Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту
Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану сабағындтоппен жұмыс істеу дағдысын қалыптастырудың педагогика-психологиялық негіздерінің дамуы және қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуда дидактикалық құралдардың алатын орны мен ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту
әдістемелері
2.1 Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуады анықтаудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту әдістемесінің эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында, Білім беру жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп айқын көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы. Бастауыш сатыда білім беру үдерісін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, психологиялық - педагогикалық негіздерін терең зерделеуді қажет етеді. Ғылыми - педагогикалық еңбектерде бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісін жетілдіру (Ю.К. Бабанский, И.П.Подласый және т.б.),бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктері (Л.В.Занков, В.В. Давыдов, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Элконин және т.б.) бастауыш сынып мұғалімдерін (А. Калашникова және т.б.), оқыту технологияларын қолдану (В.П. Беспалько, М.В. Кларин, С.Н. Лысенкова, В.М. Монахов, В.Ф. Шаталов және т.б. ) мәселелері зерттелген. Отандық ғалымдар А. Х. Арсенова, Ә.М. Мұханбетжанова, Т.С. Сабыров, Ш.Х. Құрманалина, Қ,А.Сарбасова және т.б. ғалымдар бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық іс - әрекетін, жеке тұлғалық дамуын, өз бетінше білім алуын, білім сапасын дамытудың тиімді жолдарын қарастырған.
Бастауыш сынып оқушылары даярлық кезеңінде қалыптаса бастаған оқушылырдың білім сапасын интерактивті әдістер арқылы дамыту П.Я.Гальперин, М.Н. Скаткин, А.В.Усова, республикада К.Ж.Аганина, М.А.Құдайқұлов, О.Мұсабеков, С.К.Нашарипова, О.Сәлімбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінде орын алған.
Нәтежеге бағдарланған білім беруде бастауыш сынып оқушыларын тұлға ретінде қалыптастырып, білім сапасын дамыту көзделеді. Мұны интерактивті және басқада әдістерді қолдану арқылы жобалау қазіргі педагогиканың өзекті мәселелерінің біріне айналып, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын дамытуды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі байқалады. Біріншіден дәстүрлі оқыту әдістері бастауыш сынып оқушыларын бәсекеге қабілетті етіп оқыту мен білім сапасын дамыту нәтежесіне жетуге кепілдік бермейтін күнделікті іс-тәжірибені көрсетіп отыр. Екіншіден, оқушылардың білім сапасын олардың оқу іс-әрекетінің ұйымдастырылуына, ал ол білім мазмұнының берілуіне тәуелді. Бастауыш сатыдағы оқу материалдарының логикалық құрылымы мен пәндік мазмұнын анықтауға және білім мазмұны толық меңгертуге деген қажеттіліктер өсіп отырғанымен, оның оқушыға ұғымды, әсерлі берілуіне жете мән берілмеген. Үшіншіден, бастауыш сынып оқушыларының жаңа педагогикалық технологияларға қызығушылықтары байқалады, бұған бастауыш білім мазмұнында көңіл бөлінбегендіктен, білім деңгейінің қалыптасуы төмен деңгейде қалып отыр. Себебі бастауыш сатыда жаңа педагогикалық технологиялар арқылы білім сапасын дамытудың педагогикалық шарттары айқындалмаған. Бұл педагогика ғылымында жаңа әдіснамалық негіздері ғылыми зерттеуді талап етіп отыр және мұны бүгіннің өзінде жасау қажет.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алғанан бері қоғамдық қатынастар жүйесіндегі өзгерістер білім беруден жаңа тарихи кезеңнің болмысына барабар әрекет етуді және экономиканың даму қажеттіліктеріне сай болуды талап етеді. Жедел жаңарып тұратын әлем және ақпарат ілегінің ұлғаюы жағдайында қоғамдық даму деңгейінің, елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемі ретінде білім беру жүйесінің ролі мен маңызы арта түседі. Осы тұрғыдан келгенде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, үздіксіз білім берудің ролі зор екені даусыз.
Қазір Қазақстандық білім беру мазмұны заман талаптарына сәйкес ұлттық, ізгіліктік нышандарды қамтып жаңартылуда, Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінде бастауыш сыныптың білім бағдарламасы қайта сараптамадан өткізу қаралуда.
Оқу-танымдық іс-әрекет - бұл арнайы оқушының өзі ұйымдастырған және адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатындағы сырттай тануы. Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және оқығандарды меңгеретін іс-әрекеттер түрлері болып табылады.
Оқу - танымдық іс-әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі-оқушының үнемі жаңа дүниеге енуімен, оқушының әрбір әрекетінің екінші бір жаңа әрекетке үнемі ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу үдерісінде оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл-ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын іс-әрекетті ұйымдастырудың тиімді әдіс тәсілдерін іздестіру өзекті мәселе болып табылады.
Қазіргі кезде кез-келген өскелең ұрпақ шап-шаңдықты, ерекше ақыл ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез икемделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін және оқу - танымдық қызығушылықтары арқылы білім алуға және оны меңгертуге талпындыруды қажет етеді. Яғни, оқу іс-әрекетін сәтті жүзеге асыру үшін танымдық қызығушылығын қабілетін белгілі бір дамыту қажет. Осыған сүйене отырып, біз оқытудың сәттілігі танымдық қызығушылықты дамыту деңгейіне байланысты деп болжадық. Осыған байланысты бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнін оқыту арқылы танымдық қызығушылығын арттыруға болатынын білдік.
Дегенмен, Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуды қазіргі жағдайы арасында; бүгінгі қоғам талабына сай бастауыш сынып оқушыларының дүниетануда орындайтын жұмыстар арқылы танымдық қызығушылығын қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген әдістелер әді де болса заман қажеттілігі арасында қайшылықтар туындап отыр.
Бастауыш сынып оқушыларына өмірге деген сыни көзқарасын қалыптастыра отырып оны өмірде пайдасына жарату жағдайда қолдана білуге үйрету жаңа білім беру бағдарламасының өзекті мәселесі болып табылады. Осы мәселенің шешімін табу біздің зерттеуді айқындап, тақырыпты "Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту" деп алдық.
Жобаның мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту шарттарын бастауыш сынып дүниетану пәні бойынша ғылыми әдістемелік тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік- экспериментте тексеріп қортындысын шығарып, ғылыми негізделген ұсыныстар беру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту белсенділігін оптималдауды талап ететін бастауыш мектепте оқытудың нақты оқу жүйесі.
Зертеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту деңгейімен байланысты болатын оқытудың тиімділігінің артуы.
Жобаның ғылыми болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін дамытудың әдістері ғылыми-әдістемелік тұрғыда негізделсе; дүниетану пәндерін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығық іс-әрекеттерін дамытудың әдістері әдістемелік-тәжірибелік негізінде анықталса, онда оқушылардың танымдық қызығушылығы арттады, өйткені бастауыш сынып оқушыларының дүниетану сабақтары олардың оқу танымдық іс-әрекеттер түрлерінің ауысып отыруын талап етеді.
Жобаның міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін айқындау және мәнін ашып көрсету;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың мүмкіндіктерін анықтау:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың шарттарының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау, танымдық іс-әрекеттердің өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың әдістерін жетілдіру және оның тиімділігін эксперименттік-тәжірибе жүзінде тексеріп, ғылыми әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектептегі оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту әдістерін жетілдіру, танып-білу жұмыстарын жүйелі түрде жүргізу, оны ғылыми-әдістемелік тұрғыда пайдалану оқушылардың танымдық қызығушылығын дамуына мүмкіндік тудырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып табиғат, қоғам, техника дамуының жалпы заңдылықтары; таным теориясы мен ғылым логикасы, дамыта оқу теориясының негіздері туралы философия, психология, педагогика ғылымдары, оның ішінде дүниетану пәндерін оқытудың теориясы мен әдістемесі, философиялық және психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалар; бүкіл әлемдік прогрессивті психологиялық-педагогикалық ғылымдардың фундаменталды ережелері, білім мен басқару салаларындағы жалпы адами құндылықтар құрайды,
Зерттеу әдістері:
- зерттеу теориялық негізін айқындау мақсатында философиялық және психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерделеу және оларға талдау жасау;
- дүниетану пәндеріне қатысты бағдарламаларға, құжаттарға, оқулықтарға, әдістемелік құралдарға ғылыми-әдістемелік талдау жасау, дүниетану пәндерін оқытудағы отандық озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену, талдау,
- тәжірибелік эксперимен жүргізу, бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін дамытудағы оқыту үдерісін бақылау, оқытушылармен, оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу және эксперимент нәтежелерін дүниетанулық статистикалық бағалау арқылы қортындылау.
Зерттеу көздері: Білім беру саласындағы арнайы мемлекеттік құжаттар, Мемлекттік білім беруді дамыту бағдарламасы [83], Білім беруді дамыту тұжырымдамасы [84], ҚР-ның білім беру туралы заңы [85], ҚР жалпы білім беретін мектептің тұжырымдамасы, зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер, оқушылардың ізденістерін қалыптастыру бағытындағы өткізген пән мұғалімдерінің озық тәжірибелері, соңғы уақыттағы педагогикалық зерттеу жұмыстарының нәтежелері оқу бағдарламалары, оқу әдістемелік кешендер, педагогикалық, кәсіби іс-тәжірибесі.
Зерттеу базасы: қаласы. Мектебі №
Зертеу негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде Жоба жұмысының тақырыбына сай қазіргі қоғамдағы қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, инновациялық- педагогикалық, мәдени өзгерістерге байланысты бастауыш білім беру жүйесінің даму тенденциялары қарастырылып, зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалды. Отандық шетелдік ғалымдардың ғылыми теориялық, әдістемелік еңбектеріне және педагогика ғылымындағы іргелі ғылыми зерттеуді талдау және бастауыш мектепте оқыту тәжірибесінің жай-күйін, жетістіктері мен қайшылықтарды саралау барысындағы зерттеу жұмыстарының негізінде бастауыш сынып оқушыларын танымдық іс-әрекетке баулитын ғылыми әдістемелік негіздері және ғылыми апараты анықталып, оқу үдерісіне енгізілді.
Екінші кезеңде зертеудің ғылыми болжамы мен міндеттеріне сәйкес бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды, танымдық қызығушылығын дамытудың өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды. Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға арнайы бағдарлама жасалынды, зерттеу базаларындағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтежелері кезең-кезеңмен жүйеленіп, ғылыми-әдістемелік тұрғыда сараланады. 2021-2022 жылғы жүргізілген педагогикалық іс-тәжірибе жұмыстарының қортындылары шығарылып, нәтежелері анықталып бір жүйеге келтірілді. педагогоикалық эксперимент жұмысының нәтежелеріне талдау жасалынып, сандық және сапалық тұрғыда өңделіп, дипломдық-жоба жұмысына қойылатын талап бойынша рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудамытудың әдістерінің ғылыми-әдістемелік негіздері пәндер тұрғысынан айқындалады және мәнін ашып көрсетіледі.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың әдістерінің бүгінгі жағдайы сараланып, мүмкіндіктері анықталады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың құрылымдық-мазмұндық нобайы жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері мен деңгейлер айқындалады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың әдістерін жетілдірудегі дүниетану пәндерін оқытудың әдістемесі айқындалып, оның практикада қолдану тиімділігі тәжірибелік-эксперимент арқылы тексерілді, қорытынды нәтежесі шығарылды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытып әдістердің ғылыми-әдістемелік негізі;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытатын әдістердің мүмкіндіктері мен оны жетілдіру жолдары;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық, ғылыми-әдістемелік жүйесі, эксперимент нәтежесі және әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтежелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Дипломдық зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізінің дәлелденуі мен зерттеу мазмұнының сапалық, мазмұндық деңгейі жоғары болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Диалектикалық таным теориясы, адамды ең жоғары құндылық ретінде танитын тұлғалық бағдарлы білім беру тұжырымдамасы, тұлға мен оны дамытудағы іс-әрекет теориялары, білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы.
Зерттеу көздері: Философтардың, психологтардың, педагогтардың таным, жеке тұлға мен оның іс-әрекеті, оқу іс-әрекетіндегі оқушы мен мұғалімнің өзара қарым-қатынасы, білім мазмұны және оны меңгерту үрдісі, оқыту технологиясы, бастауыш сынып мектепте интерактивті оқыту әдістерін пайдалану туралы ғылыми еңбектері, бастауыш білім берудің мемлекеттік стандарттары, білім беру туралы нормативті құжаттар, типтік оқу жоспарлары мен бағдарламалары, пәндер бойынша оқулықтар мен әдістемелік құралдар, білім беру жүйесін ақпараттандыру мен қашықтықтан оқыту тұжырымдамалары, электрондық әдістемелік жүйе, озық тәжірибелер, сондай-ақ дипломның педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, бастауыш мектептің құжаттарын (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар), озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, әңгіме, сауалнамалар жүргізу, оқу үрдісін бақылау, мониторинг.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелері бойынша бастауыш сынып оқушыларына арналған жаңа оқыту технологияларын қолданудың теориялық және практикалық маңызы, интерактивті оқыту әдістерінің мазмұндық сипаттамасы, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын қалыптастыру моделі тәжірибеге ендірілді.
Зерттеу нәтежелері мен қортындыларын жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жоба жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың теориялық негіздері
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану сабағындтоппен жұмыс істеу дағдысын қалыптастырудың педагогика-психологиялық негіздерінің дамуы және қалыптасу жолдары
Қазіргі кезде өркениетке ұмтылған еліміздің экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайына сай қоғам өмірінің барлық саласына белсенді атсалысатын, ісәрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын жеке тұлғаны қалыптастыру өзекті мәселе болып отыр. Мұндай адамды қалыптастыру шарты - оның табиғатынан берілген танымдық белсенділігін дамыту, өйткені ақыл-ойтұрғысынан саналы әрекет ету қабілеті танымдық белсенділікке тәуелді. Баланың таным белсенділігінің дамуындағы тұғырнамалық саты - мектеп кезеңі, ол айрықша қарқынды түрде кең ауқымда бастауышта көрінеді. Кңшң мектеп жастағы балалардың танымдық қызығушылығын, әрекетін дамыту ақпараттық кеңістіктің кеңеюімен сипатталатын осы заманда ерекше маңызға ие. Ақпараттардың ұлғаюы балада өзіне қойылған талаптар шеңберінен асып, өз ойын жүзеге асыруда ерекше шешімдер табуға мүмкіндік беретіндей қасиеттерді қалыптастыруды талап етеді.
Танымдық қызығушылық - ерекше психологиялық феномен, оның негізінде танымдық процестер қалыптасады, дамиды, жетіледі, әрі психикалық күй өзгереді. Психологияның зерттеу пәні мен нысанына сай: психикалық, яғни танымдық, эмоциялық-сезімдік, ерік-жігер процестерінің дамуынан, психикалық қасиеттері мен сапаларының, психикалық күйі-кейпінің, жағдайының және жаңа психикалық жасалымның қалыптасуынан құралады. Балалардың таным белсенділігін дамыту жағдайына жасалған талдау, олар ішкі тұрғыда әрекет етуге, өзінің таным қызметінің тәсілдерін жеткізуге, ойлау өзгешеліктерін көрсетуге ұмтылады, әрі мектепке келгеннен бастап олардың танымдық белсенділігі жандана түседі. Балалардың таным белсенділігінің психологиялық-педагогикалық проблемаларын зерттеу осы процестің ерекшеліктерін түсініп қана қоймай, оны дамытуға бағытталған педагогикалық процесті ұйымдастыруда болатын күрделі де өзекті проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.
Қоршаған ақиқатты танудың методологиялық негіздері философ - психологтар: Г.С.Батищев, В.Н.Филипповтың еңбектерінде көрсетілген. Г.С.Батищев танымның іс-әрекеттік қырын анықтады. В.Н.Филиппов интеллекттің білім қайшылықтарымен беттесуінің бастапқы қағидасын әзірледі. Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуде үлестерін қосқан психолог-ғалымдар: Л.С. Выготский,А.М.Коршунов С. Л. Рубинштейн, С.М. Жақыпов, т.б.Л.С.Выготский сананы бір нәрсе арқылы дамыту теориясын қалыптастырды. А.М.Коршунов жүйкеде ақиқатты бейнелеу белсенділігі қағидасына назар аударды. С.Л.Рубинштейн адам жүйкесін дамытуға қызмет етуге шартталған ұстанымды негіздеді. С.М. Жақыпов, танымдық әрекет психологиясын зерттеді. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңында ғылым мен практика жетістіктерін жеке адамды дамытуға, шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін, интеллектін дамытуға бағыттау міндеті көзделген. Сондықтан осы міндеттердің жүзеге асуы оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуға, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайында пайдалануға, қоршаған ортамен таныстыруды ұтымды ұйымдастыруға тікелей байланысты. Оқушы жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелеріне байланысты бірқатар маңызды зерттеулер бар: жеке тұлғаның танымдық ізденімпаздығы мен шығармашылық ойлау мүмкіндіктерін дамыту А.Е.Әбілқасымова, Б.А.Тұрғынбаева, қазіргі кезеңде оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық шарттары А.С.Мустояпова, болашақ мұғалімді қазіргі білім технологиялары негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсендендіруге дайындауЖ.Ж.Айтпаева, Қазақ ақын-жазушыларының шығармалары арқылы баланың танымдық белсенділігін дамытуЕ.К.Нурланбекова, т.б. еңбектерінде айқындалған. Ал қоршаған ортамен таныстыру мәселелері К.Ж.Жүнісова, З.Ф.Олейник Қ.А.Аймағамбетованың зерттеулерінде кездеседі.
Танымдық қызығушылық өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі - оқушының үнемі жаңа дүниеге енуімен, ол әрекеттерді оқушының бірінен екіншісіне ауыстыруымен байланысты, бірақ ол әрекет танымдық белсенділіксіз іске аспайды. Дегенмен, таным белсенділігін ойдағыдай дамытудың педагогикалық шарттары әлі де толық айқындалмаған күйде қалып отыр.Осыдан келіп, оқушылардың танымдық белсенділігін қоршаған ортамен таныстыру негізінде дамытуүшін,дүниетану пәнінен оқу процесін тиімді ұйымдастыруда, оқытудың түрлерін, типтерін, тәсілдерін, әдістерін, құралдарын, технологиясын дұрыс пайдалану қажет. Сондықтан оқу үдерісінде баланың білім алуға, танымдық қызығушылығын дамытуға, әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл-ойын дамытып, жетілуіне түрткі болатын педагогикалық шарттарды айқындап, оқыту процесін соларды ескеріп ұйымдастырудың тиімді жолдарын іздестіру бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай балалардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесi зерттеудi талап ететiн маңызды мәселе болып отыр..
Белсенділіктің теориялық негіздері жетекші философ, психолог, педагогтардың (К.А.Абулханова-Славская, М.И.Лисина, А.М.Матюшкин, Я.А.Пономарев, С.В.Герасимов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина) еңбектерінде берілген. К.А.Абулханова-Славская мен М.И.Лисина таным белсенділігі мен таным іс-әрекеті ұғымдарының арақатынасына талдау жасады.А.М.Матюшкин таным белсенділігі, оның құрылымын анықтады. Я.А.Пономарев адамның шығармашылық белсенділігін дамыту тетігін жасады. С.В.Герасимов іс-әрекетпен белсенділіктің ажырамас байланысын көрсететін таным белсенділігі мен ұғынудың өзара байланыс түрлерін айқындады. Т.И.Шамова мен Г.И.Щукина таным белсенділігі таным әрекетінде пайда болатынына назар аударды.
Бастауыш сынып оқушыларының таным белсенділігін дамыту динамикасы, ерекшеліктерін біз Р.Буре, Д.Б.Годовикова, Л.Р.Голубева, В.А.Петровский, Н.Н.Подъяковтың еңбектерінде кездестіреміз, оларда 6,7-жасар балалардың таным белсенділігіне тән негізгі сипаттар, оның өту қарқыны мен бағыттылығы суреттелген.Танымдық қызығушылықтың қалыптасуы оқушылардың оқу-танымдық әрекеттерінің дамуына алғышарт болып, білімді теориялық негізде қорытуына мүмкіндік беріп, интеллектуалдық белсенді ойлауын жандандырып, шығармашылыққа жетелейді, нәтижесінде, оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына негіз болады. Демек, мектептегі оқу үдерісі оқушылардың танымдық қызығушылық әрекетін дамытуға бағытталады. Өйткені, жоғары деңгейде танымдық қызығушылық әрекет жасай білетін жеке тұлға қалыптастыру қажеттігі болашақ азамат - бүгінгі балаларға білім беруді, ғылым мен техниканың, технологияның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан, балалардың танымдық белсенділігін жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.Танымдық белсенді іс-әрекет, оқу әрекеті, оқу-таным әрекеті, жалпы іс-әрекет мәселесін зерттеумен бірлікте жүреді. Жоғары психикалық әрекеттердің дамуы Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи концепциясында, П.Я.Гальпериннің ақыл-ой әрекетінің сатылап қалыптасуы теориясында, Ю.А.Самаринаның ақылдың дамуының ассоциациялық теориясы, В.В.Давыдов, З.И.Калмыкова, Н.А.Меньчинская және тағы басқалардың дамыта оқыту теориясы, П.И.Пидкасистый, Ж.Хайдаровтың ойын арқылы дамыту теориясы, Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин, М.М.Махмутовтың проблемалық оқыту теориясы, Н.В.Кузьмина, Н.Ф.Талызина, М.М.Мұқанов программалық, С.М.Жақыповтың диалогтық қатынас, Ю.К.Бабанскийдің оқытуды оптимизациялау теориясы, Қазақстанда қарым-қатынасты дамыту мәселесіне үлес қосқанЖ.К. Рысбекова, С.Қ.Бердібаеваның еңбектері біздің жұмысымызға сүйеу болды.
Оқу әрекеті, оқу-танымдық әрекет, таным әрекеті танымдық белсенділікті қалыптастыру көзі, жеке тұлғаны дамытудағы ішкі белсенділіктің ролі т.б. проблемалардың теориялық негіздері шетел, Ресей, Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде берілген. 6-7 жастағы баланың таным әрекетін зерттеуде ойлауды дамытудың бір нәрсе арқылы болу (опосредование) және бейнелік сипат идеясы айқын байқалады, бұл Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, Н.Н.Подъяков, Е.Е.Сапогова еңбектерінде көрсетілген. Балалардың танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттарын саналуан әрекет түрлерінде: ойын, оқу, таным, оқу-танымдық, еңбек, қарым-қатынас, т.б. дамитындығын Ш.А.Амонашвили көрсетеді. Л.В.Занков, И.Я.Лернер, Г.П.Щедровицкий еңбектерінде даму мен оқу ұғымдарының арақатынасы талданады, олардың мәні, міндеті, танымдық процестердің, әрбір жасаралық кезеңнің дамуында жаңа жасалымның пайда болу ерекшеліктері қарастырады.
А.Страунинг, М.Шустерман танымдық белсенділікті дамыту проблемаларының әдістемелік қырына көңіл бөледі.
Абай Құнанбаев [16] Ахмет Байтұрсынов [10] Мағжан Жұмабаев [11] және басқада көрнекі ғалымдар мен педагогтар жас ұрпақтың тәрбиесіне, халықтың білімнің дамуына теңдесі жоқ үлестерін қосқан. Олар оқушылардың оқу - танымдық іс-әрекеттерін қалыптастырудың айрықша құралдарын сипаттап, өздерінің пайдалы және құнды кеңестерімен белсенді түрде бөліскен, бұл берілген проблемаға үлкен көңіл бөлген.
Олардың зерттеулері негізінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру проблемасы және оқу процесін жан - жақты талқылау, ғылыми шығармашылық, өзін - өзі тану, материалистік дүниетаным мәселелері жатыр.
Орта және Таяу Шығыс ойшылдары Әл-Хорезми [3], Әл-Кинди [4], Әл Фараби [5], Беруни [6], Ибн Сина [7], Омар Хайям [8] және Ат-Туси [9] және оларды шәкiрттерi мен iзбасарларының гносеологиялық көзқарастарын және қазiргi заманғы педагог ғалымдардың ғылыми көзқарастарын зерттеу арқылы оқушылардың танымдык iс-әрекеттерінің әдiстерiн (данышпан ғұлама ғалымдардың пiкiрлерi бойынша, құралдарын) үш топқа бөлу мүмкiн екендiгiн анықтадық.
Бiрiншi топқа, жеке тұлға ретiнде оқушылардың танымдық iс-әрекеттерін дамытуға бағытталған құралдарды, екiншiсiне оқушының танымдық күшiн мобилизациялайтын құралдарды, үшiншi топқа - оқушылардың танымдық iс-әрекеттерiнiң қалыптасу белсендiлiгiн арттыратын құралдарды жатқызамыз.
Әл-Хорезми [3] Әл-Кинди [4] және т.б. шығыс ойшылдарының пiкiрлерi бойынша, бiрiншi топтың танымдық iс-әрекетті қалыптастырудың құралдары екi негiзгi мақсатқа жетуге бағытталған: ол танымдық iс-әрекеттердi дамыту және оқушыны жеке тұлға ретiнде қалыптастыру.
Қызығушылықтың тұлғаға деген әсеріне жоғары баға берген Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, А.Дистерверг, Ж.Ж.Руссо [5-8] сияқты педагогтардың тұжырымдарына да тән. Олардың еңбектерінде танымдық әрекет оқу үдерісінде, сабақта, мектептен тыс жұмыстарда танымдық қызығушылықты қалыптастырудың басты жағдайы болып табылады.
Таным - адамның объективтік шындықты ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын, қоғамдық іс-әрекет барысы. Танымның негізгі және білімнің ақиқаттығының шарты - танымдық іс- әрекет. Оқушылардың танымдық қызығушылығы адамдық танымның әртүрлілігі және оқу үдерісінің қарама- қайшылықтарымен байланыста болатын өзінің жеке қарама-қайшылықтарымен сипатталады.
Таным - адамның шындықты бейнелеу процесі. Танымның алғашқы кезеңі - сезіну, ал оның шынайылығы және нақтылығының бастауы мен критерийлері - практика, адамның қоғамдық- тарихи дамуындағы практикалық іс- әрекеті.
Танымдық әрекет - шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл - ой әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздық қалыптасады.
Оқушының танымдық іс- әрекет құрылымы
танымдық белсенділік танымдық қызығушылық танымдық ізденімпаздық
шығармашылық іс- әрекет.
1- сурет Танымдық іс- әрекет құрылымы
Оқу- танымдық іс- әрекет- бұл арнай ы оқушының өзі ұйымдастырған және адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатында сырттай тану. Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және оқитындар меңгеретін іс- әрекеттер түрлері болып табылады.
Оқу- танымдық іс- әрекет педагогикалық процестің құрамды бөлігі. Оқу-танымдық іс-әрекетке, педагогик алық процеске оқушының әлеуметтік болмысының ең маңызды, мәнді бөлігін қамтиды, бұл ұғымды көптеген ғылымдар: философия, әлеуметтану, психология, педагогика, білім беру философиясы, педагогикалық психология т. б. қарастырады. Оқу- танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруда оқушыларды ғылымдар, білімдер жүйесімен, іскерлік дағдылармен қаруландыру, ақыл-ой, ерік-күш жігерін, психикалық процестерін: зейінін, есін, қабілетін дамыту, іс-әрекетті орындаудың нақты амал әрекеттерін пайымдау, дүниетанымын және жеке басын дамыту жолдарын, қалыптастыру тәсілдерін зерттейді.Танымдық іс- әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі-оқушының үнемі жаңа дүниеге енумен, әрбір жаңа әрекеттерді оқушының оның бірінен екіншісіне ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу үрдісінде оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл-ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың тиімді әдіс- тәсілдерін іздестіру өзекті сипат береді. Терең білімге негізделген танымдық біліктердің қалыптасуы оқушылардың білімді теориялық негізде қорыта алуға мүмкіндік беріп, интеллектуалдық белсенді ойлауын жандандырып, шығармашылыққа жетелейді, нәтижесінде, оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына негіз болaды.
Қызығушылық- латын сөзі interesum, аса маңызды деген ұғымды білдіреді. Адамның шынайы бір затқа немесе құбылысқа танымдық бағыттылығы [9].
Танымдық қызығушылық - білімге ұмтылу (білім алуға белсенді танымдық көзқарас). Тұрақты және ықпалды танымдық қызығушылықты тәрбиелеу жолдарының бірі - оқушының өзін қызықтыратын нысанның маңыздылығын түсінуі.
Танымдық қызығушылық дегеніміз- оқушының оқуға, білімге деген ынта- ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Ал, таным- ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой - өрісінің күрделі процесі.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан таныммен байланысты келеді. Оқудың міндеті- табиғат, қоғам және оқушының психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына ендіру. Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір формасы ретінде қарастыруға болады.
Оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақы- ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үдерісін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз (2- сурет).
Мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен қарым- қатынастың маңызы ерекше. Оқушының ой- пікірі мен бастамасы, ұсынысы мен тапсырманы орындау шеберлігі, сөйлеу мәдениеті мен ой тұжырымы, пайымдаулары, талпыныстары мен ізденістері, қызығушылығы мен байқампаздығы, іскерлігі мен дағдысы, іске батыл, сеніммен кірісуі жүзеге асады, мұнда бағыт- бағдар беру, істің дұрыс- бұрыстығын анықтау педагог тарапынан болуы шарт.
Оқушының танымдық ынтасын құптау, оған сенімділік таныту-оның мінез - құлқында тұрақтылықты, өзін- өзі бағалауды, ерік әрекетінде батылдық пен табандылық, ұстамдылық пен сабырлылықты, өзіне- өзі талап қоя білуді, т. б. үйретеді.
Оқушы қоғам өмірінде маңызды іс-әре кетке дайындалып жатқандықтан, оның оқу- танымдық әрекеті болашақ кәсіби әрекетінің дидактикалық бейнесі болуы керек. Сондықтан оқушының іс- әрекеті бағытталған, ал оның әлеуметтік және танымдық белсенділігі оның өмірлік жолын анықтаудағы ұмтылысы болып табылады. Сонымен қатар, оқушылардың іс- әрекет ерекшелігіне: өзіндік мақсаты мен нәтижесінің болуы (білім, білік және дағдыны игеру, жеке қасиеттерінің дамуы); оқу нысанының ерекше сипаты (ғылыми білім, болашақ қызметі туралы ақпарат және т. б.); оқушы іс- әрекетінің жоспарлы жағдайда өтуі (бағдарлама, оқыту мерзімі); оқыту құралдарының болуы- кітаптар, лабораториялық құрал- жабдықтар, болашақ кәсіптік еңбектегі модельдер, техникалық құралдар, т. б. жоғары интеллектуалды жүктеме (емтихан, сынақ тапсыру, ғылыми жұмыс қорғау, т. б.) жатады.
Танымдық белсенділік дегеніміз- оқушының оқуға, білімге деген ынта- ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Ал, таным- ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой- өрісінің күрделі үрдісі.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан таныммен байланысты келеді. Оқудың міндеті- табиғат, қоғам және оқушының психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына ендіру. Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір формасы ретінде қарастыруға болады. Оқушылардың танымдық белсенділігі оқу үдерісінде қалыптасады. Белсенді оқу- танымдық іс- әрекетінің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде пайдалана білу болып табылады. Демек, оқушылардың оқу- танымдық белсенділігін қалыптастыру-оқу үдерісін жетілдірудің негізгі шарты ретінде қарастыру қажеттілігі туындайды. Оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта болады. Олар: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз- оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл- қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, т.б.). Оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып саналады. Бұл қасиетсіз адамның қандай да болсын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Жеке оқушының белсенділігіне жасалғ ан талдау негізінде белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап өтеміз, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет етуге дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау. Жеке адамды білім алуға қол жеткізген білімін тереңдетуді, қоғамдық рухани мәдениетін ұғынуды, өз қабілетін көрсетуді қажетсінуі танымдық белсенділіктің қайнар көзі болып табылады.
Оқудағы белсенділік оқып - үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге, міндетке тұрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой- сана операциясының бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау, т.б.) оқып жатқан материалды түсінумен бейімделінеді. Белсенділік адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын болудан ұмтылысынан, алға қойған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының танымдық белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас- ынтасын, ш ығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастыру қажет.
Оқушының қабылдауы, негізінен мұғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз болатындай етіп даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу- танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Оқушының өзіндік сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде оқу материалының маңыздылығы дәрежесіне қарай, оның құндылығын анықтай білу, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор. Оқытудың мазмұнына да фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын мазмұнымен бірге оқу үрдісінде қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын құратын және оқушылардың осы мазмұнды игеруіне және оны практикада қолдануына қызмет ететін мәліметтер қамтылады.
Заманауи қоғам талабына сай оқытуда жаңа технологияны пайдалана отырып, оқушылардың оқу- танымдық іс- әрекетін белсендірудің шығармашылық әлеуетін көтерудің маңызы зор.
Жаңа технология үрдістерінің талабы- оқушыларға білім беруде белгіленген мақсатқа жету, оқушылардың іс- әрекеті арқылы ойлау дағдыларын, оқу- танымдық іс- әрекетін белсендіре отырып, сабақтағы үш біріккен мақсатты жүзеге асыруға қол жеткізу.
Белгілі бір дәрежеде оқу-танымдық іс- әрекетті белсендірудің қажеттігі туындайды. Мұнда оқыту үрдісіндегі әдістемелік жүйенің (мазмұн, әдіс- тәсілдер, оқыту формасы, оқыту құралдары) өзара байланысы негізінде оқу- танымдық іс- әрекет міндеттерін жүзеге асырылуын талап етіледі. Оны оқу- тәрбие үдерісінде қолдану үшін мына ұстанымдар жүзеге асуы тиіс:
- оқушының өзіндік жұмыстарының жоғары түрі болып табылатын олардың өз еркімен жаңа амал- тәсіл дер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстарына басты назар аударылуы тиіс;
- жаңа педагогикалық технологияны қолдану оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін арттырып, өзін- өзі тәрбиелей алатын жеке тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік беруі қажет;
- оқыту үдерісінде оқушының оқу- танымдық белсенділігін қалыптастыру үшін барлық қажетті шарттарды: білім мен әрекет тәсілдерін алуды, қажетсінуді қалыптастыратын шарттарды, өзін- өзі бейімдеу шарттарын, проблемаларды ш ешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуге тиіс;
- оқу- танымдық белсенділіктің деңгейлерінің даму барысының дәл анықталуы, мүмкіндігінше неғұрлым дәл бақылау өлшемдеріне ие болуы қажет. Бұл адамның ішкі мүмкіндіктерін сыртқы факторлар арқылы жарыққа шығару нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушылардың белсенділігін арттырудың жаңа түрлерін епті пайдалана отырып, жаңашыл ұстаз белсенділендіру әсерін жүзеге асырады, онда:
- оқушылардың өз пікірінде тұра алуы;
- пікірталастар мен талқылауларға қатысуы;
- өз жолдастарына және мұғалімдеріне сұрақ қоя алуы; - жолдастарының жауаптарын түзетуі;
- жолдастарының жауаптары мен жазба жұмыстарын бағалай білу; - артта қалған оқушыларды оқытуы;
- үлгерімі нашар оқушыларға түсініксіз жерлерді түсіндіруі;- өз бетінше шамасы келетін тапсырмаларды таңдауы;
- танымдық міндетті (мәселені) шешудің бірнеше түрін табуы;
- өзін- өзі тексеру үшін, өзіндік танымдық және тәжірибелік әрекеттерін талдау үшін жағдайлар ойластыруы;
- танымдық міндеттерді шешімнің өзіне белгілі тәсілдерін жинақтап қолдануы.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, өз бетінше үздіксіз білім алудың қажетті жағдайы ретінде оқу- танымдық белсенділікті қалыптастыру алынады [10]. Алайда, мектептерде оқушының осы қасиеттерін дамытуға байланысты бағытталған оқушылардың өзіндік жұмысының жүйесі әзірге қалыптаса қойған жоқ.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк- экономикалық дамуында жетекшi роль атқарады, сондай- ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi- рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы- ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады.
Танымдық әрекет- шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл- ой әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздық қалыптасады.
Танымдық iзденiпаздық ұғымы және он ы қалыптастыру проблемасын көптеген педагогтар, психологтар мен әдiскерлер зерттеп, ғылыми еңбектер жазды. Бұл проблеманың түп тамыры сонау көне замандардан бастау алады [11].
Құл иеленушiлiк құрылыс кезiнде ежелгi Греция мен Римде басқа мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейi жоғары болды. Бұл дәуiрде де өскелең тәрбие беру iсiне мемлекет тарапынан айрықша көңiл бөледi. Құл иеленушi қоғамға мемлекеттi қорғай алатын, қажет кезiнде жаугершiлiк ұрыстарға шалымды, күштi, жiгерлi де бiлiктi адамдар қажет болады. Нәтижесiнде ежелгi грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон, Аристотель, сондай - ақ ежелгi Рим философтары Плутарх, Тацит, Квинтилиан еңбектерiнде одан ары дами түстi [12].
Бұл теорияда ақыл - ой тәрбиесiне көп көңiл бөлiндi, әсiресе шәкiрттiң өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берiлдi. Сократтың өзi - ақ оқыту барысында шәкiрттердiң тан ымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен - дi. Ол шәкiрттердiң танымдық iзденiмпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдiсiн - эвристикалық әңгiмелесудi алғашқылардың бiрi болып қолданды. Сократ бiлiмдi жай ғана бере салмай, шәкiрттерiне сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабiлетiн, қызығушылығын арттырып, өз ой
тұжырымдарын жасай бiлуге үйретедi. Эвристикалық сұрақтарды алдын - ала дайындай отырып, танымдық iзденiмпаздықты оқыту құралы ретiнде қарастырады.
Кейiнiрек осы iзденiмпаздықтың дамуына ежелгi Рим философтары үлес қосты. Олар бiлiмдi игеруде шәкiрттердiң белсендi танымдық iзденiмпаздығы айтарлықтай роль атқарады деген пiкiр айтты.
Демек, антикалық дәуiрдiң өзiнде - ақ педагогтар оқушылардың өзiндiк ой - тұжырымын жасау, оны дамыту үшiн репродуктивтi және эвристикалық әдiстердi дұрыс қолдану мәселесiне көңiл бөлген.
Орта ғасырлық тәрбиелеу үдерісiнде дiннiң ерекше роль атқарғанын байқауға болады. дiннiң уағыздауы бойынша, адамды алдағы келетiн о дүниелiк өмiрге дайындау мәселесiне мән берiлдi. Шiркеу қызметкерлерi антикалық дәуiрдегi әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны таратушыларды аяусыз жазалап отырды. Мысалы, ҮI ғасырдың соңында Папа Григорий I шәкiрттерiн латын грамматикасына үйреткен епископты жазалауға үкiм шығарған.
Жалпы, орта ғасырдағы оқу жүйесi догмалық жағдайда болды, мағынасын түсiнбей жаттап алу жиi кездестi. Оқылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр тiлде берiлдi. Сондай - ақ бiлiмдi жеткiзу сұрақ - жауап түрiнде жүзеге асты. Оқытудың мұндай жағдайында танымдық iзденiмпаздық туралы сөз қозғауға болмайтыны белгiлi.
Оқытудың мұндай догмалық жүйесi шәкiрттiң жалпы дамуын тежеп қана қоймай, олардың танымдық әрекетiне балта шапты. Бұл жүйе бiрнеше ғасырға созылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнде капиталистiк өндiрiстiң дамуына байланысты оқытудың догмалық жүйесiн сынап, шәкiрттiң ой - өрiсiн дамытуға үндеген еңбектер пайда бола бастады. Қоғамға о дүниеге дайындалып жатқан адам емес, керiсiнше, белсендi, ой - өрiсi кең, қоғамның алдыңғы қатарлы мүшелерi қажет болды.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық iзденiмпаздық туралы құнды пiкiрлер Ф.Бэкон, Ф.Рабле, М. Монтень, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, А.Лавуазье, И.Кант [13-19] және т.б.-ның еңбектерiнде айтылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнiң ұлы ойшылы, ХҮI ғасырда өмiр сүрген француз ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттiң маңыздылығын ерекше атап көрсеттi: Тәрбиешi баланы бастан - ақ оның бойындағы қабiлеттердi еркiн көрсете бiлуiн, түрлi заттардың дәмi мен олардың ерекшелiктерiн ажыратуда өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған жол көрсетiп, кейде, керiсiнше, өзiне iздеп отыруын қалаймын. Монтень таным әрекетiнде оқушының басшылық ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Оқушы мұғалiмнен алған бiлiмiн түгел сүзбеден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасату қажет. Соның нәтижесiнде оның бiлуге құштарлығы дами түсетiнi сөзсiз,- деп жазған болатын [20].
Демек, Монтень пiкiрлерiнде оқушының танымдық iзденiмпаздығын дамыту идеялары айтылған.
Монтеньнен кейiн iзденiмпаздық ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы идеяның маңыздылығы Я.А.Коме нскийдің, Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Пестолоццидың және т.б. мұраларында жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн Я.А.Коменский қалады. Ол таным бастамасы - сезiмнен, бала сезiне бiлмесе, оның ой - өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайтындығын айтты.
Егер баланың қызығушылығы жайында жүйелi мәлiмдемелер түсiп отырса, баланың даму үдерiсi шапшандайды. Бiз бұл жерде Л.В.Занковтың идеясын негiзге алынды. Ол баланың қоғамдық өмiрдiң әртүрлi жақтарымен еркiн араластыру керек, әртүрлi баланың дамуы үшiн туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын зерттеуiмiзге басшылыққа алдық. Тарихи ескерткiш мұраларға жүргiзiлген саяхат-сабақтар мен эксурсиялар баланың танымын қалыптастыруда негiзгi орын алатынын практика барысында айқын байқадық. Әртүрлi жүргiзiлген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының ынтымақтастығын жетiлдiре түседi. Бұл туралы психолог Л.С.Выготский Дербес жұмыс iстегеннен гөрi бала ынтымақтастықта күштiрек әрi ақылдырақ болып, ол өзi шеше алатын интелектуалды қиындықтар деңгейi жөнiнен биiкке көтерiледi...,- дейдi.
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бірқатар кеңестік ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н.Рыбникова, Л.Гордон, Беляева, Ц.Цветкова, Л.Моневцова, Н.Постникова, К.Романова, Р.Римбург, П.Сирбиладзе (мектепке дейінгі кезең), И.Шевченко (жеткіншек жас), В.Ильина, В.Иванова, Н.Костина, Л,Рожина, (ересектер жасы). 60-жылдардың басында бастауыш мектеп оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, ЧоЧун Синь, Ф.Гусеинова, (бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін зерттеу), А.Дусавицкий (оқушылардың танымдық қызығулары дамуына оқыту құралдарының әсері), Л.Скалярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығулары дамуының ерекшеліктері). М.Шеломенцова (бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың дамуында ғылыми көркем кітаптардың ролі) еңбектері шықт[52,42].
Бұл зерттеулердің көрсетуі бойынша әрекет танымдық қызығушылық арқылы жеңіл еркін, тез жүзеге асады.
Қызығу - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым,адамның белгілі бір объектіні ұнатып,білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелікдеген пікір айтады ғалымдар: М.Беляева, Н.Морозова, С.Рубинштейн. Қызығу адамды жаңаны білуге, әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда, әр түрлі әрекеттерде көрініс табады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану сабағындтоппен жұмыс істеу дағдысын қалыптастырудың педагогика-психологиялық негіздерінің дамуы және қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуда дидактикалық құралдардың алатын орны мен ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту
әдістемелері
2.1 Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуады анықтаудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту әдістемесінің эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі заман талабына сай оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқытудың негізгі мәні, адам тәрбиесі жеке тұлға ретінде дамуы мен тәрбиеленуіне тікелей ықпалы тиетін жаңаша көзқарастарды батыл енгізуде. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында, Білім беру жүйесінің басты мақсаты ұлттық және жалпы адамзаттық мәдени құндылықтар негізінде жеке тұлғаның қалыптасуына қажетті жағдай жасау- деп айқын көрсетілген жастарға білім мен тәрбие берудің негізі болып саналатын жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық процесін жақсарту бірінші кезектегі мәселе болса, бастауыш мектеп негіздің негізі түп қазығы. Бастауыш сатыда білім беру үдерісін жаңаша ұйымдастыру оның философиялық, психологиялық - педагогикалық негіздерін терең зерделеуді қажет етеді. Ғылыми - педагогикалық еңбектерде бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісін жетілдіру (Ю.К. Бабанский, И.П.Подласый және т.б.),бастауыш сынып оқушыларының ерекшеліктері (Л.В.Занков, В.В. Давыдов, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Элконин және т.б.) бастауыш сынып мұғалімдерін (А. Калашникова және т.б.), оқыту технологияларын қолдану (В.П. Беспалько, М.В. Кларин, С.Н. Лысенкова, В.М. Монахов, В.Ф. Шаталов және т.б. ) мәселелері зерттелген. Отандық ғалымдар А. Х. Арсенова, Ә.М. Мұханбетжанова, Т.С. Сабыров, Ш.Х. Құрманалина, Қ,А.Сарбасова және т.б. ғалымдар бастауыш сынып оқушыларының оқу - танымдық іс - әрекетін, жеке тұлғалық дамуын, өз бетінше білім алуын, білім сапасын дамытудың тиімді жолдарын қарастырған.
Бастауыш сынып оқушылары даярлық кезеңінде қалыптаса бастаған оқушылырдың білім сапасын интерактивті әдістер арқылы дамыту П.Я.Гальперин, М.Н. Скаткин, А.В.Усова, республикада К.Ж.Аганина, М.А.Құдайқұлов, О.Мұсабеков, С.К.Нашарипова, О.Сәлімбаев сияқты ғалымдардың еңбектерінде орын алған.
Нәтежеге бағдарланған білім беруде бастауыш сынып оқушыларын тұлға ретінде қалыптастырып, білім сапасын дамыту көзделеді. Мұны интерактивті және басқада әдістерді қолдану арқылы жобалау қазіргі педагогиканың өзекті мәселелерінің біріне айналып, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын дамытуды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі байқалады. Біріншіден дәстүрлі оқыту әдістері бастауыш сынып оқушыларын бәсекеге қабілетті етіп оқыту мен білім сапасын дамыту нәтежесіне жетуге кепілдік бермейтін күнделікті іс-тәжірибені көрсетіп отыр. Екіншіден, оқушылардың білім сапасын олардың оқу іс-әрекетінің ұйымдастырылуына, ал ол білім мазмұнының берілуіне тәуелді. Бастауыш сатыдағы оқу материалдарының логикалық құрылымы мен пәндік мазмұнын анықтауға және білім мазмұны толық меңгертуге деген қажеттіліктер өсіп отырғанымен, оның оқушыға ұғымды, әсерлі берілуіне жете мән берілмеген. Үшіншіден, бастауыш сынып оқушыларының жаңа педагогикалық технологияларға қызығушылықтары байқалады, бұған бастауыш білім мазмұнында көңіл бөлінбегендіктен, білім деңгейінің қалыптасуы төмен деңгейде қалып отыр. Себебі бастауыш сатыда жаңа педагогикалық технологиялар арқылы білім сапасын дамытудың педагогикалық шарттары айқындалмаған. Бұл педагогика ғылымында жаңа әдіснамалық негіздері ғылыми зерттеуді талап етіп отыр және мұны бүгіннің өзінде жасау қажет.
Мемлекетіміз тәуелсіздік алғанан бері қоғамдық қатынастар жүйесіндегі өзгерістер білім беруден жаңа тарихи кезеңнің болмысына барабар әрекет етуді және экономиканың даму қажеттіліктеріне сай болуды талап етеді. Жедел жаңарып тұратын әлем және ақпарат ілегінің ұлғаюы жағдайында қоғамдық даму деңгейінің, елдің экономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігінің өлшемі ретінде білім беру жүйесінің ролі мен маңызы арта түседі. Осы тұрғыдан келгенде, ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, үздіксіз білім берудің ролі зор екені даусыз.
Қазір Қазақстандық білім беру мазмұны заман талаптарына сәйкес ұлттық, ізгіліктік нышандарды қамтып жаңартылуда, Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінде бастауыш сыныптың білім бағдарламасы қайта сараптамадан өткізу қаралуда.
Оқу-танымдық іс-әрекет - бұл арнайы оқушының өзі ұйымдастырған және адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатындағы сырттай тануы. Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және оқығандарды меңгеретін іс-әрекеттер түрлері болып табылады.
Оқу - танымдық іс-әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі-оқушының үнемі жаңа дүниеге енуімен, оқушының әрбір әрекетінің екінші бір жаңа әрекетке үнемі ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу үдерісінде оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл-ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын іс-әрекетті ұйымдастырудың тиімді әдіс тәсілдерін іздестіру өзекті мәселе болып табылады.
Қазіргі кезде кез-келген өскелең ұрпақ шап-шаңдықты, ерекше ақыл ой қызметін, мол шығармашылық мүмкіндікті, өзін қоршаған түрлі жағдайларға тез икемделіп қана қоймай, оларды керекті бағытына шығармашылықпен бұра білу қабілеттігін және оқу - танымдық қызығушылықтары арқылы білім алуға және оны меңгертуге талпындыруды қажет етеді. Яғни, оқу іс-әрекетін сәтті жүзеге асыру үшін танымдық қызығушылығын қабілетін белгілі бір дамыту қажет. Осыған сүйене отырып, біз оқытудың сәттілігі танымдық қызығушылықты дамыту деңгейіне байланысты деп болжадық. Осыған байланысты бастауыш сынып оқушыларының дүниетану пәнін оқыту арқылы танымдық қызығушылығын арттыруға болатынын білдік.
Дегенмен, Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуды қазіргі жағдайы арасында; бүгінгі қоғам талабына сай бастауыш сынып оқушыларының дүниетануда орындайтын жұмыстар арқылы танымдық қызығушылығын қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген әдістелер әді де болса заман қажеттілігі арасында қайшылықтар туындап отыр.
Бастауыш сынып оқушыларына өмірге деген сыни көзқарасын қалыптастыра отырып оны өмірде пайдасына жарату жағдайда қолдана білуге үйрету жаңа білім беру бағдарламасының өзекті мәселесі болып табылады. Осы мәселенің шешімін табу біздің зерттеуді айқындап, тақырыпты "Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту" деп алдық.
Жобаның мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту шарттарын бастауыш сынып дүниетану пәні бойынша ғылыми әдістемелік тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік- экспериментте тексеріп қортындысын шығарып, ғылыми негізделген ұсыныстар беру.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту белсенділігін оптималдауды талап ететін бастауыш мектепте оқытудың нақты оқу жүйесі.
Зертеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту деңгейімен байланысты болатын оқытудың тиімділігінің артуы.
Жобаның ғылыми болжамы: Егер бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін дамытудың әдістері ғылыми-әдістемелік тұрғыда негізделсе; дүниетану пәндерін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығық іс-әрекеттерін дамытудың әдістері әдістемелік-тәжірибелік негізінде анықталса, онда оқушылардың танымдық қызығушылығы арттады, өйткені бастауыш сынып оқушыларының дүниетану сабақтары олардың оқу танымдық іс-әрекеттер түрлерінің ауысып отыруын талап етеді.
Жобаның міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың ғылыми-әдістемелік негізін айқындау және мәнін ашып көрсету;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың мүмкіндіктерін анықтау:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың шарттарының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау, танымдық іс-әрекеттердің өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың әдістерін жетілдіру және оның тиімділігін эксперименттік-тәжірибе жүзінде тексеріп, ғылыми әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш мектептегі оқыту үдерісінде оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту әдістерін жетілдіру, танып-білу жұмыстарын жүйелі түрде жүргізу, оны ғылыми-әдістемелік тұрғыда пайдалану оқушылардың танымдық қызығушылығын дамуына мүмкіндік тудырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері болып табиғат, қоғам, техника дамуының жалпы заңдылықтары; таным теориясы мен ғылым логикасы, дамыта оқу теориясының негіздері туралы философия, психология, педагогика ғылымдары, оның ішінде дүниетану пәндерін оқытудың теориясы мен әдістемесі, философиялық және психологиялық-педагогикалық тұжырымдамалар; бүкіл әлемдік прогрессивті психологиялық-педагогикалық ғылымдардың фундаменталды ережелері, білім мен басқару салаларындағы жалпы адами құндылықтар құрайды,
Зерттеу әдістері:
- зерттеу теориялық негізін айқындау мақсатында философиялық және психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді зерделеу және оларға талдау жасау;
- дүниетану пәндеріне қатысты бағдарламаларға, құжаттарға, оқулықтарға, әдістемелік құралдарға ғылыми-әдістемелік талдау жасау, дүниетану пәндерін оқытудағы отандық озық педагогикалық тәжірибелерді оқып-үйрену, талдау,
- тәжірибелік эксперимен жүргізу, бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық іс-әрекеттерін дамытудағы оқыту үдерісін бақылау, оқытушылармен, оқушылармен әңгімелесу, сауалнама жүргізу және эксперимент нәтежелерін дүниетанулық статистикалық бағалау арқылы қортындылау.
Зерттеу көздері: Білім беру саласындағы арнайы мемлекеттік құжаттар, Мемлекттік білім беруді дамыту бағдарламасы [83], Білім беруді дамыту тұжырымдамасы [84], ҚР-ның білім беру туралы заңы [85], ҚР жалпы білім беретін мектептің тұжырымдамасы, зерттеу мәселесі бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектер, оқушылардың ізденістерін қалыптастыру бағытындағы өткізген пән мұғалімдерінің озық тәжірибелері, соңғы уақыттағы педагогикалық зерттеу жұмыстарының нәтежелері оқу бағдарламалары, оқу әдістемелік кешендер, педагогикалық, кәсіби іс-тәжірибесі.
Зерттеу базасы: қаласы. Мектебі №
Зертеу негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде Жоба жұмысының тақырыбына сай қазіргі қоғамдағы қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық, инновациялық- педагогикалық, мәдени өзгерістерге байланысты бастауыш білім беру жүйесінің даму тенденциялары қарастырылып, зерттеу тақырыбының өзектілігі айқындалды. Отандық шетелдік ғалымдардың ғылыми теориялық, әдістемелік еңбектеріне және педагогика ғылымындағы іргелі ғылыми зерттеуді талдау және бастауыш мектепте оқыту тәжірибесінің жай-күйін, жетістіктері мен қайшылықтарды саралау барысындағы зерттеу жұмыстарының негізінде бастауыш сынып оқушыларын танымдық іс-әрекетке баулитын ғылыми әдістемелік негіздері және ғылыми апараты анықталып, оқу үдерісіне енгізілді.
Екінші кезеңде зертеудің ғылыми болжамы мен міндеттеріне сәйкес бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалды, танымдық қызығушылығын дамытудың өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері айқындалды. Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытуға арнайы бағдарлама жасалынды, зерттеу базаларындағы тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтежелері кезең-кезеңмен жүйеленіп, ғылыми-әдістемелік тұрғыда сараланады. 2021-2022 жылғы жүргізілген педагогикалық іс-тәжірибе жұмыстарының қортындылары шығарылып, нәтежелері анықталып бір жүйеге келтірілді. педагогоикалық эксперимент жұмысының нәтежелеріне талдау жасалынып, сандық және сапалық тұрғыда өңделіп, дипломдық-жоба жұмысына қойылатын талап бойынша рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудамытудың әдістерінің ғылыми-әдістемелік негіздері пәндер тұрғысынан айқындалады және мәнін ашып көрсетіледі.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың әдістерінің бүгінгі жағдайы сараланып, мүмкіндіктері анықталады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың құрылымдық-мазмұндық нобайы жасалып, оның өлшемдері мен көрсеткіштері мен деңгейлер айқындалады.
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың әдістерін жетілдірудегі дүниетану пәндерін оқытудың әдістемесі айқындалып, оның практикада қолдану тиімділігі тәжірибелік-эксперимент арқылы тексерілді, қорытынды нәтежесі шығарылды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытып әдістердің ғылыми-әдістемелік негізі;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытатын әдістердің мүмкіндіктері мен оны жетілдіру жолдары;
- бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың педагогикалық, ғылыми-әдістемелік жүйесі, эксперимент нәтежесі және әдістемелік ұсыныстар.
Зерттеу нәтежелерінің дәлелдігі мен негізділігі: Дипломдық зерттеудің ғылыми-әдістемелік негізінің дәлелденуі мен зерттеу мазмұнының сапалық, мазмұндық деңгейі жоғары болды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері: Диалектикалық таным теориясы, адамды ең жоғары құндылық ретінде танитын тұлғалық бағдарлы білім беру тұжырымдамасы, тұлға мен оны дамытудағы іс-әрекет теориялары, білім беру жүйесін ақпараттандыру тұжырымдамасы.
Зерттеу көздері: Философтардың, психологтардың, педагогтардың таным, жеке тұлға мен оның іс-әрекеті, оқу іс-әрекетіндегі оқушы мен мұғалімнің өзара қарым-қатынасы, білім мазмұны және оны меңгерту үрдісі, оқыту технологиясы, бастауыш сынып мектепте интерактивті оқыту әдістерін пайдалану туралы ғылыми еңбектері, бастауыш білім берудің мемлекеттік стандарттары, білім беру туралы нормативті құжаттар, типтік оқу жоспарлары мен бағдарламалары, пәндер бойынша оқулықтар мен әдістемелік құралдар, білім беру жүйесін ақпараттандыру мен қашықтықтан оқыту тұжырымдамалары, электрондық әдістемелік жүйе, озық тәжірибелер, сондай-ақ дипломның педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі.
Зерттеу әдістері. Зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық, педагогикалық және ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, бастауыш мектептің құжаттарын (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар, әдістемелік нұсқаулар), озық педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, модельдеу, салыстырмалы талдау, әңгіме, сауалнамалар жүргізу, оқу үрдісін бақылау, мониторинг.
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижелері бойынша бастауыш сынып оқушыларына арналған жаңа оқыту технологияларын қолданудың теориялық және практикалық маңызы, интерактивті оқыту әдістерінің мазмұндық сипаттамасы, бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын қалыптастыру моделі тәжірибеге ендірілді.
Зерттеу нәтежелері мен қортындыларын жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диплом жоба жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бастауыш сыныпта дүниетану пәнін оқыту барысында оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудың теориялық негіздері
1.1.Бастауыш сынып оқушыларының дүниетану сабағындтоппен жұмыс істеу дағдысын қалыптастырудың педагогика-психологиялық негіздерінің дамуы және қалыптасу жолдары
Қазіргі кезде өркениетке ұмтылған еліміздің экономикалық және әлеуметтік-мәдени жағдайына сай қоғам өмірінің барлық саласына белсенді атсалысатын, ісәрекетінде шығармашылық бағыт ұстанатын жеке тұлғаны қалыптастыру өзекті мәселе болып отыр. Мұндай адамды қалыптастыру шарты - оның табиғатынан берілген танымдық белсенділігін дамыту, өйткені ақыл-ойтұрғысынан саналы әрекет ету қабілеті танымдық белсенділікке тәуелді. Баланың таным белсенділігінің дамуындағы тұғырнамалық саты - мектеп кезеңі, ол айрықша қарқынды түрде кең ауқымда бастауышта көрінеді. Кңшң мектеп жастағы балалардың танымдық қызығушылығын, әрекетін дамыту ақпараттық кеңістіктің кеңеюімен сипатталатын осы заманда ерекше маңызға ие. Ақпараттардың ұлғаюы балада өзіне қойылған талаптар шеңберінен асып, өз ойын жүзеге асыруда ерекше шешімдер табуға мүмкіндік беретіндей қасиеттерді қалыптастыруды талап етеді.
Танымдық қызығушылық - ерекше психологиялық феномен, оның негізінде танымдық процестер қалыптасады, дамиды, жетіледі, әрі психикалық күй өзгереді. Психологияның зерттеу пәні мен нысанына сай: психикалық, яғни танымдық, эмоциялық-сезімдік, ерік-жігер процестерінің дамуынан, психикалық қасиеттері мен сапаларының, психикалық күйі-кейпінің, жағдайының және жаңа психикалық жасалымның қалыптасуынан құралады. Балалардың таным белсенділігін дамыту жағдайына жасалған талдау, олар ішкі тұрғыда әрекет етуге, өзінің таным қызметінің тәсілдерін жеткізуге, ойлау өзгешеліктерін көрсетуге ұмтылады, әрі мектепке келгеннен бастап олардың танымдық белсенділігі жандана түседі. Балалардың таным белсенділігінің психологиялық-педагогикалық проблемаларын зерттеу осы процестің ерекшеліктерін түсініп қана қоймай, оны дамытуға бағытталған педагогикалық процесті ұйымдастыруда болатын күрделі де өзекті проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.
Қоршаған ақиқатты танудың методологиялық негіздері философ - психологтар: Г.С.Батищев, В.Н.Филипповтың еңбектерінде көрсетілген. Г.С.Батищев танымның іс-әрекеттік қырын анықтады. В.Н.Филиппов интеллекттің білім қайшылықтарымен беттесуінің бастапқы қағидасын әзірледі. Танымдық іс-әрекет мәселесін зерттеуде үлестерін қосқан психолог-ғалымдар: Л.С. Выготский,А.М.Коршунов С. Л. Рубинштейн, С.М. Жақыпов, т.б.Л.С.Выготский сананы бір нәрсе арқылы дамыту теориясын қалыптастырды. А.М.Коршунов жүйкеде ақиқатты бейнелеу белсенділігі қағидасына назар аударды. С.Л.Рубинштейн адам жүйкесін дамытуға қызмет етуге шартталған ұстанымды негіздеді. С.М. Жақыпов, танымдық әрекет психологиясын зерттеді. Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңында ғылым мен практика жетістіктерін жеке адамды дамытуға, шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін, интеллектін дамытуға бағыттау міндеті көзделген. Сондықтан осы міндеттердің жүзеге асуы оқушылардың танымдық белсенділігін дамытуға, білімі мен біліктерін өмірдің жаңа жағдайында пайдалануға, қоршаған ортамен таныстыруды ұтымды ұйымдастыруға тікелей байланысты. Оқушы жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелеріне байланысты бірқатар маңызды зерттеулер бар: жеке тұлғаның танымдық ізденімпаздығы мен шығармашылық ойлау мүмкіндіктерін дамыту А.Е.Әбілқасымова, Б.А.Тұрғынбаева, қазіргі кезеңде оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық шарттары А.С.Мустояпова, болашақ мұғалімді қазіргі білім технологиялары негізінде бастауыш сынып оқушыларының танымдық іс-әрекетін белсендендіруге дайындауЖ.Ж.Айтпаева, Қазақ ақын-жазушыларының шығармалары арқылы баланың танымдық белсенділігін дамытуЕ.К.Нурланбекова, т.б. еңбектерінде айқындалған. Ал қоршаған ортамен таныстыру мәселелері К.Ж.Жүнісова, З.Ф.Олейник Қ.А.Аймағамбетованың зерттеулерінде кездеседі.
Танымдық қызығушылық өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі - оқушының үнемі жаңа дүниеге енуімен, ол әрекеттерді оқушының бірінен екіншісіне ауыстыруымен байланысты, бірақ ол әрекет танымдық белсенділіксіз іске аспайды. Дегенмен, таным белсенділігін ойдағыдай дамытудың педагогикалық шарттары әлі де толық айқындалмаған күйде қалып отыр.Осыдан келіп, оқушылардың танымдық белсенділігін қоршаған ортамен таныстыру негізінде дамытуүшін,дүниетану пәнінен оқу процесін тиімді ұйымдастыруда, оқытудың түрлерін, типтерін, тәсілдерін, әдістерін, құралдарын, технологиясын дұрыс пайдалану қажет. Сондықтан оқу үдерісінде баланың білім алуға, танымдық қызығушылығын дамытуға, әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл-ойын дамытып, жетілуіне түрткі болатын педагогикалық шарттарды айқындап, оқыту процесін соларды ескеріп ұйымдастырудың тиімді жолдарын іздестіру бүгінгі қоғам сұранысының талабына сай балалардың танымдық қызығушылығын дамыту мәселесi зерттеудi талап ететiн маңызды мәселе болып отыр..
Белсенділіктің теориялық негіздері жетекші философ, психолог, педагогтардың (К.А.Абулханова-Славская, М.И.Лисина, А.М.Матюшкин, Я.А.Пономарев, С.В.Герасимов, Т.И.Шамова, Г.И.Щукина) еңбектерінде берілген. К.А.Абулханова-Славская мен М.И.Лисина таным белсенділігі мен таным іс-әрекеті ұғымдарының арақатынасына талдау жасады.А.М.Матюшкин таным белсенділігі, оның құрылымын анықтады. Я.А.Пономарев адамның шығармашылық белсенділігін дамыту тетігін жасады. С.В.Герасимов іс-әрекетпен белсенділіктің ажырамас байланысын көрсететін таным белсенділігі мен ұғынудың өзара байланыс түрлерін айқындады. Т.И.Шамова мен Г.И.Щукина таным белсенділігі таным әрекетінде пайда болатынына назар аударды.
Бастауыш сынып оқушыларының таным белсенділігін дамыту динамикасы, ерекшеліктерін біз Р.Буре, Д.Б.Годовикова, Л.Р.Голубева, В.А.Петровский, Н.Н.Подъяковтың еңбектерінде кездестіреміз, оларда 6,7-жасар балалардың таным белсенділігіне тән негізгі сипаттар, оның өту қарқыны мен бағыттылығы суреттелген.Танымдық қызығушылықтың қалыптасуы оқушылардың оқу-танымдық әрекеттерінің дамуына алғышарт болып, білімді теориялық негізде қорытуына мүмкіндік беріп, интеллектуалдық белсенді ойлауын жандандырып, шығармашылыққа жетелейді, нәтижесінде, оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына негіз болады. Демек, мектептегі оқу үдерісі оқушылардың танымдық қызығушылық әрекетін дамытуға бағытталады. Өйткені, жоғары деңгейде танымдық қызығушылық әрекет жасай білетін жеке тұлға қалыптастыру қажеттігі болашақ азамат - бүгінгі балаларға білім беруді, ғылым мен техниканың, технологияның бүгінгі даму дәрежесіне сәйкес жүргізу, бір жағынан, балалардың танымдық белсенділігін жеке өзіндік интеллектуалдық дамуын қанағаттандыруды қамтамасыз етеді.Танымдық белсенді іс-әрекет, оқу әрекеті, оқу-таным әрекеті, жалпы іс-әрекет мәселесін зерттеумен бірлікте жүреді. Жоғары психикалық әрекеттердің дамуы Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи концепциясында, П.Я.Гальпериннің ақыл-ой әрекетінің сатылап қалыптасуы теориясында, Ю.А.Самаринаның ақылдың дамуының ассоциациялық теориясы, В.В.Давыдов, З.И.Калмыкова, Н.А.Меньчинская және тағы басқалардың дамыта оқыту теориясы, П.И.Пидкасистый, Ж.Хайдаровтың ойын арқылы дамыту теориясы, Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин, М.М.Махмутовтың проблемалық оқыту теориясы, Н.В.Кузьмина, Н.Ф.Талызина, М.М.Мұқанов программалық, С.М.Жақыповтың диалогтық қатынас, Ю.К.Бабанскийдің оқытуды оптимизациялау теориясы, Қазақстанда қарым-қатынасты дамыту мәселесіне үлес қосқанЖ.К. Рысбекова, С.Қ.Бердібаеваның еңбектері біздің жұмысымызға сүйеу болды.
Оқу әрекеті, оқу-танымдық әрекет, таным әрекеті танымдық белсенділікті қалыптастыру көзі, жеке тұлғаны дамытудағы ішкі белсенділіктің ролі т.б. проблемалардың теориялық негіздері шетел, Ресей, Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде берілген. 6-7 жастағы баланың таным әрекетін зерттеуде ойлауды дамытудың бір нәрсе арқылы болу (опосредование) және бейнелік сипат идеясы айқын байқалады, бұл Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, Н.Н.Подъяков, Е.Е.Сапогова еңбектерінде көрсетілген. Балалардың танымдық белсенділігін дамытудың педагогикалық шарттарын саналуан әрекет түрлерінде: ойын, оқу, таным, оқу-танымдық, еңбек, қарым-қатынас, т.б. дамитындығын Ш.А.Амонашвили көрсетеді. Л.В.Занков, И.Я.Лернер, Г.П.Щедровицкий еңбектерінде даму мен оқу ұғымдарының арақатынасы талданады, олардың мәні, міндеті, танымдық процестердің, әрбір жасаралық кезеңнің дамуында жаңа жасалымның пайда болу ерекшеліктері қарастырады.
А.Страунинг, М.Шустерман танымдық белсенділікті дамыту проблемаларының әдістемелік қырына көңіл бөледі.
Абай Құнанбаев [16] Ахмет Байтұрсынов [10] Мағжан Жұмабаев [11] және басқада көрнекі ғалымдар мен педагогтар жас ұрпақтың тәрбиесіне, халықтың білімнің дамуына теңдесі жоқ үлестерін қосқан. Олар оқушылардың оқу - танымдық іс-әрекеттерін қалыптастырудың айрықша құралдарын сипаттап, өздерінің пайдалы және құнды кеңестерімен белсенді түрде бөліскен, бұл берілген проблемаға үлкен көңіл бөлген.
Олардың зерттеулері негізінде оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін қалыптастыру проблемасы және оқу процесін жан - жақты талқылау, ғылыми шығармашылық, өзін - өзі тану, материалистік дүниетаным мәселелері жатыр.
Орта және Таяу Шығыс ойшылдары Әл-Хорезми [3], Әл-Кинди [4], Әл Фараби [5], Беруни [6], Ибн Сина [7], Омар Хайям [8] және Ат-Туси [9] және оларды шәкiрттерi мен iзбасарларының гносеологиялық көзқарастарын және қазiргi заманғы педагог ғалымдардың ғылыми көзқарастарын зерттеу арқылы оқушылардың танымдык iс-әрекеттерінің әдiстерiн (данышпан ғұлама ғалымдардың пiкiрлерi бойынша, құралдарын) үш топқа бөлу мүмкiн екендiгiн анықтадық.
Бiрiншi топқа, жеке тұлға ретiнде оқушылардың танымдық iс-әрекеттерін дамытуға бағытталған құралдарды, екiншiсiне оқушының танымдық күшiн мобилизациялайтын құралдарды, үшiншi топқа - оқушылардың танымдық iс-әрекеттерiнiң қалыптасу белсендiлiгiн арттыратын құралдарды жатқызамыз.
Әл-Хорезми [3] Әл-Кинди [4] және т.б. шығыс ойшылдарының пiкiрлерi бойынша, бiрiншi топтың танымдық iс-әрекетті қалыптастырудың құралдары екi негiзгi мақсатқа жетуге бағытталған: ол танымдық iс-әрекеттердi дамыту және оқушыны жеке тұлға ретiнде қалыптастыру.
Қызығушылықтың тұлғаға деген әсеріне жоғары баға берген Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, А.Дистерверг, Ж.Ж.Руссо [5-8] сияқты педагогтардың тұжырымдарына да тән. Олардың еңбектерінде танымдық әрекет оқу үдерісінде, сабақта, мектептен тыс жұмыстарда танымдық қызығушылықты қалыптастырудың басты жағдайы болып табылады.
Таным - адамның объективтік шындықты ойында бейнелейтін және қайта жаңғыртатын, қоғамдық іс-әрекет барысы. Танымның негізгі және білімнің ақиқаттығының шарты - танымдық іс- әрекет. Оқушылардың танымдық қызығушылығы адамдық танымның әртүрлілігі және оқу үдерісінің қарама- қайшылықтарымен байланыста болатын өзінің жеке қарама-қайшылықтарымен сипатталады.
Таным - адамның шындықты бейнелеу процесі. Танымның алғашқы кезеңі - сезіну, ал оның шынайылығы және нақтылығының бастауы мен критерийлері - практика, адамның қоғамдық- тарихи дамуындағы практикалық іс- әрекеті.
Танымдық әрекет - шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл - ой әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздық қалыптасады.
Оқушының танымдық іс- әрекет құрылымы
танымдық белсенділік танымдық қызығушылық танымдық ізденімпаздық
шығармашылық іс- әрекет.
1- сурет Танымдық іс- әрекет құрылымы
Оқу- танымдық іс- әрекет- бұл арнай ы оқушының өзі ұйымдастырған және адамзат баласы жинақтаған мәдени байлықты игеру мақсатында сырттай тану. Оның пәндік нәтижесі ғылыми білім, білік, дағды, тәртіп үлгісі және оқитындар меңгеретін іс- әрекеттер түрлері болып табылады.
Оқу- танымдық іс- әрекет педагогикалық процестің құрамды бөлігі. Оқу-танымдық іс-әрекетке, педагогик алық процеске оқушының әлеуметтік болмысының ең маңызды, мәнді бөлігін қамтиды, бұл ұғымды көптеген ғылымдар: философия, әлеуметтану, психология, педагогика, білім беру философиясы, педагогикалық психология т. б. қарастырады. Оқу- танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруда оқушыларды ғылымдар, білімдер жүйесімен, іскерлік дағдылармен қаруландыру, ақыл-ой, ерік-күш жігерін, психикалық процестерін: зейінін, есін, қабілетін дамыту, іс-әрекетті орындаудың нақты амал әрекеттерін пайымдау, дүниетанымын және жеке басын дамыту жолдарын, қалыптастыру тәсілдерін зерттейді.Танымдық іс- әрекеттің өзге әрекет түрлерінен ең басты ерекшелігі-оқушының үнемі жаңа дүниеге енумен, әрбір жаңа әрекеттерді оқушының оның бірінен екіншісіне ауысып отырумен байланысты. Сондықтан, оқу үрдісінде оқушының білім алуға, өз бетімен әрекет етуге деген құлшынысын оятуға, ақыл-ойының дамып, жетілуіне түрткі болатын танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың тиімді әдіс- тәсілдерін іздестіру өзекті сипат береді. Терең білімге негізделген танымдық біліктердің қалыптасуы оқушылардың білімді теориялық негізде қорыта алуға мүмкіндік беріп, интеллектуалдық белсенді ойлауын жандандырып, шығармашылыққа жетелейді, нәтижесінде, оқушы жеке тұлғасының қалыптасуына негіз болaды.
Қызығушылық- латын сөзі interesum, аса маңызды деген ұғымды білдіреді. Адамның шынайы бір затқа немесе құбылысқа танымдық бағыттылығы [9].
Танымдық қызығушылық - білімге ұмтылу (білім алуға белсенді танымдық көзқарас). Тұрақты және ықпалды танымдық қызығушылықты тәрбиелеу жолдарының бірі - оқушының өзін қызықтыратын нысанның маңыздылығын түсінуі.
Танымдық қызығушылық дегеніміз- оқушының оқуға, білімге деген ынта- ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Ал, таным- ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой - өрісінің күрделі процесі.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан таныммен байланысты келеді. Оқудың міндеті- табиғат, қоғам және оқушының психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына ендіру. Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір формасы ретінде қарастыруға болады.
Оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақы- ой жұмысының тәсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу үдерісін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз (2- сурет).
Мұғалім мен оқушы арасындағы бірлескен қарым- қатынастың маңызы ерекше. Оқушының ой- пікірі мен бастамасы, ұсынысы мен тапсырманы орындау шеберлігі, сөйлеу мәдениеті мен ой тұжырымы, пайымдаулары, талпыныстары мен ізденістері, қызығушылығы мен байқампаздығы, іскерлігі мен дағдысы, іске батыл, сеніммен кірісуі жүзеге асады, мұнда бағыт- бағдар беру, істің дұрыс- бұрыстығын анықтау педагог тарапынан болуы шарт.
Оқушының танымдық ынтасын құптау, оған сенімділік таныту-оның мінез - құлқында тұрақтылықты, өзін- өзі бағалауды, ерік әрекетінде батылдық пен табандылық, ұстамдылық пен сабырлылықты, өзіне- өзі талап қоя білуді, т. б. үйретеді.
Оқушы қоғам өмірінде маңызды іс-әре кетке дайындалып жатқандықтан, оның оқу- танымдық әрекеті болашақ кәсіби әрекетінің дидактикалық бейнесі болуы керек. Сондықтан оқушының іс- әрекеті бағытталған, ал оның әлеуметтік және танымдық белсенділігі оның өмірлік жолын анықтаудағы ұмтылысы болып табылады. Сонымен қатар, оқушылардың іс- әрекет ерекшелігіне: өзіндік мақсаты мен нәтижесінің болуы (білім, білік және дағдыны игеру, жеке қасиеттерінің дамуы); оқу нысанының ерекше сипаты (ғылыми білім, болашақ қызметі туралы ақпарат және т. б.); оқушы іс- әрекетінің жоспарлы жағдайда өтуі (бағдарлама, оқыту мерзімі); оқыту құралдарының болуы- кітаптар, лабораториялық құрал- жабдықтар, болашақ кәсіптік еңбектегі модельдер, техникалық құралдар, т. б. жоғары интеллектуалды жүктеме (емтихан, сынақ тапсыру, ғылыми жұмыс қорғау, т. б.) жатады.
Танымдық белсенділік дегеніміз- оқушының оқуға, білімге деген ынта- ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Ал, таным- ойдың білмеуден білуге қарай дәл емес, білуден неғұрлым толық дәл білуге қарай ұмтылатын ой- өрісінің күрделі үрдісі.
Таным теориясы оқу әрекетіне тікелей қатысты. Білім игеру әрқашан таныммен байланысты келеді. Оқудың міндеті- табиғат, қоғам және оқушының психикалық процестерінің даму заңдылықтарын оқушы санасына ендіру. Таным мен оқу арасында жалпы ортақтастық көп. Оқушы қоршаған дүниені тану арқылы дамиды, кемелденеді. Оқу жұмысын таным істерінің өзінше бір формасы ретінде қарастыруға болады. Оқушылардың танымдық белсенділігі оқу үдерісінде қалыптасады. Белсенді оқу- танымдық іс- әрекетінің көздейтін мүддесі, білімнің қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету қажеттілігі негізінде дамиды. Белсенділіктің ең жоғары көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде пайдалана білу болып табылады. Демек, оқушылардың оқу- танымдық белсенділігін қалыптастыру-оқу үдерісін жетілдірудің негізгі шарты ретінде қарастыру қажеттілігі туындайды. Оқушының белсенділігі, негізінен, екі түрлі сипатта болады. Олар: сыртқы және ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз- оқушы әрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл- қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, т.б.). Оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып саналады. Бұл қасиетсіз адамның қандай да болсын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Жеке оқушының белсенділігіне жасалғ ан талдау негізінде белсенділікті жеке тұлғаның сипаты деп айқындауға негіз беретінін атап өтеміз, ол адамның әрекетке қатынасынан көрініс табады, бұл әрекет етуге дайын болушылық, ұмтылушылық, оны жүзеге асыру сапасы, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдау. Жеке адамды білім алуға қол жеткізген білімін тереңдетуді, қоғамдық рухани мәдениетін ұғынуды, өз қабілетін көрсетуді қажетсінуі танымдық белсенділіктің қайнар көзі болып табылады.
Оқудағы белсенділік оқып - үйренетін тақырыпқа, пайда болған мәселеге, міндетке тұрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой- сана операциясының бағыттылығымен (талдау мен синтез, салыстыру мен салмақтау, т.б.) оқып жатқан материалды түсінумен бейімделінеді. Белсенділік адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын болудан ұмтылысынан, алға қойған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау, ойлау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу барысында оқушының танымдық белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас- ынтасын, ш ығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастыру қажет.
Оқушының қабылдауы, негізінен мұғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз болатындай етіп даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу- танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Оқушының өзіндік сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы, әсерленуі) негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін белсендіруде оқу материалының маңыздылығы дәрежесіне қарай, оның құндылығын анықтай білу, сабақ беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор. Оқытудың мазмұнына да фактілерден, әрекет тәсілдерінен басқа оқытудың шын мазмұнымен бірге оқу үрдісінде қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын құратын және оқушылардың осы мазмұнды игеруіне және оны практикада қолдануына қызмет ететін мәліметтер қамтылады.
Заманауи қоғам талабына сай оқытуда жаңа технологияны пайдалана отырып, оқушылардың оқу- танымдық іс- әрекетін белсендірудің шығармашылық әлеуетін көтерудің маңызы зор.
Жаңа технология үрдістерінің талабы- оқушыларға білім беруде белгіленген мақсатқа жету, оқушылардың іс- әрекеті арқылы ойлау дағдыларын, оқу- танымдық іс- әрекетін белсендіре отырып, сабақтағы үш біріккен мақсатты жүзеге асыруға қол жеткізу.
Белгілі бір дәрежеде оқу-танымдық іс- әрекетті белсендірудің қажеттігі туындайды. Мұнда оқыту үрдісіндегі әдістемелік жүйенің (мазмұн, әдіс- тәсілдер, оқыту формасы, оқыту құралдары) өзара байланысы негізінде оқу- танымдық іс- әрекет міндеттерін жүзеге асырылуын талап етіледі. Оны оқу- тәрбие үдерісінде қолдану үшін мына ұстанымдар жүзеге асуы тиіс:
- оқушының өзіндік жұмыстарының жоғары түрі болып табылатын олардың өз еркімен жаңа амал- тәсіл дер қолданып жасайтын шығармашылық жұмыстарына басты назар аударылуы тиіс;
- жаңа педагогикалық технологияны қолдану оқушылардың оқу-танымдық белсенділігін арттырып, өзін- өзі тәрбиелей алатын жеке тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік беруі қажет;
- оқыту үдерісінде оқушының оқу- танымдық белсенділігін қалыптастыру үшін барлық қажетті шарттарды: білім мен әрекет тәсілдерін алуды, қажетсінуді қалыптастыратын шарттарды, өзін- өзі бейімдеу шарттарын, проблемаларды ш ешудің түрлі нысандарын ұйымдастыру дағдыларын дамытудың шарттарын қамтамасыз етуге тиіс;
- оқу- танымдық белсенділіктің деңгейлерінің даму барысының дәл анықталуы, мүмкіндігінше неғұрлым дәл бақылау өлшемдеріне ие болуы қажет. Бұл адамның ішкі мүмкіндіктерін сыртқы факторлар арқылы жарыққа шығару нәтижесінде жүзеге асады.
Оқушылардың белсенділігін арттырудың жаңа түрлерін епті пайдалана отырып, жаңашыл ұстаз белсенділендіру әсерін жүзеге асырады, онда:
- оқушылардың өз пікірінде тұра алуы;
- пікірталастар мен талқылауларға қатысуы;
- өз жолдастарына және мұғалімдеріне сұрақ қоя алуы; - жолдастарының жауаптарын түзетуі;
- жолдастарының жауаптары мен жазба жұмыстарын бағалай білу; - артта қалған оқушыларды оқытуы;
- үлгерімі нашар оқушыларға түсініксіз жерлерді түсіндіруі;- өз бетінше шамасы келетін тапсырмаларды таңдауы;
- танымдық міндетті (мәселені) шешудің бірнеше түрін табуы;
- өзін- өзі тексеру үшін, өзіндік танымдық және тәжірибелік әрекеттерін талдау үшін жағдайлар ойластыруы;
- танымдық міндеттерді шешімнің өзіне белгілі тәсілдерін жинақтап қолдануы.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, өз бетінше үздіксіз білім алудың қажетті жағдайы ретінде оқу- танымдық белсенділікті қалыптастыру алынады [10]. Алайда, мектептерде оқушының осы қасиеттерін дамытуға байланысты бағытталған оқушылардың өзіндік жұмысының жүйесі әзірге қалыптаса қойған жоқ.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк- экономикалық дамуында жетекшi роль атқарады, сондай- ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Ал бiлiмнiң қалыптасып, дамуының жалпы шарттары философияның негiзгi мәселесi- рухтың материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетiн iлiм таным теориясы деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбiрлi айырмашылығы- ол бiлiмнiң қалыптасуы мен негiзделуiнiң жалпы ұстанымдарын, объективтiк қатынастарды қалыптастырады.
Танымдық әрекет- шәкiрттiң бiлiмге деген өте белсендi ақыл- ой әрекетi. Ол танымдық қажеттiлiктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекеттiң негiзiнде оқушыларда танымдық белсендiлiктерiнен iзденiмпаздық қалыптасады.
Танымдық iзденiпаздық ұғымы және он ы қалыптастыру проблемасын көптеген педагогтар, психологтар мен әдiскерлер зерттеп, ғылыми еңбектер жазды. Бұл проблеманың түп тамыры сонау көне замандардан бастау алады [11].
Құл иеленушiлiк құрылыс кезiнде ежелгi Греция мен Римде басқа мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейi жоғары болды. Бұл дәуiрде де өскелең тәрбие беру iсiне мемлекет тарапынан айрықша көңiл бөледi. Құл иеленушi қоғамға мемлекеттi қорғай алатын, қажет кезiнде жаугершiлiк ұрыстарға шалымды, күштi, жiгерлi де бiлiктi адамдар қажет болады. Нәтижесiнде ежелгi грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон, Аристотель, сондай - ақ ежелгi Рим философтары Плутарх, Тацит, Квинтилиан еңбектерiнде одан ары дами түстi [12].
Бұл теорияда ақыл - ой тәрбиесiне көп көңiл бөлiндi, әсiресе шәкiрттiң өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән берiлдi. Сократтың өзi - ақ оқыту барысында шәкiрттердiң тан ымдық белсендiлiгi мен iзденiмпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен - дi. Ол шәкiрттердiң танымдық iзденiмпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдiсiн - эвристикалық әңгiмелесудi алғашқылардың бiрi болып қолданды. Сократ бiлiмдi жай ғана бере салмай, шәкiрттерiне сұрақ қоя отырып, олардың ойлау қабiлетiн, қызығушылығын арттырып, өз ой
тұжырымдарын жасай бiлуге үйретедi. Эвристикалық сұрақтарды алдын - ала дайындай отырып, танымдық iзденiмпаздықты оқыту құралы ретiнде қарастырады.
Кейiнiрек осы iзденiмпаздықтың дамуына ежелгi Рим философтары үлес қосты. Олар бiлiмдi игеруде шәкiрттердiң белсендi танымдық iзденiмпаздығы айтарлықтай роль атқарады деген пiкiр айтты.
Демек, антикалық дәуiрдiң өзiнде - ақ педагогтар оқушылардың өзiндiк ой - тұжырымын жасау, оны дамыту үшiн репродуктивтi және эвристикалық әдiстердi дұрыс қолдану мәселесiне көңiл бөлген.
Орта ғасырлық тәрбиелеу үдерісiнде дiннiң ерекше роль атқарғанын байқауға болады. дiннiң уағыздауы бойынша, адамды алдағы келетiн о дүниелiк өмiрге дайындау мәселесiне мән берiлдi. Шiркеу қызметкерлерi антикалық дәуiрдегi әдеби және ғылыми мұраларды жоққа шығарып, оны таратушыларды аяусыз жазалап отырды. Мысалы, ҮI ғасырдың соңында Папа Григорий I шәкiрттерiн латын грамматикасына үйреткен епископты жазалауға үкiм шығарған.
Жалпы, орта ғасырдағы оқу жүйесi догмалық жағдайда болды, мағынасын түсiнбей жаттап алу жиi кездестi. Оқылатын материал шындықтан алыс, бұлдыр тiлде берiлдi. Сондай - ақ бiлiмдi жеткiзу сұрақ - жауап түрiнде жүзеге асты. Оқытудың мұндай жағдайында танымдық iзденiмпаздық туралы сөз қозғауға болмайтыны белгiлi.
Оқытудың мұндай догмалық жүйесi шәкiрттiң жалпы дамуын тежеп қана қоймай, олардың танымдық әрекетiне балта шапты. Бұл жүйе бiрнеше ғасырға созылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнде капиталистiк өндiрiстiң дамуына байланысты оқытудың догмалық жүйесiн сынап, шәкiрттiң ой - өрiсiн дамытуға үндеген еңбектер пайда бола бастады. Қоғамға о дүниеге дайындалып жатқан адам емес, керiсiнше, белсендi, ой - өрiсi кең, қоғамның алдыңғы қатарлы мүшелерi қажет болды.
Оқытуды жетiлдiру құралы ретiнде танымдық iзденiмпаздық туралы құнды пiкiрлер Ф.Бэкон, Ф.Рабле, М. Монтень, Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, А.Лавуазье, И.Кант [13-19] және т.б.-ның еңбектерiнде айтылды.
Қайта өрлеу дәуiрiнiң ұлы ойшылы, ХҮI ғасырда өмiр сүрген француз ғалымы Мишель Монтень оқытудағы танымдық әрекеттiң маңыздылығын ерекше атап көрсеттi: Тәрбиешi баланы бастан - ақ оның бойындағы қабiлеттердi еркiн көрсете бiлуiн, түрлi заттардың дәмi мен олардың ерекшелiктерiн ажыратуда өз бетiнше әрекет етуiн, кейде оған жол көрсетiп, кейде, керiсiнше, өзiне iздеп отыруын қалаймын. Монтень таным әрекетiнде оқушының басшылық ролiнiң маңыздылығын түсiндi. Ол: Оқушы мұғалiмнен алған бiлiмiн түгел сүзбеден өткiзiп, өз бетiнше талдау жасату қажет. Соның нәтижесiнде оның бiлуге құштарлығы дами түсетiнi сөзсiз,- деп жазған болатын [20].
Демек, Монтень пiкiрлерiнде оқушының танымдық iзденiмпаздығын дамыту идеялары айтылған.
Монтеньнен кейiн iзденiмпаздық ұғымы мен ондағы мұғалiмнiң ролi туралы идеяның маңыздылығы Я.А.Коме нскийдің, Ж.Ж.Руссоның, И.Г.Пестолоццидың және т.б. мұраларында жалғасын тапты.
Танымдық iзденiмпаздықты дамытудағы оқыту әдiстемесiнiң негiзiн Я.А.Коменский қалады. Ол таным бастамасы - сезiмнен, бала сезiне бiлмесе, оның ой - өрiсiнде ешқандай өзгерiс болмайтындығын айтты.
Егер баланың қызығушылығы жайында жүйелi мәлiмдемелер түсiп отырса, баланың даму үдерiсi шапшандайды. Бiз бұл жерде Л.В.Занковтың идеясын негiзге алынды. Ол баланың қоғамдық өмiрдiң әртүрлi жақтарымен еркiн араластыру керек, әртүрлi баланың дамуы үшiн туындайтын шегiнiстерден қашпауымыз керек, керiсiнше, баланың дамуына қандай дәрежеде ықпал еткенiн айқындай отырып, жүргiзу қажет деген ұсынысын зерттеуiмiзге басшылыққа алдық. Тарихи ескерткiш мұраларға жүргiзiлген саяхат-сабақтар мен эксурсиялар баланың танымын қалыптастыруда негiзгi орын алатынын практика барысында айқын байқадық. Әртүрлi жүргiзiлген саяхат жұмыстары бастауыш сынып оқушыларының ынтымақтастығын жетiлдiре түседi. Бұл туралы психолог Л.С.Выготский Дербес жұмыс iстегеннен гөрi бала ынтымақтастықта күштiрек әрi ақылдырақ болып, ол өзi шеше алатын интелектуалды қиындықтар деңгейi жөнiнен биiкке көтерiледi...,- дейдi.
Балалар жасына байланысты осы мәселені зерттеу бірқатар кеңестік ғалымдардың жұмыстарында қарастырылған: Н.Рыбникова, Л.Гордон, Беляева, Ц.Цветкова, Л.Моневцова, Н.Постникова, К.Романова, Р.Римбург, П.Сирбиладзе (мектепке дейінгі кезең), И.Шевченко (жеткіншек жас), В.Ильина, В.Иванова, Н.Костина, Л,Рожина, (ересектер жасы). 60-жылдардың басында бастауыш мектеп оқушылары бойынша А.Абдуллаева, М.Морозова, ЧоЧун Синь, Ф.Гусеинова, (бастауыш сынып оқушылары қызығуының жүйесін зерттеу), А.Дусавицкий (оқушылардың танымдық қызығулары дамуына оқыту құралдарының әсері), Л.Скалярский (үлгерімі нашар оқушылардың танымдық қызығулары дамуының ерекшеліктері). М.Шеломенцова (бастауыш мектеп жасында танымдық қызығудың дамуында ғылыми көркем кітаптардың ролі) еңбектері шықт[52,42].
Бұл зерттеулердің көрсетуі бойынша әрекет танымдық қызығушылық арқылы жеңіл еркін, тез жүзеге асады.
Қызығу - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым,адамның белгілі бір объектіні ұнатып,білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелікдеген пікір айтады ғалымдар: М.Беляева, Н.Морозова, С.Рубинштейн. Қызығу адамды жаңаны білуге, әрекеттің жаңа әдістерін іздестіруге құмарландырады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда, әр түрлі әрекеттерде көрініс табады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың танымдық іс-әрекеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz