сананы ғана көреміз.
Көптеген шетелдік ғалымдардың бүгінгі тарих ғылымының методологиясы туралы ойларымен санасқан зерттеуші Н.А.Абдоллаев қазіргі методологияның маңызын бұрын соңды болмаған дәрежеден көреді [36]. Сөйтіп ол, бүгінде бағыттары көмескі методологияның даму динамикасының үстемдік алып бара жатқанын қолдап, тарихты оқытудағы субъективтік бетбұрыстарға күйініш білдірді. Яғни, кезінде тарихты зерттеп оқытудағы түсінік-түйіндер мен нақтылы жәйт арасында келісім (компромисс) мәселенің байыбына баруға көмектессе, енді тарихи тұлғаларды марапаттаумен субъекті бірінші орынға көтеріліп отыр деген пікірі жақтайды.
Сөйтіп ондай негіздемелерді тарихи білімдарлықтың модернистік түйсіктегі субъективтік көріністеріне жатқызады. Ал модернизм дегеніміз көркем өнері империалистік көріністріне жатқызады. Ал модернизм дегеніміз көркем өнері империалистік буржуазияның тілегіне, сары уайымшылдық тілегіне бейімделуді талап еткен ХХ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz