Орхон жазба ескерткіштерінің тарихи негізі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау Ке АҚ университеті

Педагогикалық институт факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
Қазіргі қазақ тілі пәнінен

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Орхон жырларының тарихи негіздері мен көркемдік ерекшеліктері.

Мамандық шифры
Оқу бөлімі
6В01707-Қазақ тілі мен әдебиеті
Күндізгі

Орындаған: __________ Г.З. Канибуллаева
Тексерген: __________ С.Н. Жамбек

Бағасы: __________

Көкшетау, 2022

МАЗМҰНЫ
І КІРІСПЕ
1.1 Орхон ескерткіштерінің зерттелуі
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Орхон жазба ескерткіштерінің тарихи негізі
2.2 Орхон жазба ескерткіштрінің тілдік көркемдік ерекшеліктері
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
IV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Қазақ жұртының ілкі ата бабалары дегенде біз түркілерді, сақтарды, ғұндарды айта аламыз. Одан бөлек ХV ғасырда қазақ Қазақ хандығы болып қалыптасқанға дейін бізді жалпы атпен түркілер деп атағаны да бар. Ендеше біз де солар жасаған тарихтың бір бөлігіміз, солар жасаған тарихпен ортақтасамыз. Бүгінгі қазақтардың әдебиеті мен мәдениеті көне замандардағы түріктерден бастау алады. Бұл туралы Ш.Уәлиханов: Дұрысын айтсақ, қазақ халқының мәдениеті Қазақстанның терең ескісінде жатыр-деп кеткен болатын. Сондықтан да, қазақ халқының мәдениеті, әдебиеті, өнер түркі тектес халықтармен бірлесіп жатады. Бұл туралы белгілі тюрколог ғалымдар, тарихшылар, әдебиетші, филологтар, Б.Мелиоранский, Е.Бертельс, С.Толстов, А.Якубовский, В.Жирмунский, А.Кононов, Х.Сүйіншіәлиев, М.Мағауин, М.Жолдасбеков, Қ.Өмірәлиев, Н.Келімбетов, т.б. сөз етіп кеткен.
Міне, осы түркі халқының тарихынан сыр шертетін, мәдени, әдеби өмірін суреттейтін жыр-дастандар жоқ емес. Солардың бірі әрі бірегейі ретінде біз Күлтегін, Тоныкөк, Білге қаған ескерткіштерін алып қарасақ болады. Бұларды басқаша бір сөзбен - Орхон жазба ескерткіштері деп атайды.
Орхон ескерткіштері түркі әлемінің тарихында ерекше орын алатын жазба еркерткіші болып табылатындығына ешкімнің дауы жоқ. Бұл түркі жазба ескерткіштерінің арасында ең маңыздысы болып есептеледі десек те қателеспеген боламыз. Орхон өзені бойынан табылған осынау тасқа қашалып жазылған жазба ескерткіштерінің тарихымызда дәл осылай терең орын алуының басты себебі тарихи шындығында. Яғни түркі халқының сол тұстағы, Түрік қағанаты тұсындағы елдің білім-білігі, дүниені таным деңгейі, түркілердің тарихы мен тағдыры, халық арасындағы қарым-қатынасы, жетістігі, жеңістері мен жеңілістері, қуаныштары мен өкініштері, сол кездегі халықтың отаншылдық туралы, ерлік туралы, бірлік, намыс туралы түсініктері, наным-сенімдері тәуелсіздік жайлы аңсары, тәуелсіздік жайлы түсініктері және сол азаттық жолындағы атқарған қызметтері, ерлік істері жазылған. Орхон жырларының ішінде ерекше аталып айтылатын тасқа қашалып жазылған үш тарихи мұра бар. Оның алғашқысы - 732 жылы өлген хан інісі Күлтегінге, келесі - 735 жылы өлген Білге қағанға және соңғысы - Тоныкөкке арналған ескерткіштер. Жырлардың негізі түрік руларын бірлігін сақтау, ынтымағын арттыру, ішін ара біріктіру, рухын нығайту, сыртқы жаулардан қорғау идеясында құрылған. Ал мазмұнына келер болсақ Түрік қағанаты, Түрік қағанатын билеген қағандар, олардың ерлік істері, батырлықтары жайында сөз етілген. Өзіндік ерекшелігінің, көркемдік аяқталуының, эстетикалық ісерлерінің арқасында Орхон жазба ескерткіштері бүтін бір түркі халқының ортақ мұрасы айналған.
Курстық жұмыстың мақсаты: Әдебиет тарихымыздан атаулы орын алған Орхон жазбаларының тарихи көркемдігін, шындығын, көркемдік тіл ерекшеліктерін, құрылымын, қолданысын, тіл байлығын айқындап ашып көрсету.
Курстық жұмыстық міндеттері:
Тарихи мұраны талдай отырып, негіз болған тақырыбы мен идеясын таныту;
Түркі тілінің көркемдік ерекшелігін көрсету;
Орхон жазба ескерткішінің тарихи негізін анықтау;
Курстық жұмыстық жаңашылдығы: Тақырыпты зерттеу барысында осынау көне түркі жәдігерлерін зерттей, зерделей отырып, Орхон ескерткіштерінің көркемдік тәсілдеріндегі қолданыстарын, жырдағы эпикалық дәстүрдің айқын көрінісін, негізгі идеясы мен тақырыбын, композияциялық құрылымын ашуға үлкен көңіл бөлініп, басты назар аударылды.
Курстық жұмыстың маңызы: Жұмысты жазу барысындағы алынған мәліметтердің, жасалған нәтижелер мен қорытынды пікірлердің, ғылыми тұжырымдардың берер тәжірибелік мәні зор. Зерттеу жұмысын алдағы уақытта студенттерге, оқушыларға Орхон жазба ескерткіштері туралы мілңмет беруде қосымша әдебиет ретінде қолданысқа беруге болады.
Курстық жұмыстың зерттеу әдіс-тәсілдері: жүйелі-кешенді, тарихи-хронологиялық, сипаттамалық салыстырмалы әдіс-тәсілдер қолданылған болатын.
Курстық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім өзі екі тарауға бөлінген. Кіріспе бөлімде Орхон ескерткіштерінің зерттелу тарихы сөз етілсе, негізгі бөлімде зерттеу жұмысының басты мақсаты ашылған.

Орхон ескерткіштерінің зерттелуі
Ұлан-ғайыр атырапты шарлап, Еуразияның жүрегінен орын алған аспанда Көк Тәңірі, төменде Жер мен Су пайда болғаннан бері осы мекенді қоныс еткен, Ұлы Даланы жайлаған, көк бөрілердің ұрпағы саналатын түркілердің рухани мәдениеті - әлемдік өркениеттің қалыптасуына негіз болған күретамырларының, бастауының бірі болды десек қателеспеген боламыз. Осы тұста түркологияға жаңа серпін әкелген, жалпы түркі дүниесінің киелі мұрасына айналған, көктасы - Орхон жырлары. Бұл ескерткіш тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі жұртына ортақ асыл жәдігер. Өнебойы жазумен көмкерілген, негізсіз келтірілген түркі жұрты туралы ғылыми пікірлерге тосқауыл бола білген - Орхон жазбаларының құны түркі халықтары үшін жоғары. Құлпы тастардағы анық дәлелдерге қарамастан кейбір ғалымдар ескерткіш иран тілдес халықтардың мұрасы деген қате пікірге тоқталады. Бұндай қате мәліметтердің жақтаушылары көбейіп бара жатқандығы, әрине, алаңдатарлық жағдай.
Түркілердің өркениетінің әдеби мұралары, жазбалары әлі де философиялық, танымдық, көркемдік, құқықтық, деректік, археологиялық, этнологиялық, таңбалық зерттеулерді қажет ететіні сөзсіз. Бұндай ізденіс, зерттеулерсіз жәдігерлердің толық сырын, ғылыми маңызын ашу мүмкін емес.
Ендеше зерттеу жұмысыма негіз болып отқан Орхон жырларына, ескерткіштің ашылып, зерттелуіне тоқтала кетер болсақ.
XVIII ғасырдың бастапқы тұсында, орыс армиясының тұтқынына түскен швед офицері болған Ф.И.Страленберг Сібір жерін түгелдей дерлік аралап, ұзақ жол жүріп пәлендей ештеңе таппай, әлденеде кездестірерінен күдерін үзе бастаған ол, Орхон өзенінің бойын жағалай келе жатып, анадайдан, көз ұшынан бұлдыраған, тұманданған әлденені көз шалады. Ентігіп-шалдыққанын ұмытып, жақындай берді. Жақын келіп қараса, белгісіз таңбалармен жазылған тастар, тас болып қатқан адамдарды, ұзынынан созылған, мөлиген тас мүсіндерді көріп таң қалады. Алайда, Иоганн бұл тастардың қандай маңызы барын, оның бетіндегі түсініксіз таңбаларда қаншама тарихтың жатқандығын, қандай құнды мәлімет барын, нендей жәдігер тапқандығын түсіне қоймады. Содан бері үш ғасыр бойына Орхон жазбалары бүкіл ғалымдардың, түркологтардың назарын өзіне аударып, қызығушылығын тудырып келеді.
Бұл туралы ең алғаш мәліметтер XVIII ғасырда шыға бастайды. Ал біраз мағлұматтарды Г.Спасский өзі жариялаған Сибирский вестник журналында жариялаған болатын. Осылайша Орхон ескерткіштері өзіне деген ғалымдарың қызығушылығын ашып, белгілі бола бастайды. Жаңалық шыққаннан кейін фин Археологиялық қоғамы 1875 жылы ескерткіш табылған өңірге ек рет экспедиция жібереді де, 1889 жылы 32 таблицадан, 8 фотосуреттен тұратын Енисей жазбалары атты атлас жариялайды. Финдіктер ескерткіштердің әліппесі табылып, сыры ашылғанша бұл ескерткіштер өздеріне тиесілі деп білген. Алайда, кейін бұл пікірдің дұрыс емес, негізсіз екендігін кейін өздері түсініп, мойындаған болатын.
1889 жылы Орхон өзені бойынан табылған ескерткіштер Енисей өзені сағасынан табылған ескерткіштерге қарағанда әлдеқайда үлкен екендгін 1889 Н.Ядринцев көріп, байқаған болатын. Көп кешіктірмей-ақ Ядринцев Россия археологтарының VIII конгресінде Орхон ескерткіші туралы сөз қозғап, ғалымдар назарын аудартқан болатын. Осыған дейін тек Енисей ескерткіштері аталып келген жазбалар, ендіден бастап Орхон-Енисей ескерткіштері деген ат алды.
Кейін Н.Ядринцевтің ізімен ескерткішке қызығушылық танытқан ғалымдар, 1890 жылы көктемде финдердің А.Гейкель бастаған археологиялық экспедициясы, 1891 жылы Санкт-Петербургтен шыққан елімізде түркология ғылымының негізін қалаған В.Радлов бастауымен құрылған, құрамында Н.Ядринцев те болған Ғылым академиясының экспедициясы ескерткішті зерттеуге аттанады.
Екі экспедиция да 1892 жылы өз қорытындыларымен, фотосуреттермен қоса екі үлкен атлас жариялап шығарады. Бұдан кейінгі ғалымдардығ алдына қойылған үлкен кезекті жауапты мәселе - ескерткіш бетіндегі жазудың, таңбалардың сырын анықтау болды.
Әрине, ескерткіштегі таңбаларды оқу оңайға түспеді. Бұған дейін ескерткіштің батыс бетіндегі қытай жазуынан шығарманың қай халыққа тиесілі екендігі, сол халықты билеген бектердің есімдері белгілі болған болатын. Дегенмен, қалған таңбалардың сырын ашу жан-жақты, нағыз лингвист ғалымның ғана қолынан келеді.
Міне, сондай зерттеуші - Дания ғалымы, Капенгаген университетінде салыстырмалы тіл білімі кафедрасында профессор қызметтін атқаратынВильгелм Томсен болды. Ол ең алдымен жазудың бағытын айқындап алады. Солдан оңға ма, әлде оңнан солға ма? Ұзақ зерттеулерден соң, ғалым ескерткіштегі жазудың араб жазуы секілді оңнан солға оқылатындығын байқайды. Екіншіден, ғалым шығармадан барлығы қанша таңба бар екендігін зерттеп, барлығы 38 таңба табады. Бұдан кейін Томсен дауыссыздардың дауыстылармен қалай байланысып тұрғанын анықтайды. Келесі кезекте ғалым қытай тіліндегі жазбадан кездестірген ғалым аттарын іздей бастайды.
В.Томсен ашқан әліпбиді қолдана отырып, 1894 жылы В.Радлов ескерткішті тұңғыш рет орыс тіліне аударған болатын. Бірақ тексттің нұсқасын латын тілінде беріп, оны тек 1895 жылы ғана жарыққа шығарды. Бертін келе ескерткіштегі жазбаларды С.Малов аударды. Сол сәттен бастап ескерткіштің зерттеу жұмыстары бір сәтке де үзілмеді. Қазақ лингвист ғалымдары, Алтай Аманжолов, Ғайнетдин Мұсабаев, Ғұбайдолла Айдаров ескерткішті зерттеу жұмыстарын жүргізген болатын.
Міне, қысқаша баяндағанда, Монғолия жерінен табылған, Орхон-Енисей өзені бойындағы ескерткіштердің ашылып, зерттелуі осылай болған болатын.

2.1 Орхон ескерткіштерінің тарихи негізі
Көне дәуірлерлердегі біздің мәдениетіміздің ең бастауы жазу өнерінің дамығандығы десек болады. Басқа да халықтардың жазу мәдениеті сияқты, Қазақттан өңіріндегі жазудың да пайда болуы алғашқы феодалдық кезеңге сәйкес келеді. Яғни, қазақ жеріндегі алғашқы жазудың пайда болуы III-V ғасырлардың феодалдық мемлекеті болған үйсіндер дәуірі тұсына келіп тұр. Белгілі ғалым А.Ремюзе үйсіндердің руникалық жазумен жазғандығын айтып кеткен. Руна, рунь сөзі скондинавия халықтары тілінен аударғанда құпия, сыры ашылмаған деген мағынаны білдіретін. Үйсіндерден кейін бұл жазу үлгісін келесі бір феодалдық мемлекет Түрік қағанаты да қолданған және одан әрі дамытқан. Бұл жазумен Түрік қағанатының басшылары Қытай, Иран, Византия сияқты өзге елдермен елшілік хат алысып, мемлекет іс қағаздарын жүргізіп отырған. Бұдан бөлек қайтқан кісілердің басына құлпы тас қойып қалдырған. Бұл дәстүр күні бүгінге дейін қазақ арасында сақталып келеді. Бірақ, бір өкініштісі - ата тарихымызға қатысты мұралар, ескерткіштер, құндылықтар бүгінгі күнге дейін толықтай сақталып жетті деп айта алмаймыз.
Қазіргі кезде бұл руна жазуларын орхон жазуы деген тіркеспен де алмастырып қолданып жүр. Себебі, руна жазуымен жазылған ең үлкен жәдігер ескерткіш - Орхон - Енисей ескерткіштері. Орхон және Енисей өзендерінің бойынан табылғандықтан дәл осылай аталып, танылып кеткен. Жәдігер Шығыс Түркі қағанатының қағаны Білге мен оның інісі Күлтегіннің оқиғалары, ерлік істері, қағанатты аяққа қалай нық тұрғызғаны, соғыстарынан сыр шертеді екен. Бұнымен қоса бұл ескерткіштерде Шығыс Түркі қағанатының тарихынан хабар беретін біраз мәліметтер бар. Орхон ескерткіштерін басқаша тасқа жазылған көне замандық кітаптар деп те атайды.
Орхон-Енисей ескерткіштерінің ішінде әдеби тілдік жағынан көркем, тарихи мәні зортамаша шығармаларына Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк жайындағы шығармалар жатады. Тақырыптарында-ақ айтылып тұрғандай, шығармалардың басты кейіпкерлері Білге қаған. Күлтегін батыр, батыр, ақылгөй қолбасшы - Тоныкөк болып табылады.
Осы аталған шығармаларды алып қарасақ, тіл ерекшеліктері қазақ қазақ тілімен тамырлас, астарлас жатыр. Тілдік құрылысы, лексикалық арналары, түсініктілігі бізге мүлде алшақ емес. Бірақ бұл түркі жазуы еркерткіштері тек қазақтарға ғана тән деп айта алмаймыз. Орхон ескерткіштері бүкіл түркі халықтарына ортақ мұра болып саналады, себебі, олар әлі тайпалық, рулық дәуірлерде, бүгінгідей жеке-жеке жалық, ұлт болып бөлінбеген кезеңдерде жазылған шығармалар болып табылады.
Оқиға Түрік қағанаты жайлы, Түркі қағанатының оқиғалар төңірегінде өрбиді. Осы тарихи-мәдени мұраларымыздан елді, шаруашылықты басқару жүйесі, кәсібінің мәдени типтері, салт-дәстүрлері жайында көптеген деректер біле аламыз. Шамамен VI ғасырдың орта тұстарында, Жетісу, Алтай, Орталық Азияны мекен еткен түрлі ру-тайпалардың басы бірігіп, Түрік қағанаты деген атпен үлкен мемлекет құрылғаны мәлім. Түркі халықтарының тарихы туралы көпетеген кең ауқымдағы мәліметтерді біз Византия дерек көздерінен біле аламыз. Бұдан бөлек Түркі тайпалары туралы ауқымды мәліметтер сол түркі халықтарының өздері жазып қалдырған жазба деректерінде де кездеседі. Ал бұндай тарихи мұралар біздің халқымыз үшін баға жетпес асыл мұра болып саналады.
Тарихи дерек көздеріне сүйенер болсақ, түркілер басында жужандардың, басқаша айтсақ тибеттердің қол астында болған. 552 жылы түркілерден шыққан Бумын көшпелі түркі халықтарының басын біріктіріп, жужандарға қарсы шыққан. Бұл соғыста жужандар үлкен шығынға ұшырап, түркілер жеңіске жетеді. Бумын Түркі қағанатының қағаны атағын алады. Бумын - cаятсатқа мықты, айлакер адам болса керек. Жужанарға төтеп беріп, көшпенді халық арасында ел атағын шығарған оған халық Елхан атағын береді. Бумын қаған қайтыс болғаннан соң, шамамен 600 жылдарда Түркі қағанаты екіге бөлініп, Шығыс және Батыс Түркі қағанаты болып қалыптасады. Түркілердің алып жатқан территориясы: батыста Сырдария өзеніне, шығыста Тибетке дейінгі созылып жатты. Бұндай кең байтақ жерді басқару оңайға соқпады, бұнымен қоса ел ішіне іріткі түсіп, алауыздықтар күшейе берді. Осының бәрі айналып келгенде 630 жылдарда түркі қағанатының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.