Отбасылық тәрбиенің балаға әсері
Кіріспе
1 Отбасылық тәрбиенің теориялық негіздерін талдау
1.1 Отбасы және неке ұғымдарының сипаттамасы. Отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуы мен дамуы
1.2 Отбасыларды жіктеудегі жүйелік белгілер
1.3 Отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері. Отбасылық тәрбиенің балаға әсері
2 Қазіргі отбасындағы отбасылық тәрбиенің ерекшелігі
2.1 Әлеуметтік институт ретінде отбасының өзгеруі
2.2 Қазіргі отбасының құрылымы және негізгі мәселелері
2.3 Қазіргі кезеңдегі отбасылық тәрбиені қолдаудың әлеуметтік саясаты
2.4 Қазақ отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері
2.5 Отбасындағы балаларды тәрбиелеу ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Курстық жұмыстың өзектілігі. Отбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамның қалыптасуымен пайда болды. Тарих бойындағы әлеуметтік қатынастар ерлер мен әйелдер арасындағы қарым-қатынастың әртүрлі формаларын құрайды, олардың әртүрлілігі отбасы тарихын құрайды. Адамзат тарихында жыныстар арасындағы қатынасты реттемейтін, оларға белгілі бір формалар мен жыныстық қатынас нормаларын жүктемейтін қоғам болған жоқ. Бұл жағдайдың түсіндірмесі бар-қазіргі демографиялық саясатқа дейін ұрпақтардың көбеюі арқылы қоғамның өзін сақтау қажеттілігі. Отбасы алғашқы білім беру институты ретінде әрекет етеді, онымен адам өмір бойы байланыс сезінеді. Адам адам болған кезде ғана қоғам үшін құндылыққа ие болады және оны қалыптастыру мақсатты, жүйелі әсер етуді қажет етеді. Бұл баланың мінез-құлық қасиеттерін, сенімдерін, көзқарастарын, дүниетанымын қалыптастыруға арналған тұрақты және табиғи әсер ету сипаты бар отбасы.
Қоғамдағы өзгерістермен қатар жүретін әлеуметтік проблемалардың әртүрлілігі бүгінгі күні отбасына көбірек әсер етті, көбінесе оның өмірлік функцияларын тұрақсыздандырады және жаңа жағдайларға бейімделу қабілетін төмендетеді. Қоғам жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүруге арналған қазақ отбасының даму жолдарын болжау қажеттілігін сезінуде. Әлеуметтік проблемалардың шиеленісуі жағдайында балаларды тәрбиелеу, оқыту және дамыту мәселелерінде отбасының әлеуметтік-педагогикалық проблемалары айқын көрінді.
Курстық жұмыстың объектісі - отбасылық тәрбие. Қазіргі заманғы отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері.
Курстық жұмыстың мақсаты - қазіргі кезеңдегі отбасылық тәрбиенің ерекшеліктерін зерттеу.
Мақсатқа сүйене отырып, бірқатар міндеттер бөлінеді:
- Отбасы және неке ұғымдарын сипаттап, олардың жіктелуін ашып көрсету;
- Отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын қарастыру;
- Отбасылық тәрбиенің ерекшеліктерін және оның балаға әсерін қарастыру;
- Қазіргі отбасындағы тәрбиенің ерекшеліктерін зерттеу;
- Балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша қазіргі заманғы отбасының негізгі проблемаларын анықтау;
- Қазіргі кезеңде отбасылық тәрбиені қолдаудың әлеуметтік саясатына көз жүгірту.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі әдебиетті зерттеу, жүйелі және салыстырмалы талдау, себеп-салдарлық байланыстарды талдау, сондай-ақ ғылыми танымның индуктивті және дедуктивті әдістерін пайдалану болып табылады.
Жұмысты дайындау кезінде ақпараттық база ретінде заңнамалық-нормативтік актілер, оқу-әдістемелік әдебиеттер, анықтамалық материалдар, ғылыми мақалалар, интернет-ресурстар пайдаланылды.
Құрылымдық жағынан жұмыс кіріспеден, екі тараудан, сегіз тараушадан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Отбасылық тәрбиенің теориялық негіздерін талдау
1.1 Отбасы және неке ұғымдарының сипаттамасы. Отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуы мен дамуы
Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Қазақстан халқына арналған Стратегиясында Бізге жергілікті деңгейде отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Бала тәрбиесінің негізі -- бұл оның отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ -- бала үшін өмір мектебі. Отбасындағы ата-ана баланың өмірлік ұстазы және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты екендігі айтылған [1, 213 б.]. Ұлттық тәрбие - жалпы адамзаттықты ұлттық пен бірлікте ұштастыратын азаматтарды, ұлт мүшелерін қалыптастыру; мәдениет, тілді білуімен қатар ол қазіргі білімді де меңгеруі тиіс. Үлгі- өнеге -- жеке адамның басқаға үлгі көрсетіп, өнегесін үйретуі. Жеке тұлғаның білімділігі, еңбекқорлығы, имандылығы, үлгілі мінезқұлқы жастарға үлгі-өнеге болады [2, 299 б.]. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді, мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуге міндетті. Отбасындағы адамгершілік, өзара түсіністік пен сүйіспеншілік Шығыстың ұлы ғұламалары Әл - Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Қашқари, Ж.Баласағұни еңбектерінен кең көрініс тапқан. Ол идеялар гуманист педагогтар мен ағартушылар тарапынан бүгінге дейін жалғасын тауып келеді. Әл - Фараби, Ж.Баласағұн және т. б. ұсынған отбасы тәрбиесі идеяларын ғылымға алып келіп ұштастырған чехтың ұлы педагогы Я.А. Коменский болды. Отбасы тәрбиесінің мәселелері кеңес педагогтары А. С. Макаренко, А. В. Сухомлинский, Н. К. Крупская және т. б. педагогтар еңбектерінен кеңінен орын алған. Қазақ отбасылық тәрбиесінің теориялық, педагогикалық және психологиялық негіздерін жасауға Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т. б. үлкен үлес қосты. Қазақ қауымы, ондағы отбасының тарихы, оның ерекшеліктері, ондағы бала тәрбиесі туралы Х.Арғынбаевтың, С.Мұқановтың, Д.Кішібековтың, С.Кенжеахметұлының, А.Жүнісовтың, Қ.Толыбаевтың, С. Қалиевтың, М.Оразаевтың, М.Смайлованың т.б. еңбектерінде қарастырылған. Қазіргі қазақ қоғамында отбасы тәрбиесі мәселесі кеңінен орын алып отыр. Мәселен, ана тілін, ата тарихын, мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрлерін білмейтін жастар; тастанды жетім балалар мен қиын балалар; отбасын құрмаған немесе ажырасқан жастар; ата-аналардың бала тәрбиесімен айналысуға жағдайы мен уақытының жетіспеуі т.б [3, 379 б.]. Жоғарыда аталған жағымсыз құбылыстардан алдын-алу күрделі процесс. Аталған проблеманы шешудің ең тиімді жолы -- қазақ халқының отбасындағы бала тәрбиесіндегі ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып тәрбие беру. Әлеуметтік институт ретіндегі отбасы қызметтерін анықтау көптеген өзгерістерге ұшырады. Қазіргі таңда отбасы -- бұл шағын әлеуметтік топ, ерлі-зайыптылық одаққа және туыстық байланыстарға, яғни бірге тұрып, ортақ шаруашылықты жүргізіп жатқан ер мен әйелге, ата-ана мен балаларға негізделген жеке тұрмыс құрудың маңызды формасы. Психологиялық-педагогикалық тұрғыда отбасы -- бұл ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи жүйесі болып табылады. Қазақ тілі түсіндірмелерінде Отбасы -- өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ, -- деген анықтама берілген. Отбасы, біріншіден, шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырылады және оның қызметі тиімділігі топ ішіндегі коммуникация, яғни отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас, билік және көшбасшылық мәселелеріне, жанжалдарды шешуге, әлеуметтік орталармен топаралық өзара әрекеттесулерге байланысты. Екіншіден, шағын әлеуметтік топ ретіндегі отбасының ерекше сипаты -- жоғары аффективті қарқындылықпен және отбасы мүшелері арасындағы қатынастардың эмоциялық қанықтылығымен, бір жағынан -- махаббатпен, сүйіспеншілікпен, басқа жағынан алғанда -- өшпенділікпен, жек көрушілікпен, шеттетілумен байланысты [4, 380 б.]. Отбасында ата-ана арқылы берілетін тәрбиенің басты мақсаты -- баланың жасын, жеке ерекшелігін, психикалық процестерін ескере отырып, өз тегін жалғастыратын лайықты ұрпақ тәрбиелеу. Қазақ отбасындағы тәрбиенің міндеті -- балалардың жеке даралық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған, саналы да парасатты істерге негізделген үздіксіз тәрбиелеу процесі. Мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер шешілуі тиіс: − баланың тағдырына, физиологиялық өсіп-жетілуіне, денсаулығына жағдай және қамқорлық жасау; − бала тәрбиесіндегі барлық ұстанымдар мен тәрбие әдістерін реттеу; − баланың өзіндік бағалауымен санаса отырып, қоғамның толыққанды мүшесі болуға даярлау; − еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, баланы күнделікті үй шаруашылығындағы еңбекке дағдыландыру; − отбасы мүшелерінің өзара дұрыс қарым-қатынасын үлгі етіп көрсетіп, ата-ананы, жасы үлкендерді сыйлап, құрмет тұтуға үйрету; − білім алудың, мәдени мінез-құлықтың әдет-дағдыларын қалыптастыру; − баланың икемділігін, қабілетін байқап, мамандық таңдауға бағыт беру, бағдарлау; − әдебиетке, өнерге, мәдениетке, ғылымға құштарлығын тәрбиелеу; − баланың ақылына, күшіне, біліміне сай берілген тапсырманы, талапты орындауын қадағалау, бақылау, тексеру, бағалау; − тәртіпке, ұқыптылыққа, жауапкершілікке баулу [5, 206 б.]. Сонымен қатар қазақ отбасында тәрбие мына бағыттарды Ш.Ахметов төмендегідей көрсетті: − тәрбие басы -- әдептілікке үйрету; − мейірімді бала тәрбиелеу, тіл алғыш, елгезек бала тәрбиелеу; − адалдық пен шыншылдыққа тәрбиелеу; − білгір болу, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан қарияның сөзін тыңдату; − үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйрету-басты міндет. Бұл кемшілікті айтпа деген сөз емес, ғаріп кісілердің табиғи кемдігін көрсетпе деген сөз; Ел қорғаны батыр болу, халық алдында қызмет ету, өнеріңді соған жұмса дегенді үйретеді. Қазақ отбасында ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасы мүшелерінің қатынасының маңызы зор. Қазақ халқының отбасына тән жарасымдылық олардың жасы кішісінің үлкеніне сен деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі, үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз сөйлемеуінде деп есептейміз. Үлкенді құрметтеу отбасы мүшелерінің бір-бірінің тәрбиесіне жауапкершілік, борыштылық, адамгершілік сезімдерін туғызған. Отбасы тәрбиесінің артықшылығы да осы қатынастарда, оны тәрбиенің ешқандай да түрі алмастыра алмайды.
1.2 Отбасыларды жіктеудегі жүйелік белгілер
Отбасылардың әртүрлі түрлері (санаттары) отбасылық қатынастардың белгілі бір салаларында әр түрлі көрінеді. Өз кезегінде олар отбасылық өмірдің әртүрлі факторларының әсерінен өзгереді. Отбасы - біртұтас отбасылық іс-әрекетке негізделген адамдар қауымдастығы. Халықтың өсімін молайтуды және отбасылық ұрпақтар сабақтастығын, сондай-ақ балаларды әлеуметтендіруді жүзеге асыратын ерлі-зайыптылық, туыстық қатынастармен байланысты. Неке және некеден тыс түрдегі отбасы - бұл жаңа ұрпақтар пайда болатын жалғыз әлеуметтік институт, соның арқасында негізгі әлеуметтік-демографиялық процестер қалыптасады және негізгі ақпарат ата-анадан балаларға беріледі [6, 292 б.].
Қазіргі педагогикалық әдебиетте отбасылардың әртүрлі типологиялары қарастырылады. Қазіргі заманғы отбасының түрлері, формалары мен категориялары өте алуан түрлі. Отбасының типологиясы зерттеу тақырыбын бөлудің әртүрлі тәсілдерімен анықталады [3, 379 б.] Әр түрлі критерийлер негізінде отбасылардың келесі түрлері бөлінеді:
- балалар саны бойынша: баласыз немесе бір балалы отбасы, аз балалы, көп балалы;
- құрамы бойынша: толық емес, жеке, қарапайым немесе ядролық, күрделі (бірнеше ұрпақ отбасы), үлкен, жалғызбасты ана, қайта үйленген отбасы;
- отбасындағы көшбасшылық құрылымы бойынша: эгалитарлық (демократиялық) және дәстүрлі (авторитарлық);
- қарым-қатынас сапасы мен отбасындағы атмосфера: гүлденген, қолайсыз (жанжал, проблемалық, дағдарыс).
Патриархалды (дәстүрлі) отбасы. Бұл үлкен отбасы, онда бір ұяда туыстары мен жекжаттарының әр түрлі ұрпақтары тұрады. Ядролық отбасылар (отбасының басым түрі) негізінен екі ұрпақтан тұрады (қос ұрпақ) - ерлі - зайыптылар мен балалардан тұрады.
Ерлі-зайыптылардың біреуінің ажырасуы немесе қайтыс болуы нәтижесінде пайда болған толық емес отбасылар. Толық емес отбасында ерлі-зайыптылардың бірі (көбінесе анасы) баланы (балаларды) тәрбиелейді. Ана (некеден тыс) отбасының құрылымы толық емес отбасынан ерекшеленеді, өйткені әйел некеде тұрмай бала туады [3, 379 б.].
Отбасының кешенді типологиясы бар, ол әлеуметтік бейімделу деңгейімен ерекшеленетін отбасылардың төрт санатын бөлуді қарастырады: гүлденген отбасылар, қауіпті отбасылар, дисфункционалды отбасылар, қоғамға қарсы отбасылар [3, 379 б.].
Гүлденген отбасылар өз функцияларын сәтті орындайды, іс жүзінде мұғалімнің қолдауына мұқтаж емес, баласының қажеттіліктеріне тез бейімделеді және оны тәрбиелеу мен дамыту мәселелерін сәтті шешеді. Қауіпті отбасылар оларды гүлденген деп анықтауға мүмкіндік бермейтін нормалардан ауытқудың болуымен сипатталады, мысалы, толық емес отбасы, аз қамтылған отбасы және т.б. және осы отбасылардың бейімделу қабілеттерін төмендетеді.
Өмірдің кез-келген саласында немесе бір уақытта бірнеше әлеуметтік мәртебесі төмен дисфункционалды отбасылар өздеріне жүктелген функцияларды жеңе алмайды, олардың бейімделу қабілеттері айтарлықтай төмендейді, баланы отбасылық тәрбиелеу процесі үлкен қиындықтармен, баяу, нәтижесіз жүреді. Отбасының бұл түрі үшін мұғалімдердің белсенді және әдетте ұзақ мерзімді қолдауы қажет.
Асоциалды отбасылар-өзара әрекеттесу көп уақытты қажет ететін және жағдайы түбегейлі өзгерістерді қажет ететін отбасылар. Ата-аналар тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларды жүргізетін бұл отбасыларда қарапайым санитарлық-гигиеналық талаптарға жауап бермейді, ал балаларды тәрбиелеумен, әдетте, ешкім айналыспайды, балалар қараусыз, жартылай аш, дамуда артта қалады және зорлық-зомбылықтың құрбаны болады. Бұл отбасылармен жұмыс құқық қорғау органдарымен, сондай-ақ қамқоршылық және қорғаншылық органдарымен тығыз байланыста жүргізілуі керек.
Отбасының қабілеттілігі мен белсенділігі де бар. Отбасының әрекет қабілеттілігі шектеулі болуы мүмкін (психосоматикалық, жас ерекшеліктеріне байланысты оның мүшелері өз бетінше өмір сүре алмайды және әлеуметтік қатынастар жүйесіне сәйкес келеді -- ол зейнеткерлер, мүгедектер) [7, 207 б.].
Осылайша, отбасы ежелгі институттардың бірі болып табылады, оның қоғамдағы рөлі кез-келген басқа әлеуметтік институттармен салыстыруға келмейді, өйткені отбасында адамның жеке басы қалыптасады және дамиды, ол баланың қоғамға ауыртпалықсыз бейімделуі үшін қажетті әлеуметтік рөлдерді игереді. Отбасылардың формалары әртүрлі, олардың типологиясы зерттеу тақырыбына байланысты. Отбасылардың ең типтік модельдері: моногамикалық отбасы, көпбұрышты, ядролық отбасы, кеңейтілген отбасы, патриархалды отбасы, толық емес, жалғыз басты ана отбасылары. Отбасы, типологиясына қарамастан, балалардың дүниеге келуі және олардың әлеуметтенуі, ұрпақтардың физикалық және әлеуметтік-мәдени алмастырылуы арқылы қоғамның өмір сүруін және оның жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
1.3. Отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері. Отбасылық тәрбиенің балаға әсері
Отбасы - бұл әлеуметтік институт, өмірге енген адам қалыптасатын қоғамның бірлігі. Ең дұрысы, бала өсіп, өмірдің алғашқы сабақтарын, қолдау мен көмек алады, әлемге және адамдарға деген сүйіспеншілікті үйренеді. Мінезді, көзқарастарды, әдеттерді қалыптастырудағы отбасылық тәрбиенің рөлі абсолютті емес - өзін-өзі тәрбиелеу және қоғамда өмір сүру кезінде алатын отбасылық тәрбие маңызды рөл атқарады. Бірақ отбасы адамның жағымды қасиеттерін қалыптастыра алады және оған кемшіліктерін жеңуге және жоюға көмектеседі. Зерттеулерде Т.А. Маркова отбасылық тәрбиенің күші мен тұрақтылығын анықтайтын факторларды жүйелейді [3, 379 б.]:
- терең эмоционалды сипат. Отбасылық тәрбиенің тиімділігі көбінесе оның барлық мүшелерін байланыстыратын эмоционалды байланыстармен анықталады, соның арқасында балалар өздерін әлемнің белгісіздігі мен қауіптерінен қорғайды. Ата-ананың балаларға деген сүйіспеншілігі және балалардың ата-аналарына деген өзара сезімдері (сүйіспеншілік, сенім, нәзіктік) осыны айқындайды;
- тәрбиелік әсердің тұрақтылығы мен ұзақтығы. Тәрбиелік әсердің мұндай тұрақтылығы сыртқы ынталандыруларға жауап беретін баланың дамып келе жатқан жүйке жүйесіне қолайлы. Мазмұны, сөйлеу формасы бойынша бұл тәрбиелік әсерлер әрдайым педагогикалық тұрғыдан сауатты болмаса да, бала өмірдің әр сәтінде оны не күтетінін біледі және болжайды;
- отбасы өмірдің алғашқы жылдарынан бастап баланы әртүрлі іс-шараларға қосудың объективті мүмкіндіктеріне ие. Қазірдің өзінде 1,5-2 жастағы баланың тұрақты міндеттері болуы мүмкін: кешке ойыншықтарды жинау, жабық өсімдіктерді суару және т. б.
Отбасындағы тәрбие процесі кері байланыс сипатына ие: балаларын тәрбиелеу арқылы ата-аналар өздерін тәрбиелейді. Тәрбиенің сипатына (тәрбие моделіне) байланысты ата-аналардың балаға қатынасы олардың арасында белгілі бір қатынастар қалыптасады. Ата-аналардың деспотикалық, авторитарлық мінез-құлқы, оған өз көзқарастары мен идеяларын қатал сынмен мәжбүрлеп енгізу, сондай-ақ араласпау саясаты, баланың мүдделерін елемеу, оның өміріне деген қызығушылықтың болмауы (гипоопека) әлсіз, тәуелсіз, сенімсіз тұлғаны қалыптастырады. Сіздің балаңызға мұқият, қамқор қарым-қатынастың шамадан тыс интрузиясыз үйлесуі толыққанды, ақыл-ойы сау, дайын және айналасындағыларға көмектесе алатын адамның қалыптасуының кілті болады [3, 379 б.].
Отбасының әлеуметтік-аксиологиялық бағытының келесі түрлері бөлінеді:
- әлеуметтік-прогрессивті (қоғам құндылықтарын қолдау, көзқарастар бірлігі, жақсы тұлғааралық қатынастар);
- қарама-қайшы (көзқарастар бірлігінің болмауы, кейбір үрдістердің басқалармен күресу деңгейіндегі қарым-қатынас);
- қоғамға қарсы (құндылық идеалдарының қоғам идеалдарына қайшы келуі).
Отбасының баланың қалыптасуына әсері өте зор, өйткені тәрбие әлеуметтенудің басқарылатын процесі болып табылады.
Тәрбие және эмоционалды байланысқа деген қажеттілік-басқалардың эмоционалды көңіл-күйіне бағдарлау қажеттілігі. Адам әлеуметтік болмыс ретінде бағдарлаудың өзіндік формасына ие - басқа адамның психикалық келбетіне назар аударады. Әрбір сау адам білім жасына, құндылық бағдарларына қарамастан осындай үйлесімді эмоционалды байланыстың қажеттілігін сезінеді. Бала қажеттіліктің орталығына, оны қанағаттандырудың жалғыз объектісіне айналады.
Нәтижеге жету үшін білім мен қажеттілік келесідей: ата-аналар қажетті жағдайлардың жоқтығынан немесе өздері жеткілікті қабілетті және табанды болмағандықтан қол жеткізе алмады. Әкесі дәрігер болғысы келді, бірақ ол сәтсіз болды. Анасы фортепианода ойнауды армандады, бірақ бұған жағдай болмады, енді бала музыканы қарқынды үйренуі керек. Ата - ананың мұндай мінез-құлқы бейсаналық түрде ата-аналардың өздері үшін эгоизмнің элементтерін алады: біз баланы өз болмысымызбен қалыптастырғымыз келеді, өйткені ол біздің өміріміздің жалғастырушысы.... Мұндай жағдайларда бала қажетті тәуелсіздіктен айырылады, өзіне тән бейімділіктерді қабылдау, қалыптасқан жеке қасиеттер бұрмаланады. Әдетте баланың мүмкіндіктері, мүдделері, қабілеттері бағдарламаланған мақсаттармен байланысты емес. Бала өзін ата-ананың сүйіспеншілігі мен қанағаттану сезімін қамтамасыз ету үшін өзін-өзі бөтен ата-ана идеалдарының шеңберіне қыса алады. Бұл жағдайда ол өзінің жеке басына және қабілеттеріне сәйкес келмейтін жалған жолмен жүреді, ол көбінесе толық сәтсіздікпен аяқталады. Бірақ бала оған жат талаптарға қарсы тұра алады, осылайша ата-аналардың орындалмаған үміттерінен көңілі қалады, нәтижесінде бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынаста терең қақтығыстар пайда болады [8, 259 б.].
Білім беру белгілі бір жүйені іске асыру ретінде ата-ананың мақсаттары баланың өзінен алшақтап, оған ата-ана мойындаған білім беру жүйесін іске асыру үшін емес, өзіне бағытталған отбасыларда кездеседі. Бұл әдетте балаларына көп уақыт пен көңіл бөлетін өте сауатты, білімді ата-аналар. Қандай білім беру жүйесімен танысып, оған әр түрлі себептерге байланысты ата-аналар педантикалық және мақсатты түрде оны дәйекті түрде жүзеге асыра бастайды. Жаман жағы бұл көбінесе балалардың жеке бейімділігі, қабілеттері мен қажеттіліктерін ескерместен жүйені сөзбе-сөз ұстануы.
Ата-аналар үшін белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру ретінде тәрбиелеу. Ата-ана өзінің тәрбиесін балаға міндетті түрде ерекше құнды сапаға ие болатындай етіп жасайды. Мысалы, ата-аналар ұлы немесе қызы міндетті түрде мейірімді, білімді және батыл болуы керек екеніне сенімді. Ата-аналардың құндылықтары баланың жас ерекшеліктеріне немесе өзіне тән жеке ерекшеліктеріне қайшы келетін жағдайларда, тәуелсіздік мәселесі әсіресе айқын болады [9, 211 б.]. Осылайша, ата-аналардың құнды мотивтері балаға тән бейімділіктің даму еркіндігін шектейді, дамуды қиындатады, үйлесімділікті бұзады, кейде оның бағытын бұрмалайды.
Әр отбасында объективті түрде белгілі бір білім беру жүйесі қалыптасады, білім беру мақсаттарын, міндеттерін түсіну және тәрбие әдістерін көп немесе аз мақсатты қолдану, балаға қатысты не болуы мүмкін және не болмауы керек екенін ескеру. Отбасындағы тәрбиенің төрт жалпы тактикасын және оларға сәйкес келетін отбасылық қарым-қатынастың төрт түрін бөліп көрсетуге болады, бұл олардың пайда болуының алғышарты және нәтижесі: диктат, қорғаншылық, араласпау және ынтымақтастық.
Отбасындағы диктат отбасының бір мүшелерінің (негізінен ересектер) бастаманың жүйелі көрінісінде және оның басқа мүшелерінің өзін-өзі бағалауын басу ниетінде көрінеді. Ата-аналар білім беру мақсаттарына, моральдық нормаларға, педагогикалық және моральдық негізделген шешімдер қабылдау қажет нақты жағдайларға сүйене отырып, баласына талаптар қоя алады және талап ете алады. Алайда, бұйрық пен зорлық-зомбылықтың барлық түрлерін қалайтындар басқа біреудің тәуелділік сезіміне өздерінің артықшылығын растағысы келеді, баланың қарсылығына тап болады, ол қысымға, мәжбүрлеуге, қарсы әрекеттерімен қорқытуға жауап береді: екіжүзділік, алдау, дөрекілік, кейде ашық жеккөрушілік. Бірақ қарсылық бұзылса да, онымен бірге адамның көптеген құнды қасиеттері бұзылады: тәуелсіздік, өзін-өзі бағалау, бастамашылық, өзіне және оның мүмкіндіктеріне сену. Ата -- аналардың абайсызда авторитаризмі, баланың мүдделері мен пікірлерін елемеу, басу, мәжбүрлеу және егер бала қарсылық білдірсе, кейде оған эмоционалды немесе физикалық зорлық -- зомбылық, оған қатысты мәселелерді шешуде оның дауыс беру құқығынан жүйелі түрде айыру-мұның бәрі оның жеке басының қалыптасуындағы елеулі сәтсіздіктердің кепілі.
Отбасындағы қорғаншылық - бұл ата-аналар баланың барлық қажеттіліктерін өз еңбегімен қанағаттандыруды қамтамасыз ететін, оны кез-келген уайымнан, күш-жігерден және қиындықтардан қорғайтын, оларды өз мойнына алатын қатынастар жүйесі. Жеке тұлғаны белсенді қалыптастыру туралы мәселе артта қалады. Тәрбиелік әсердің орталығында тағы бір проблема бар -- баланың қажеттіліктерін қанағаттандыру және оны қиындықтардан қорғау. Ата-аналар, шын мәнінде, балаларын туған үйінің табалдырығынан тыс шындықпен бетпе-бет келуге дайындау үрдісін блоктайды, дәл осы балалар ұжымдағы өмірге бейімделмейді.
Психологиялық бақылауларға сәйкес, бұл өтпелі жастағы бұзылулардың ең көп санын беретін жасөспірімдердің осы санаты, тек шағымдануды білетін балалар ата-ананың шамадан тыс қамқорлығына қарсы тұра бастайды. Егер диктат зорлық -- зомбылықты, бұйрықты, қатал авторитаризмді қамтыса, онда қамқорлық қиындықтардан қорғау деген сөз. Алайда, екеуінде де ортақ нәтиже көп жағдайда сәйкес келеді: балаларда тәуелсіздік, бастама жоқ, олар өздеріне қатысты мәселелерді, тіпті одан да көп отбасының жалпы мәселелерін шешуден шеттетіледі [3, 379 б.].
Араласпау - бұл балалардың ересектерден тәуелсіз өмір сүру мүмкіндігін және тіпті орындылығын тануға негізделген отбасындағы тұлғааралық қатынастар жүйесі. Бұл жағдайда екі әлем бірге өмір сүре алады деп болжанады: ересектер мен балалар, және екеуі де осы жолмен белгіленген сызықты кесіп өтпеуі керек [10, 207 б.].
Ынтымақтастық отбасындағы қарым-қатынас түрі ретінде отбасындағы тұлғааралық қатынастардың бірлескен іс-әрекеттің ортақ мақсаттары мен міндеттеріне, оны ұйымдастыруға және жоғары моральдық құндылықтарға делдал болуын қамтиды. Дәл осы жағдайда баланың эгоистік индивидуализмі жеңіледі. Өзара қарым -- қатынастың жетекші түрі-бұл ынтымақтастық, онда ата-аналар балалармен тең дәрежеде қарым-қатынас жасайды, мұнда әркім басқа сұрақ немесе өтінішпен жүгініп, көмек ала алады, ерекше сапаға ие болады, дамудың жоғары деңгейіне-командаға айналады.
Тәрбиенің басқа іс - әрекеттермен байланысы, тәрбиенің бір немесе басқа мотивтерге бағынуы, сондай-ақ тәрбиенің адамның тұтас тұлғасындағы орны-мұның бәрі әр ата-ананың тәрбиесіне ерекше, жеке сипат береді. Адамды тәрбиелеудегі ең бастысы-рухани бірлікке, ата-ананың баламен адамгершілік байланысына қол жеткізу. Ата-аналар ешқандай жағдайда тәрбиелеу процесін өздігінен және үлкен жаста жібермеуі керек, жетілген баланы өзімен жалғыз қалдырмауы керек. Сондықтан өз баласын өздігінен емес, саналы түрде тәрбиелегісі келетін болашақ ата-аналар баланың тәрбиесін талдауды өзін-өзі талдаудан, өзінің жеке басының ерекшеліктерін талдаудан бастауы керек.
Отбасында үйлесімді қарым-қатынасты қалыптастырудың негіздері бірнеше факторларға байланысты.
Баланың тәрбиесіне отбасының жағымсыз әсерін барынша азайту үшін тәрбиелік маңызы бар отбасылық психологиялық факторларды есте ұстаған жөн:
1) отбасы өміріне белсенді қатысуға құқылы;
2) әрқашан баламен сөйлесуге уақыт бөліңіз;
3) баланың проблемаларына қызығушылық таныту, оның өмірінде туындайтын барлық қиындықтарды түсіну және өзінің іскерлігі мен дарынын дамытуға көмектесу;
4) балаға ешқандай қысым көрсетпеу, сол арқылы оған өз бетінше шешім қабылдауға көмектесу;
5) бала өміріндегі әртүрлі кезеңдер туралы түсінікке ие болу;
6) баланың өз пікіріне құқығын құрметтеуге;
7) меншік инстинкттерін ұстай білу және балаға тең өмірлік тәжірибесі бар тең серіктес ретінде қарау.
Отбасындағы қарым - қатынас -- туыстарының бірге өмір сүруінің формасы мен шарттары, бұл оның функцияларын белгілі бір дәрежеде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ол дегеніміз ұрпақты көбейту және тәрбиелеу, үй шаруашылығы және оның мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру. Отбасындағы қарым-қатынастар өзара түсіністік, құрмет, қолдау, көмек, эмпатия және өзара түсіністік деңгейімен анықталады, туыстарының психикалық және физикалық денсаулығына, олардың мінез-құлқына және іс-әрекеттеріне із қалдырады, балаларды тәрбиелеудің аз немесе аз қолайлы алғышарттарын жасайды.
Отбасындағы қарым-қатынас сипаты бірнеше факторлардың әсерінен дамиды:
- отбасылық қарым-қатынас дәстүрлері;
- қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және оның адамгершілік-психологиялық ахуалы;
- отбасы өмірінің қоғамға тәуелділік дәрежесі;
- ерлі-зайыптылардың жеке шаруашылыққа және қоғамдық өндіріске қатысу нысандары;
- отбасы типінен-көп балалы, аз балалы;
- оның құрылымдары-көшбасшылық және бағыну; туыстарының психикалық және жеке қасиеттері;
- олардың үйлесімділік дәрежелері, қақтығыстар [2, 299 б.].
Осылайша, отбасындағы баланың тәрбиелік жағдайы оның құрылымы мен құрамын ескере отырып, отбасының өмір сүру үрдісі болып табылады. Отбасындағы тәрбиелік жағдай ересек отбасы мүшелерінің баланың жеке басының қалыптасуына, оның сипаттамалық ерекшеліктеріне, дағдыларына және әдеттеріне әсерін ескереді.
2. Қазіргі отбасындағы отбасылық тәрбиенің ерекшелігі
2.1. Әлеуметтік институт ретінде қазіргі заманғы отбасының өзгеруі
Отбасы - бұл ерекше әлеуметтік институт, жеке адам мен мемлекет арасындағы делдал, іргелі құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа таратушы. Ол әлеуметтік даму процестеріне, жұмыс күшінің көбеюіне, азаматтық қатынастардың қалыптасуына әсер етудің күшті әлеуетіне ие [3, 379 б.]. Қазіргі қоғамдағы отбасы институтымен болған өзгерістерді қарастырайық. Моногамияның патриархалды формасынан эгалитарлық, серіктес отбасына көшу кезінде көрініс тапқан әлеуметтік институт ретіндегі отбасының революциялық өзгерістері негізінен ХХ ғасырда болды.
Ресейдегі отбасы институтының дамуы экономикалық тұрғыдан дамыған елдердің жолын ішінара қайталайды: ажырасулар, некеден тыс туылғандар санының көбеюі, отбасының балама формаларының дамуы (ата-ана отбасылары, тіркелмеген неке және т.б.), отбасылардағы балалар санының азаюы, әйелдер мен балалардың эмансипациясы. Қазіргі уақытта бұл процестер әлемнің көптеген елдеріндегі отбасы институтының дамуын сипаттайды. Сонымен қатар, ХХ ғасырда біздің елімізде болып жатқан отбасы институтын қайта құру процестері экономика мен тұтастай қоғамды модернизациялаудың жалпы процестерімен, сондай-ақ жеке тұлғалардың жекелеген топтарының қолданыстағы қоғамдық институттардың, нормалар мен дәстүрлердің қазіргі өмірге жарамдылығын қайта бағалаумен тығыз байланысты [11, 207 б.].
Модернизация процестерінің әлеуметтік көрінісі, ең алдымен, адамдар дәстүрлі құндылықтарды тұғырдан шығарған әл-ауқат пен жеке бостандыққа қол жеткізу үшін адами капиталдың сапалық сипаттамаларының маңыздылығын түсіне бастағандығында көрінді. Адам капиталын инвестициялау (білім, біліктілік, тәжірибе) жеке бас бостандығын, тәуелсіздікті, материалдық тұрақтылықты қамтамасыз ететін, бірақ сонымен бірге балалы болу ниетіне және қарттарға қамқорлық жасау функцияларын орындауға қайшы келетін сәтті экономикалық және әлеуметтік мінез-құлық стратегиясы ретінде қарастырыла бастады. Модернизацияның тағы бір маңызды әлеуметтік нәтижесі урбанизация процестері мен жеке бостандық пен жауапкершілікті күшейтетін, бірақ қоғамдағы отбасы институтының позициясын әлсірететін қалалық өмір салтының ерекшеліктеріне байланысты отбасы мен отбасылық қатынастардың өзгеруі болды. Сонымен қатар, рефлексивті модернизация адамдарға жеке мақсаттарына жетуге деген ұмтылыстары тұрғысынан еркіндік береді. Бұл қазіргі өркениеттің индивидуализм сияқты іргелі ерекшелігінің дамуына ықпал етеді, бұл отбасылық психологияның деформациясына әкеледі, өйткені отбасылық өмір адамнан альтруизмнің көріністерін талап етеді -- яғни ол өз уақыты мен ақшасын басқаларға беруі керек. Бұл қарама-қайшылық отбасы институтына да қатты әсер етеді [8, 259 б.].
Қоғамдық мінез-құлық модельдерінің өзгеруіне байланысты рефлексивті модернизация жағдайында жеке тұлға институционалдық және нормативтік шектеулерден босатылады және өз әрекеттерінің нәтижелеріне жауап береді. Ырықтандыру неке моральына, некеге дейінгі және некеден тыс жыныстық қатынастарға, ажырасуға, отбасылық өмір модельдерінің өзгеруіне әсер етті. Жеке және отбасылық өмірдегі мінез-құлық көбінесе отбасылық міндеттер мен қарым-қатынастардан туындаған қосымша тәуекелдерді болдырмауға бағытталған ерекше стратегияға байланысты болды [12, 292 б.].
Болып жатқан либералды өзгерістер, рефлексивті модернизация неке-отбасы мінез-құлқын реттеудегі нормативтік шектеулердің рөлін өзгертті. Біз дәстүрлі деп атайтын және соңғы мыңжылдықтарда қалыптасқан отбасы моделі өзгерген қарым-қатынас жүйесіне сәйкес келмейді. Бұл адамдардың өміріндегі екі негізгі өзгерістерге әкелді: әйелдерге өздерін үй шаруашылығынан тыс жерде жүзеге асыруға мүмкіндік беру арқылы гендерлік теңдікті қамтамасыз ету және екі жыныстағы жастардың еңбек нарығындағы бәсекелестіктің артуы жағдайында туындайтын қауіп-қатерлерден аулақ болуға деген ұмтылысы [2,299 б.].
Айта кету керек, адамның өзін-өзі реттеу саласындағы мүмкіндіктері адамның өзі үшін де, қоғам үшін де оң және теріс салдарға әкелуі мүмкін.
Осылайша, қазіргі қоғам өте жылдам өзгерістерді бастан кешіруде, онда адамдар әрдайым бағдарлауға уақыт таба алмайды. Революциялық өзгерістер процесінде адамдарға өмір сүруге және қиындықтарды жеңуге көмектесетін маңызды әлеуметтік құндылықтар жоғалады. Көптеген адамдар үшін тыныштық, сенімділік, моральдық және физикалық күштердің орнын толтыру көзі болған отбасы дағдарысқа ұшырайды.
2.2.Қазіргі отбасының құрылымы мен негізгі мәселелері
Қазіргі заманғы отбасылық қатынастардың әлеуметтік-психологиялық моделі отбасылардың типологиясын, құрылымын, формаларын, тәрбие стильдерін, сондай-ақ қазіргі отбасының проблемаларын көрсетеді. Зерттеушілер оны ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастың тарихи нақты жүйесі ретінде, мүшелері неке немесе туыстық, жалпы өмір және өзара моральдық жауапкершілікпен байланысты шағын топ ретінде, қоғамның физикалық және рухани көбеюіне деген қажеттен туындаған әлеуметтік қажеттілік ретінде анықтайды [8, 259 б.].
Отбасылық қатынастар моральдық және құқықтық нормалармен реттеледі. Олардың негізін неке құрайды-бала туумен және отбасы мүшелерінің физикалық және моральдық денсаулығына жауапкершілікпен бірге жүретін еркек пен әйел арасындағы қарым-қатынасты заңды түрде тану. Қазіргі отбасының ең типтік модельдері-ядролық отбасы, заңсыз отбасылар, аз балалы отбасылар, толық емес, жалғыз басты ана отбасылар.
Соңғы онжылдықтарда отбасының орташа мөлшерінің күрт төмендеуі байқалды. Қазіргі жағдайда кішкентай отбасылар, яғни бір немесе екі баласы бар отбасылар кең таралған. Мұндай отбасыларда балаларда әлеуметтік-психологиялық қасиеттерді, жыныстық рөлдік мінез-құлық түрлерін, олардың әрекеттері үшін жауапкершілікті қалыптастырудың қолайлы мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар, мамандар қазіргі бір балалы отбасында жалғыз баланың тәрбиесімен байланысты психологиялық-педагогикалық қасиеттің жағымсыз жақтарын атап өтеді. Ата-аналар баланы көп кешіреді, бәрі оның барлық қыңырлығына мүмкіндік береді және қанағаттандырады; бала өзінің ерекше рөліне тез үйренеді және басқаларға қамқорлық жасаудың қажеті жоқ.
Мұндай отбасыларда өздерін кәсіби салада орнықтыруға деген ұмтылыс көбірек көрінеді, көбінесе ерлі-зайыптылардың бірінің зияткерлік қажеттіліктерін жүзеге асыру отбасының бүкіл өміріне бағынады. Әлеуметтік шеңбер, әдетте, туыстарымен және кәсіби қызметтегі әріптестерімен шектеледі.
Некеден тыс отбасылар да жиі кездеседі - ұзақ уақыт бойы балалары бар немесе балалары жоқ ерлер мен әйелдердің заңды түрде рәсімделмеген неке одағы, сондай -- ақ некеге дейінгі тұрақты және ұзақ мерзімді отбасылық қатынастар, бұл заңды некеден тыс некеге немесе жалғыз басты ана отбасының пайда болуына әкелуі мүмкін.
Мазмұны бойынша пәндік-практикалық іс-әрекет шектеулі, бірақ мезгіл-мезгіл қарапайым отбасынан ерекшеленбейді. Онда тіршіліктің бос уақыт формалары басым; ал абаттандыру эпизодтық сипатта болады. Егер отбасы өмірінің негізгі мәселелері шешілсе, уақыт өте келе достықаралық қатынастардың да, әлеуметтік саланың да әсерінен әр серіктестің қарым-қатынасы мен мәртебесінің қолайсыздығы әсер ете бастайды. Жалпы нейропсихиатриялық шиеленістің өсуі және отбасының бұзылуы мүмкін, бұл балаға теріс әсер етеді [3, 379 б.].
Қазіргі отбасының психологиялық құрылымына жұмыс істеу мен дамудың белгілі бір ерекшеліктері бар біртұтас білім ретінде отбасылық жүйе кіреді. Құрылымдық тұрғыдан алғанда, кез-келген ядролық отбасы ішкі жүйелердің төрт негізгі тобын қамтиды. Біріншісі жеке адамдардан тұрады-отбасы мүшелері; екіншісі - диада күйеуі-әйелі; үшіншісі-сиблингтер (бауырлар, әпкелер); төртіншісі - ата - ана-бала. Әр топтың ішкі жүйелерінде белгілі бір шекаралар, қажеттіліктер мен үміттер бар. Жақсы теңдестірілген жүйе басқа адамдармен: көршілермен, достармен, қоғам өкілдерімен өзара әрекеттесуді орнатады, сондай-ақ жүйенің барлық мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі отбасының құрылымдық ұйымы рөлдердің оның мүшелері арасында бөлінуі олардың жақсы жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Рөлдерді бөлу сипатына отбасылық құндылықтар мен нормалар үлкен әсер етеді. Отбасылық рөлдердің бөлінуі көбінесе әртүрлі ішкі жүйелердің өкілдері арасындағы қарым-қатынасқа байланысты, ол көбінесе ата-аналардың білім алу шарттарымен анықталады. Рөлдерді бөлу әрқашан отбасы мүшелерінің өзін қалай ұстау керектігі туралы құндылықтар мен идеялармен тығыз байланысты [8, 259 б.].
Рөлдерді бөлудің екі әдісі бар. Кейбір жағдайларда рөл адамға жынысы мен жасын ескере отырып, автоматты түрде беріледі, бұл ананың, әкенің, ұлдың немесе қыздың рөлі болуы мүмкін. Басқа жағдайларда рөлдер адамның әлеуметтік жағдайы мен жеке ерекшеліктеріне қарай таңдалады. Белгілі бір отбасындағы белгіленген және таңдалған рөлдердің үйлесімі олардың белгілі бір жиынтығын құрайды және отбасылық құрылымды көрсетеді. Рөлдер адамды шектей алады және оның жеке өсуі мен дамуына ықпал етеді. Отбасы мүшелерінің рөлдері үш негізгі деңгейге жатады:
1) отбасы деңгейіндегі жеке рөлдер;
2) ішкі жүйелер деңгейіндегі рөлдер: мысалы, ата -- ана-баланың ішкі жүйесі деңгейінде;
3) отбасының қоғамда атқаратын рөлі.
Отбасылық нормалар-ерлі-зайыптылардың мінез-құлқын реттейтін және жеке отбасы мүшелерінің және бүкіл отбасы жүйесінің мінез-құлқына айтарлықтай әсер ететін көзқарастар мен үміттердің қалыптасқан жиынтығы. Бұл нормалар көбінесе отбасының қазіргі мәдениетінің сипатын, сондай-ақ оның мүшелерінің қандай мінез-құлықты дұрыс немесе бұрыс деп санайтындығын анықтайды, осылайша әлеуметтік бақылау функциясын орындайды.
Құндылықтар жүйесі әлеуметтік, отбасылық және жеке құндылықтардан тұрады, оның мәдени сәйкестендірілуінің және өмірлік тәжірибесімен анықталатын отбасы мүшелерінің құндылықтар жүйесін біріктірудің нәтижесі болып табылады.
Қазіргі қоғам отбасына не істеу керектігін, қандай құрылымға ие болу керектігін, оның мүшелері өзін қалай ұстау керектігін айтады. Отбасылық ішкі жүйелер, супер жүйелер, рөлдер, нормалар мен құндылықтар-бұл қазіргі отбасының отбасылық құрылымының ерекшеліктерін түсінуге көмектесетін отбасының сипаттамалары. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты әлеуметтік проблемалардың алуан түрлілігі бүгінде отбасына көбірек әсер етті, көбінесе оның өмірлік функцияларын тұрақсыздандырады және жаңа жағдайларға бейімделу қабілетін төмендетеді [2, 299 б.].
Қоғам жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүруге арналған қазақ отбасының даму жолдарын болжау қажеттілігін сезінуде. Әлеуметтік проблемалардың шиеленісуі жағдайында отбасының әлеуметтік-педагогикалық проблемалары айқын көрінді. Тұрғын үймен қамтамасыз етудің, материалдық байлықтың, жұмысқа орналасудың қиын проблемалары отбасында өзінің даму перспективаларын болжау мүмкін еместігін, балаларды тәрбиелеу мәселелерінде жеткіліксіз хабардарлықты және әлеуметтік-педагогикалық қолайсыздықты тудырады. Отбасының жекелеген санаттарына көмек мәселені толық шешпейді, өйткені халықтың басым бөлігінің жеңілдікті санаттар саласына енгізілмеген проблемаларының саны олардың жеке тәрбиелік әлеуетіне қарағанда тез артады.
Осылайша, қоғамдық өмірді демократияландыру процесі патриархалды негіздердің тез жойылуына қарай отбасылық қатынастардың дамуына тікелей әсер етті. Өткен ғасырларда адамдар некені тұрақты және қажетті нәрсе ретінде қабылдады, некеден тыс қатынастар отбасына қарсы болды және қатты айыпталды. Қазіргі жағдайда моногамия біртіндеп өзінің өмірлік сипатын жоғалтады, оны қайтадан некеге тұру құқығы мен мүмкіндігімен алмастырады. Отбасылық қатынастардың мазмұны мен сипатындағы түбегейлі өзгерістер, патриархалдық байланыстардың бұзылуы, сондай-ақ қоғамдағы қарқынды өзгеріп жатқан өмір сүру жағдайлары отбасының орташа мөлшерін азайту, некеден тыс, толық емес, жалғыз басты ана отбасыларының таралуы мәселесін көтерді.
Қазіргі кезеңде ажырасу некедегі қайшылықтарды шешу ретінде әрекет етеді, қазіргі заманғы неке мен отбасылық қатынастардың құрылымдық элементіне айналады. Отбасы институтының құрылымдық және функционалдық өзгерістері ата - ана-балалар дәстүрлі қатынастарын қайта қарауға әкелді. Бірте-бірте отбасы жас ұрпақты кәсіби және мәдени дәстүрге қосудың негізгі ортасы бола бермейді. Отбасылық тәрбие рөлінің төмендеуі, білім беру институттарының - мектептер, бұқаралық ақпарат құралдарының және т. б. әлеуметтендіру рөлінің артуы жалпыға ортақ құбылыс болып отыр. Толық емес отбасылар толығымен өміршең форманы құрайды[13, 217 б.].
Жаңа тенденция пайда болды - ұрпақтардың автономиясының өсуі, негізінен технологиялық революциямен байланысты, бұл ата-аналардың еңбек мәдениетінің тез ескіруіне әкелді. Балалар заманауи технологиялық мәдениетке ие бола отырып, аға буынға қарағанда артықшылыққа ие болады. Әкелер мен балалардың дәстүрлі кәсіби қарым-қатынасы өзгеруде, бұл өз кезегінде отбасылық байланыстарды әлсіретеді және ұрпақтар топтарындағы ынтымақтастықты күшейтеді [14, 234 б.].
Қазіргі кезеңдегі отбасының патриархалды негіздері эгалитарлық, яғни серіктес отбасымен салыстырылады.
Отбасы өмірі мен балаларды тәрбиелеу саласындағы негізгі проблема мен қайшылық-бұл өткеннің дәстүрлі құндылықтары мен қазіргі отбасының өмір сүруінің жаңа жағдайларының сәйкес келмеуі, ал неке институты сақталуда және оның одан әрі жұмыс істеуі отбасылық қатынастар мен жас ұрпақты тәрбиелеу саласындағы демократиялық тенденцияның күшеюімен қамтамасыз етіледі.
2.3. Қазіргі кезеңдегі отбасылық тәрбиені қолдаудың әлеуметтік саясаты
Қазіргі отбасы мемлекет пен қоғамның маңызды әлеуметтік институты ретінде әрдайым бірқатар функцияларды орындайды, олардың ішіндегі ең маңыздысы жас ұрпақты тәрбиелеу функциясы болып табылады. Адами отбасылық топтар физикалық жағдайларға ғана емес, сонымен бірге қоғамда қабылданған әлеуметтік қатынастарға, нормаларға, құндылықтарға бейімделеді. Отбасы жеке адамдардың жеке қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру ниетінен туындайды. Шағын топ бола отырып, оларды қоғамдық мүдделермен байланыстырады. Отбасында жеке қажеттіліктер қоғамда қабылданған әлеуметтік құндылықтар, нормалар, мінез-құлық үлгілері және әлеуметтік функциялар негізінде ұйымдастырылады. Отбасы мүдделері тұрғысынан балалардың тууы мен тәрбиесі, оларға рухани және материалдық құндылықтарды беру отбасының қалыптасуы мен сақталуының маңызды себебі болып табылады [15, 206 б.].
Қоғамның қазіргі жағдайы отбасына жан-жақты әсер етеді. Мемлекет, өз кезегінде, халықтың қарапайым және кеңейтілген көбеюіне, еңбек ресурстарының сапасын жақсартуға, балалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Отбасылық тәрбиенің теориялық негіздерін талдау
1.1 Отбасы және неке ұғымдарының сипаттамасы. Отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуы мен дамуы
1.2 Отбасыларды жіктеудегі жүйелік белгілер
1.3 Отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері. Отбасылық тәрбиенің балаға әсері
2 Қазіргі отбасындағы отбасылық тәрбиенің ерекшелігі
2.1 Әлеуметтік институт ретінде отбасының өзгеруі
2.2 Қазіргі отбасының құрылымы және негізгі мәселелері
2.3 Қазіргі кезеңдегі отбасылық тәрбиені қолдаудың әлеуметтік саясаты
2.4 Қазақ отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері
2.5 Отбасындағы балаларды тәрбиелеу ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Курстық жұмыстың өзектілігі. Отбасы әлеуметтік институт ретінде қоғамның қалыптасуымен пайда болды. Тарих бойындағы әлеуметтік қатынастар ерлер мен әйелдер арасындағы қарым-қатынастың әртүрлі формаларын құрайды, олардың әртүрлілігі отбасы тарихын құрайды. Адамзат тарихында жыныстар арасындағы қатынасты реттемейтін, оларға белгілі бір формалар мен жыныстық қатынас нормаларын жүктемейтін қоғам болған жоқ. Бұл жағдайдың түсіндірмесі бар-қазіргі демографиялық саясатқа дейін ұрпақтардың көбеюі арқылы қоғамның өзін сақтау қажеттілігі. Отбасы алғашқы білім беру институты ретінде әрекет етеді, онымен адам өмір бойы байланыс сезінеді. Адам адам болған кезде ғана қоғам үшін құндылыққа ие болады және оны қалыптастыру мақсатты, жүйелі әсер етуді қажет етеді. Бұл баланың мінез-құлық қасиеттерін, сенімдерін, көзқарастарын, дүниетанымын қалыптастыруға арналған тұрақты және табиғи әсер ету сипаты бар отбасы.
Қоғамдағы өзгерістермен қатар жүретін әлеуметтік проблемалардың әртүрлілігі бүгінгі күні отбасына көбірек әсер етті, көбінесе оның өмірлік функцияларын тұрақсыздандырады және жаңа жағдайларға бейімделу қабілетін төмендетеді. Қоғам жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүруге арналған қазақ отбасының даму жолдарын болжау қажеттілігін сезінуде. Әлеуметтік проблемалардың шиеленісуі жағдайында балаларды тәрбиелеу, оқыту және дамыту мәселелерінде отбасының әлеуметтік-педагогикалық проблемалары айқын көрінді.
Курстық жұмыстың объектісі - отбасылық тәрбие. Қазіргі заманғы отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері.
Курстық жұмыстың мақсаты - қазіргі кезеңдегі отбасылық тәрбиенің ерекшеліктерін зерттеу.
Мақсатқа сүйене отырып, бірқатар міндеттер бөлінеді:
- Отбасы және неке ұғымдарын сипаттап, олардың жіктелуін ашып көрсету;
- Отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын қарастыру;
- Отбасылық тәрбиенің ерекшеліктерін және оның балаға әсерін қарастыру;
- Қазіргі отбасындағы тәрбиенің ерекшеліктерін зерттеу;
- Балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша қазіргі заманғы отбасының негізгі проблемаларын анықтау;
- Қазіргі кезеңде отбасылық тәрбиені қолдаудың әлеуметтік саясатына көз жүгірту.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі әдебиетті зерттеу, жүйелі және салыстырмалы талдау, себеп-салдарлық байланыстарды талдау, сондай-ақ ғылыми танымның индуктивті және дедуктивті әдістерін пайдалану болып табылады.
Жұмысты дайындау кезінде ақпараттық база ретінде заңнамалық-нормативтік актілер, оқу-әдістемелік әдебиеттер, анықтамалық материалдар, ғылыми мақалалар, интернет-ресурстар пайдаланылды.
Құрылымдық жағынан жұмыс кіріспеден, екі тараудан, сегіз тараушадан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Отбасылық тәрбиенің теориялық негіздерін талдау
1.1 Отбасы және неке ұғымдарының сипаттамасы. Отбасының әлеуметтік институт ретінде қалыптасуы мен дамуы
Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Қазақстан халқына арналған Стратегиясында Бізге жергілікті деңгейде отбасын, әйелдің жүкті кезін және балаларды тәрбиелеуді қолдаудың жаңа жолдарын табу керек. Неке мен отбасы институтын нығайтудың жолдарын мұқият талдау, жалғыз басты аналар проблемасын шешу керек. Егер біз адамгершілігі жоғары қоғам болғымыз келсе, жұбайлардың бір-бірінің алдындағы, ал ең бастысы балаларының алдындағы жауапкершілігін күшейтуге тиіспіз. Бала тәрбиесінің негізі -- бұл оның отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ -- бала үшін өмір мектебі. Отбасындағы ата-ана баланың өмірлік ұстазы және тәрбиешісі. Баланың болашағы, білімі, мәдениеті отбасындағы ата-ананың сіңірген еңбегіне, тәлім-тәрбиесіне байланысты екендігі айтылған [1, 213 б.]. Ұлттық тәрбие - жалпы адамзаттықты ұлттық пен бірлікте ұштастыратын азаматтарды, ұлт мүшелерін қалыптастыру; мәдениет, тілді білуімен қатар ол қазіргі білімді де меңгеруі тиіс. Үлгі- өнеге -- жеке адамның басқаға үлгі көрсетіп, өнегесін үйретуі. Жеке тұлғаның білімділігі, еңбекқорлығы, имандылығы, үлгілі мінезқұлқы жастарға үлгі-өнеге болады [2, 299 б.]. Сондықтан, әрбір ата-ана өзінің баласын білімді, мәдениетті, жан-жақты етіп тәрбиелеуге міндетті. Отбасындағы адамгершілік, өзара түсіністік пен сүйіспеншілік Шығыстың ұлы ғұламалары Әл - Фараби, Қ.А.Ясауи, М.Қашқари, Ж.Баласағұни еңбектерінен кең көрініс тапқан. Ол идеялар гуманист педагогтар мен ағартушылар тарапынан бүгінге дейін жалғасын тауып келеді. Әл - Фараби, Ж.Баласағұн және т. б. ұсынған отбасы тәрбиесі идеяларын ғылымға алып келіп ұштастырған чехтың ұлы педагогы Я.А. Коменский болды. Отбасы тәрбиесінің мәселелері кеңес педагогтары А. С. Макаренко, А. В. Сухомлинский, Н. К. Крупская және т. б. педагогтар еңбектерінен кеңінен орын алған. Қазақ отбасылық тәрбиесінің теориялық, педагогикалық және психологиялық негіздерін жасауға Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т. б. үлкен үлес қосты. Қазақ қауымы, ондағы отбасының тарихы, оның ерекшеліктері, ондағы бала тәрбиесі туралы Х.Арғынбаевтың, С.Мұқановтың, Д.Кішібековтың, С.Кенжеахметұлының, А.Жүнісовтың, Қ.Толыбаевтың, С. Қалиевтың, М.Оразаевтың, М.Смайлованың т.б. еңбектерінде қарастырылған. Қазіргі қазақ қоғамында отбасы тәрбиесі мәселесі кеңінен орын алып отыр. Мәселен, ана тілін, ата тарихын, мәдениетін, ұлттық салт-дәстүрлерін білмейтін жастар; тастанды жетім балалар мен қиын балалар; отбасын құрмаған немесе ажырасқан жастар; ата-аналардың бала тәрбиесімен айналысуға жағдайы мен уақытының жетіспеуі т.б [3, 379 б.]. Жоғарыда аталған жағымсыз құбылыстардан алдын-алу күрделі процесс. Аталған проблеманы шешудің ең тиімді жолы -- қазақ халқының отбасындағы бала тәрбиесіндегі ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып тәрбие беру. Әлеуметтік институт ретіндегі отбасы қызметтерін анықтау көптеген өзгерістерге ұшырады. Қазіргі таңда отбасы -- бұл шағын әлеуметтік топ, ерлі-зайыптылық одаққа және туыстық байланыстарға, яғни бірге тұрып, ортақ шаруашылықты жүргізіп жатқан ер мен әйелге, ата-ана мен балаларға негізделген жеке тұрмыс құрудың маңызды формасы. Психологиялық-педагогикалық тұрғыда отбасы -- бұл ата-ана мен балалар арасындағы, ерлі-зайыптылардың және басқа да отбасы мүшелерінің қарым-қатынасының тарихи жүйесі болып табылады. Қазақ тілі түсіндірмелерінде Отбасы -- өзіне, неке мен қандас туысқа негізделген шағын топ, -- деген анықтама берілген. Отбасы, біріншіден, шағын әлеуметтік топ ретінде қарастырылады және оның қызметі тиімділігі топ ішіндегі коммуникация, яғни отбасы мүшелері арасындағы қарым-қатынас, билік және көшбасшылық мәселелеріне, жанжалдарды шешуге, әлеуметтік орталармен топаралық өзара әрекеттесулерге байланысты. Екіншіден, шағын әлеуметтік топ ретіндегі отбасының ерекше сипаты -- жоғары аффективті қарқындылықпен және отбасы мүшелері арасындағы қатынастардың эмоциялық қанықтылығымен, бір жағынан -- махаббатпен, сүйіспеншілікпен, басқа жағынан алғанда -- өшпенділікпен, жек көрушілікпен, шеттетілумен байланысты [4, 380 б.]. Отбасында ата-ана арқылы берілетін тәрбиенің басты мақсаты -- баланың жасын, жеке ерекшелігін, психикалық процестерін ескере отырып, өз тегін жалғастыратын лайықты ұрпақ тәрбиелеу. Қазақ отбасындағы тәрбиенің міндеті -- балалардың жеке даралық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған, саналы да парасатты істерге негізделген үздіксіз тәрбиелеу процесі. Мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер шешілуі тиіс: − баланың тағдырына, физиологиялық өсіп-жетілуіне, денсаулығына жағдай және қамқорлық жасау; − бала тәрбиесіндегі барлық ұстанымдар мен тәрбие әдістерін реттеу; − баланың өзіндік бағалауымен санаса отырып, қоғамның толыққанды мүшесі болуға даярлау; − еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, баланы күнделікті үй шаруашылығындағы еңбекке дағдыландыру; − отбасы мүшелерінің өзара дұрыс қарым-қатынасын үлгі етіп көрсетіп, ата-ананы, жасы үлкендерді сыйлап, құрмет тұтуға үйрету; − білім алудың, мәдени мінез-құлықтың әдет-дағдыларын қалыптастыру; − баланың икемділігін, қабілетін байқап, мамандық таңдауға бағыт беру, бағдарлау; − әдебиетке, өнерге, мәдениетке, ғылымға құштарлығын тәрбиелеу; − баланың ақылына, күшіне, біліміне сай берілген тапсырманы, талапты орындауын қадағалау, бақылау, тексеру, бағалау; − тәртіпке, ұқыптылыққа, жауапкершілікке баулу [5, 206 б.]. Сонымен қатар қазақ отбасында тәрбие мына бағыттарды Ш.Ахметов төмендегідей көрсетті: − тәрбие басы -- әдептілікке үйрету; − мейірімді бала тәрбиелеу, тіл алғыш, елгезек бала тәрбиелеу; − адалдық пен шыншылдыққа тәрбиелеу; − білгір болу, ұстаз бен ғалымның, көпті көрген данышпан қарияның сөзін тыңдату; − үлкенді, ата-ананы сыйлауға үйрету-басты міндет. Бұл кемшілікті айтпа деген сөз емес, ғаріп кісілердің табиғи кемдігін көрсетпе деген сөз; Ел қорғаны батыр болу, халық алдында қызмет ету, өнеріңді соған жұмса дегенді үйретеді. Қазақ отбасында ғасырлар бойы қалыптасқан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан отбасы мүшелерінің қатынасының маңызы зор. Қазақ халқының отбасына тән жарасымдылық олардың жасы кішісінің үлкеніне сен деп сөйлемеуі, алдын кесіп өтпеуі, үлкен тұрып кішінің, әке тұрып ұлдың, шеше тұрып қыздың орынсыз сөйлемеуінде деп есептейміз. Үлкенді құрметтеу отбасы мүшелерінің бір-бірінің тәрбиесіне жауапкершілік, борыштылық, адамгершілік сезімдерін туғызған. Отбасы тәрбиесінің артықшылығы да осы қатынастарда, оны тәрбиенің ешқандай да түрі алмастыра алмайды.
1.2 Отбасыларды жіктеудегі жүйелік белгілер
Отбасылардың әртүрлі түрлері (санаттары) отбасылық қатынастардың белгілі бір салаларында әр түрлі көрінеді. Өз кезегінде олар отбасылық өмірдің әртүрлі факторларының әсерінен өзгереді. Отбасы - біртұтас отбасылық іс-әрекетке негізделген адамдар қауымдастығы. Халықтың өсімін молайтуды және отбасылық ұрпақтар сабақтастығын, сондай-ақ балаларды әлеуметтендіруді жүзеге асыратын ерлі-зайыптылық, туыстық қатынастармен байланысты. Неке және некеден тыс түрдегі отбасы - бұл жаңа ұрпақтар пайда болатын жалғыз әлеуметтік институт, соның арқасында негізгі әлеуметтік-демографиялық процестер қалыптасады және негізгі ақпарат ата-анадан балаларға беріледі [6, 292 б.].
Қазіргі педагогикалық әдебиетте отбасылардың әртүрлі типологиялары қарастырылады. Қазіргі заманғы отбасының түрлері, формалары мен категориялары өте алуан түрлі. Отбасының типологиясы зерттеу тақырыбын бөлудің әртүрлі тәсілдерімен анықталады [3, 379 б.] Әр түрлі критерийлер негізінде отбасылардың келесі түрлері бөлінеді:
- балалар саны бойынша: баласыз немесе бір балалы отбасы, аз балалы, көп балалы;
- құрамы бойынша: толық емес, жеке, қарапайым немесе ядролық, күрделі (бірнеше ұрпақ отбасы), үлкен, жалғызбасты ана, қайта үйленген отбасы;
- отбасындағы көшбасшылық құрылымы бойынша: эгалитарлық (демократиялық) және дәстүрлі (авторитарлық);
- қарым-қатынас сапасы мен отбасындағы атмосфера: гүлденген, қолайсыз (жанжал, проблемалық, дағдарыс).
Патриархалды (дәстүрлі) отбасы. Бұл үлкен отбасы, онда бір ұяда туыстары мен жекжаттарының әр түрлі ұрпақтары тұрады. Ядролық отбасылар (отбасының басым түрі) негізінен екі ұрпақтан тұрады (қос ұрпақ) - ерлі - зайыптылар мен балалардан тұрады.
Ерлі-зайыптылардың біреуінің ажырасуы немесе қайтыс болуы нәтижесінде пайда болған толық емес отбасылар. Толық емес отбасында ерлі-зайыптылардың бірі (көбінесе анасы) баланы (балаларды) тәрбиелейді. Ана (некеден тыс) отбасының құрылымы толық емес отбасынан ерекшеленеді, өйткені әйел некеде тұрмай бала туады [3, 379 б.].
Отбасының кешенді типологиясы бар, ол әлеуметтік бейімделу деңгейімен ерекшеленетін отбасылардың төрт санатын бөлуді қарастырады: гүлденген отбасылар, қауіпті отбасылар, дисфункционалды отбасылар, қоғамға қарсы отбасылар [3, 379 б.].
Гүлденген отбасылар өз функцияларын сәтті орындайды, іс жүзінде мұғалімнің қолдауына мұқтаж емес, баласының қажеттіліктеріне тез бейімделеді және оны тәрбиелеу мен дамыту мәселелерін сәтті шешеді. Қауіпті отбасылар оларды гүлденген деп анықтауға мүмкіндік бермейтін нормалардан ауытқудың болуымен сипатталады, мысалы, толық емес отбасы, аз қамтылған отбасы және т.б. және осы отбасылардың бейімделу қабілеттерін төмендетеді.
Өмірдің кез-келген саласында немесе бір уақытта бірнеше әлеуметтік мәртебесі төмен дисфункционалды отбасылар өздеріне жүктелген функцияларды жеңе алмайды, олардың бейімделу қабілеттері айтарлықтай төмендейді, баланы отбасылық тәрбиелеу процесі үлкен қиындықтармен, баяу, нәтижесіз жүреді. Отбасының бұл түрі үшін мұғалімдердің белсенді және әдетте ұзақ мерзімді қолдауы қажет.
Асоциалды отбасылар-өзара әрекеттесу көп уақытты қажет ететін және жағдайы түбегейлі өзгерістерді қажет ететін отбасылар. Ата-аналар тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларды жүргізетін бұл отбасыларда қарапайым санитарлық-гигиеналық талаптарға жауап бермейді, ал балаларды тәрбиелеумен, әдетте, ешкім айналыспайды, балалар қараусыз, жартылай аш, дамуда артта қалады және зорлық-зомбылықтың құрбаны болады. Бұл отбасылармен жұмыс құқық қорғау органдарымен, сондай-ақ қамқоршылық және қорғаншылық органдарымен тығыз байланыста жүргізілуі керек.
Отбасының қабілеттілігі мен белсенділігі де бар. Отбасының әрекет қабілеттілігі шектеулі болуы мүмкін (психосоматикалық, жас ерекшеліктеріне байланысты оның мүшелері өз бетінше өмір сүре алмайды және әлеуметтік қатынастар жүйесіне сәйкес келеді -- ол зейнеткерлер, мүгедектер) [7, 207 б.].
Осылайша, отбасы ежелгі институттардың бірі болып табылады, оның қоғамдағы рөлі кез-келген басқа әлеуметтік институттармен салыстыруға келмейді, өйткені отбасында адамның жеке басы қалыптасады және дамиды, ол баланың қоғамға ауыртпалықсыз бейімделуі үшін қажетті әлеуметтік рөлдерді игереді. Отбасылардың формалары әртүрлі, олардың типологиясы зерттеу тақырыбына байланысты. Отбасылардың ең типтік модельдері: моногамикалық отбасы, көпбұрышты, ядролық отбасы, кеңейтілген отбасы, патриархалды отбасы, толық емес, жалғыз басты ана отбасылары. Отбасы, типологиясына қарамастан, балалардың дүниеге келуі және олардың әлеуметтенуі, ұрпақтардың физикалық және әлеуметтік-мәдени алмастырылуы арқылы қоғамның өмір сүруін және оның жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.
1.3. Отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері. Отбасылық тәрбиенің балаға әсері
Отбасы - бұл әлеуметтік институт, өмірге енген адам қалыптасатын қоғамның бірлігі. Ең дұрысы, бала өсіп, өмірдің алғашқы сабақтарын, қолдау мен көмек алады, әлемге және адамдарға деген сүйіспеншілікті үйренеді. Мінезді, көзқарастарды, әдеттерді қалыптастырудағы отбасылық тәрбиенің рөлі абсолютті емес - өзін-өзі тәрбиелеу және қоғамда өмір сүру кезінде алатын отбасылық тәрбие маңызды рөл атқарады. Бірақ отбасы адамның жағымды қасиеттерін қалыптастыра алады және оған кемшіліктерін жеңуге және жоюға көмектеседі. Зерттеулерде Т.А. Маркова отбасылық тәрбиенің күші мен тұрақтылығын анықтайтын факторларды жүйелейді [3, 379 б.]:
- терең эмоционалды сипат. Отбасылық тәрбиенің тиімділігі көбінесе оның барлық мүшелерін байланыстыратын эмоционалды байланыстармен анықталады, соның арқасында балалар өздерін әлемнің белгісіздігі мен қауіптерінен қорғайды. Ата-ананың балаларға деген сүйіспеншілігі және балалардың ата-аналарына деген өзара сезімдері (сүйіспеншілік, сенім, нәзіктік) осыны айқындайды;
- тәрбиелік әсердің тұрақтылығы мен ұзақтығы. Тәрбиелік әсердің мұндай тұрақтылығы сыртқы ынталандыруларға жауап беретін баланың дамып келе жатқан жүйке жүйесіне қолайлы. Мазмұны, сөйлеу формасы бойынша бұл тәрбиелік әсерлер әрдайым педагогикалық тұрғыдан сауатты болмаса да, бала өмірдің әр сәтінде оны не күтетінін біледі және болжайды;
- отбасы өмірдің алғашқы жылдарынан бастап баланы әртүрлі іс-шараларға қосудың объективті мүмкіндіктеріне ие. Қазірдің өзінде 1,5-2 жастағы баланың тұрақты міндеттері болуы мүмкін: кешке ойыншықтарды жинау, жабық өсімдіктерді суару және т. б.
Отбасындағы тәрбие процесі кері байланыс сипатына ие: балаларын тәрбиелеу арқылы ата-аналар өздерін тәрбиелейді. Тәрбиенің сипатына (тәрбие моделіне) байланысты ата-аналардың балаға қатынасы олардың арасында белгілі бір қатынастар қалыптасады. Ата-аналардың деспотикалық, авторитарлық мінез-құлқы, оған өз көзқарастары мен идеяларын қатал сынмен мәжбүрлеп енгізу, сондай-ақ араласпау саясаты, баланың мүдделерін елемеу, оның өміріне деген қызығушылықтың болмауы (гипоопека) әлсіз, тәуелсіз, сенімсіз тұлғаны қалыптастырады. Сіздің балаңызға мұқият, қамқор қарым-қатынастың шамадан тыс интрузиясыз үйлесуі толыққанды, ақыл-ойы сау, дайын және айналасындағыларға көмектесе алатын адамның қалыптасуының кілті болады [3, 379 б.].
Отбасының әлеуметтік-аксиологиялық бағытының келесі түрлері бөлінеді:
- әлеуметтік-прогрессивті (қоғам құндылықтарын қолдау, көзқарастар бірлігі, жақсы тұлғааралық қатынастар);
- қарама-қайшы (көзқарастар бірлігінің болмауы, кейбір үрдістердің басқалармен күресу деңгейіндегі қарым-қатынас);
- қоғамға қарсы (құндылық идеалдарының қоғам идеалдарына қайшы келуі).
Отбасының баланың қалыптасуына әсері өте зор, өйткені тәрбие әлеуметтенудің басқарылатын процесі болып табылады.
Тәрбие және эмоционалды байланысқа деген қажеттілік-басқалардың эмоционалды көңіл-күйіне бағдарлау қажеттілігі. Адам әлеуметтік болмыс ретінде бағдарлаудың өзіндік формасына ие - басқа адамның психикалық келбетіне назар аударады. Әрбір сау адам білім жасына, құндылық бағдарларына қарамастан осындай үйлесімді эмоционалды байланыстың қажеттілігін сезінеді. Бала қажеттіліктің орталығына, оны қанағаттандырудың жалғыз объектісіне айналады.
Нәтижеге жету үшін білім мен қажеттілік келесідей: ата-аналар қажетті жағдайлардың жоқтығынан немесе өздері жеткілікті қабілетті және табанды болмағандықтан қол жеткізе алмады. Әкесі дәрігер болғысы келді, бірақ ол сәтсіз болды. Анасы фортепианода ойнауды армандады, бірақ бұған жағдай болмады, енді бала музыканы қарқынды үйренуі керек. Ата - ананың мұндай мінез-құлқы бейсаналық түрде ата-аналардың өздері үшін эгоизмнің элементтерін алады: біз баланы өз болмысымызбен қалыптастырғымыз келеді, өйткені ол біздің өміріміздің жалғастырушысы.... Мұндай жағдайларда бала қажетті тәуелсіздіктен айырылады, өзіне тән бейімділіктерді қабылдау, қалыптасқан жеке қасиеттер бұрмаланады. Әдетте баланың мүмкіндіктері, мүдделері, қабілеттері бағдарламаланған мақсаттармен байланысты емес. Бала өзін ата-ананың сүйіспеншілігі мен қанағаттану сезімін қамтамасыз ету үшін өзін-өзі бөтен ата-ана идеалдарының шеңберіне қыса алады. Бұл жағдайда ол өзінің жеке басына және қабілеттеріне сәйкес келмейтін жалған жолмен жүреді, ол көбінесе толық сәтсіздікпен аяқталады. Бірақ бала оған жат талаптарға қарсы тұра алады, осылайша ата-аналардың орындалмаған үміттерінен көңілі қалады, нәтижесінде бала мен ата-ана арасындағы қарым-қатынаста терең қақтығыстар пайда болады [8, 259 б.].
Білім беру белгілі бір жүйені іске асыру ретінде ата-ананың мақсаттары баланың өзінен алшақтап, оған ата-ана мойындаған білім беру жүйесін іске асыру үшін емес, өзіне бағытталған отбасыларда кездеседі. Бұл әдетте балаларына көп уақыт пен көңіл бөлетін өте сауатты, білімді ата-аналар. Қандай білім беру жүйесімен танысып, оған әр түрлі себептерге байланысты ата-аналар педантикалық және мақсатты түрде оны дәйекті түрде жүзеге асыра бастайды. Жаман жағы бұл көбінесе балалардың жеке бейімділігі, қабілеттері мен қажеттіліктерін ескерместен жүйені сөзбе-сөз ұстануы.
Ата-аналар үшін белгілі бір қасиеттерді қалыптастыру ретінде тәрбиелеу. Ата-ана өзінің тәрбиесін балаға міндетті түрде ерекше құнды сапаға ие болатындай етіп жасайды. Мысалы, ата-аналар ұлы немесе қызы міндетті түрде мейірімді, білімді және батыл болуы керек екеніне сенімді. Ата-аналардың құндылықтары баланың жас ерекшеліктеріне немесе өзіне тән жеке ерекшеліктеріне қайшы келетін жағдайларда, тәуелсіздік мәселесі әсіресе айқын болады [9, 211 б.]. Осылайша, ата-аналардың құнды мотивтері балаға тән бейімділіктің даму еркіндігін шектейді, дамуды қиындатады, үйлесімділікті бұзады, кейде оның бағытын бұрмалайды.
Әр отбасында объективті түрде белгілі бір білім беру жүйесі қалыптасады, білім беру мақсаттарын, міндеттерін түсіну және тәрбие әдістерін көп немесе аз мақсатты қолдану, балаға қатысты не болуы мүмкін және не болмауы керек екенін ескеру. Отбасындағы тәрбиенің төрт жалпы тактикасын және оларға сәйкес келетін отбасылық қарым-қатынастың төрт түрін бөліп көрсетуге болады, бұл олардың пайда болуының алғышарты және нәтижесі: диктат, қорғаншылық, араласпау және ынтымақтастық.
Отбасындағы диктат отбасының бір мүшелерінің (негізінен ересектер) бастаманың жүйелі көрінісінде және оның басқа мүшелерінің өзін-өзі бағалауын басу ниетінде көрінеді. Ата-аналар білім беру мақсаттарына, моральдық нормаларға, педагогикалық және моральдық негізделген шешімдер қабылдау қажет нақты жағдайларға сүйене отырып, баласына талаптар қоя алады және талап ете алады. Алайда, бұйрық пен зорлық-зомбылықтың барлық түрлерін қалайтындар басқа біреудің тәуелділік сезіміне өздерінің артықшылығын растағысы келеді, баланың қарсылығына тап болады, ол қысымға, мәжбүрлеуге, қарсы әрекеттерімен қорқытуға жауап береді: екіжүзділік, алдау, дөрекілік, кейде ашық жеккөрушілік. Бірақ қарсылық бұзылса да, онымен бірге адамның көптеген құнды қасиеттері бұзылады: тәуелсіздік, өзін-өзі бағалау, бастамашылық, өзіне және оның мүмкіндіктеріне сену. Ата -- аналардың абайсызда авторитаризмі, баланың мүдделері мен пікірлерін елемеу, басу, мәжбүрлеу және егер бала қарсылық білдірсе, кейде оған эмоционалды немесе физикалық зорлық -- зомбылық, оған қатысты мәселелерді шешуде оның дауыс беру құқығынан жүйелі түрде айыру-мұның бәрі оның жеке басының қалыптасуындағы елеулі сәтсіздіктердің кепілі.
Отбасындағы қорғаншылық - бұл ата-аналар баланың барлық қажеттіліктерін өз еңбегімен қанағаттандыруды қамтамасыз ететін, оны кез-келген уайымнан, күш-жігерден және қиындықтардан қорғайтын, оларды өз мойнына алатын қатынастар жүйесі. Жеке тұлғаны белсенді қалыптастыру туралы мәселе артта қалады. Тәрбиелік әсердің орталығында тағы бір проблема бар -- баланың қажеттіліктерін қанағаттандыру және оны қиындықтардан қорғау. Ата-аналар, шын мәнінде, балаларын туған үйінің табалдырығынан тыс шындықпен бетпе-бет келуге дайындау үрдісін блоктайды, дәл осы балалар ұжымдағы өмірге бейімделмейді.
Психологиялық бақылауларға сәйкес, бұл өтпелі жастағы бұзылулардың ең көп санын беретін жасөспірімдердің осы санаты, тек шағымдануды білетін балалар ата-ананың шамадан тыс қамқорлығына қарсы тұра бастайды. Егер диктат зорлық -- зомбылықты, бұйрықты, қатал авторитаризмді қамтыса, онда қамқорлық қиындықтардан қорғау деген сөз. Алайда, екеуінде де ортақ нәтиже көп жағдайда сәйкес келеді: балаларда тәуелсіздік, бастама жоқ, олар өздеріне қатысты мәселелерді, тіпті одан да көп отбасының жалпы мәселелерін шешуден шеттетіледі [3, 379 б.].
Араласпау - бұл балалардың ересектерден тәуелсіз өмір сүру мүмкіндігін және тіпті орындылығын тануға негізделген отбасындағы тұлғааралық қатынастар жүйесі. Бұл жағдайда екі әлем бірге өмір сүре алады деп болжанады: ересектер мен балалар, және екеуі де осы жолмен белгіленген сызықты кесіп өтпеуі керек [10, 207 б.].
Ынтымақтастық отбасындағы қарым-қатынас түрі ретінде отбасындағы тұлғааралық қатынастардың бірлескен іс-әрекеттің ортақ мақсаттары мен міндеттеріне, оны ұйымдастыруға және жоғары моральдық құндылықтарға делдал болуын қамтиды. Дәл осы жағдайда баланың эгоистік индивидуализмі жеңіледі. Өзара қарым -- қатынастың жетекші түрі-бұл ынтымақтастық, онда ата-аналар балалармен тең дәрежеде қарым-қатынас жасайды, мұнда әркім басқа сұрақ немесе өтінішпен жүгініп, көмек ала алады, ерекше сапаға ие болады, дамудың жоғары деңгейіне-командаға айналады.
Тәрбиенің басқа іс - әрекеттермен байланысы, тәрбиенің бір немесе басқа мотивтерге бағынуы, сондай-ақ тәрбиенің адамның тұтас тұлғасындағы орны-мұның бәрі әр ата-ананың тәрбиесіне ерекше, жеке сипат береді. Адамды тәрбиелеудегі ең бастысы-рухани бірлікке, ата-ананың баламен адамгершілік байланысына қол жеткізу. Ата-аналар ешқандай жағдайда тәрбиелеу процесін өздігінен және үлкен жаста жібермеуі керек, жетілген баланы өзімен жалғыз қалдырмауы керек. Сондықтан өз баласын өздігінен емес, саналы түрде тәрбиелегісі келетін болашақ ата-аналар баланың тәрбиесін талдауды өзін-өзі талдаудан, өзінің жеке басының ерекшеліктерін талдаудан бастауы керек.
Отбасында үйлесімді қарым-қатынасты қалыптастырудың негіздері бірнеше факторларға байланысты.
Баланың тәрбиесіне отбасының жағымсыз әсерін барынша азайту үшін тәрбиелік маңызы бар отбасылық психологиялық факторларды есте ұстаған жөн:
1) отбасы өміріне белсенді қатысуға құқылы;
2) әрқашан баламен сөйлесуге уақыт бөліңіз;
3) баланың проблемаларына қызығушылық таныту, оның өмірінде туындайтын барлық қиындықтарды түсіну және өзінің іскерлігі мен дарынын дамытуға көмектесу;
4) балаға ешқандай қысым көрсетпеу, сол арқылы оған өз бетінше шешім қабылдауға көмектесу;
5) бала өміріндегі әртүрлі кезеңдер туралы түсінікке ие болу;
6) баланың өз пікіріне құқығын құрметтеуге;
7) меншік инстинкттерін ұстай білу және балаға тең өмірлік тәжірибесі бар тең серіктес ретінде қарау.
Отбасындағы қарым - қатынас -- туыстарының бірге өмір сүруінің формасы мен шарттары, бұл оның функцияларын белгілі бір дәрежеде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ол дегеніміз ұрпақты көбейту және тәрбиелеу, үй шаруашылығы және оның мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру. Отбасындағы қарым-қатынастар өзара түсіністік, құрмет, қолдау, көмек, эмпатия және өзара түсіністік деңгейімен анықталады, туыстарының психикалық және физикалық денсаулығына, олардың мінез-құлқына және іс-әрекеттеріне із қалдырады, балаларды тәрбиелеудің аз немесе аз қолайлы алғышарттарын жасайды.
Отбасындағы қарым-қатынас сипаты бірнеше факторлардың әсерінен дамиды:
- отбасылық қарым-қатынас дәстүрлері;
- қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және оның адамгершілік-психологиялық ахуалы;
- отбасы өмірінің қоғамға тәуелділік дәрежесі;
- ерлі-зайыптылардың жеке шаруашылыққа және қоғамдық өндіріске қатысу нысандары;
- отбасы типінен-көп балалы, аз балалы;
- оның құрылымдары-көшбасшылық және бағыну; туыстарының психикалық және жеке қасиеттері;
- олардың үйлесімділік дәрежелері, қақтығыстар [2, 299 б.].
Осылайша, отбасындағы баланың тәрбиелік жағдайы оның құрылымы мен құрамын ескере отырып, отбасының өмір сүру үрдісі болып табылады. Отбасындағы тәрбиелік жағдай ересек отбасы мүшелерінің баланың жеке басының қалыптасуына, оның сипаттамалық ерекшеліктеріне, дағдыларына және әдеттеріне әсерін ескереді.
2. Қазіргі отбасындағы отбасылық тәрбиенің ерекшелігі
2.1. Әлеуметтік институт ретінде қазіргі заманғы отбасының өзгеруі
Отбасы - бұл ерекше әлеуметтік институт, жеке адам мен мемлекет арасындағы делдал, іргелі құндылықтарды ұрпақтан-ұрпаққа таратушы. Ол әлеуметтік даму процестеріне, жұмыс күшінің көбеюіне, азаматтық қатынастардың қалыптасуына әсер етудің күшті әлеуетіне ие [3, 379 б.]. Қазіргі қоғамдағы отбасы институтымен болған өзгерістерді қарастырайық. Моногамияның патриархалды формасынан эгалитарлық, серіктес отбасына көшу кезінде көрініс тапқан әлеуметтік институт ретіндегі отбасының революциялық өзгерістері негізінен ХХ ғасырда болды.
Ресейдегі отбасы институтының дамуы экономикалық тұрғыдан дамыған елдердің жолын ішінара қайталайды: ажырасулар, некеден тыс туылғандар санының көбеюі, отбасының балама формаларының дамуы (ата-ана отбасылары, тіркелмеген неке және т.б.), отбасылардағы балалар санының азаюы, әйелдер мен балалардың эмансипациясы. Қазіргі уақытта бұл процестер әлемнің көптеген елдеріндегі отбасы институтының дамуын сипаттайды. Сонымен қатар, ХХ ғасырда біздің елімізде болып жатқан отбасы институтын қайта құру процестері экономика мен тұтастай қоғамды модернизациялаудың жалпы процестерімен, сондай-ақ жеке тұлғалардың жекелеген топтарының қолданыстағы қоғамдық институттардың, нормалар мен дәстүрлердің қазіргі өмірге жарамдылығын қайта бағалаумен тығыз байланысты [11, 207 б.].
Модернизация процестерінің әлеуметтік көрінісі, ең алдымен, адамдар дәстүрлі құндылықтарды тұғырдан шығарған әл-ауқат пен жеке бостандыққа қол жеткізу үшін адами капиталдың сапалық сипаттамаларының маңыздылығын түсіне бастағандығында көрінді. Адам капиталын инвестициялау (білім, біліктілік, тәжірибе) жеке бас бостандығын, тәуелсіздікті, материалдық тұрақтылықты қамтамасыз ететін, бірақ сонымен бірге балалы болу ниетіне және қарттарға қамқорлық жасау функцияларын орындауға қайшы келетін сәтті экономикалық және әлеуметтік мінез-құлық стратегиясы ретінде қарастырыла бастады. Модернизацияның тағы бір маңызды әлеуметтік нәтижесі урбанизация процестері мен жеке бостандық пен жауапкершілікті күшейтетін, бірақ қоғамдағы отбасы институтының позициясын әлсірететін қалалық өмір салтының ерекшеліктеріне байланысты отбасы мен отбасылық қатынастардың өзгеруі болды. Сонымен қатар, рефлексивті модернизация адамдарға жеке мақсаттарына жетуге деген ұмтылыстары тұрғысынан еркіндік береді. Бұл қазіргі өркениеттің индивидуализм сияқты іргелі ерекшелігінің дамуына ықпал етеді, бұл отбасылық психологияның деформациясына әкеледі, өйткені отбасылық өмір адамнан альтруизмнің көріністерін талап етеді -- яғни ол өз уақыты мен ақшасын басқаларға беруі керек. Бұл қарама-қайшылық отбасы институтына да қатты әсер етеді [8, 259 б.].
Қоғамдық мінез-құлық модельдерінің өзгеруіне байланысты рефлексивті модернизация жағдайында жеке тұлға институционалдық және нормативтік шектеулерден босатылады және өз әрекеттерінің нәтижелеріне жауап береді. Ырықтандыру неке моральына, некеге дейінгі және некеден тыс жыныстық қатынастарға, ажырасуға, отбасылық өмір модельдерінің өзгеруіне әсер етті. Жеке және отбасылық өмірдегі мінез-құлық көбінесе отбасылық міндеттер мен қарым-қатынастардан туындаған қосымша тәуекелдерді болдырмауға бағытталған ерекше стратегияға байланысты болды [12, 292 б.].
Болып жатқан либералды өзгерістер, рефлексивті модернизация неке-отбасы мінез-құлқын реттеудегі нормативтік шектеулердің рөлін өзгертті. Біз дәстүрлі деп атайтын және соңғы мыңжылдықтарда қалыптасқан отбасы моделі өзгерген қарым-қатынас жүйесіне сәйкес келмейді. Бұл адамдардың өміріндегі екі негізгі өзгерістерге әкелді: әйелдерге өздерін үй шаруашылығынан тыс жерде жүзеге асыруға мүмкіндік беру арқылы гендерлік теңдікті қамтамасыз ету және екі жыныстағы жастардың еңбек нарығындағы бәсекелестіктің артуы жағдайында туындайтын қауіп-қатерлерден аулақ болуға деген ұмтылысы [2,299 б.].
Айта кету керек, адамның өзін-өзі реттеу саласындағы мүмкіндіктері адамның өзі үшін де, қоғам үшін де оң және теріс салдарға әкелуі мүмкін.
Осылайша, қазіргі қоғам өте жылдам өзгерістерді бастан кешіруде, онда адамдар әрдайым бағдарлауға уақыт таба алмайды. Революциялық өзгерістер процесінде адамдарға өмір сүруге және қиындықтарды жеңуге көмектесетін маңызды әлеуметтік құндылықтар жоғалады. Көптеген адамдар үшін тыныштық, сенімділік, моральдық және физикалық күштердің орнын толтыру көзі болған отбасы дағдарысқа ұшырайды.
2.2.Қазіргі отбасының құрылымы мен негізгі мәселелері
Қазіргі заманғы отбасылық қатынастардың әлеуметтік-психологиялық моделі отбасылардың типологиясын, құрылымын, формаларын, тәрбие стильдерін, сондай-ақ қазіргі отбасының проблемаларын көрсетеді. Зерттеушілер оны ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастың тарихи нақты жүйесі ретінде, мүшелері неке немесе туыстық, жалпы өмір және өзара моральдық жауапкершілікпен байланысты шағын топ ретінде, қоғамның физикалық және рухани көбеюіне деген қажеттен туындаған әлеуметтік қажеттілік ретінде анықтайды [8, 259 б.].
Отбасылық қатынастар моральдық және құқықтық нормалармен реттеледі. Олардың негізін неке құрайды-бала туумен және отбасы мүшелерінің физикалық және моральдық денсаулығына жауапкершілікпен бірге жүретін еркек пен әйел арасындағы қарым-қатынасты заңды түрде тану. Қазіргі отбасының ең типтік модельдері-ядролық отбасы, заңсыз отбасылар, аз балалы отбасылар, толық емес, жалғыз басты ана отбасылар.
Соңғы онжылдықтарда отбасының орташа мөлшерінің күрт төмендеуі байқалды. Қазіргі жағдайда кішкентай отбасылар, яғни бір немесе екі баласы бар отбасылар кең таралған. Мұндай отбасыларда балаларда әлеуметтік-психологиялық қасиеттерді, жыныстық рөлдік мінез-құлық түрлерін, олардың әрекеттері үшін жауапкершілікті қалыптастырудың қолайлы мүмкіндіктері бар. Сонымен қатар, мамандар қазіргі бір балалы отбасында жалғыз баланың тәрбиесімен байланысты психологиялық-педагогикалық қасиеттің жағымсыз жақтарын атап өтеді. Ата-аналар баланы көп кешіреді, бәрі оның барлық қыңырлығына мүмкіндік береді және қанағаттандырады; бала өзінің ерекше рөліне тез үйренеді және басқаларға қамқорлық жасаудың қажеті жоқ.
Мұндай отбасыларда өздерін кәсіби салада орнықтыруға деген ұмтылыс көбірек көрінеді, көбінесе ерлі-зайыптылардың бірінің зияткерлік қажеттіліктерін жүзеге асыру отбасының бүкіл өміріне бағынады. Әлеуметтік шеңбер, әдетте, туыстарымен және кәсіби қызметтегі әріптестерімен шектеледі.
Некеден тыс отбасылар да жиі кездеседі - ұзақ уақыт бойы балалары бар немесе балалары жоқ ерлер мен әйелдердің заңды түрде рәсімделмеген неке одағы, сондай -- ақ некеге дейінгі тұрақты және ұзақ мерзімді отбасылық қатынастар, бұл заңды некеден тыс некеге немесе жалғыз басты ана отбасының пайда болуына әкелуі мүмкін.
Мазмұны бойынша пәндік-практикалық іс-әрекет шектеулі, бірақ мезгіл-мезгіл қарапайым отбасынан ерекшеленбейді. Онда тіршіліктің бос уақыт формалары басым; ал абаттандыру эпизодтық сипатта болады. Егер отбасы өмірінің негізгі мәселелері шешілсе, уақыт өте келе достықаралық қатынастардың да, әлеуметтік саланың да әсерінен әр серіктестің қарым-қатынасы мен мәртебесінің қолайсыздығы әсер ете бастайды. Жалпы нейропсихиатриялық шиеленістің өсуі және отбасының бұзылуы мүмкін, бұл балаға теріс әсер етеді [3, 379 б.].
Қазіргі отбасының психологиялық құрылымына жұмыс істеу мен дамудың белгілі бір ерекшеліктері бар біртұтас білім ретінде отбасылық жүйе кіреді. Құрылымдық тұрғыдан алғанда, кез-келген ядролық отбасы ішкі жүйелердің төрт негізгі тобын қамтиды. Біріншісі жеке адамдардан тұрады-отбасы мүшелері; екіншісі - диада күйеуі-әйелі; үшіншісі-сиблингтер (бауырлар, әпкелер); төртіншісі - ата - ана-бала. Әр топтың ішкі жүйелерінде белгілі бір шекаралар, қажеттіліктер мен үміттер бар. Жақсы теңдестірілген жүйе басқа адамдармен: көршілермен, достармен, қоғам өкілдерімен өзара әрекеттесуді орнатады, сондай-ақ жүйенің барлық мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі отбасының құрылымдық ұйымы рөлдердің оның мүшелері арасында бөлінуі олардың жақсы жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Рөлдерді бөлу сипатына отбасылық құндылықтар мен нормалар үлкен әсер етеді. Отбасылық рөлдердің бөлінуі көбінесе әртүрлі ішкі жүйелердің өкілдері арасындағы қарым-қатынасқа байланысты, ол көбінесе ата-аналардың білім алу шарттарымен анықталады. Рөлдерді бөлу әрқашан отбасы мүшелерінің өзін қалай ұстау керектігі туралы құндылықтар мен идеялармен тығыз байланысты [8, 259 б.].
Рөлдерді бөлудің екі әдісі бар. Кейбір жағдайларда рөл адамға жынысы мен жасын ескере отырып, автоматты түрде беріледі, бұл ананың, әкенің, ұлдың немесе қыздың рөлі болуы мүмкін. Басқа жағдайларда рөлдер адамның әлеуметтік жағдайы мен жеке ерекшеліктеріне қарай таңдалады. Белгілі бір отбасындағы белгіленген және таңдалған рөлдердің үйлесімі олардың белгілі бір жиынтығын құрайды және отбасылық құрылымды көрсетеді. Рөлдер адамды шектей алады және оның жеке өсуі мен дамуына ықпал етеді. Отбасы мүшелерінің рөлдері үш негізгі деңгейге жатады:
1) отбасы деңгейіндегі жеке рөлдер;
2) ішкі жүйелер деңгейіндегі рөлдер: мысалы, ата -- ана-баланың ішкі жүйесі деңгейінде;
3) отбасының қоғамда атқаратын рөлі.
Отбасылық нормалар-ерлі-зайыптылардың мінез-құлқын реттейтін және жеке отбасы мүшелерінің және бүкіл отбасы жүйесінің мінез-құлқына айтарлықтай әсер ететін көзқарастар мен үміттердің қалыптасқан жиынтығы. Бұл нормалар көбінесе отбасының қазіргі мәдениетінің сипатын, сондай-ақ оның мүшелерінің қандай мінез-құлықты дұрыс немесе бұрыс деп санайтындығын анықтайды, осылайша әлеуметтік бақылау функциясын орындайды.
Құндылықтар жүйесі әлеуметтік, отбасылық және жеке құндылықтардан тұрады, оның мәдени сәйкестендірілуінің және өмірлік тәжірибесімен анықталатын отбасы мүшелерінің құндылықтар жүйесін біріктірудің нәтижесі болып табылады.
Қазіргі қоғам отбасына не істеу керектігін, қандай құрылымға ие болу керектігін, оның мүшелері өзін қалай ұстау керектігін айтады. Отбасылық ішкі жүйелер, супер жүйелер, рөлдер, нормалар мен құндылықтар-бұл қазіргі отбасының отбасылық құрылымының ерекшеліктерін түсінуге көмектесетін отбасының сипаттамалары. Қоғамдағы өзгерістерге байланысты әлеуметтік проблемалардың алуан түрлілігі бүгінде отбасына көбірек әсер етті, көбінесе оның өмірлік функцияларын тұрақсыздандырады және жаңа жағдайларға бейімделу қабілетін төмендетеді [2, 299 б.].
Қоғам жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүруге арналған қазақ отбасының даму жолдарын болжау қажеттілігін сезінуде. Әлеуметтік проблемалардың шиеленісуі жағдайында отбасының әлеуметтік-педагогикалық проблемалары айқын көрінді. Тұрғын үймен қамтамасыз етудің, материалдық байлықтың, жұмысқа орналасудың қиын проблемалары отбасында өзінің даму перспективаларын болжау мүмкін еместігін, балаларды тәрбиелеу мәселелерінде жеткіліксіз хабардарлықты және әлеуметтік-педагогикалық қолайсыздықты тудырады. Отбасының жекелеген санаттарына көмек мәселені толық шешпейді, өйткені халықтың басым бөлігінің жеңілдікті санаттар саласына енгізілмеген проблемаларының саны олардың жеке тәрбиелік әлеуетіне қарағанда тез артады.
Осылайша, қоғамдық өмірді демократияландыру процесі патриархалды негіздердің тез жойылуына қарай отбасылық қатынастардың дамуына тікелей әсер етті. Өткен ғасырларда адамдар некені тұрақты және қажетті нәрсе ретінде қабылдады, некеден тыс қатынастар отбасына қарсы болды және қатты айыпталды. Қазіргі жағдайда моногамия біртіндеп өзінің өмірлік сипатын жоғалтады, оны қайтадан некеге тұру құқығы мен мүмкіндігімен алмастырады. Отбасылық қатынастардың мазмұны мен сипатындағы түбегейлі өзгерістер, патриархалдық байланыстардың бұзылуы, сондай-ақ қоғамдағы қарқынды өзгеріп жатқан өмір сүру жағдайлары отбасының орташа мөлшерін азайту, некеден тыс, толық емес, жалғыз басты ана отбасыларының таралуы мәселесін көтерді.
Қазіргі кезеңде ажырасу некедегі қайшылықтарды шешу ретінде әрекет етеді, қазіргі заманғы неке мен отбасылық қатынастардың құрылымдық элементіне айналады. Отбасы институтының құрылымдық және функционалдық өзгерістері ата - ана-балалар дәстүрлі қатынастарын қайта қарауға әкелді. Бірте-бірте отбасы жас ұрпақты кәсіби және мәдени дәстүрге қосудың негізгі ортасы бола бермейді. Отбасылық тәрбие рөлінің төмендеуі, білім беру институттарының - мектептер, бұқаралық ақпарат құралдарының және т. б. әлеуметтендіру рөлінің артуы жалпыға ортақ құбылыс болып отыр. Толық емес отбасылар толығымен өміршең форманы құрайды[13, 217 б.].
Жаңа тенденция пайда болды - ұрпақтардың автономиясының өсуі, негізінен технологиялық революциямен байланысты, бұл ата-аналардың еңбек мәдениетінің тез ескіруіне әкелді. Балалар заманауи технологиялық мәдениетке ие бола отырып, аға буынға қарағанда артықшылыққа ие болады. Әкелер мен балалардың дәстүрлі кәсіби қарым-қатынасы өзгеруде, бұл өз кезегінде отбасылық байланыстарды әлсіретеді және ұрпақтар топтарындағы ынтымақтастықты күшейтеді [14, 234 б.].
Қазіргі кезеңдегі отбасының патриархалды негіздері эгалитарлық, яғни серіктес отбасымен салыстырылады.
Отбасы өмірі мен балаларды тәрбиелеу саласындағы негізгі проблема мен қайшылық-бұл өткеннің дәстүрлі құндылықтары мен қазіргі отбасының өмір сүруінің жаңа жағдайларының сәйкес келмеуі, ал неке институты сақталуда және оның одан әрі жұмыс істеуі отбасылық қатынастар мен жас ұрпақты тәрбиелеу саласындағы демократиялық тенденцияның күшеюімен қамтамасыз етіледі.
2.3. Қазіргі кезеңдегі отбасылық тәрбиені қолдаудың әлеуметтік саясаты
Қазіргі отбасы мемлекет пен қоғамның маңызды әлеуметтік институты ретінде әрдайым бірқатар функцияларды орындайды, олардың ішіндегі ең маңыздысы жас ұрпақты тәрбиелеу функциясы болып табылады. Адами отбасылық топтар физикалық жағдайларға ғана емес, сонымен бірге қоғамда қабылданған әлеуметтік қатынастарға, нормаларға, құндылықтарға бейімделеді. Отбасы жеке адамдардың жеке қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру ниетінен туындайды. Шағын топ бола отырып, оларды қоғамдық мүдделермен байланыстырады. Отбасында жеке қажеттіліктер қоғамда қабылданған әлеуметтік құндылықтар, нормалар, мінез-құлық үлгілері және әлеуметтік функциялар негізінде ұйымдастырылады. Отбасы мүдделері тұрғысынан балалардың тууы мен тәрбиесі, оларға рухани және материалдық құндылықтарды беру отбасының қалыптасуы мен сақталуының маңызды себебі болып табылады [15, 206 б.].
Қоғамның қазіргі жағдайы отбасына жан-жақты әсер етеді. Мемлекет, өз кезегінде, халықтың қарапайым және кеңейтілген көбеюіне, еңбек ресурстарының сапасын жақсартуға, балалардың әлеуметтік-экономикалық дамуы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz