Бұқаралық дискурс ерешеліктері
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті Шығыстану
Кафедрасы Қиыр Шығыс
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ақпараттық контентті Корей тілінен Қазақ тіліне аударудың ерекшеліктері Чосон Ильбо материалында
Орындаған: Мырзабек А.Е
Ғылыми жетекші: Кыдырбаев Б.М
Алматы, 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I.Дискурс туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.1 Бұқаралық дискурс ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Мәтін және дискурс ұғымдарын салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3. Дискурсты аударудың лингвистикалық және экстралингвистикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
II. Жаңалық мақалаларының корей тілінен қазақ тіліне жазбаша аудармасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 " Саясат" тақырыбындағы жаңалықтар аудармасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 "Экономика" тақырыбындағы жаңалықтар аудармасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 "Қоғам" тақырыбындағы жаңалықтар аудармасын талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Дипломдық жұмыста қолданылған белгілер мен қысқартылған сөздер:
БАҚ- Бұқаралық ақпарат құралдары
ИЯ-бастапқы тіл
ПЯ-аударма тілі
Аударма шет елдің қоғамдық өмірімен, тұрмысымен және де жетістіктерімен жақын танысуға көмектеседі. Қоғамдық өмір көптеген өзара байланысты салалардан көрінеді. Соңғы жылдары қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны мәлім. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында ерекше көрініс тапты. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген тың ізденістер мен шығармашылық тәсілдердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұдан жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, тәуелсіздікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, бұқаралық ақпарат құралдары түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің күшеюі бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа деңгейге көтерілуі, бұрынғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның бұқаралық ақпарат құралдарына қойылатын талаптың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды.
Зерттеу объектісі - медиа дискурсын корей тілінен қазақ тіліне аудару.
Зерттеу құралы- Корея Республикасының Чосон Ильбо мемлекеттік газетінің материалы негізінде корей тілінен қазақ тіліне публисцистикалық аударманы талдау болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Бұл жұмыс кәріс бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аударудағы мәдениетаралық аспектілер мәселелеріне арналған. Қазіргі заманғы лингвистика ғылымындағы негізгі мәселелердің бірі дискурсты жасау мен түсінудің ортақ стратегияларын анықтау, сонымен қатар тілді пайдалану теориясын құруға бет бұру болып табылады. Тіл тек коммуникация, ойды білдіру құралы ғана емес. Сонымен бірге тіл арқылы адам өзінің тұлғалық қасиеттерін аша түседі.
Дискурс ұғымы, өз кезегінде, мәтін адресатпен өзара әрекеттесетін автордың коммуникативті - прагматикалық және мақсатты параметрлері жүйесіне байланысты осы мәлімдемені анықтайтын ситуациялық контекстпен ажырамас байланыста дегенді білдіреді .
Осыдан "мәтін" және "дискурс" ұғымдарының арасындағы айырмашылық пайда болады. Егер мәтінді талдау мәтіндік бүтін және оның бөліктерінің қатынастарына бағытталған болса, онда дискурсты талдау мәтінге қатысты коммуникативті процестің сыртқы ерекшеліктерін сипаттайды".
Жұмыс аясындағы зерттеу нысаны корей Чосон Ильбо мерзімді басылымдарының газет мақалалары болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты- газет мақалалары мен тақырыптарын корей тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктерімен тәсілдерін анықтау.
Жұмыс міндеті: Корей газет-ақпараттық мәтіндерін аудару тәсілдерін және оларды жүйелеуді зерттеу.
Ұсынылған мақсат жұмыста келесі мәселелерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
Зерттеу тақырыбы бойынша теориялық материалды талдау;
Газет тақырыптары мен аннотациялардың лексикалық, грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктерін қарастыру;
Аудармада экспрессивті құралдарды қолдануды талдау;
Зерттеу әдістері корей тіліндегі мерзімді басылымдарды аударма талдауынан және жалпы бақылауларды анықтаудан тұрады.
Зерттеудің практикалық мәні-зерттеудің тілдік материалын корей тілі мен аударма практикасы бойынша практикалық сабақтарда қолдануға болады. Шығарманы жазудың практикалық негізі Кореяның мерзімді басылымдары болды. Ғылыми мәселенің қазіргі заманғы зерттелуін бағалау: қазіргі уақытта үлкен өзгерістерге ұшыраған Чосон Ильбо баспасөзінің мақалаларын аудару ерекшеліктері туралы.
Жұмыс екі тараудан, сондай-ақ кіріспеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда біз аударма ұғымын және оның қазіргі лингвистикалық парадигмадағы қызметін зерттедік, сонымен қатар газет-ақпараттық дискурс түрлерін және оны аударудың лексикалық, грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктерін анықтадық.
Екінші тарауда корей газет мақалаларын қазақ тіліне аудару кезіндегі грамматикалық өзгерістер қарастырылады. Аударма түрлендірулерінің жіктелуі қарастырылады, содан кейін Корей ақпараттық мәтіндері мен мақалаларының дербес орындалған аудармасына талдау жүргізіледі. Әдебиеттер тізімінде авторлардың стилистика, лексикология, аударма теориясы салаларындағы еңбектері бар. Сондай-ақ, жұмыстың негізгі материалы болған мерзімді басылымдарға сілтемелер тізімі берілген. Зерттеу қорытындысы шығарылады.
I Дискурс туралы жалпы түсінік.
Бұқаралық ақпараттық дискурс ерешеліктері
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алды. Дискурстың мәні мен мазмұнына терең бойламас бұрын, оның зерттелуіне тоқтала кеткен жөн. Дискурс талдау теориясына қатысты жарияланған шетелдік зерттеушілердің еңбектері (Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А.ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина т.б.), қазақ аудармасында мәтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар (Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, З.Ш.Ерназарова, т.б.), дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Д.Әлкебаева, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері бар.
Ю.С.Степанов дискурс дегеніміз тіл ішіндегі тіл деп түсіндіреді. Бірақ ол ерекше әлеуметтік мағлұматтарымен көрінеді. Дискурс ақиқатында өзінің грамматикасы не сөздік қоры арқылы көрінбейді, ол бәрінен бұрын және ең бастысы өзіндік грамматикасы, сөздік қоры, сөз қолданысы, синтаксистік құрылымы - жалпы айтқанда, ерекше әлемі бар мәтіндерде көрінеді. Яғни дискурс ұғымының өзі тіл - рух үйі, тіл - болмыс үйі деген философиялық тезистің мазмұнын ашады.
Ал В.З.Демьянков дискурсты сөйлемдер мен фрагменттерден тұратын интерпретатордың көз алдына ойша келетін мәтін ретінде анықтайды, ал дискурс мазмұны көбінесе дискурс топигі немесе дискурсивті топик деп аталатын тірек концептінің айналасында шоғырланады.
Жалпы дискурс теориясының сипаты пәнаралық деуге болады. Бұл теория адам қызметінің түрлі аспектілерінде назар аударатын академиялық пәндерді қамтиды: антропология, журналистика, риторика, әдебиет пен мәдениеттану, әлеуметтану, психология, география, заң ғылымы мен білім беру дейді Х.Х.Нұрсейітова медиялық дискурс туралы .
Дискурс теориясының қалыптасуында екі дәстүрдегі мектеп өкілдері (американдық мектеп, оның негізін салушы - Франц Бае, чех лингвистикалық мектебінің дәстүрі, негізгі өкілі - Вильям Матезиус) маңызды рөл атқарды. Дискурс талдау теориясының жеке пән ретінде қалыптасуы жалпы тіл білімінде ХХ ғасырдың 70-жылдарына, қазақ тілінде бұл мәселеге қатысты зерттеулердің ғылыми айналысқа түсуі өмір сүріп жатқан ғасырымыз, ХХІ ғасырдың басына жатқызылады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю.Хабермас өзінің Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең қолданылып жүр. Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілі екенін айтып өтеді: қарым-қатынасқа, сол кезеңнің қоғамдық өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі құндылықтар жинағынан тұратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп отырғанымыз жалпы белгілер жүйесі деген мағынада.
Дискурс - тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз уақыттың мәдени тілдік контексі. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы, құнды іс-әрекеттің нақты тілдік шындығын айтады.
А.М.Алдашеваның пайымдауынша: Дискурс - тілден тыс - прагматикалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторларды біріктіретін байласымды мәтін, оқиғалық аспектідегі мәтін, белгілі мақсатқа бағытталған әлеуметтік әрекет ретінде қаралатын сөйлеу (сөз). Адамдардың когнитивтік санасында өзара қарым-қатынас механизміне қатысатын компонент. Дискурс, бұл - өмірмен біте қайнасқан сөз.
Дискурс - қазіргі кезге дейін жазылған, айтылған және түсінікті, осы, сонымен қатар басқа да тілде алдағы уақытта оның өмір сүргенінің, өмір сүру мүмкіндігінің тарихында айтылатын, жазылатын барлық нәрселер, яғни, табиғи тіл мәтіндер жиынтығы ретінде жасаған айтылымдардың барлық түрлері... .
Қазіргі филологиялық ғылымда дискурс пен оның табиғатын ашуға байланысты пікірлер әртүрлі. Оған белгілі бір аядағы ағымдық тілдік қызмет, тілдік байланыстар арқылы жасалатын мәтін, аяқталған тілдік қарым-қатынас, оқиғалық аспектідегі мәтін тағы сол сияқты көптеген анықтамалар беріледі. Сонда дискурс ұғымы тілдік қызметті де, мәтінді де, мәтін аясын да, ойтолғамды да білдіретін көп қырлы термин болып есептеледі. Яғни бір сөзбен айтқанда, дискурс мәтіннен басқа экстралингвистикалық факторларды (қоршаған ортаны, ойтұжырымды, қағидалар мен адресаттың мақсаты) білдіретін күрделі экстралингвистикалық құбылыс. Бұл жөнінде Л.Дж.Филиппс, М.В.Йоргенсен, М.Л.Макаров, Е.И.Шейгалдардың зерттеулерінде кең айтылған.
Дискурстың мұндай анықтамасы оны жалпы философиялық, жалпы гуманитарлық ракурста қарастыруды талап етеді. Лингвистикалық аспектіде дискурс, бұл - өзара қарым-қатынастағы пропозиция түрінде көрінетін тілдік ойлау қызметі.
Дискурстың жарты ғасыр бойы зерттелуіне қарамастан, дискурсқа деген қызығушылық артпаса кем емес. Оны кейбіреуі паразит-сөздер деп те атайды.
Соған қарамастан, дискурстың күрделі қарым-қатынас құбылысы екенін мойындауымыз қажет. Кейбір ғалымдар (Т.А.ван Дейк, В. Кинч, В.З.Демьянков, А.Е.Кибрик, И.М.Кобозева, W.Chafe, W.Labov), сондай-ақ (О.В.Александрова, Е.С.Кубрякова, В.В.Красных, т.б.) дискурсты оның белгілі бір контексе байланыстылығын, жанрлық және идеологиялық қажеттілігін атап көрсетеді.
Осы орайда, Т. Ван Дейк дискурстың екі мағынасын ашып алу керектігін айтады. Кең мағынасында дискурс - сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы белгілі бір уақытта, кеңістікте және басқа да контексте айтылатын кешенді қарым-қатынастық жағдай есебінде көрінеді. Бұл қарым-қатынастық іс-әрекет - тілдік, ауызша, сонымен қатар вербальды және вербальды емес құрылымда тұруы мүмкін.
Дискурстың этимологиялық термині латынның discurrere, яғни талқылау, келіссөз жүргізу деген мағына береді. Мұндай мағынасы ғылымда XVI-XVIII ғасырда қолданылған болатын. Содан бері дискурс ұғымы көптеген трактаттардың пайда болуы мен ғылымның дамуына үлес қосты.
XX ғасырдың соңына қарай дискурс термині тек семантика мен синтаксиске ғана қатысты емес, сонымен қатар прагматикада мәтін - адресат құрылымында қарастырылды. Ал тар мағынасында дискурс - жалғыз ғана вербальды құрылымда келетін ауызша және жазбаша мәтін ретінде айқындалады. Осыған байланысты дискурс жалғастырушы коммуникативтік әрекет болып есептеледі.
Қазіргі кезге дейін әртүрлі тілдер материалдарында ғылыми сипат берілген дискурстың төмендегідей түрлерін атап көрсетуге болады. Бұл тізімді (классификацияны) толық немесе аяқталған деуге болмайды. Себебі бұл бағытта әртүрлі тілдерде олардың қызмет ету аяларына қатысты көптеген зерттеулер жүргізілуде:
әскери дискурс;
іскери дискурс;
балалық дискурс;
өнертану дискурсы;
магиялық дискурс;
бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы;
ғылыми (академиялық) дискурс;
парфюмерлік дискурс;
педагогикалық дискурс;
Қазіргі дискурста әртүрлі лингвомәдениеттегі ерекшеліктер, идиоэтникалық сипаттар да көрінуі қажет. Мысалы, қазіргі кезеңде барлық халықтардың мәдениетінде саяси дискурс барынша кең өріс алуда.
Саяси дискурс - билікті одан әрі бекіте түсу және оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Бұл саланың типтік жанрларында әрбір халықтың лингвомәдениетіне тән вербалды және бейвербалды тілдік бірліктер жүзеге асырылады.
Дискурс тілдік феномен ретінде өзі әртүрлі ауысымдардан (мәтін, интеракцияға қатысушылар) тұрады да, осы ауысымдардың қатынасы мен бірігуіне байланысты дискурстың түрлері (типтері, топтары) пайда болады. Осындай типтердің бірі - іскери дискурс. Іскери дискурсты жан-жақты қарастырған Г.Г.Бүркітбаева оған мынадай анықтама береді: Іскери дискурс - белгілі бір адамдар тобымен белгілі бір коммуникативтік интеракциялық жағдайда жүзеге асқан дискурстың арнайы жанрларда көрініс тапқан нақты ұғымы.
Дискурс пәнаралық ұғым ретінде адам әрекетінің әртүрлі салаларына, оның ішінде кәсіби аяға енеді. Осы тұрғыдан келгенде, кәсіби дискурс когнитивтік қажеттіліктердің жиынтығымен, көпшілік қауыммен қатынасымен сипатталып, құқық, медицина, әлеуметтік сала, білім беру, ғылымның өзге де салаларында көрініс табады.
Кәсіби дискурс дегеннің өзін күрделі түсінік ретінде бағалау қажет. Бұл ұғым мамандандырылған, арнайы мамандандырылған, мамандандырылмаған аудиторияға бағытталады, осыған байланысты белгілі бір ғылым саласына қатысты жазылған мәтіндер де кәсіби позицияны ұстанады. Мысалы, арнайы мамандандырылған мәтін өте жоғары деңгейдегі адресатқа арналады. Ал мамандандырылмаған мәтіннің арналатын аудиториясы - қалың жұртшылық. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік мазмұндағы мәтіндерде тар аядағы терминдерден гөрі, қалың жұртшылыққа таныс, әлеуметтік-мәдени нормаларға сәйкес келетін, бағалау және иландыру жақтарынан айрықша сенімді сөздер мен сөз тіркестері қолданылады.
Қазіргі кездегі ғылыми дискурс - мәтін - жанр типтерімен тығыз байланыста болады. Ғалымдар тілдердің функционалдық типтерінің мәтін жасайтындығын коммуникативтік актінің бір түрі ретінде (адресант пен адресат бар екендігін) атап қана кетеді. Ал қазіргі жаңа ғылым салалары осындай тезис түрінде айтылған пікірлерді одан әрі тереңдете зерттеуге бағытталған.
Қазіргі кездегі дискурсивті матрицада бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы ерекше орын алады. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы прагматикалық, әлеуметтік мәдени, психологиялық және бұқаралық коммуникация құралдарымен көрсетілген басқа да факторлармен қоса байланыстыру, вербалды немесе вербалды емес, ауызша немесе жазбаша мәтін түрінде қарастырған жөн. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы модус тарапынан біртекті емес: радиодискурс - ауызша, газет дискурсы - жазбаша болып келеді. Сонымен қоса, жанрлық тарапынан Бұқаралық ақпараттар құралдары контекстінде пайда болатын дискурс та біртекті емес: бұнда көптеген жанрлар қолданылады және де олар бұқаралық ақпараттар құралдары айрықша контекстіне жатпайды. Қазіргі кездегі дискурсивті қалыптаманың ерекше орнын дискурсы алады. Бұқаралық ақпараттар құралдарын прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және т.б. факторлармен қоса жүйелі, вербалды және вербалды емес, ауызша және жазбаша мәтін ретінде қарастырумыз жөн.
Қазіргі таңда адамның есі, оның ойлауы мен дүниетанымы оны күнделікті өмірде қоршаған дискурстермен белгілі бір нысанға келеді. Дискурс жеке тұлғаның барлық қызмет бабында қатынасады және ол кез келген жазбаша және ауызша формада болуы мүмкін. Мәселен, ғылыми басылымдар мен оқу материалдары, лекциялар, медициналық ұсыныстар, т.б. Дискурс - біртұтас сөздің туындысы.
Дискурске қатысты мәселелер И.Ю.Абелованың Речь о речи коммуникативная система человека, Е.В.Жданованың Личность и коммуникация, А.Я. Шайкевичтің Введение в лингвистику, Е.А.Кожемякина, Е.А.Кроткованың Методологические проблемы изучения дискурсных практик, Речевой акт, Н.С.Рябинскийдің Речь как социальное действие: основные понятия дискурсивного анализа, О.В.Акимованың Типы профессионального дискурса атты еңбектерінде қарастырылған.
XX ғасырда лингвист ғалымдар арасында мәтін алғашқы ма әлде дискурс алғаш пайда болды ме деген пікір-таластар туындады. Дегенмен, мәтін мен дискурс бір-бірімен өте тығыз қарым-қатынастағы құбылыстар. Кез келген дискурс мәтін бола алады. Бірақ кез келген мәтін дискурс бола алмайды. Мысалы, сөреде жатқан кітап оқырманның (адресат) қолына түспейінше, ол мәтін болып қала береді.
Дискурс пен мәтін айрықша ерекшеліктер төмендегідей болып келеді:
1) дискурс - прагматикалық, мәтін - лингвистикалық категория;
2) дискурс - үдеріс категориясы, мәтін - нәтиже категориясы;
3) мәтін - абстрактылы құрылым, ал дискурс - оның актуализациясы.
Қазіргі лингвистикада мәтін және дискурс ұғымдарының концептуалдық сарапталуы арқылы екі ұғымның бір-бірімен тығыз байланыста болатыны анықталды. Әлемдік лингвистикада мәтінді әртүрлі аспекті тұрғысынан, яғни мәтіннің коммуникативтік аспектісі және мәтін прагматикасы тұрғысынан зерттеу қолға алынып жатқан кезде, өткен ғасырдың аяғында дискурстық сараптаудың жаңа бағыт ретінде қалыптасуы тегін емес.
Қазіргі таңда тілдік құбылыс, сөйлеу актілерін дискурстық тұжырыммен немесе аса күрделі көзқараста зерттеу әлемдік лингвистикада кең өріс алуда. Дискурс теориясы және дискурстық талдау үдерісі лингвистика және филология ғылымдарынан бастау алады. Бұл тұжырым тек аударма саласында ғана емес, басқа да ғылым салаларында кеңінен тарады. Дискурс сөзінің түпкі мағынасы астарлы қалып, саралана келе қарама-қарсы мағынада қолданылатын сөздер қатарына жатады. Қазақ аударма тілінде бұл термин лингвистика және философия ғылымы зерттеушілерінің еңбектері арқылы енді.
Лингвисттер дискурс ұғымы және дискурс-мәтін ара қатынасын, айырмашылықтарын басты назарға алса, қазіргі кезде олардың зерттеу бағыты дискурстың топтастырылуының түрлі ұстанымдарына сүйене отырып, түрлерін анықтау болып отыр.
Дискурс (лат. discursus - сөз, баяндау, әңгімелесу, сөйлеу) кең мағынада күрделі коммуникативтік құбылыс, сөйлеу немесе тілдік қатынастың бірегейлігін және экстралингивстикалық факторларды қамтиды [9; 2]. Экстралингвистикалық факторларға адамның дүниетанымы, көзқарасы; адресаттың мақсатын, іс-әрекетін жатқызамыз. Аталған факторлар коммуникацияға қатысушылар және олардың ұстанымдары мен мақсат міндеттері туралы жалпы мәлімет беріп, мәтінді түсінуге негіз болады.
Дискурс түсінігі лингвистика, антропология, әдебиеттану, этнография, әлеуметтану, әлеуметтік лингвистика, философия, психология, когнитивті лингвистика және т.б. ғылымдар тоғысында дамыды [9; 36]. Бүгінгі күні аталмыш ғылым салаларының зерттеуші-ғалымдарының зор еңбектерінің нәтижесінде, дискурс теориясы заманауи ғылымға беталыста жалпы тенденция тұрғысындағы жеке пәнаралық сала ретінде қалыптасты.
Лингвистика ғылымында дискурсты теориялық және практикалық тұрғыда талдау XX ғасырдың 60-70 жылдары белең алды. Дискурс және оны талдау әдістерін егжей-тегжейлі зерттеген шетел зерттеуші, ғалымдары неміс дәстүрлі мектеп өкілдері П. Хартман, П. Вундерлих; дискурсты әлеуметтік лингвистикалық қарым-қатынас тұрғысынан зерттеген американдық мектеп өкілдері Э. Щеглов, Г. Закс және т.б.; француз постструктуралисттер мектебінің өкілдері Ж. Дюбуа, А. Греймас, М. Фуко, П. Серио және т.б.мәтінді логикалық, семантикалық сипаттау арқылы дискурсқа талдау жасады. Ал, Р. Водак, Т.А. ван Дейк секілді чех дәстүрлі мектебінің өкілдері дискурсқа идеологиялық, сыни талдау жасап, жалпы дискурс табиғатын зерттеуде көптеген еңбектер жазды.
Дискурс ұғымына анықтамалар беріп, оның түрлерін белгілеген және дискурстық талдау теориясын зерттеген Ресей зерттеуші, ғалымдары: М.Л. Макаров, А.Е. Кибрик, В.В. Красных, Н.Д. Арутюнова, В.З. Демьянков, Л.С. Выготский, В.Е. Черняевская, И.С. Виноградов, Т. Милевская және т.б..
Т.А. Ван Дейктің идеясын жетілдіре отырып, В.В. Красных дискурсты лингвистикалық және экстралингвистикалық параметрлері есепке алынған үдерістердің өзіндік даму ерекшелігі және нәтижесі [6; 64] деп тұжырымдайды. Сондай-ақ, В.В. Петров және Ю.Н. Караулов адамның дүниетанымы, ой-пікірі, мақсаты секілді экстралингвистикалық факторлардың дискурстағы күрделі коммуникативті құбылыстарды түсінуде маңызы зор екендігін атап көрсетті.
Ресейлік аударма тілінің зерттеушісі В.Е. Черняевская дискурсты жағдаяттық контекстпен тығыз байланысты алынған мәтіндерді қамтитын кешенді қатысымдық-сөзжұмсамдық процесс [10; 230-233] деп таниды. Мұндағы әлеуметтік контекст шеңберіне мәдени-тарихи, идеологиялық, әлеуметтік, психологиялық факторлар, автордың коммуникативтік-прагматикалық және когнитивтік ұстанымдар жүйесі жатады. Бұл ұғымдар тілдік бірліктерді мәтінге айналдыру барысында белгілі бір реттілік пен жүйеліліктің сақталуына негіз болады.
Дискурстың тек лингвистикалық қырынан ғана танылмайтындығын, оның экстралингвистикалық, әлеуметтік сипатын қоса қарастыруды негізге алып талдаған отандық зерттеуші, ғалымдар: Н. Уәли, Г.Г. Бүркітбаева, З.Ш. Ерназарова, Г. Әзімжанова, Ж.М. Кеншінбаева, Д. Әлкебаева, Қ.Ө. Есенова, А.Е. Саденова, Б. С. Жұмағұлова, К.Қ. Садирова, Б.А. Ахатова және т.б..
Дискурс ұғымы белгілі бір мәтіннің жасалу барысымен байланысты түсінілетін күрделі қатысымдық құбылыс қана емес, сонымен бірге көптеген экстралингвистикалық факторларды қоса қамтитын құбылыс. Ондай факторларға ғалам, дүние, әлем жөніндегі білімдер жүйесі, дискурстық мәтінді жасаушы ниеттері, нақты мақсаты, ұстанымдары жататыны мәлім деп тұжырымдай отырып, дискурс мәселесін арнайы және қосымша зерттеу нысаны ретінде қарастырған.
Дискурс, коммуникация және іс-әрекеттің өзара байланысы арқылы Б.А. Ахатова: дискурс - коммуникативті әрекеттің жазбаша немесе тілдік вербалды өнімі. Дискурс актуалды тілдік әрекетпен, ал мәтін тіл жүйесімен тығыз байланысты. Дискурс әрқашан нақты жағдайда белгілі бір контексттегі нақты нысандармен ұштасады [9; 36-39] деп дискурс-мәтін арақатынасын айқындайды.
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алып, дискурс пен мҽтінді ажыратқан еңбектер жарық көруде. Тұтас алғанда дискурс талдау теориясы - қазақ аударма тілі үшін жас, әлі толық қалыптаса қоймаған, лингвистикалық пәнаралық сипаттағы саласы. Дискурс талдау теориясына қатысты шетелдік зерттеушілер Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А. ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина, Л.Ю.Буянова еңбектері, қазақ аударма тілінде мҽтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске жҽне когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, Қ.Есенова. Қ.Айтмұхамбетова, т.б. еңбектері, дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері жарияланды.
Шет тілді ғалымдар дискурс пен мәтінді бір-бірінен ажыратып қарастырмайды екен. Дискурс теориясын шетелдік лингвистикада жүйелі сөйлеу (connected speech) және диалогпен байланыстырып қарастырса, ал европалық лингвистика дәстүрі бойынша адамдардың өмірлік тәжірибесінен жинаған ілім-білім жүйесін көрсетуден тұрады екен.
Бұқаралық ақпарат құралдары ұғымы қазіргі кезде кеңінен түсіндіріледі және көбінесе бұқаралық ақпарат құралдары ұғымымен бірдей анықталады. Сөздікке сәйкес, бұқаралық ақпарат құралдары бұқаралық мәдениеттің негізгі бағыттары мен көріністеріне жатады. БАҚ халыққа ағымдағы өзекті ақпаратты таратады, қарапайым адамға болып жатқан оқиғалардың мағынасын, қоғамдық практиканың мамандандырылған салаларындағы қайраткерлердің пікірлері мен іс-әрекеттерін түсіндіреді және бұл ақпаратты тапсырыс берушінің мүдделеріне сәйкес келетін ұғымда және бағытта түсіндіреді, яғни іс жүзінде белгілі бір мәселелер бойынша қоғамдық пікір қалыптастырады.
Кез-келген әлеуметтік қызмет әрқашан өзара әрекеттесумен бірге жүреді. М. в. Шкондин бұл тұрғыда бірлесіп әрекет ету үшін адамдар арасындағы тұрақты ақпараттық өзара іс-қимыл қажет екенін айтады.
Соңғы философиялық сөздікке сәйкес, қарым-қатынас әлеуметтік өзара әрекеттесудің семантикалық және идеалды аспектісі болып табылады. Қарым-қатынас функциясы оның әр элементінің даралығын сақтай отырып, әлеуметтік қауымдастыққа қол жеткізу. Мұндай өзара әрекеттесудің көріністері бұқаралық коммуникациялар болып табылады, олар іс жүзінде қоғам мүшелерінің дәстүрлі баспа, тледидар, хабар тарату, интернет және т. б. технологиялары арқылы әлеуметтік бағытталған жаппай байланысы.
Бұқаралық коммуникацияны әлеуметтік-мәдени коммуникацияның белгілі бір саласына жатқызуға болады. И.М. Быховская және А. Я. Флиер бұқаралық коммуникация көрерменнің пікірне әрекет ете алатын әлеуметтік маңызды ақпаратты таратудың ашық, реттелген процестерінен тұратын мәдени сала деп санаған.
Мак Клюэн қарым-қатынас құралдарына коммуникативті функцияларды орындай алатын барлық мәдени құбылыстарды: тіл (жазу және сөйлеу), басып шығару, теледидар, Компьютерлік жүйелер және т.б. қамтидыдейді. Әлеуметтануда, философияда және ақпарат теориясында коммуникация: а) материалдық және рухани әлемнің кез келген объектілерінің байланыс құралы ретінде; б) қарым-қатынас, адамнан адамға ақпарат беру ретінде; в) қоғамдағы байланыс және ақпарат алмасу (әлеуметтік коммуникация) ретінде қарастырылады. Бұл Бұқаралық коммуникацияның мәнін құрайтын үлкен әлеуметтік топтардың байланысы. Бұқаралық коммуникация жағдайындағы байланыс техникалық құралдармен делдал болады. Зерттеушілер қарым-қатынас әлеуметтік бағдарланған және ұйымдасқан институционалдық сипатқа ие екенін атап өтті. Сонымен қатар, ол коммуникатордың ұжымдық сипатымен ерекшеленеді және жаппай, анонимді, шашыраңқы аудиторияға ие.
Бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік рөлі олардың тарихи рөлінен бөлінбейді. Бұл рөлді талдау үшін Батыс әлеуметтануындағы әйгілі бұқаралық қоғам теориясына жүгіну керек. Негізгі назар белгілі бір идеологиялық дәстүрдің тасымалдаушысы ретінде бұқаралық ақпарат құбылысын сапалы талдауға аударылуы керек. Бұл тұрғыда инновациялық қоғам тұжырымдамасы, сондай-ақ К.Манхейм идеялары идеология ұғымы және әлеуметтік тарих идеялары менталитет ұғымы өзекті болып табылады.
Қоғамдағы әлеуметтік ақпарат әлеуметтік дамуға әсер ету барысында саяси, экономикалық, әлеуметтік факторлар мен тенденциялардың барлық алуан түрлілігін өзекті ететін форманы білдіреді. Бұл адамдар, әлеуметтік топтар бар ақпарат, олар шабыттандырады немесе жүктейді, қорытындылай келгенде олардың әлеуметтік мінез-құлқын анықтайды, олардың тарихи және саяси таңдауына тікелей әсер етеді. Бұл ақпараттың табиғаты мен әлеуметтік авторлығы, әдетте, долибералды қоғамның әртүрлі сыныптары мен әлеуметтік топтары үшін әр түрлі. Алайда, 19 ғасырдың соңында 20 ғасырдың басында бұқаралық ақпарат құбылысы сияқты құбылыстың пайда болуы бұрынғы қоғамның ақпараттық құрылымын түбегейлі өзгертті.
Ақпарат көбінесе шикізат, ресурс немесе тауар ретінде анықталады. Басқа көзқарас бойынша, ақпарат-бұл жалпы тіл арқылы жеке адамдар арасындағы ақпарат алмасу деп түсінілетін зияткерлік байланыстың негізгі құралы.
Бұл жағдайда нақты тіл адамның әлеуметтік дамуын үйлестіретін құрал ретінде әрекет етеді. Ақпаратты беру мен сақтаудың негізгі құралы бола отырып, тіл сонымен бірге ұғымдар қалыптасатын, көбінесе адамның ойлау тәсілін, шындықты қабылдау мен көбейту процесін анықтайтын құрал болып табылады. Ұлттық тіл негізінде адамның психикалық әлемінде көрініс тапқан мәдениет тұжырымдамалары қалыптасады.
Танымал лингвист в. г. Костомаров газеттің әсері тұрақты және өте тез өсіп, екі жаңа, бірақ соншалықты күшті бұқаралық ақпарат құралдарымен - радио мен теледидармен, миллиондаған адамдармен бірге. Сонымен бірге ол газеттің тілі әлі толық зерттелмегенін айтты. Публицистика тілін зерттеуші С.г. Ілиясова да газет тілі ұғымының мәртебесі мәселесі толық шешілмей қалған деп есептейді . Көрнекті ғалымдармен газет тіліндегі өзгерістер мұқият зерттеуді және әр түрлі жағынан, яғни әр түрлі жорықтарды қолдана отырып, тиісті бағалауды қажет ететіндігімен келісуге болмайды.
Газет тілі терминін лингвистикаға тіл мәдениеті кітабының авторы Г.О. Винокур енгізді, ол газет тілін зерттеуде стилистикалық және функционалды бағытты ашты. Онда алғаш рет газеттің тілі ерекше объект болып саналды, оның өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын объективті заңдылықтары бар делінген.
Кәріс тіліндегі газеттің жаһандық мәтіндер басым, олардың негізгі мақсаты жаңа ақпарат беру болып табылады. Мәтіндердің көптеген түрлері бар: қысқаша ақпараттық хабарламалар (жазбалар), тақырыптық мақалалар, хабарландырулар, сұхбаттар. Газет-журнал мәтінінің тағы бір кең таралған түрі- эссе, онда басты рөлді ақпараттың өзі емес, олар туралы пікірлер және оларды ұсыну нысаны ойнайды.
Айта кету керек, газет пен журналдың мәтінінде өзіндік стиль, өзіндік идеология, өзіндік тақырыптық бағыт бар. Газет-журнал ақпараттық мәтінінің нақты авторы әрдайым көрсетілмейді. Әр түрлі ақпараттық мәтіндерге стилистикалық талдау жасау кезінде әр түрлі авторлар жазған мәтіндерде әрдайым дерлік жеке авторлық стильдің белгілері жоқ екендігі белгілі болды. Осылайша, осы мәтіндердің стиліне тән белгілер газет-журнал журналистикасының сөйлеу жанрының заңдарына бағынады. Автор (егер ол аталған болса) редакцияның позициясын білдіреді, ол позицияға сәйкес келуі мүмкін, мысалы, кез-келген саяси партия немесе жеткілікті тәуелсіз.
Газет-бұл ақпарат құралы және сендіру құралы. Ақпарат тез, қысқа жеткізіліп, оқырманға эмоционалды әсер етуі керек. Газеттің тілі әртүрлі дискурстарды біріктіретін мозаикалық форма болып табылады. Біздің жұмысымызда газет дискурсы мен газет-журнал мәтіні оның өкілі ретінде қарастырылады.
Қазіргі ғылымда газет тілін талдауға әртүрлі көзқарастар бар. Мысалы, и. Р. Халперин газет стилі бойынша газет хабарламаларының, тақырыптар мен жарнамалардың стилін түсінеді. Сонымен қатар, журналистік стильдің бір түрі ретінде газет стилі бар - бұл газет мақалаларының стилі. Г. Я. Солганик газет тілін көркем әдебиет тілінен ажырататын белгілерді анықтады. Басқа ғалымдар газет тілінің өзіндік ерекшеліктерін жеке стильге бөлу заңсыз деп санайды. Шынында да, газет материалдарының әртүрлі жанрларында тілдің әртүрлі стильдік жүйелері бейнеленген. Зерттеушілер газеттегі журналистік стильмен қатар, жалпы маңызы бар құжаттарды жариялау кезінде ресми және іскери құжаттарды да, ғылыми құжаттарды да табуға болады деп санайды; соңында көркем шығармалар немесе олардан үзінділер газеттерде жарияланады. Осылайша, газет өрісі-бұл тілдің әртүрлі стильдерінің немесе дискурстардың белгілі бір қиылысы (мысалы, саяси, экономикалық, Жастар, діни және т.б.).
Газет-журнал мәтінінде негізгі стилистикалық фон - тілдің жазбаша әдеби нормасының негізі, оның ауызша нұсқасының кейбір ерекшеліктері айқын көрінеді. Ғалымдар дәстүрлі түрде ауызша лексика мен ауызша синтаксистік құрылымдардың әртүрлі елдерде және әртүрлі тілдерде бұқаралық мерзімді басылымдардағы үлесі әртүрлі деген қорытындыға келді.
Қазіргі уақытта дискурс ұғымы ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде жиі қолданылады және термин әртүрлі, кейде өзара ерекше мағынада қолданылады. Әлеуметтік ғылымдар саласындағы дискурстық талдаудың негізін қалаушылардың бірі Т. А. ван Дайктың ирониялық сөзімен айтқанда, көбінесе белгісіз және түсініксіз терминдер кеңінен танымал және жиі қолданылады. Соңғы жылдары дискурс термині гуманитарлық ғылымдарда (философия, әдебиеттану, әлеуметтану, саясаттану және т.б.) кеңінен түсіндірілді. Дискурс ұғымын қолданудың осындай көп қырлы себептерінің бірі- әр түрлі тілдердегі дискурс сөзінің полисемиясы, бұл оны шындықтың әртүрлі деңгейлеріндегі құбылыстарды сипаттау үшін тең дәрежеде қолдануға мүмкіндік берді:
- дискурс белгілі бір әңгіме ретінде (кең және тар түсінік): дискурс ұғымын қолдану белгілі бір ортада және белгілі бір контексте белгілі бір объектілерге қатысты: бұл дискурс, оның дискурсы;
- дискурс сөйлесу түрі ретінде, яғни дискурс ұғымы ауызша қарым-қатынастың нақты түрлеріне қатысты болуы мүмкін;
- дискурс жанр ретінде: дискурс ұғымы белгілі бір жанрды білдіру үшін қолданылады, мысалы: жаңалықтар дискурсы, саяси дискурс, ғылыми дискурс;
- дискурс әлеуметтік формация ретінде. Бұл дискурс ұғымының ең дерексіз мағынасы-ол белгілі бір тарихи кезеңге, әлеуметтік қауымдастыққа немесе бүкіл мәдениетке қатысты болған кезде. Содан кейін олар, мысалы, коммунистік дискурс, буржуазиялық дискурс немесе ұйымдастырушылық дискурс дейді. Сол жағдайларда - әлеуметтік форма немесе әлеуметтік тәртіп социологиялық ұғымдарына ұқсас-олар дискурсивті форма немесе дискурсивті тәртіп дейді.
Т.а.ван Дайк дискурстың пәнаралық зерттеу тарихын риторика мен этика туралы ежелгі трактаттардан бастауды ұсынады, М. Л. Макаров атап өткендей, бұл Тұжырымдаманың қазіргі дамуы 60-шы жылдардың ортасына жатады. Алғашқылардың бірі болып дискурс терминін американдық лингвист А.Харрис 1952 жылы жарнама тілін зерттеуге арналған мақалада қолданған. Дискурс термині 70-жылдардың басында кеңінен қолданылады.
Қазіргі уақытта тіл ғылымында дискурсты анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар:
Ресми-құрылымдық тәсіл. Бұл түсініктегі дискурс мәтін лингвистикасы терминдерінің сөздігіне сәйкес. Т.М. Николаева: Дискурс - бұл мәтін лингвистикасының көп мағыналы термині, біз бірқатар авторларды омонимдік мағынада қолданамыз. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: 1) келісілген мәтін; 2) мәтіннің ауызша-ауызекі нысаны; 3) диалог; 4) мағынасы бойынша өзара байланысты сөздер тобы; 5) сөйлеу туындысы берілген ретінде - жазбаша немесе ауызша. Кейінірек ресми құрылымдық тәсіл аясында дискурсты зерттейтін лингвистер дискурс тек "мәтіннің берілуі ғана емес, сонымен бірге бүкіл мәтіннің жүйелік тілдік құрылымдары және құрылымның пайда болуына әкелетін сөйлеу - ойлау процесі деп атап өтті.
Дискурстың функционалды және құрылымдық сипаттамасы кез-келген тілді қолдану. Бұл тәсіл дискурстың функциясын кең әлеуметтік-мәдени контексте талдауды қамтиды: дискурсты зерттеу - тілді қолданудың кез-келген аспектісін зерттеу. Осы тәсіл аясында бірліктердің бір-бірімен өзара әрекеттесуінің маңыздылығы, мәтінді қалай толықтырады және өзгертеді.
Келесі тәсіл прагмалингвистикалық дискурс моделіне негізделген, ол коммуникативті іс-әрекетке негізделген және сөйлеу әрекетінің құрылымдық моделіне қарама-қайшы келеді. Басқаша айтқанда, қарым-қатынас сөйлемдер мен сөздерден емес, дискурстағы коммуникативті қадамдар мен сөйлеу актілерінен тұрады.
Дискурс тіл мақсаттылығы, мақсатты шарттылығы тұрғысынан алынған әсер, байланыс. Әсер ету мақсаты әсер ету объектісінің қызметін тиісті ұйымдастыру ретінде, ал әсер ету нәтижесі әсер ету процесінде нақты қол жеткізілген әсер ету объектісі қызметінің өзгеруі ретінде айқындалады. Осылайша, дискурс спикердің ниеті немесе қалауы болып табылады, оны жүзеге асыру үшін белгілі бір қадамдар жасалады.
Әлеуметтік-прагматикалық тәсілге сәйкес, дискурс қарым - қатынас құбылысы ретінде - бір жағынан сөйлеу ретінде ауызша қарым-қатынас, қызмет ретінде және екінші жағынан қарым-қатынас кезінде жазылған нақты вербальды мәтін арасындағы аралық білім. Осы тәсіл аясында дискурс термині экстралингвистикалық факторлармен бірге үйлесімді мәтін", "өмірге енген сөздер".
Осылайша, дискурс экстралингвистикалық, прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және басқа факторлармен біріктірілген мәтін ретінде анықталады; оқиға аспектісінде қабылданған мәтін ретінде; мақсатты әлеуметтік әрекет ретінде қарастырылатын сөйлеу ретінде, адамдардың өзара әрекеттесуіне және олардың сана механизмдеріне (танымдық процестерге) қатысатын компонент ретінде. Мәтіннің формасы, оның экстралингвистикалық факторлармен шартталуы, оқиға аспектісі және мақсатты әлеуметтік әсер дискурстың маңызды сипаттамалары болып табылады.
Дискурс қазіргі лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі ретінде ғылыми түсіндірулердің көптігін мойындайды, нәтижесінде бағыттар мен әдістемелердегі айырмашылықтар пайда болады. Осы коммуникативті құрылысты анықтауға және талдауға қатысты пікірлердің алуан түрлілігін ескере отырып, дискурс құбылысын түсінудегі негізгі ойларды анықтаймыз.
Публисцистикалық дискурс- бұл дискурстың ең ашық түрлерінің бірі, өйткені күнделікті орын алатын әртүрлі тақырыптарды қамтиды. Ол екі негізгі функцияны орындайды: оқырманды әлемде болған оқиғалар туралы хабардар етеді және оқырманның оларға деген көзқарасын қалыптастырады.
БАҚ мәтіндерінің әртүрлі жанрлары хабарлама мен әсер ету элементтерінің әр түрлі қатынасы мен бейнеленуімен, нақты ақпарат пен экспрессивті құралдардың әр түрлі қатынасымен сипатталады. Нағыз кәсіби аудармашы өзі аударған әр мәтіндегі осы қатынасты түсініп қана қоймай, оны аудармада дұрыс жеткізе білуі керек.
1.2 Мәтін және дискурс ұғымдарын салыстыру
Заманауи лингвистика мәтін ұғымымен шектеліп қалмай, сөйлесімді жан-жақты басқа ғылымдармен салғастыра отырып, зерттеуді талап етеді. Яғни, мәтінге дәстүрлі лингвистикалық талдау жасау мәтінді мәдени және әлеуметтік тұрғыда қарастырмай, оны тек лингвистика аясында зерттейді. Сонымен қатар, лингвистикалық талдау жасауға алынған мәтінге тек аударма жасау үдерісінде қолданылатын аналитикалық әдістерді пайдалану мүмкін емес.
Қазіргі кездегі зерттеулерде мәтін когнитивті қызметі мен дәрежесін есепке алғандағы мәтіннің пайда болуы және қабылдануына әсер ететін дискурстың негізгі бірлігі ретінде қарастырылады.
Когнитивті зерттеулердегі мәтін түсінігі толығымен түсіндірілген: мәтін - бұл адамның білімінің вербальды және вербальды емес сөйлеуі. Бұл жерде білімнің әр түрлі түрлері деген мағынада, яғни теориялық, үйреншікті, рационалды және иррационалды, саналы және санасыз - қоршаған ортамен байланысуы арқылы адамның ақпаратты өңдеу нәтижесі ретінде қолданылатын кез келген когнитивті білім. Тілдік коммуникация процесінде бейнеленген білім - білімнің барлық жиынтығы мен білім базасы немесе когнитивті жазықтық деп аталатын тіл тасымалдаушыларының түсініктерінің тек бір бөлігін ғана құрайды.
Білімнің жалпы қоры когнитивтік: лингвистикалық (тілді білу, ауызша сөйлесу принциптері) және экстралингвистикалық (мәнмәтін, құбылыс, адресат туралы білім) құрылымды қалыптастырады.
Мәтін лингвистикасы теориясы көзқарасынан, мәтін - сөйлемнің қарапайым реттілігінен ерекшеленетін қандай да бір күрделі тұтастық, құрылымдық-семантикалық білім. Бұл бірлік коммуникативтік тұтастығы, мағыналық аяқталғандығы, логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысуымен біріктірілген .
Мәтін анықтамасы үшін нақты дәлелденген конвенциалды орнатулар болмағандықтан, мәтін түсінігі әр түрлі ғылыми концепцияларда, теорияларда бұл терминді омонимдік қолдану үшін жағдай жасады, сонымен қатар терминологиялық дублеттерді қолдануды тудырды.
Өз кезегінде дискурс термині де осыған ұқсас жағдайда болды, оның себебі бірнеше лингвистикалық дәстүрлерді, соның ішінде, дискурс термині әр түрлі түсініктік толықтырулармен қолданылып жүрген француз, американ, ағылшын тілдерін үйрену болды. Мәтіннің лингвистикалық терминдерінің қысқаша сөздігінің (1978) авторы Т.М.Николаева дискурсқа арналған сөздік мақаласында келесідей анықтама берген: Дискурс - омонимді мағынада көптеген авторлар қолданатын мәтін лингвистикасының көп мағыналы термині. Олардың ішіндегі маңыздысы: 1) байланыс мәтіні; 2) мәтіннің ауызша түрі; 3) диалог;) 4) мағынасы бойынша өзара байланысқан сөйлемдердің тобы; 5) тілдік туынды болмыс ретінде - ауызша немесе жазбаша .
Бұл жағдайда ойда қалатыны Н.Д.Арутюновтың Лингвистикалық энциклопедиялық сөздігіндегі дискурстың анықтамасы болып табылады. Дискурс - экстралингвистикалық-прагматикалық, қоғамдық мәдени, психологиялық және басқа да факторлармен жиынтықтағы байланыс мәтіні; құбылыстық көріністе алынған мәтін; қоғамдық әрекет, адамдар мен олардың ақыл-есінің механизмдерінің (когнитивті процестерде) әрекеттесуіне қатысатын компонент ретінде қарастырылатын сөз. Дискурс - бұл өмірге берілген сөз. Сондықтан да дискурс термині мәтін терминіне қарағанда ертедегі және нақты тілмен байланысы қалпына келмейтін басқа да мәтіндерге қолданылмайды. Қазіргі кезде түсінікті болатыны, дискурс түсінігінің белгілі бір ортақ анықтамасының жоқтығы.
Мәтін терминінің түсінікті толықтырылуы, және одан да көп мөлшерде дискурс термині алуан түрлі болып келеді, сондықтан да мәтін мен дискурс қатынасы туралы қарастырған кезде бұл терминдердің түсініктік көлемінің айқындаушыларының барлығы емес тек бір бөлігі ғана актуалдандырылады. Бұл мәселені қоюдың негізгі себебі көптеген жағдайда дискурс түсінігінің анықтамасы ретінде мәтін анықтамасы қолданылады. Айта кетер жайт, бұл мәселе арнайы түрде бірнеше рет қарастырылған, бірақ бұл мәселе ашық болғандықтан, өзінің өзектілігін сақтайды. Сонымен қатар, материалдың өзін беру, автордың позициясынан баяндау жағдайларын талдау қарастырылып отырған құбылыстардың жаңа жақтарын анықтайды.
Дискурстың лингво-когнитивтік жолы тіл, ойлау және сөйлеудің өзара байланысына негізделген. Дискурс - бұл екі жоспармен - лингвистикалық және экстралингвистикалық (когнитивті) жоспарға ие болатын процесс және нәтиженің жиынтығы ретінде қарастырылатын вербальді сөзді ойлау әрекеті. Процесс ретінде дискурс вербальданатын әрекеттің өзі болып табылады. Нәтиже ретіндегі дискурс мәтіннің жиынтығы түрінде беріледі .
Дискурс пен мәтінді түсіну негізі білімді таныстыру құрылысы болатын тілдік ақпаратты өңдеу болып табылады. Білімнің құрылымын талдау мәтін мен дискурсты түсінудің негізгі екі жолымен сипатталады және лингвистикалық және экстралингвистикалық білімді біріктіретін білімнің иерархиялық құрылымының (фрейм, сценарий) өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Білімді тудратын құрылым ретінде фрейм және сценарий туралы ойды дайындау XX ғасырдың 70 жылдарында когнитивті ғылымды дамытудың маңызды кезеңдерінің бірі болды. М.Минскийдің Структуры для представления знаний (1978) еңбегі шыққаннан кейін фрейм термині кеңінен қолданыла бастады. Жалпы мақсатта фрейм - стереотипті құбылысты көрсетуге арналған мәліметтердің құрылымы. Сценарийлер (немесе скрипт Р.Шенк және Р.Абельсон) деп стереотипті құбылыстардың (мысалы, құбылыстың реттілігі) уақыт бойынша реттілігін бейнелейтін төменгі дәрежедегі түсініктердің уақтылы және себепті байланыстарының жиынтығы болып табылады.
Т.А.Ван Дейктің дискурстың когнитивті теориясы қайта таныстыру білімінің негізгі түрі ретінде өқбылыс моделін көрсетеді. Ғалымның көзқарасы бойынша, модельдер дискурсты бейнелейтін эпизодтық жадыдағы құбылыстың конитивті репрезентациясы болып табылады. Олар алдыңғы құбылыстардың тәжірибесін ұқсас заттар, немесе құбылыстарды жатқызады. Дискурсты когнитивті өңдеу - ван Дейктің ойынша, - ... нәтижесінде дискурсты таладу мақсатында оның жадысында ділдік көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Факультеті Шығыстану
Кафедрасы Қиыр Шығыс
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ақпараттық контентті Корей тілінен Қазақ тіліне аударудың ерекшеліктері Чосон Ильбо материалында
Орындаған: Мырзабек А.Е
Ғылыми жетекші: Кыдырбаев Б.М
Алматы, 2022
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I.Дискурс туралы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.1 Бұқаралық дискурс ерешеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Мәтін және дискурс ұғымдарын салыстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 18
1.3. Дискурсты аударудың лингвистикалық және экстралингвистикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
II. Жаңалық мақалаларының корей тілінен қазақ тіліне жазбаша аудармасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.1 " Саясат" тақырыбындағы жаңалықтар аудармасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 "Экономика" тақырыбындағы жаңалықтар аудармасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.3 "Қоғам" тақырыбындағы жаңалықтар аудармасын талдау
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Дипломдық жұмыста қолданылған белгілер мен қысқартылған сөздер:
БАҚ- Бұқаралық ақпарат құралдары
ИЯ-бастапқы тіл
ПЯ-аударма тілі
Аударма шет елдің қоғамдық өмірімен, тұрмысымен және де жетістіктерімен жақын танысуға көмектеседі. Қоғамдық өмір көптеген өзара байланысты салалардан көрінеді. Соңғы жылдары қоғам өмірінің барлық саласында қалыптасқан стереотиптер бұзылып, көптеген өзгерістер орын алғаны мәлім. Осындай өзгерістер жаңалық жаршысы болып табылатын бұқаралық ақпарат құралдарында ерекше көрініс тапты. Мұның өзі жалпы ақпараттық кеңістікте көптеген тың ізденістер мен шығармашылық тәсілдердің алуан түрде қалыптасуына жол ашты. Бұдан жарты ғасырдан астам үстемдік еткен Кеңестік цензураның алынып тасталуы, тәуелсіздікпен қатар қол жеткізілген шығармашылық еркіндік, нарық жағдайындағы баспасөз қызметіндегі жаңаша үрдіс, бұқаралық ақпарат құралдары түрлерінің көбеюіне байланысты ақпараттық кеңістіктегі бәсекенің күшеюі бір себеп болса, бұқаралық сананың жаңа деңгейге көтерілуі, бұрынғы ұсынылған нәрсені оқып бас шұлғуға мәжбүр болған тізгіндеулі күйден өткен аудиторияның бұқаралық ақпарат құралдарына қойылатын талаптың арта түсуі, жалпы оқырман, тыңдарман, көрерменнің қабылдаушы ретіндегі талғамының да өсуі екінші себеп болды.
Зерттеу объектісі - медиа дискурсын корей тілінен қазақ тіліне аудару.
Зерттеу құралы- Корея Республикасының Чосон Ильбо мемлекеттік газетінің материалы негізінде корей тілінен қазақ тіліне публисцистикалық аударманы талдау болып табылады.
Зерттеудің өзектілігі. Бұл жұмыс кәріс бұқаралық ақпарат құралдары дискурсын аударудағы мәдениетаралық аспектілер мәселелеріне арналған. Қазіргі заманғы лингвистика ғылымындағы негізгі мәселелердің бірі дискурсты жасау мен түсінудің ортақ стратегияларын анықтау, сонымен қатар тілді пайдалану теориясын құруға бет бұру болып табылады. Тіл тек коммуникация, ойды білдіру құралы ғана емес. Сонымен бірге тіл арқылы адам өзінің тұлғалық қасиеттерін аша түседі.
Дискурс ұғымы, өз кезегінде, мәтін адресатпен өзара әрекеттесетін автордың коммуникативті - прагматикалық және мақсатты параметрлері жүйесіне байланысты осы мәлімдемені анықтайтын ситуациялық контекстпен ажырамас байланыста дегенді білдіреді .
Осыдан "мәтін" және "дискурс" ұғымдарының арасындағы айырмашылық пайда болады. Егер мәтінді талдау мәтіндік бүтін және оның бөліктерінің қатынастарына бағытталған болса, онда дискурсты талдау мәтінге қатысты коммуникативті процестің сыртқы ерекшеліктерін сипаттайды".
Жұмыс аясындағы зерттеу нысаны корей Чосон Ильбо мерзімді басылымдарының газет мақалалары болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты- газет мақалалары мен тақырыптарын корей тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктерімен тәсілдерін анықтау.
Жұмыс міндеті: Корей газет-ақпараттық мәтіндерін аудару тәсілдерін және оларды жүйелеуді зерттеу.
Ұсынылған мақсат жұмыста келесі мәселелерді шешу арқылы жүзеге асырылады:
Зерттеу тақырыбы бойынша теориялық материалды талдау;
Газет тақырыптары мен аннотациялардың лексикалық, грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктерін қарастыру;
Аудармада экспрессивті құралдарды қолдануды талдау;
Зерттеу әдістері корей тіліндегі мерзімді басылымдарды аударма талдауынан және жалпы бақылауларды анықтаудан тұрады.
Зерттеудің практикалық мәні-зерттеудің тілдік материалын корей тілі мен аударма практикасы бойынша практикалық сабақтарда қолдануға болады. Шығарманы жазудың практикалық негізі Кореяның мерзімді басылымдары болды. Ғылыми мәселенің қазіргі заманғы зерттелуін бағалау: қазіргі уақытта үлкен өзгерістерге ұшыраған Чосон Ильбо баспасөзінің мақалаларын аудару ерекшеліктері туралы.
Жұмыс екі тараудан, сондай-ақ кіріспеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда біз аударма ұғымын және оның қазіргі лингвистикалық парадигмадағы қызметін зерттедік, сонымен қатар газет-ақпараттық дискурс түрлерін және оны аударудың лексикалық, грамматикалық және стилистикалық ерекшеліктерін анықтадық.
Екінші тарауда корей газет мақалаларын қазақ тіліне аудару кезіндегі грамматикалық өзгерістер қарастырылады. Аударма түрлендірулерінің жіктелуі қарастырылады, содан кейін Корей ақпараттық мәтіндері мен мақалаларының дербес орындалған аудармасына талдау жүргізіледі. Әдебиеттер тізімінде авторлардың стилистика, лексикология, аударма теориясы салаларындағы еңбектері бар. Сондай-ақ, жұмыстың негізгі материалы болған мерзімді басылымдарға сілтемелер тізімі берілген. Зерттеу қорытындысы шығарылады.
I Дискурс туралы жалпы түсінік.
Бұқаралық ақпараттық дискурс ерешеліктері
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алды. Дискурстың мәні мен мазмұнына терең бойламас бұрын, оның зерттелуіне тоқтала кеткен жөн. Дискурс талдау теориясына қатысты жарияланған шетелдік зерттеушілердің еңбектері (Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А.ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина т.б.), қазақ аудармасында мәтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске және когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар (Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, З.Ш.Ерназарова, т.б.), дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Д.Әлкебаева, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері бар.
Ю.С.Степанов дискурс дегеніміз тіл ішіндегі тіл деп түсіндіреді. Бірақ ол ерекше әлеуметтік мағлұматтарымен көрінеді. Дискурс ақиқатында өзінің грамматикасы не сөздік қоры арқылы көрінбейді, ол бәрінен бұрын және ең бастысы өзіндік грамматикасы, сөздік қоры, сөз қолданысы, синтаксистік құрылымы - жалпы айтқанда, ерекше әлемі бар мәтіндерде көрінеді. Яғни дискурс ұғымының өзі тіл - рух үйі, тіл - болмыс үйі деген философиялық тезистің мазмұнын ашады.
Ал В.З.Демьянков дискурсты сөйлемдер мен фрагменттерден тұратын интерпретатордың көз алдына ойша келетін мәтін ретінде анықтайды, ал дискурс мазмұны көбінесе дискурс топигі немесе дискурсивті топик деп аталатын тірек концептінің айналасында шоғырланады.
Жалпы дискурс теориясының сипаты пәнаралық деуге болады. Бұл теория адам қызметінің түрлі аспектілерінде назар аударатын академиялық пәндерді қамтиды: антропология, журналистика, риторика, әдебиет пен мәдениеттану, әлеуметтану, психология, география, заң ғылымы мен білім беру дейді Х.Х.Нұрсейітова медиялық дискурс туралы .
Дискурс теориясының қалыптасуында екі дәстүрдегі мектеп өкілдері (американдық мектеп, оның негізін салушы - Франц Бае, чех лингвистикалық мектебінің дәстүрі, негізгі өкілі - Вильям Матезиус) маңызды рөл атқарды. Дискурс талдау теориясының жеке пән ретінде қалыптасуы жалпы тіл білімінде ХХ ғасырдың 70-жылдарына, қазақ тілінде бұл мәселеге қатысты зерттеулердің ғылыми айналысқа түсуі өмір сүріп жатқан ғасырымыз, ХХІ ғасырдың басына жатқызылады. Тұңғыш болып дискурс ұғымын Ю.Хабермас өзінің Коммуникативтік компетенция теориясына дайындық атты еңбегінде қолданған болатын. Содан бері бұл термин батыстық философияда кең қолданылып жүр. Хабермас дискурске мына төмендегідей белгілер тиесілі екенін айтып өтеді: қарым-қатынасқа, сол кезеңнің қоғамдық өмірінде қалыптасқан нормалар, ережелер және негізгі құндылықтар жинағынан тұратын идеологиялық тіл. Ондағы идеология деп отырғанымыз жалпы белгілер жүйесі деген мағынада.
Дискурс - тілдік коммуникация түрі. Кең шеңберде, дискурс дегеніміз уақыттың мәдени тілдік контексі. Оған рухани-идеологиялық мұра, көзқарас, дүниетаным кіреді. Тар мағынада, дискурс деп қандай да болмасын мағыналы, құнды іс-әрекеттің нақты тілдік шындығын айтады.
А.М.Алдашеваның пайымдауынша: Дискурс - тілден тыс - прагматикалық, әлеуметтік, мәдени, психологиялық факторларды біріктіретін байласымды мәтін, оқиғалық аспектідегі мәтін, белгілі мақсатқа бағытталған әлеуметтік әрекет ретінде қаралатын сөйлеу (сөз). Адамдардың когнитивтік санасында өзара қарым-қатынас механизміне қатысатын компонент. Дискурс, бұл - өмірмен біте қайнасқан сөз.
Дискурс - қазіргі кезге дейін жазылған, айтылған және түсінікті, осы, сонымен қатар басқа да тілде алдағы уақытта оның өмір сүргенінің, өмір сүру мүмкіндігінің тарихында айтылатын, жазылатын барлық нәрселер, яғни, табиғи тіл мәтіндер жиынтығы ретінде жасаған айтылымдардың барлық түрлері... .
Қазіргі филологиялық ғылымда дискурс пен оның табиғатын ашуға байланысты пікірлер әртүрлі. Оған белгілі бір аядағы ағымдық тілдік қызмет, тілдік байланыстар арқылы жасалатын мәтін, аяқталған тілдік қарым-қатынас, оқиғалық аспектідегі мәтін тағы сол сияқты көптеген анықтамалар беріледі. Сонда дискурс ұғымы тілдік қызметті де, мәтінді де, мәтін аясын да, ойтолғамды да білдіретін көп қырлы термин болып есептеледі. Яғни бір сөзбен айтқанда, дискурс мәтіннен басқа экстралингвистикалық факторларды (қоршаған ортаны, ойтұжырымды, қағидалар мен адресаттың мақсаты) білдіретін күрделі экстралингвистикалық құбылыс. Бұл жөнінде Л.Дж.Филиппс, М.В.Йоргенсен, М.Л.Макаров, Е.И.Шейгалдардың зерттеулерінде кең айтылған.
Дискурстың мұндай анықтамасы оны жалпы философиялық, жалпы гуманитарлық ракурста қарастыруды талап етеді. Лингвистикалық аспектіде дискурс, бұл - өзара қарым-қатынастағы пропозиция түрінде көрінетін тілдік ойлау қызметі.
Дискурстың жарты ғасыр бойы зерттелуіне қарамастан, дискурсқа деген қызығушылық артпаса кем емес. Оны кейбіреуі паразит-сөздер деп те атайды.
Соған қарамастан, дискурстың күрделі қарым-қатынас құбылысы екенін мойындауымыз қажет. Кейбір ғалымдар (Т.А.ван Дейк, В. Кинч, В.З.Демьянков, А.Е.Кибрик, И.М.Кобозева, W.Chafe, W.Labov), сондай-ақ (О.В.Александрова, Е.С.Кубрякова, В.В.Красных, т.б.) дискурсты оның белгілі бір контексе байланыстылығын, жанрлық және идеологиялық қажеттілігін атап көрсетеді.
Осы орайда, Т. Ван Дейк дискурстың екі мағынасын ашып алу керектігін айтады. Кең мағынасында дискурс - сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы белгілі бір уақытта, кеңістікте және басқа да контексте айтылатын кешенді қарым-қатынастық жағдай есебінде көрінеді. Бұл қарым-қатынастық іс-әрекет - тілдік, ауызша, сонымен қатар вербальды және вербальды емес құрылымда тұруы мүмкін.
Дискурстың этимологиялық термині латынның discurrere, яғни талқылау, келіссөз жүргізу деген мағына береді. Мұндай мағынасы ғылымда XVI-XVIII ғасырда қолданылған болатын. Содан бері дискурс ұғымы көптеген трактаттардың пайда болуы мен ғылымның дамуына үлес қосты.
XX ғасырдың соңына қарай дискурс термині тек семантика мен синтаксиске ғана қатысты емес, сонымен қатар прагматикада мәтін - адресат құрылымында қарастырылды. Ал тар мағынасында дискурс - жалғыз ғана вербальды құрылымда келетін ауызша және жазбаша мәтін ретінде айқындалады. Осыған байланысты дискурс жалғастырушы коммуникативтік әрекет болып есептеледі.
Қазіргі кезге дейін әртүрлі тілдер материалдарында ғылыми сипат берілген дискурстың төмендегідей түрлерін атап көрсетуге болады. Бұл тізімді (классификацияны) толық немесе аяқталған деуге болмайды. Себебі бұл бағытта әртүрлі тілдерде олардың қызмет ету аяларына қатысты көптеген зерттеулер жүргізілуде:
әскери дискурс;
іскери дискурс;
балалық дискурс;
өнертану дискурсы;
магиялық дискурс;
бұқаралық ақпарат құралдары дискурсы;
ғылыми (академиялық) дискурс;
парфюмерлік дискурс;
педагогикалық дискурс;
Қазіргі дискурста әртүрлі лингвомәдениеттегі ерекшеліктер, идиоэтникалық сипаттар да көрінуі қажет. Мысалы, қазіргі кезеңде барлық халықтардың мәдениетінде саяси дискурс барынша кең өріс алуда.
Саяси дискурс - билікті одан әрі бекіте түсу және оның бар екендігін көрсету мақсатындағы ауқымды дискурс. Бұл саланың типтік жанрларында әрбір халықтың лингвомәдениетіне тән вербалды және бейвербалды тілдік бірліктер жүзеге асырылады.
Дискурс тілдік феномен ретінде өзі әртүрлі ауысымдардан (мәтін, интеракцияға қатысушылар) тұрады да, осы ауысымдардың қатынасы мен бірігуіне байланысты дискурстың түрлері (типтері, топтары) пайда болады. Осындай типтердің бірі - іскери дискурс. Іскери дискурсты жан-жақты қарастырған Г.Г.Бүркітбаева оған мынадай анықтама береді: Іскери дискурс - белгілі бір адамдар тобымен белгілі бір коммуникативтік интеракциялық жағдайда жүзеге асқан дискурстың арнайы жанрларда көрініс тапқан нақты ұғымы.
Дискурс пәнаралық ұғым ретінде адам әрекетінің әртүрлі салаларына, оның ішінде кәсіби аяға енеді. Осы тұрғыдан келгенде, кәсіби дискурс когнитивтік қажеттіліктердің жиынтығымен, көпшілік қауыммен қатынасымен сипатталып, құқық, медицина, әлеуметтік сала, білім беру, ғылымның өзге де салаларында көрініс табады.
Кәсіби дискурс дегеннің өзін күрделі түсінік ретінде бағалау қажет. Бұл ұғым мамандандырылған, арнайы мамандандырылған, мамандандырылмаған аудиторияға бағытталады, осыған байланысты белгілі бір ғылым саласына қатысты жазылған мәтіндер де кәсіби позицияны ұстанады. Мысалы, арнайы мамандандырылған мәтін өте жоғары деңгейдегі адресатқа арналады. Ал мамандандырылмаған мәтіннің арналатын аудиториясы - қалың жұртшылық. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік мазмұндағы мәтіндерде тар аядағы терминдерден гөрі, қалың жұртшылыққа таныс, әлеуметтік-мәдени нормаларға сәйкес келетін, бағалау және иландыру жақтарынан айрықша сенімді сөздер мен сөз тіркестері қолданылады.
Қазіргі кездегі ғылыми дискурс - мәтін - жанр типтерімен тығыз байланыста болады. Ғалымдар тілдердің функционалдық типтерінің мәтін жасайтындығын коммуникативтік актінің бір түрі ретінде (адресант пен адресат бар екендігін) атап қана кетеді. Ал қазіргі жаңа ғылым салалары осындай тезис түрінде айтылған пікірлерді одан әрі тереңдете зерттеуге бағытталған.
Қазіргі кездегі дискурсивті матрицада бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы ерекше орын алады. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы прагматикалық, әлеуметтік мәдени, психологиялық және бұқаралық коммуникация құралдарымен көрсетілген басқа да факторлармен қоса байланыстыру, вербалды немесе вербалды емес, ауызша немесе жазбаша мәтін түрінде қарастырған жөн. Бұқаралық ақпараттар құралдары дискурсы модус тарапынан біртекті емес: радиодискурс - ауызша, газет дискурсы - жазбаша болып келеді. Сонымен қоса, жанрлық тарапынан Бұқаралық ақпараттар құралдары контекстінде пайда болатын дискурс та біртекті емес: бұнда көптеген жанрлар қолданылады және де олар бұқаралық ақпараттар құралдары айрықша контекстіне жатпайды. Қазіргі кездегі дискурсивті қалыптаманың ерекше орнын дискурсы алады. Бұқаралық ақпараттар құралдарын прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және т.б. факторлармен қоса жүйелі, вербалды және вербалды емес, ауызша және жазбаша мәтін ретінде қарастырумыз жөн.
Қазіргі таңда адамның есі, оның ойлауы мен дүниетанымы оны күнделікті өмірде қоршаған дискурстермен белгілі бір нысанға келеді. Дискурс жеке тұлғаның барлық қызмет бабында қатынасады және ол кез келген жазбаша және ауызша формада болуы мүмкін. Мәселен, ғылыми басылымдар мен оқу материалдары, лекциялар, медициналық ұсыныстар, т.б. Дискурс - біртұтас сөздің туындысы.
Дискурске қатысты мәселелер И.Ю.Абелованың Речь о речи коммуникативная система человека, Е.В.Жданованың Личность и коммуникация, А.Я. Шайкевичтің Введение в лингвистику, Е.А.Кожемякина, Е.А.Кроткованың Методологические проблемы изучения дискурсных практик, Речевой акт, Н.С.Рябинскийдің Речь как социальное действие: основные понятия дискурсивного анализа, О.В.Акимованың Типы профессионального дискурса атты еңбектерінде қарастырылған.
XX ғасырда лингвист ғалымдар арасында мәтін алғашқы ма әлде дискурс алғаш пайда болды ме деген пікір-таластар туындады. Дегенмен, мәтін мен дискурс бір-бірімен өте тығыз қарым-қатынастағы құбылыстар. Кез келген дискурс мәтін бола алады. Бірақ кез келген мәтін дискурс бола алмайды. Мысалы, сөреде жатқан кітап оқырманның (адресат) қолына түспейінше, ол мәтін болып қала береді.
Дискурс пен мәтін айрықша ерекшеліктер төмендегідей болып келеді:
1) дискурс - прагматикалық, мәтін - лингвистикалық категория;
2) дискурс - үдеріс категориясы, мәтін - нәтиже категориясы;
3) мәтін - абстрактылы құрылым, ал дискурс - оның актуализациясы.
Қазіргі лингвистикада мәтін және дискурс ұғымдарының концептуалдық сарапталуы арқылы екі ұғымның бір-бірімен тығыз байланыста болатыны анықталды. Әлемдік лингвистикада мәтінді әртүрлі аспекті тұрғысынан, яғни мәтіннің коммуникативтік аспектісі және мәтін прагматикасы тұрғысынан зерттеу қолға алынып жатқан кезде, өткен ғасырдың аяғында дискурстық сараптаудың жаңа бағыт ретінде қалыптасуы тегін емес.
Қазіргі таңда тілдік құбылыс, сөйлеу актілерін дискурстық тұжырыммен немесе аса күрделі көзқараста зерттеу әлемдік лингвистикада кең өріс алуда. Дискурс теориясы және дискурстық талдау үдерісі лингвистика және филология ғылымдарынан бастау алады. Бұл тұжырым тек аударма саласында ғана емес, басқа да ғылым салаларында кеңінен тарады. Дискурс сөзінің түпкі мағынасы астарлы қалып, саралана келе қарама-қарсы мағынада қолданылатын сөздер қатарына жатады. Қазақ аударма тілінде бұл термин лингвистика және философия ғылымы зерттеушілерінің еңбектері арқылы енді.
Лингвисттер дискурс ұғымы және дискурс-мәтін ара қатынасын, айырмашылықтарын басты назарға алса, қазіргі кезде олардың зерттеу бағыты дискурстың топтастырылуының түрлі ұстанымдарына сүйене отырып, түрлерін анықтау болып отыр.
Дискурс (лат. discursus - сөз, баяндау, әңгімелесу, сөйлеу) кең мағынада күрделі коммуникативтік құбылыс, сөйлеу немесе тілдік қатынастың бірегейлігін және экстралингивстикалық факторларды қамтиды [9; 2]. Экстралингвистикалық факторларға адамның дүниетанымы, көзқарасы; адресаттың мақсатын, іс-әрекетін жатқызамыз. Аталған факторлар коммуникацияға қатысушылар және олардың ұстанымдары мен мақсат міндеттері туралы жалпы мәлімет беріп, мәтінді түсінуге негіз болады.
Дискурс түсінігі лингвистика, антропология, әдебиеттану, этнография, әлеуметтану, әлеуметтік лингвистика, философия, психология, когнитивті лингвистика және т.б. ғылымдар тоғысында дамыды [9; 36]. Бүгінгі күні аталмыш ғылым салаларының зерттеуші-ғалымдарының зор еңбектерінің нәтижесінде, дискурс теориясы заманауи ғылымға беталыста жалпы тенденция тұрғысындағы жеке пәнаралық сала ретінде қалыптасты.
Лингвистика ғылымында дискурсты теориялық және практикалық тұрғыда талдау XX ғасырдың 60-70 жылдары белең алды. Дискурс және оны талдау әдістерін егжей-тегжейлі зерттеген шетел зерттеуші, ғалымдары неміс дәстүрлі мектеп өкілдері П. Хартман, П. Вундерлих; дискурсты әлеуметтік лингвистикалық қарым-қатынас тұрғысынан зерттеген американдық мектеп өкілдері Э. Щеглов, Г. Закс және т.б.; француз постструктуралисттер мектебінің өкілдері Ж. Дюбуа, А. Греймас, М. Фуко, П. Серио және т.б.мәтінді логикалық, семантикалық сипаттау арқылы дискурсқа талдау жасады. Ал, Р. Водак, Т.А. ван Дейк секілді чех дәстүрлі мектебінің өкілдері дискурсқа идеологиялық, сыни талдау жасап, жалпы дискурс табиғатын зерттеуде көптеген еңбектер жазды.
Дискурс ұғымына анықтамалар беріп, оның түрлерін белгілеген және дискурстық талдау теориясын зерттеген Ресей зерттеуші, ғалымдары: М.Л. Макаров, А.Е. Кибрик, В.В. Красных, Н.Д. Арутюнова, В.З. Демьянков, Л.С. Выготский, В.Е. Черняевская, И.С. Виноградов, Т. Милевская және т.б..
Т.А. Ван Дейктің идеясын жетілдіре отырып, В.В. Красных дискурсты лингвистикалық және экстралингвистикалық параметрлері есепке алынған үдерістердің өзіндік даму ерекшелігі және нәтижесі [6; 64] деп тұжырымдайды. Сондай-ақ, В.В. Петров және Ю.Н. Караулов адамның дүниетанымы, ой-пікірі, мақсаты секілді экстралингвистикалық факторлардың дискурстағы күрделі коммуникативті құбылыстарды түсінуде маңызы зор екендігін атап көрсетті.
Ресейлік аударма тілінің зерттеушісі В.Е. Черняевская дискурсты жағдаяттық контекстпен тығыз байланысты алынған мәтіндерді қамтитын кешенді қатысымдық-сөзжұмсамдық процесс [10; 230-233] деп таниды. Мұндағы әлеуметтік контекст шеңберіне мәдени-тарихи, идеологиялық, әлеуметтік, психологиялық факторлар, автордың коммуникативтік-прагматикалық және когнитивтік ұстанымдар жүйесі жатады. Бұл ұғымдар тілдік бірліктерді мәтінге айналдыру барысында белгілі бір реттілік пен жүйеліліктің сақталуына негіз болады.
Дискурстың тек лингвистикалық қырынан ғана танылмайтындығын, оның экстралингвистикалық, әлеуметтік сипатын қоса қарастыруды негізге алып талдаған отандық зерттеуші, ғалымдар: Н. Уәли, Г.Г. Бүркітбаева, З.Ш. Ерназарова, Г. Әзімжанова, Ж.М. Кеншінбаева, Д. Әлкебаева, Қ.Ө. Есенова, А.Е. Саденова, Б. С. Жұмағұлова, К.Қ. Садирова, Б.А. Ахатова және т.б..
Дискурс ұғымы белгілі бір мәтіннің жасалу барысымен байланысты түсінілетін күрделі қатысымдық құбылыс қана емес, сонымен бірге көптеген экстралингвистикалық факторларды қоса қамтитын құбылыс. Ондай факторларға ғалам, дүние, әлем жөніндегі білімдер жүйесі, дискурстық мәтінді жасаушы ниеттері, нақты мақсаты, ұстанымдары жататыны мәлім деп тұжырымдай отырып, дискурс мәселесін арнайы және қосымша зерттеу нысаны ретінде қарастырған.
Дискурс, коммуникация және іс-әрекеттің өзара байланысы арқылы Б.А. Ахатова: дискурс - коммуникативті әрекеттің жазбаша немесе тілдік вербалды өнімі. Дискурс актуалды тілдік әрекетпен, ал мәтін тіл жүйесімен тығыз байланысты. Дискурс әрқашан нақты жағдайда белгілі бір контексттегі нақты нысандармен ұштасады [9; 36-39] деп дискурс-мәтін арақатынасын айқындайды.
Аударма тілінің дамуының кейінгі кезеңінде дискурс теориясына байланысты арнайы зерттеулер өріс алып, дискурс пен мҽтінді ажыратқан еңбектер жарық көруде. Тұтас алғанда дискурс талдау теориясы - қазақ аударма тілі үшін жас, әлі толық қалыптаса қоймаған, лингвистикалық пәнаралық сипаттағы саласы. Дискурс талдау теориясына қатысты шетелдік зерттеушілер Т.Гивон, А.Е.Кибрик, Т.А. ван Дейк, Н.Хомский, Л.С.Выготский, Т.В.Ахутина, Л.Ю.Буянова еңбектері, қазақ аударма тілінде мҽтін лингвистикасына, стилистикаға, синтаксиске жҽне когнитивтік лингвистикаға қатысты зерттеу жүргізген ғалымдар Р.Сыздық, Р.Әмір, Т.Сайрамбаев, Б.Шалабай, А.Жұбанов, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Г.Қосымова, Қ.Есенова. Қ.Айтмұхамбетова, т.б. еңбектері, дискурсқа қатысты пікір білдірген Н.Уәли, Г.Бүркітбаева, Ж.М.Кеншінбаева т.б. зерттеулері жарияланды.
Шет тілді ғалымдар дискурс пен мәтінді бір-бірінен ажыратып қарастырмайды екен. Дискурс теориясын шетелдік лингвистикада жүйелі сөйлеу (connected speech) және диалогпен байланыстырып қарастырса, ал европалық лингвистика дәстүрі бойынша адамдардың өмірлік тәжірибесінен жинаған ілім-білім жүйесін көрсетуден тұрады екен.
Бұқаралық ақпарат құралдары ұғымы қазіргі кезде кеңінен түсіндіріледі және көбінесе бұқаралық ақпарат құралдары ұғымымен бірдей анықталады. Сөздікке сәйкес, бұқаралық ақпарат құралдары бұқаралық мәдениеттің негізгі бағыттары мен көріністеріне жатады. БАҚ халыққа ағымдағы өзекті ақпаратты таратады, қарапайым адамға болып жатқан оқиғалардың мағынасын, қоғамдық практиканың мамандандырылған салаларындағы қайраткерлердің пікірлері мен іс-әрекеттерін түсіндіреді және бұл ақпаратты тапсырыс берушінің мүдделеріне сәйкес келетін ұғымда және бағытта түсіндіреді, яғни іс жүзінде белгілі бір мәселелер бойынша қоғамдық пікір қалыптастырады.
Кез-келген әлеуметтік қызмет әрқашан өзара әрекеттесумен бірге жүреді. М. в. Шкондин бұл тұрғыда бірлесіп әрекет ету үшін адамдар арасындағы тұрақты ақпараттық өзара іс-қимыл қажет екенін айтады.
Соңғы философиялық сөздікке сәйкес, қарым-қатынас әлеуметтік өзара әрекеттесудің семантикалық және идеалды аспектісі болып табылады. Қарым-қатынас функциясы оның әр элементінің даралығын сақтай отырып, әлеуметтік қауымдастыққа қол жеткізу. Мұндай өзара әрекеттесудің көріністері бұқаралық коммуникациялар болып табылады, олар іс жүзінде қоғам мүшелерінің дәстүрлі баспа, тледидар, хабар тарату, интернет және т. б. технологиялары арқылы әлеуметтік бағытталған жаппай байланысы.
Бұқаралық коммуникацияны әлеуметтік-мәдени коммуникацияның белгілі бір саласына жатқызуға болады. И.М. Быховская және А. Я. Флиер бұқаралық коммуникация көрерменнің пікірне әрекет ете алатын әлеуметтік маңызды ақпаратты таратудың ашық, реттелген процестерінен тұратын мәдени сала деп санаған.
Мак Клюэн қарым-қатынас құралдарына коммуникативті функцияларды орындай алатын барлық мәдени құбылыстарды: тіл (жазу және сөйлеу), басып шығару, теледидар, Компьютерлік жүйелер және т.б. қамтидыдейді. Әлеуметтануда, философияда және ақпарат теориясында коммуникация: а) материалдық және рухани әлемнің кез келген объектілерінің байланыс құралы ретінде; б) қарым-қатынас, адамнан адамға ақпарат беру ретінде; в) қоғамдағы байланыс және ақпарат алмасу (әлеуметтік коммуникация) ретінде қарастырылады. Бұл Бұқаралық коммуникацияның мәнін құрайтын үлкен әлеуметтік топтардың байланысы. Бұқаралық коммуникация жағдайындағы байланыс техникалық құралдармен делдал болады. Зерттеушілер қарым-қатынас әлеуметтік бағдарланған және ұйымдасқан институционалдық сипатқа ие екенін атап өтті. Сонымен қатар, ол коммуникатордың ұжымдық сипатымен ерекшеленеді және жаппай, анонимді, шашыраңқы аудиторияға ие.
Бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік рөлі олардың тарихи рөлінен бөлінбейді. Бұл рөлді талдау үшін Батыс әлеуметтануындағы әйгілі бұқаралық қоғам теориясына жүгіну керек. Негізгі назар белгілі бір идеологиялық дәстүрдің тасымалдаушысы ретінде бұқаралық ақпарат құбылысын сапалы талдауға аударылуы керек. Бұл тұрғыда инновациялық қоғам тұжырымдамасы, сондай-ақ К.Манхейм идеялары идеология ұғымы және әлеуметтік тарих идеялары менталитет ұғымы өзекті болып табылады.
Қоғамдағы әлеуметтік ақпарат әлеуметтік дамуға әсер ету барысында саяси, экономикалық, әлеуметтік факторлар мен тенденциялардың барлық алуан түрлілігін өзекті ететін форманы білдіреді. Бұл адамдар, әлеуметтік топтар бар ақпарат, олар шабыттандырады немесе жүктейді, қорытындылай келгенде олардың әлеуметтік мінез-құлқын анықтайды, олардың тарихи және саяси таңдауына тікелей әсер етеді. Бұл ақпараттың табиғаты мен әлеуметтік авторлығы, әдетте, долибералды қоғамның әртүрлі сыныптары мен әлеуметтік топтары үшін әр түрлі. Алайда, 19 ғасырдың соңында 20 ғасырдың басында бұқаралық ақпарат құбылысы сияқты құбылыстың пайда болуы бұрынғы қоғамның ақпараттық құрылымын түбегейлі өзгертті.
Ақпарат көбінесе шикізат, ресурс немесе тауар ретінде анықталады. Басқа көзқарас бойынша, ақпарат-бұл жалпы тіл арқылы жеке адамдар арасындағы ақпарат алмасу деп түсінілетін зияткерлік байланыстың негізгі құралы.
Бұл жағдайда нақты тіл адамның әлеуметтік дамуын үйлестіретін құрал ретінде әрекет етеді. Ақпаратты беру мен сақтаудың негізгі құралы бола отырып, тіл сонымен бірге ұғымдар қалыптасатын, көбінесе адамның ойлау тәсілін, шындықты қабылдау мен көбейту процесін анықтайтын құрал болып табылады. Ұлттық тіл негізінде адамның психикалық әлемінде көрініс тапқан мәдениет тұжырымдамалары қалыптасады.
Танымал лингвист в. г. Костомаров газеттің әсері тұрақты және өте тез өсіп, екі жаңа, бірақ соншалықты күшті бұқаралық ақпарат құралдарымен - радио мен теледидармен, миллиондаған адамдармен бірге. Сонымен бірге ол газеттің тілі әлі толық зерттелмегенін айтты. Публицистика тілін зерттеуші С.г. Ілиясова да газет тілі ұғымының мәртебесі мәселесі толық шешілмей қалған деп есептейді . Көрнекті ғалымдармен газет тіліндегі өзгерістер мұқият зерттеуді және әр түрлі жағынан, яғни әр түрлі жорықтарды қолдана отырып, тиісті бағалауды қажет ететіндігімен келісуге болмайды.
Газет тілі терминін лингвистикаға тіл мәдениеті кітабының авторы Г.О. Винокур енгізді, ол газет тілін зерттеуде стилистикалық және функционалды бағытты ашты. Онда алғаш рет газеттің тілі ерекше объект болып саналды, оның өзіндік ерекшеліктерінен туындайтын объективті заңдылықтары бар делінген.
Кәріс тіліндегі газеттің жаһандық мәтіндер басым, олардың негізгі мақсаты жаңа ақпарат беру болып табылады. Мәтіндердің көптеген түрлері бар: қысқаша ақпараттық хабарламалар (жазбалар), тақырыптық мақалалар, хабарландырулар, сұхбаттар. Газет-журнал мәтінінің тағы бір кең таралған түрі- эссе, онда басты рөлді ақпараттың өзі емес, олар туралы пікірлер және оларды ұсыну нысаны ойнайды.
Айта кету керек, газет пен журналдың мәтінінде өзіндік стиль, өзіндік идеология, өзіндік тақырыптық бағыт бар. Газет-журнал ақпараттық мәтінінің нақты авторы әрдайым көрсетілмейді. Әр түрлі ақпараттық мәтіндерге стилистикалық талдау жасау кезінде әр түрлі авторлар жазған мәтіндерде әрдайым дерлік жеке авторлық стильдің белгілері жоқ екендігі белгілі болды. Осылайша, осы мәтіндердің стиліне тән белгілер газет-журнал журналистикасының сөйлеу жанрының заңдарына бағынады. Автор (егер ол аталған болса) редакцияның позициясын білдіреді, ол позицияға сәйкес келуі мүмкін, мысалы, кез-келген саяси партия немесе жеткілікті тәуелсіз.
Газет-бұл ақпарат құралы және сендіру құралы. Ақпарат тез, қысқа жеткізіліп, оқырманға эмоционалды әсер етуі керек. Газеттің тілі әртүрлі дискурстарды біріктіретін мозаикалық форма болып табылады. Біздің жұмысымызда газет дискурсы мен газет-журнал мәтіні оның өкілі ретінде қарастырылады.
Қазіргі ғылымда газет тілін талдауға әртүрлі көзқарастар бар. Мысалы, и. Р. Халперин газет стилі бойынша газет хабарламаларының, тақырыптар мен жарнамалардың стилін түсінеді. Сонымен қатар, журналистік стильдің бір түрі ретінде газет стилі бар - бұл газет мақалаларының стилі. Г. Я. Солганик газет тілін көркем әдебиет тілінен ажырататын белгілерді анықтады. Басқа ғалымдар газет тілінің өзіндік ерекшеліктерін жеке стильге бөлу заңсыз деп санайды. Шынында да, газет материалдарының әртүрлі жанрларында тілдің әртүрлі стильдік жүйелері бейнеленген. Зерттеушілер газеттегі журналистік стильмен қатар, жалпы маңызы бар құжаттарды жариялау кезінде ресми және іскери құжаттарды да, ғылыми құжаттарды да табуға болады деп санайды; соңында көркем шығармалар немесе олардан үзінділер газеттерде жарияланады. Осылайша, газет өрісі-бұл тілдің әртүрлі стильдерінің немесе дискурстардың белгілі бір қиылысы (мысалы, саяси, экономикалық, Жастар, діни және т.б.).
Газет-журнал мәтінінде негізгі стилистикалық фон - тілдің жазбаша әдеби нормасының негізі, оның ауызша нұсқасының кейбір ерекшеліктері айқын көрінеді. Ғалымдар дәстүрлі түрде ауызша лексика мен ауызша синтаксистік құрылымдардың әртүрлі елдерде және әртүрлі тілдерде бұқаралық мерзімді басылымдардағы үлесі әртүрлі деген қорытындыға келді.
Қазіргі уақытта дискурс ұғымы ғылыми және публицистикалық әдебиеттерде жиі қолданылады және термин әртүрлі, кейде өзара ерекше мағынада қолданылады. Әлеуметтік ғылымдар саласындағы дискурстық талдаудың негізін қалаушылардың бірі Т. А. ван Дайктың ирониялық сөзімен айтқанда, көбінесе белгісіз және түсініксіз терминдер кеңінен танымал және жиі қолданылады. Соңғы жылдары дискурс термині гуманитарлық ғылымдарда (философия, әдебиеттану, әлеуметтану, саясаттану және т.б.) кеңінен түсіндірілді. Дискурс ұғымын қолданудың осындай көп қырлы себептерінің бірі- әр түрлі тілдердегі дискурс сөзінің полисемиясы, бұл оны шындықтың әртүрлі деңгейлеріндегі құбылыстарды сипаттау үшін тең дәрежеде қолдануға мүмкіндік берді:
- дискурс белгілі бір әңгіме ретінде (кең және тар түсінік): дискурс ұғымын қолдану белгілі бір ортада және белгілі бір контексте белгілі бір объектілерге қатысты: бұл дискурс, оның дискурсы;
- дискурс сөйлесу түрі ретінде, яғни дискурс ұғымы ауызша қарым-қатынастың нақты түрлеріне қатысты болуы мүмкін;
- дискурс жанр ретінде: дискурс ұғымы белгілі бір жанрды білдіру үшін қолданылады, мысалы: жаңалықтар дискурсы, саяси дискурс, ғылыми дискурс;
- дискурс әлеуметтік формация ретінде. Бұл дискурс ұғымының ең дерексіз мағынасы-ол белгілі бір тарихи кезеңге, әлеуметтік қауымдастыққа немесе бүкіл мәдениетке қатысты болған кезде. Содан кейін олар, мысалы, коммунистік дискурс, буржуазиялық дискурс немесе ұйымдастырушылық дискурс дейді. Сол жағдайларда - әлеуметтік форма немесе әлеуметтік тәртіп социологиялық ұғымдарына ұқсас-олар дискурсивті форма немесе дискурсивті тәртіп дейді.
Т.а.ван Дайк дискурстың пәнаралық зерттеу тарихын риторика мен этика туралы ежелгі трактаттардан бастауды ұсынады, М. Л. Макаров атап өткендей, бұл Тұжырымдаманың қазіргі дамуы 60-шы жылдардың ортасына жатады. Алғашқылардың бірі болып дискурс терминін американдық лингвист А.Харрис 1952 жылы жарнама тілін зерттеуге арналған мақалада қолданған. Дискурс термині 70-жылдардың басында кеңінен қолданылады.
Қазіргі уақытта тіл ғылымында дискурсты анықтаудың әртүрлі тәсілдері бар:
Ресми-құрылымдық тәсіл. Бұл түсініктегі дискурс мәтін лингвистикасы терминдерінің сөздігіне сәйкес. Т.М. Николаева: Дискурс - бұл мәтін лингвистикасының көп мағыналы термині, біз бірқатар авторларды омонимдік мағынада қолданамыз. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: 1) келісілген мәтін; 2) мәтіннің ауызша-ауызекі нысаны; 3) диалог; 4) мағынасы бойынша өзара байланысты сөздер тобы; 5) сөйлеу туындысы берілген ретінде - жазбаша немесе ауызша. Кейінірек ресми құрылымдық тәсіл аясында дискурсты зерттейтін лингвистер дискурс тек "мәтіннің берілуі ғана емес, сонымен бірге бүкіл мәтіннің жүйелік тілдік құрылымдары және құрылымның пайда болуына әкелетін сөйлеу - ойлау процесі деп атап өтті.
Дискурстың функционалды және құрылымдық сипаттамасы кез-келген тілді қолдану. Бұл тәсіл дискурстың функциясын кең әлеуметтік-мәдени контексте талдауды қамтиды: дискурсты зерттеу - тілді қолданудың кез-келген аспектісін зерттеу. Осы тәсіл аясында бірліктердің бір-бірімен өзара әрекеттесуінің маңыздылығы, мәтінді қалай толықтырады және өзгертеді.
Келесі тәсіл прагмалингвистикалық дискурс моделіне негізделген, ол коммуникативті іс-әрекетке негізделген және сөйлеу әрекетінің құрылымдық моделіне қарама-қайшы келеді. Басқаша айтқанда, қарым-қатынас сөйлемдер мен сөздерден емес, дискурстағы коммуникативті қадамдар мен сөйлеу актілерінен тұрады.
Дискурс тіл мақсаттылығы, мақсатты шарттылығы тұрғысынан алынған әсер, байланыс. Әсер ету мақсаты әсер ету объектісінің қызметін тиісті ұйымдастыру ретінде, ал әсер ету нәтижесі әсер ету процесінде нақты қол жеткізілген әсер ету объектісі қызметінің өзгеруі ретінде айқындалады. Осылайша, дискурс спикердің ниеті немесе қалауы болып табылады, оны жүзеге асыру үшін белгілі бір қадамдар жасалады.
Әлеуметтік-прагматикалық тәсілге сәйкес, дискурс қарым - қатынас құбылысы ретінде - бір жағынан сөйлеу ретінде ауызша қарым-қатынас, қызмет ретінде және екінші жағынан қарым-қатынас кезінде жазылған нақты вербальды мәтін арасындағы аралық білім. Осы тәсіл аясында дискурс термині экстралингвистикалық факторлармен бірге үйлесімді мәтін", "өмірге енген сөздер".
Осылайша, дискурс экстралингвистикалық, прагматикалық, әлеуметтік-мәдени, психологиялық және басқа факторлармен біріктірілген мәтін ретінде анықталады; оқиға аспектісінде қабылданған мәтін ретінде; мақсатты әлеуметтік әрекет ретінде қарастырылатын сөйлеу ретінде, адамдардың өзара әрекеттесуіне және олардың сана механизмдеріне (танымдық процестерге) қатысатын компонент ретінде. Мәтіннің формасы, оның экстралингвистикалық факторлармен шартталуы, оқиға аспектісі және мақсатты әлеуметтік әсер дискурстың маңызды сипаттамалары болып табылады.
Дискурс қазіргі лингвистиканың негізгі ұғымдарының бірі ретінде ғылыми түсіндірулердің көптігін мойындайды, нәтижесінде бағыттар мен әдістемелердегі айырмашылықтар пайда болады. Осы коммуникативті құрылысты анықтауға және талдауға қатысты пікірлердің алуан түрлілігін ескере отырып, дискурс құбылысын түсінудегі негізгі ойларды анықтаймыз.
Публисцистикалық дискурс- бұл дискурстың ең ашық түрлерінің бірі, өйткені күнделікті орын алатын әртүрлі тақырыптарды қамтиды. Ол екі негізгі функцияны орындайды: оқырманды әлемде болған оқиғалар туралы хабардар етеді және оқырманның оларға деген көзқарасын қалыптастырады.
БАҚ мәтіндерінің әртүрлі жанрлары хабарлама мен әсер ету элементтерінің әр түрлі қатынасы мен бейнеленуімен, нақты ақпарат пен экспрессивті құралдардың әр түрлі қатынасымен сипатталады. Нағыз кәсіби аудармашы өзі аударған әр мәтіндегі осы қатынасты түсініп қана қоймай, оны аудармада дұрыс жеткізе білуі керек.
1.2 Мәтін және дискурс ұғымдарын салыстыру
Заманауи лингвистика мәтін ұғымымен шектеліп қалмай, сөйлесімді жан-жақты басқа ғылымдармен салғастыра отырып, зерттеуді талап етеді. Яғни, мәтінге дәстүрлі лингвистикалық талдау жасау мәтінді мәдени және әлеуметтік тұрғыда қарастырмай, оны тек лингвистика аясында зерттейді. Сонымен қатар, лингвистикалық талдау жасауға алынған мәтінге тек аударма жасау үдерісінде қолданылатын аналитикалық әдістерді пайдалану мүмкін емес.
Қазіргі кездегі зерттеулерде мәтін когнитивті қызметі мен дәрежесін есепке алғандағы мәтіннің пайда болуы және қабылдануына әсер ететін дискурстың негізгі бірлігі ретінде қарастырылады.
Когнитивті зерттеулердегі мәтін түсінігі толығымен түсіндірілген: мәтін - бұл адамның білімінің вербальды және вербальды емес сөйлеуі. Бұл жерде білімнің әр түрлі түрлері деген мағынада, яғни теориялық, үйреншікті, рационалды және иррационалды, саналы және санасыз - қоршаған ортамен байланысуы арқылы адамның ақпаратты өңдеу нәтижесі ретінде қолданылатын кез келген когнитивті білім. Тілдік коммуникация процесінде бейнеленген білім - білімнің барлық жиынтығы мен білім базасы немесе когнитивті жазықтық деп аталатын тіл тасымалдаушыларының түсініктерінің тек бір бөлігін ғана құрайды.
Білімнің жалпы қоры когнитивтік: лингвистикалық (тілді білу, ауызша сөйлесу принциптері) және экстралингвистикалық (мәнмәтін, құбылыс, адресат туралы білім) құрылымды қалыптастырады.
Мәтін лингвистикасы теориясы көзқарасынан, мәтін - сөйлемнің қарапайым реттілігінен ерекшеленетін қандай да бір күрделі тұтастық, құрылымдық-семантикалық білім. Бұл бірлік коммуникативтік тұтастығы, мағыналық аяқталғандығы, логикалық, грамматикалық және семантикалық байланысуымен біріктірілген .
Мәтін анықтамасы үшін нақты дәлелденген конвенциалды орнатулар болмағандықтан, мәтін түсінігі әр түрлі ғылыми концепцияларда, теорияларда бұл терминді омонимдік қолдану үшін жағдай жасады, сонымен қатар терминологиялық дублеттерді қолдануды тудырды.
Өз кезегінде дискурс термині де осыған ұқсас жағдайда болды, оның себебі бірнеше лингвистикалық дәстүрлерді, соның ішінде, дискурс термині әр түрлі түсініктік толықтырулармен қолданылып жүрген француз, американ, ағылшын тілдерін үйрену болды. Мәтіннің лингвистикалық терминдерінің қысқаша сөздігінің (1978) авторы Т.М.Николаева дискурсқа арналған сөздік мақаласында келесідей анықтама берген: Дискурс - омонимді мағынада көптеген авторлар қолданатын мәтін лингвистикасының көп мағыналы термині. Олардың ішіндегі маңыздысы: 1) байланыс мәтіні; 2) мәтіннің ауызша түрі; 3) диалог;) 4) мағынасы бойынша өзара байланысқан сөйлемдердің тобы; 5) тілдік туынды болмыс ретінде - ауызша немесе жазбаша .
Бұл жағдайда ойда қалатыны Н.Д.Арутюновтың Лингвистикалық энциклопедиялық сөздігіндегі дискурстың анықтамасы болып табылады. Дискурс - экстралингвистикалық-прагматикалық, қоғамдық мәдени, психологиялық және басқа да факторлармен жиынтықтағы байланыс мәтіні; құбылыстық көріністе алынған мәтін; қоғамдық әрекет, адамдар мен олардың ақыл-есінің механизмдерінің (когнитивті процестерде) әрекеттесуіне қатысатын компонент ретінде қарастырылатын сөз. Дискурс - бұл өмірге берілген сөз. Сондықтан да дискурс термині мәтін терминіне қарағанда ертедегі және нақты тілмен байланысы қалпына келмейтін басқа да мәтіндерге қолданылмайды. Қазіргі кезде түсінікті болатыны, дискурс түсінігінің белгілі бір ортақ анықтамасының жоқтығы.
Мәтін терминінің түсінікті толықтырылуы, және одан да көп мөлшерде дискурс термині алуан түрлі болып келеді, сондықтан да мәтін мен дискурс қатынасы туралы қарастырған кезде бұл терминдердің түсініктік көлемінің айқындаушыларының барлығы емес тек бір бөлігі ғана актуалдандырылады. Бұл мәселені қоюдың негізгі себебі көптеген жағдайда дискурс түсінігінің анықтамасы ретінде мәтін анықтамасы қолданылады. Айта кетер жайт, бұл мәселе арнайы түрде бірнеше рет қарастырылған, бірақ бұл мәселе ашық болғандықтан, өзінің өзектілігін сақтайды. Сонымен қатар, материалдың өзін беру, автордың позициясынан баяндау жағдайларын талдау қарастырылып отырған құбылыстардың жаңа жақтарын анықтайды.
Дискурстың лингво-когнитивтік жолы тіл, ойлау және сөйлеудің өзара байланысына негізделген. Дискурс - бұл екі жоспармен - лингвистикалық және экстралингвистикалық (когнитивті) жоспарға ие болатын процесс және нәтиженің жиынтығы ретінде қарастырылатын вербальді сөзді ойлау әрекеті. Процесс ретінде дискурс вербальданатын әрекеттің өзі болып табылады. Нәтиже ретіндегі дискурс мәтіннің жиынтығы түрінде беріледі .
Дискурс пен мәтінді түсіну негізі білімді таныстыру құрылысы болатын тілдік ақпаратты өңдеу болып табылады. Білімнің құрылымын талдау мәтін мен дискурсты түсінудің негізгі екі жолымен сипатталады және лингвистикалық және экстралингвистикалық білімді біріктіретін білімнің иерархиялық құрылымының (фрейм, сценарий) өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады. Білімді тудратын құрылым ретінде фрейм және сценарий туралы ойды дайындау XX ғасырдың 70 жылдарында когнитивті ғылымды дамытудың маңызды кезеңдерінің бірі болды. М.Минскийдің Структуры для представления знаний (1978) еңбегі шыққаннан кейін фрейм термині кеңінен қолданыла бастады. Жалпы мақсатта фрейм - стереотипті құбылысты көрсетуге арналған мәліметтердің құрылымы. Сценарийлер (немесе скрипт Р.Шенк және Р.Абельсон) деп стереотипті құбылыстардың (мысалы, құбылыстың реттілігі) уақыт бойынша реттілігін бейнелейтін төменгі дәрежедегі түсініктердің уақтылы және себепті байланыстарының жиынтығы болып табылады.
Т.А.Ван Дейктің дискурстың когнитивті теориясы қайта таныстыру білімінің негізгі түрі ретінде өқбылыс моделін көрсетеді. Ғалымның көзқарасы бойынша, модельдер дискурсты бейнелейтін эпизодтық жадыдағы құбылыстың конитивті репрезентациясы болып табылады. Олар алдыңғы құбылыстардың тәжірибесін ұқсас заттар, немесе құбылыстарды жатқызады. Дискурсты когнитивті өңдеу - ван Дейктің ойынша, - ... нәтижесінде дискурсты таладу мақсатында оның жадысында ділдік көрініс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz