Қазіргі айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
филология факультеті
қазақ тілі кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазіргі айтыс ақындары тіліндегі көркемдеуіш құралдардың сипаты

Орындаған: Әбілда Ә.А.
Тобы: КО-41
Жетекшісі: ф.ғ.к., доцент Қалиев Б.А.

Қарағанды 2022 жыл
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Әбілда Әділ

Қазіргі айтыс ақындары тіліндегі көркемдеуіш құралдардың сипаты

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5B011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі
кафедрасының меңгерушісі
_______________
Ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор Кенжеғалиев С.А.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазіргі айтыс ақындары тіліндегі көркемдеуіш құралдардың сипаты

5B011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Орындаған: Әбілда Ә.

Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор Қалиев Б.А.

Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Қазіргі айтыс тіліндегі поэтикалық тіл өнері
1.1 Қазіргі айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазіргі айтыс өлеңдерінің лингвомәдениеттанымдық сипаты: мәдени кеңістіктегі ұлттық стереотип және дерексөздер мен діни лексика ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16

2. Қазіргі айтыс тілінің ерекшелігі мен көркемдік тәсілдері
2.1 Қазіргі айтыс тіліндегі фразеологиялық қолданыстар
2.2 Қазіргі айтыс тіліндегі синонимдердің қолданылуы
2.3 Қазіргі айтыс тіліндегі көркемдеуіш құралдардың сипаты

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60

Жалпы сипаттамасы: Айтыс - қазақ халқының көнеден келе жатқан төл өнері. Шешендік өнердің бір тармағы. Көркемсөзбен жарысу дегенді білдіреді. Мұхтар Әуезовтің Айтыс- ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы деген болатын. Жанрдың күрделілігі сондай, айтыскер ақынның бойында суырып салма қасиеті, домбыраны өз мақамына сай тарта алуы, өткір тілділігі, сөздік қорының өте бай болуы, ақыл-парасаттылығы, ұтымды ойы, жүйелі сөзі, нақты мәселені шеше алатындығы, ақындық шеберлігі т.б., осылардың барлығы бір адамның бойынан табылуы - өнердің шыңы деп атасақ та артық айтылмағаны.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі, маңыздылығы: Қазақ тіл білімінің дамуына зор үлесін қосатын өнердің бірі - айтыс екені хақ. Тілдік ерекшелігі, көркемсөз құралдарының (метафоар, эпитет, теңеу) орынды қолданысы, сөз зерделілігі, көркем шығарма мен әдеби тілдік нормалардың ара қатынасы, лингвомәдени мен этномәдени сипаты, тілдің тарихи мәні, лексика- грамматикалық, семантикалық ерекшеліктері, ауызекі сөйлеу нормалар этикетінің құрылымы, тілдің поэтикалық табиғаты бұрыннан да келе жатқан және қазіргі таңда да өзектілігін жоғалтпаған мәселе.
Өнер алды - қызыл тіл деп ұлы ақын Абай тілдің құдіреттілігіне жоғары баға берген, одан басқа да қаншама сөз шеберлері мен тіл мамандарының қазақ өнерінің шыңы - айтыс тілінің ерекшелігіне баса мән беріп, поэтикалық шығармаларының сөздік қорды байытуда ықпалы ерекше екенін ғылыми тұрғыдан дәлелдеген.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Ата- бабаларымыздың асыл да баға жетпес қазынасы, ұлттық рухани байлығымыздың мұрасы - айтыс тілінің мәңгілік жалғасын табуы, тілдік, поэтикалық, лигнвомәдени ерекшеліктеріне талдау жүргізу.
Міндеттері: - қазіргі айтыстың поэтикалық болмысын айқындау;
айтыс тілінің лексика- грамматикалық жүйесін зерделеу;
көркемдеуіш құралдардың ұтымды қолданылу аясын
зерттеу;
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік маңызы: Қазіргі айтыстың бұрынғы айтыстан өзгешелігі - тілдегі жаңа сөздер мен терминдердің, әртүрлі ғылымдардың пайда болуы мен дамуындағы жаңашылдықтың, жаһанданудың белең алудағы орын алуы негізінде өзгерістерге ұшырауы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Айтыс өнерінің тілдік ерекшеліктері, лексика- семантикалық сипаты, көркемсөз құралдары, сөздік қорды байыту мен ауызекі сөйлеудегі нормалардың, тіл тарихының дамуы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың теориялық-әдіснамалық негіздері, тәжірибелік базасы: Ж.Асылбекова, М.Ғабдуллин, М.Серғалиев, К.А.Құсманова, Р.Сыздық, А.Байтұрсынов, К.Қ.Күркебаев, М.Жармұхамедов, Қ.Ш. Сәрсенбекұлы және т.б. ғалымдардың еңбектеріндегі ғылыми-теориялық қағидалар басщылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: Қазақ тіл біліміндегі анализдеу, синтездеу, талдау, саралау, салыстыру әдіс - тәсілдері қолданылды.
Дипломдық жұмыста ұсынылатын тұжырымдар: Тіл білімінің негізі, айтыс жауһарларының мысалдары, ақын-жазушылардың, ғалымдардың еңбектері.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. Қазіргі айтыс тіліндегі поэтикалық тіл өнері
1.1 Қазіргі айтыс өлеңдеріне тілдік сипаттама

Қазіргі айтыс тілінің өзіне тән ерекшеліктері аз емес. Мұның өзі айтыстың даму үстінде екендігін дәлелдейді. Сөзіміз нақты болуы үшін қазіргі айтыс тіліндегі жаңа сөздік қолданыстарға тоқтала кетейік. Тілімізде бұрыннан бар байырғы сөздер замана ағысына байланысты активтеніп, күнделікті қолданылатын сөздерге айналғандығын қазіргі айтыс тілінен жиі байқаймыз [1, 368 б]. Мысалы:

Егемендік емес пе.
Ел басы өзі қарсы алып,
Осы күнге жеткізген,
Мерейін ердің асырса,
Елегендік емес пе.
(Балғынбек-Мұхамеджан)

Көтерсін байрағымды жақсыларым,
Ойымды қарашыма бақшыладым.
Осынау ауыр жүктің аманатын,
Нұрсұлтан ағамызға тапсырамын.
(Аманжол-Қуаныш)

Шаттықпен қанаттарын еркін самғап,
Шарқ ұрып келе жатыр шағаласы.
Алашым бүгінгі бар қиындығың,
Бостандық отауының садағасы.
(Әселхан-Аманжол)

Ауылға бір-екі жыл нарық келді,
Нарықтың бейнетін шын халық көрді.
Жоқшылық, тоқшылықтың арасына,
Бұл нарық алтын көпір салып берді.
(Мұханбетқали-Аманжол)

Той жасап жатсақ-тағы думандаған,
Жаналғыш қарауытқан сумаңдаған.
Алтай мен Атыраудың арасында,
Қазақта жер қалды ма уланбаған [1, 368 б].
(Әсия-Аманжол)

Балғынбек қолданған Елбасы, егемендік, Аманжол қолданған байрақ, Әселхан қолданған бостандық, Мұханбетқали қолданған нарық сөздерінің барлығы да еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана қолданыла бастаған сөздер. Бұл сөздердің барлығы да бұрыннан тілде бар атауларға жаңаша мән берілу арқылы, түрлендіру негізінде пайда болған. Бұл сөздер бұрынғы айтыс тілінде кездеспейді. Бұдан шығатын қорытынды: қоғамның өзгеруі, заманның толысуы айтыс тіліне әсер етуімен қатар, өзіндік таңбасын қалдыратындығы [1, 369 б]. Яғни, айтыс тілі де өз ағымымен ілгерлеп, дамып, толысып отырады. Мысалы:

Бірақ та қыздарымның қылығына,
Жүректің талай-талай дір еткені.
Долларын казиноның жар етіп жүр,
Бүгінгі қазағымның Жібектері.
(Әнуар-Аманжол)

Бірақ кейбір жайларды айтпай болмас,
Ішімді жатқаннан соң қажап өтіп.
Кришнаит болып кеткен қазақтар бар,
Ала алмай жүрсек біздер қазақ етіп.
(Бекарыс-Мұхамеджан)

Алматының астында метро бар,
Жүрсең-жол, ал жүрмесең-көр секілді.
Көктен Құдай қазақты сақтаса екен,
Алатаудың қорқары-сел секілді.
(Мұхамеджан-Бекарыс)

Әлі де атады ғой дала таңы,
Жұдырық болмасын тек алақаны.
Жоғалар бірте-бірте ұрпақ өссе,
Қаптаған инкубатордың балапаны.
(Қуаныш-Аманжол)

Ұрылардың ұсағы түрмеде жүр,
Ұрылардың үлкені іргеде жүр.
Байланысып шекпенді шенеунікпен,
Кісі өлтірген бүгінде кірмеде жүр.
(Мұхамеджан-Бекарыс)

Тағы да бір қауесет шығып жатыр,
Оның анық-қанығын кім біліп жүр.
Жақында Президент келеді деп,
Оңтүстіктің өлкесі дүрлігіп жүр [1, 370 б].
(Бекарыс-Ораз)

Бекарыс қолданған Президент, кришнаит сөзі, Мұхамеджан қолданған шенеунік, метро сөздері Әнуардың доллар, казино сөздері, Қуаныштың инкубатор сөздерінің барлығы қазіргі айтыс тіліндегі жаңа қолданыстағы сөздер. Бұлардың ішінде өмір-бақи тілімізде болмаған жаңа ұғымдардың пайда болуымен жасалынған сөздер де бар. Қазіргі ғылыми-техникасы жетілген, әлемге есігі айқара ашылған заманның талабына байланысты тілімізге енген кейбір кірме сөздер сол қалпында қолданылып, қазіргі айтыс тіліне өзгеше бір өрнек беруде. Олардың казино-ойынхана, Президент-елбасы, метро-жер асты жолы деген балама атаулары бола тұра, тілімізге қалай енді солай қолданылуының өзі, қоғамдық даму әрекеттерінің тілге тигізген әсері. Бұған дейін тілімізде бар мавзолей сөзінің қазіргі айтыс тіліндегі берілген мағынасы мүлде жаңа. Кеңестік дәуірде мавзолей десе, коммунистік партияның көсемі Лениннің мүрдесі жатқан орын деп білетінбіз. Енді қараңыз, Мұхамеджан өзінің өлең жолдарында сөз атасы Майқы биге мавзолей орнатпақшы [1, 371 б].

Тәсірлі сөзді айтсаң қуанайын,
Тас үңгірден тарихи сөз тапқандай.
Түгел сөздің түбірін қопарып айт,
Майқы биге мавзолей орнатқандай.
(Мұхамеджан-Балғынбек)

Тілімізге басқа тілден еніп кірігіп кеткен мавзолей сөзіне жаңа мағына беруі ақынның үлкен шебер иесі екенін аңғартады [1, 371 б].

Бұл бүгінгі заманның, жаңалықтың бейнесі. Көріп отырғанымыздай айтыс ақыны көрерменді, тыңдарманды өзіне елітіп әкетуі үшін әлемде болып жатқан барлық жаңалықтан хабардар болуы керек. Бұл ақынға қойылатын үлкен талап. Болып жатқан өзгерістерді тіліне тиек ету арқылы, сөздік қолданыстары үнемі құбылтып отыруы арқылы ақын өзгелерден өзінің ерекше екенін көрсетеді [1, 372 б]. Айтыскер ақын жаттанды сөздерді қайталап айта берсе, көрерменді (тыңдарманды) жалықтырып, біраз тыңдарманның айтысқа деген сұранымы да азаяды.

Кәдімгі ескі сөздің ұлығы деп,
Жәкеміз туған жердің бір ұлы деп.
Мен де сенің басыңды бағалаймын,
Ердің ері егеудің сынығы деп.

Сүйінбайды жығам деп мұрттай ұшқан.
Күйін кешіп жүрме сен Қатағанның.
Жақында Президент келеді деп,
Оңтүстіктің өлкесі дүрлігіп жүр.
Біраз басшы мұрнынан сүрнігіп жүр.
(Бекарыс-Ораз)

Сен маған семізсің деп тие берме,
Әуелден уызыма жарығанмын [1, 372 б].
(Мэлс)

Жығу дегеннінің орнына мұрттай ұшу, шаршап жүр дегенінің орнына мұрнынан сүрінігу, семіз дегеннен гөрі уызына жарыған деген сөз тіркестері мағына жағынан әлдеқайда басым түсіп тұр. Мұндай сөз қолданыстары айтыстың тілін тартымды да, құдіретті де етпек.

Қазіргі айтыс ақындары тілінде кірме сөздер көптеп кездеседі. Орта Азия елінде өмір сүріп жатқан түркі тілдес халықтардың аралас-құралас болғандығынан, көршілес тұруының әсерінен тілге кірігіп, сіңіп кеткен сөздерді өте көптеп ұшыратуға болады. Араб, парсы, өзбек, түрік сөздерімен қатар, орыс тілінен енген сөздер де бар.

Семейдің полигонмен аты қалды,
Полигон кеткенменен таты қалды
Арматур, релісің мен көп металлды,
Арзанқол қытайлар кеп сатып алды [15, 243 б].
(Ринат - Аманғазы)

Спорттық сипат алды айтысымыз,
Мұхажан, ұғымыңды нақтылайын.
Солақай боксершының тәсілімен,
Күтпеген қапталыңнан соққылайын [15, 219 б].

Ордендерін сатқыздық соғыста алған,
Окоптағы дауыстан дерт арналып.
Өгей көзбен қарайтын өлкелерден,
Бос бөтелке іздеді дел-салдыаным [15, 220 б].
(Бекжан - Мұхамеджан)

Келтірілген өлең жолдарында полигон, арматур, рельс, спорт сөздері сол күйінде қолданылып тұр. Ал бутылка сөзі бөтелке боп дыбыстық өзгеріске түсіп кіріккен сөз.

Заман азып, заң тозып бара жатыр,
Қай тірлікпен, Бекарыс, шаттанайық?
Бұрынғының ұраны - Аллаһу акбар,
Бүгінгінің ұрпағы - ап қояйық [15, 118 б].

(Бекарыс - Мұхамеджан)

Бісміллә, оңғарылса тілім хақтан,
Жұртыма жыр ұсынам тың ырғақтан.
Ассалаумағалейкум, арда қазақ,
Бабасының бақытын ырымдатқан [15, 71 б].

Хазіреті Науанның дұғасында,
Бостандыққа ұмтылған үнің жатқан [15, 72 б].

(Дәулеткерей - Баянғали)

Құранның түскені рас анық көктен,
Алланың әмірі мен дәріпті еткен.
Уаһидті Жебірейіл мезгілімен,
Мұхаммед пайғамбарға алып жеткен [15, 31 б].

Құраннан алты харам көрдім, аға,
Қоғамда біздің мына дамып кеткен.
Дертіңді кәләм- шариф анық басар,
Оқыған ғалым жұртқа жарық шашар [15, 31 б].
(Жәкен - Аманжол)

Айтыскер ақындардың барлығында дерлік араб сөздері өте көп. Әу бастан қазақ ата-бабамыз ислам дінін қабылдап, қасиетті кітап Құран-кәрімді оқитын болған. Ассалаумағалейкум сөзі Алланың нұры жаусын деген мағынаны береді. Сол себептен, сөз басын бісміллә сөзінен бастаған. Алла, Құран, уаһид, Жебірейіл, Мұхаммед, пайғамбар, хазіреті, дұға сөздерін жиі қолданады. Мағынасын кез келген оқырман түсіне алады. Сыйынушы, қасиетті кітап, елші, періште, басшы - лауазым, тілек деген мағыналары бар.

Бүгінгі, әсіресе соңғы бір-екі он жылдықтардағы айтыстарда ақындар қазіргі қоғам өміріндегі, білім-ғылымдағы, саясат пен шаруашылықтардағы жаңалықтарды, олардың жаңа немесе бөгде тілдік терминдік атауларын еркін және орынды қолдана бастағаны байқалады. Мұндай айтыс мәтіндерінде әсіресе шеттілдік атаулар көзге ерекше көрініп тұрады. Ринатпен айтысында Рүстем:

Отырмын қатарымнан қалмайын деп,
Барометр секілді барлайын деп, -

десе, Ерік Асқаров Әсемхан Қалыбековамен айтысында жаңа реалийлерді жиірек ауызға алады:

...Біреуге жақпады ма күрескені
Атомның тоқтатам деп жарылысын...
...Кесел боп сіңіп кетті нигилистер.

Сол сияқты Айтақын Бұлғақов Айнұр Тұрсынбаевамен айтысқанда:
...Келмеске кетті-ау патриархат...
...Бұл заман ба бұл заман -
Матриархаттың заманы,

- десе, келесі бір жерде жаңа заманның жағымды-жағымсыз құбылыстарын да сөз етеді [1, 255 б].

...Кукла Барби сияқты...

Балғынбектің бір айтысындағы өлең жолдарында конкрессхол, мандаттары қолында, парламентке түсетін кандидаттар секілді деген сөздер кездесетін болса, кейбір жолында:
Әніңіз бен шаштағы сәніңізден
Иномарка екенің көрініп тұр, -
дейді [1, 255 б].

Кейбір жаңа құбылыстардың қазақша баламаларын емес, орыс тілінен ауысқан интертұлғаларын әдейі қолданғандықтары да көзге түседі. Мысалы, Айтақынның Жібекпен айтысында:

Өркениетке жетем деп,
Болыпты цивилизация...
Ауылдан жаппай көштік деп [1, 255 б],
Атандық урбанизация...
Бірігіп бәрін шештік деп,
Болдық қой глоболизация.
Осының бәрін меңгерген,
Құшынастай емделген
Бұл қазақ қандай нация?
деп қатарынан бірнеше бөгде терминдерді әдемі келтіреді. Әрине, әдеби тіл нормасынан ауытқып тұрса да (ол атаулардың барлығының да қазақша баламалары бар), бұл айтыс өлеңінде осы зация-лардың қолданылғаны өте сәтті. Бұл жерде жазба поэзия мен ауызша поэзияның, оның ішінде тыңдарманға (оқырманған) қатты әсер ететін, қолданысында модальдық мән бар орыс сөздері бірнеше міндетті атқарып тұр. Олар айтыскер сөзінің эмоциялық, ирониялық бояуын қалыңдатып көрсетеді, сондай-ақ айтыскердің бүгінгі қоғамымыздың саяси-мәдени өмірінен жақсы хабары бар жастар екендігін және олардың тілдік элементтерді қай жерде қалайша қолдану шеберліктерін танытады [1, 256 б].

Айтыс өлеңдері құрылымдық жағынан жазба поэзиядан ерекше түсетін белгілері бар: айтыс негізінен қазақ өлеңінің 4 тармақты а ~ а ~ б ~ а ұйқасты қара өлең түрі мен аралас ұйқасты 7-8 буынды жыр түрінде келеді [1, 257 б].
Мұнда моноұйқастар, яғни айтыскердің бір ретте айтылған сөзінің - монологының біркелкі бір ұйқаспен түзілуі жоққа тән. Сондай-ақ өлең мәтінінің өлшемдік, ырғақтың, шумақтық, абзацтық құрамына келгенде айтыс поэзиясы құрылымдық өзгерістерге, жаңалықтарға бармайды. Анафора, эпифора сияқты өлең айшықтары да айтыста орын алмайды [1, 258 б].

1.2 Қазіргі айтыс өлеңдерінің лингвомәдениеттанымдық сипаты: мәдени кеңістіктегі ұлттық стереотип және дерексөздер мен діни лексика

Айтыс өлеңінде символдар өте жиі орын алады. Мәселен, жусан шөбі символ ретінде жұмсалады. Жусан - қазақтар үшін қасиетті шөптің бірі. Өлеңдерде халық Жусан иісі аңқыған ауылымды сағындым деген жол халық үшін ауыл мен жусан иісі бір, егіз ұғымдар екенін көрсетеді. Жусан сөзінің туған жер дегенді білдіретін символ ретінде жұмсалғандығы айтыс ақындарының қолданысында дамыды. Мысалы, Дулат пен Бармақ айтысында Бармақ былай дейді:

Құбыладан оң тұрып жел соққанда,
Жер түбіне кетеді жусан иісі [9, 147 б].

Демек, халқымыз өзін қоршаған әр дүниеге ой көзімен, ұлттық түйсікпен қарап, көңіліне түйіп, символ арқылы бейнелеуге бейім келген. Мұның өзі қоршаған ортамен үндестікті бұзбау, әуезділікті сақтау ниетінен туса керек. Демек, жусан, жуа, қаңбақ т.б. тілдік таңба әрі концепт әрі символ.
Қазақ дүниетанымынан мол мағлұмат беретін қазан сөзіне байланысты да көптеген тұрақтанған сөз тіркестері мен тұрақтанған орамдар көп, олар адам мінез-құлқын сипаттауда да қолданыс тауып отырған. Мысалы, қазан бұзар деген тіркес арқылы адам мінезінің бір қыры көрсетіледі. Ол айтыс ақындарында былайша көрініс тапқан:

Арқадан ауып келген қазақ бұзар,
Сен дағы қимылдадың аянбай-ақ,
Тиіп кетіп жүрмесін саған таяқ [9, 34 б].

Қазақтың от ана, май ана, жарылқа дейтін май әулие, майсыз жарылқайтын қай әулие деген мақалдары от ұғымынан туындаған. Соған орай от смиволына байланысты тілде отағасы, отанасы деген сөз бар. Отағасы ертенден қасиетті сөз болғанға ұқсайды. Отағасы, яғни шаңырақтың иесі деген сөз от сөзінің ұйтқы болуымен жасалған десек, ал отанасы да осы негізде, тек ананың қасиеті ғана қосылған. Отбасы - бала-шаға, үй іші деген ұғымдарды береді. Отыма оттық сал - бала туғанда, шешек шыққанда айтылатын ырым бар [10, 12 б]. От символына байланысты түрлі фразеологизмдер, мақал-мәтел, тыйым сөздер т.б. мәдени құндылықтар бар. Мысалы, үйден от кетпесін, алдан ас кетпесін, отының басынан, ошағыңның қасынан бер деген бата бар, отау, ақ отау, отау тікті, отау түсті, отау құтты болсын, отаса алмады т.б. шаңырақ, жеке үй болу осы от сөзінен өрбіген сөздер. Мысалы, Сарбас ақынның айтыс өлеңдерінде қазақы мәдениетінен хабар беретін мынандай жолдар кездеседі:

Дулат деген ел едім,
Мені байқап қарасаң,
Орнап жатқан көл едім,
Жайымен отым жанатын
Ошағым жайлы тұратын
Қазаным толып қайнайтын [9, 147 б].

Қорытындылай келе Ю.М.Лотманның айтуы бойынша: Мәдениет - ол символдық әлем. Оның кейбір элементтері ерекше этникалық мәнге ие болып, ұлттық, халықтық танымды көрсететініне көз жеткіздік [10, 13 б].
Айтыс өлеңдерінде адамның маңайындағы нақты әлем ғана емес, халықтың менталитеті, ұлттық мінезі, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, моралі, нормалар мен құндылықтар жүйесі, әлем суреті көрінеді. Халық дүниетанымының көрінісі және этностық танымды әлемдік танымның құрамдас бөлігі ретінде танытушы.
Антропоцентризм (гр. anthropos - адам, лат. Centrum - орталық) - адам феноменін ғаламның басқа да феномендеріне қарсы қоя отырып, адамды ғаламның орталығы ретінде танытатын, дүниедегі болып жатқан үдерістердің мақсатын адам факторымен байланыстыратын ғылыми бағыт [10, 13 б]. Басқаша айтқанда, қазіргі заманғы аптропоөзектік бағыттағы лингвистикалық зерттеулерде тіл өз-өзінде және өзі үшін деген имманентті (лат. nілінен immanents - бір нәрсеге тән не құрамында болу мағынасында) тіл білімі аясынан шығып, этнос болмысы, діл және дін, ұлттық мәдениет, ұлттық дүниетаным, әлеуметтік-қоғамдық орта, ондағы жеке тұлға сияқты ұғымдармен сабақтастықта зерттеледі [10, 14 б].
Ұлт дүниетанымы сол халықтың тілінде қолданыс тауып, өз мағынасын сол тілде дұрысырақ, санаға түсініктірек қабылдауға мүмкін болатынын аңғару қиын емес. Ал адам сол ұлттың өкілі, олай болса, тіл мен адам, оның ойлауы өзара тұтастықта қарастырылады және адам мен адам жайлы мәселелер темірқазық ретінде алынады.
Ақындар адам басындағы әрқилы кезеңді, кескін-келбетін, киесін өлең жолдарына қиюластыра келтіре отырып, қарсыласын жеңу мақсатында пайдаланған. Мысалы, ақын Сара:

Камшат бөрік, күлдері белбауы бар,
Көк торғын шапанды адам қарсы жүрді [11, 136 б].

Киімі мен түріне қарап, Біржан сал екендігін таныған ақын қыз жоғарыдағы өлең жолдарын айтады. Күлдәрі - матаның бір түрі. Қазіргі кезде тілімізде қолданылмайды. Я болмаса Сара:

Қырмызы қызыл жібек маңдайым кең,
Арғынның бұл бернеме қай қызы тең? [11, 121 б]. - дейді.
Берне - бейне, әлпет, бет-жүз, түрі жаман адамның бернесі делінбейді, бұл сұлулыққа, көркемдікке ғана арналған сөз. Ал түрі келісімсіздеу адамға сұры жаман, сүрепеті, түрепеті деген сөздер қолданылады.
Айтыс өлеңдерінің өн бойында адам, оның кескін-келбеті, тұрмыс-тіршілігі, болмыс-бітімі сөз етіледі. Сондықтан да антропологиялық ұстанымды арқау еткен лингвистикалық зерттеулер адамның тілге тигізер әсер-ықпалын, тілдің адамға, ойлауға, мәденитке әсерін айқындау мәселелерінен тұрады [11, 14 б].
Стереотип адамның басында мәдениет реттеген әлем суреті оның әлемнің күрделі объектілерін қабылдау күшін жеңілдетеді. Айтыс ақындары тіліндегі тұйғын, сұңқар, лашын, қаршыға, бүркіт - батылдықтың, батырлық пен ерліктің, өрліктің стереотипі. Ал аққу - сұлулықтың, ғашықтықтың, қоңыр қаз - сүйкімділіктің стереотипі. Мысалы:

Қанды көз май жеп алғыш ақиықпын,
Сен түгіл қасқыр көрсе бір-ақ шайқар [11, 138 б].

Ақиық - сол кездегі ақындардың барлығына тән сөз қолданысы және қазақ саятшылары мен құсбегілерінің лексиконында Алтайдың ақиығы деген тіркес бар. Саятшы қауым бұл тіркес арқылы Алтай өлкесін мекендейтін екі топшысының ұшар басында екі ақ жолағы бар текті бүркітті айтады.

Ақиық, мұзбалақпын жерге түспес,
Кең қолтық арғымақпын алқымы іспес [11, 135 б].

Немесе:

Күнінде он көрінсе де айнымайтын
Көк түбіт болды деме мені, жаным [11, 9 б].

Көк түбіт - алты жасар бүркіт. Түсіне байланысты осылай атаса керек. Айтыс өлеңдерінде құстың жасына байланысты айтылатын он екі атау, ауызға жиі алынады [10, 16 б]. Ақындар бүркіттің ең бір бабына келген алғыр, өжет кезіндегі жасын ақындық шабытпен салыстырып қыран құстың не өзіне, не көзіне (Тастүлек тұрымтайдай екі көзін) балайды. Тастүлек - төрт жасар, мұзбалақ - бес жасар иығы мұз болғанша алты ай аспанда жүріп жерге түспейтін бүркіт. Бүркіт төрт-бес жастағы кезінде өжет те алғыр, қайтпайтын, қажымайтын, аңға түсуден жалықпайтын нағыз қырыпсалдың өзі болады.

Мысалы:
Қанатын күн шалмаған ақтұйғынның
Жапалақ иемденер басқа ізін [11, 149 б].

Немесе:
Ұшырған тәрбиелеп ақтұйғынмын,
Матайдың қара керей сеңгірінен [11, 148 б].
Немесе:
Ұшушы ең ақ тұйғындай қатты гулеп,
Өмірде кім қас қылды сені билеп [9, 279 б].

Немесе Түбек ақын:
Мендей сенің, Құлманбет, түрің бар ма
Түбек - тұйғын, Құлманбет - ала қарға [9, 88 б].

Сен - күйкентай, мен - тұйғын,
Жүр жайыңа одан да [9, 89 б].

Тезек:
Бұ Тезек - тұғыр ағаш, сіздер - тұйғын,
Көргенде, сағынғанда жем жейсіңдер [11, 176 б].

Ақындар тілінде ең жиі стереотип түрінде бейнелейтін құстың түрі - бұлбұл. Бұлбұл деген торғай тәріздес кішкене құстың әншілік қасиетіне қарай алған ауыс мағынасы - сайраған әнші, шешен, жыршы.

Сайраған Орта жүздің бұлбұлымын
Қызығып жүргенім жоқ алар пұлға [11, 137 б].

Тағы бірде ақын қыз:
Сайраған бүкіл найман бұлбұлымын,
Ұрғашы ғой демесең қай жерім кем [11, 143 б].

Немесе:
Сайраған топқа түсіп, бұлбұлым-ай,
Өртеді жүрегімді мына сөзің [11, 53 б].

Сөйтіп, стереотип - концептуалды әлем суретінің кейбір үзіндісі, менталды сурет, зат немесе жағдай туралы тұрақты мәдени ұлттық түсінік. Ол зат, құбылыс, жағдай туралы кейбір мәдени - детерминделген түсінікті білдіреді. Нақты мәдениетке қатыстылығы сол сол қоғамда тұлғаны әлеуметтендіру үрдісінде қайталанатын білімнің базалық стереотиптік ядросының болуымен анықталады, стереотиптер мәденитте прецедентті (маңызды, өкілетті) атаулар болып саналады. Стереотип - бір жағынан сол мәдениеттің кейбір доминантты құрамаларын сақтауға және трансформациялауға, екінші жағынан өзіміздікін тануға мүмкіндік беретін тұрақтандырушы фактор, тіл мен сөз құбылысы [10,17 б].

Қазіргі айтыс ақындарының қай-қайсысы болмасын рухани лексиканың құнарлы қабатын құрайтын өмір, тағдыр, ақыл, парасат, адамгершілік, бақыт, байлық, бақ, береке-бірлік, асқақ арман, ар-намыс, махаббат, сұлу сезім, үміт пен күдік сияқты дерексіз ұғымдарды білдіретін сөздерді өз шығармашылықтарында кеңінен қолданады [12, 46 б].
Айтыс ақындары дерексіз ұғымдардың философиялық мәніне терең үңіліп, қазақ халқының тарихында елімізге пана болған арғы ата-бабаларымыздың есімдерімен семантикалық байланысқа түсіріп, олардың елімізге сіңірген еңбегін, ұлан байтақ жерімізді қорғаған ерліктерін, ақылды да көреген көсемдіктерін, ел басқарған білікті саясаткерліктерін дидактикалық мақсатта тәрбие, үлгі-өнеге етіп, ұлттық идеология мен ұлттық патриотизмге, жалпы ұлттық сананы қалыптастыруға ықпал ететін тілдік таңба ретінде жиі жұмсайды.

Мәселен,
Ардақты айбын асқан алашымнан,
Ақылды азаматтар жаратылған.
Ақ тулы Абылайлар дара тұлғаң
Бұқар жырау байламды бағыт беріп,
Бірлігімен қазақтың бағы ашылған.
Төле би Әйтекен мен Қазыбектер,
Өмір мәнін қопарған нақ асылдан.
Қабанбай, Бөкенбай мен Наурызбайлар,
Қазақты алып шыққан нақ асылдар.
Кеңгірбай Алшынбай мен Құнанбайлар,
Ақ сұңқардай аспанда аласұрған.
Ұлы Абай, Мұхтар менен Шәкәрімдей,
Семейдің даласында дана туған
Бас иіп, бақ тіледім бар анаға,
Ардақты тағдырларды ана туған. (Ринат)

Айтыс тілінде қолданылатын өмір, тағдыр концептілерінің рухани мәдениеттегі лингвофилософиялық пайымдауларына тоқталатын болсақ:
Өмір концепті. Өмір концептісі дүниенің тілдік, көркем бейнесінде кең мағынада адамның уақыт өлшемі, адамның тағдыры, адамның жүрген жолы, адамның қуанышы мен реніші, адамның бейнесі сияқты фреймдік құрылымдармен түсіндіріледі.
Өмір концептісінің құрамдас бөліктері ретінде: 1. Заман, 2. Дәурен, 3. Дүние, 4. Ғұмыр, 5. Тіршілік, 6. Тағдыр макроконцептілерін жатқызуға болады [12, 46 б].
Қазіргі айтыс ақындар тілінде рухани мәдени лексиканың мифологиялық көне қабаты қоғам өмірінің белгілі бір дәуірінде қолданыстан шектеліп, пассив лексика қатарына өткен, бүгінгі тәуелсіздік тұсында айтыс тілінде қайта жанданып тілдік айналымға белсенді араласа бастаған Алла, Құран, әулие, аят, шариғат, сопы, мұсылман, шайыр, періште, пері, дуана, әзірейіл, шайтан, жын, азан, мүбарак, табарак сияқты діни сөздер кеңінен қолданыс тапқан.

Мұсылман болсаң момын бол,
Таусылмасын тағатың.
Періштелер мекендер,
Жеті қат көктің қабатын.
Әулие, сопы, шайырлар,
Алла деп аят оқыса,
Дәрия теріс ағатын [12, 48 б].
(Мэлс)
Серігің жоқ бір Алла,
Өлмейтін мәңгі тірі Алла,
Құдіреті күшті ірі Алла,
Ойыма орнат нұр Алла.
(Әбілқайыр)
Баһадүр ұлдарыңа пейілді боп,
Бойында базар ашқан келісті өнер.
Парыз, уәджип, сүннәтті түгендеген,
Пенденің ұжмаққа бір шын бармағы.
(Бекжан)
Осынау дүниеде түйіні өктем,
Аналар бұл пәниде биік өткен.
Қабырғадан жасалған Хауа ананың,
Менің Адам атама сыйы жеткен.
(Аманжол)
Жалпы тіл мен дін - этностың рухани мәдениетінде бір-бірімен тығыз байланысты ұғымдар. Көптеген діни ұғымдар мен атаулар қазақ ұлты қалыптасқанға дейінгі орта түркі кезеңінде ислам дінін қабылдаумен байланысты енген кірме сөздер болып табылады. Яғни бұл атаулардың семантикалық сипаты ұлт мәдениетінде лингвистикалық тұрғыдан гөрі философиялық мәнге ие болды.
Алла - Құдай, Тәңір, Жаратқан ие. Алла сөзі күллі мұсылман қауымына ортақ, үнемі жалқы, тура мағынасында жұмсалатын сөз. Айтыс ақындарының тілінде Алла, Құдай, жаратқан ием, жасаған атаулары контекстік семантика үрдісімен бір-біріне эквивалент синоним ретінде жұмсала береді.

2.1 Қазіргі айтыс тіліндегі фразеологиялық қолданыстар

Халық даналығы ғасырлар бойы сөздердің талайын дүниеге келтіріп отырғаны белгілі. Олардың талайы мақал-мәтел түрінде ауыздан-ауызға таралып жүрген де, енді біразы белгілі авторлардың шешендік туындыларыр ретінде әлі күнге дейін халық жадында сақталып келе жатыр. Сол даналық сөздердің айтыс ақындарының өлең шумақтарында жиі ұшырасып отыруы қуантады. Қуантатын себебі - ол сөздердің қай-қайсысы да жаңа заман ыңғайына қарай, жаңа түсінікке байланысты тапқырлықпен жұмсалады. Енді бір қанатты сөздерді айтыскерлердің өздерінің табан астында шығаратыны да бар. Демек, халық аузындағы сөздерді сол қалпында, еш өзгеріссіз қолданса да, сәл өзгертіп немесе синонимдік варианты ретінде пайдаланса да, өзінің авторлық нақыл сөздері ыңғайында ұсынса да, ақындардың шеберлігінің тағы бір қыры көзге ұрып тұрады.

Мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, нақыл сөздер, қанатты сөздер, фразеологизмдер (тұрақты-тіркестер), халық даналығы да айтыстың басты көркемдік құралдарына айналған. Бұлар ауыздан-ауызға таралған төл әдебиетіміздің мұралары. Ақындар осы көркемдік құралдарды пайдалана отырып, халықтың көңілінен шыға білген және қарсыласын сескете білген. Қазіргі заман айтыстарындағы осы ақыл-нақыл, сөздердің қолданылу ерекшеліктерін зерделей келе академик М.Серғалиев олардың: ...қай-қайсысы да жаңа заман ыңғайына қарай, жаңа түсінікке байланысты тапқырлықпен жұмсалады. Енді қанатты сөздерді айтыскерлердің өздерінің табан астында шығаратындығы тағы бар. Демек, халық аузындағы сөздерді сол қалпында, еш өзгеріссіз қолданса да, сәл өзгертіп немесе синонимдік варианты ретінде пайдаланса да, өзінің авторлық нақыл сөздері ыңғайында ұсынса да, ақындардың шеберлігінің тағы қыры көрініп тұрады, - дейді [4, 111 б]. Халық аузындағы сөздерді сол қалпында, еш өзгеріссіз қолданса да, сәл өзгертіп немесе синонимдік варианты ретінде пайдаланса да, өзінің авторлық нақыл сөздері ыңғайында ұсынса да, ақындардың шеберлігінің тағы қыры көрініп тұрады, - дейді [4, 111 б]. Мысалы Мұхамеджан Тазабековтің мына өлең жолдарына құлақ ассақ:

Бабаңның ұлық тұтсаң бар мұрасын,
Жартастағы дауыстай жаңғырасың.
Жігітсің бұлттан биік, ұлттан төмен,
Жасықтық жігеріңді жаншымасын,
Жиырма бестің қайратын көрсет бүгін,
Халқыңның бір толтырып қанжығасын.
Балалықта даналық танытпаса,
Ақыл тіс кімге керек алжығасын.

Бұл реттегі жартастағы дауыстай жаңғыру мен балалықта даналық танытпаса, ақыл тіс кімге керек алжығасын деген орамды тіркестері түп негізі халықтың өзінің қазынасынан алынып, өңделген асыл бұйым тәрізді болып көрінеді. Ал жігіттің бұлттан биік, ұлттан төмен деген мәтелге айналатын тіркесті ақынның өз қоржынынан алынған қанатты сөз деп атауға болады. Ақын өзінің жүрек қайнарынан шыққан көркемдік әлемін жарқырата көрсетіп, жайып салған. Бұлт пен ұлттың арасындағы ұйқастық та ойдың айтылуына ерекше ырғақ беріп тұр. Және ақын бұл жерде арқалы асқақ ақынның, халықтың алдында қашанда аласа екенін көрсеткісі келген. Бұның төркіні ұлық болсаң, кішік болдан бастау алғанымен дербес тұрып мағыналы да мәнді бола алатын мәтелге айналатын қанатты сөз деп атауға болады [5, 18 б]. Немесе:

Соқыр ішектей шошайып жүргендер көп,
Сәлем берсең шалқаяр, пір секілді.
Халықтың көңілі қазір мұң шертіп тұр,
Қобызға қолдан таққан қыл секілді.
Ұлттық рухын жоғалтқан ұлдарың көп,
Қылышына тар келген қын секілді.
Тамырын тарта алмас қыздарың бар,
Шелекке отырғызған гүл секілді.
Құдайсыз ұрпақты да өсірдік-ау,
Құмырадан шығарған жын секілді.

Мына өлең жолдарында әрбір екі тармағы қанатты нақыл сөзге айналып тұр. Елімізде орын алған бюрократ шенеуніктердің немесе ісінен сөзі көп маргинал ұрпақтың бейнесін шошайған соқыр ішекке теңеу ақынның сәтті логикалық жүйелерінің бірі. Қобызға қолдан тағылған қыл мұң шертсе, оның өз сәніне сәйкес келмей, шанақ пен қылдың үндеспей тұрған кезін байқатады. Бұл дегеніміз - өз орнын таба алмаған, бәлкім уақытпен үйлеспеген мұң болуы мүмкін. Шынында да қай заманда да, мезгілде де, қоғамда да болмасын көптің белін қайыстыратын сұмдықты ақынжанды адамдар бірінші болып түйсінген [6, 18 б]. Сонымен қатар ақын бұл мұңның халыққа лайықсыз екендігін, оны халыққа телудің еш орынсыз екенін де ескертіп өтеді. Келесі тармақтардағы елдің тірегі болатын азамат-ұлдардың қылышына тар келген қын секілді болуы да біздің қазіргі қоғамымыздың трагедиясы екені байқалады. Бұл мүмкін ұлттық тамырынан үзіліп түскен ұрпақтың экологиялық аймақтың өсімдігі мен жануары сияқты мутанттық күй кешуінің салдары болар. Қалай болған күнде де ақынның таланты бұл жағдайды екі ауыз сөзбен сәтті бере білген. Жаугершілікте өмір сүрген халық, бесқаруының - жауға шапса ыңғайлы, ұстауға қолайлы қаруының біреуі қылыш болған халық қынына тар келудің не екенін жақсы біледі. Себебі қынына тар келген қылышты алып жүру қиын, тот баспай, мұқалтпай сақтау да қиын. Қынсыз қылыш өзінді жаралауы да мүмкін. Ақын соны ескертеді, соны айтып дабыл қағады.

Сіз бен біз тарасалық,
Дос көңілі қалмасын бір атым насыбайдан, -

дейді Серік Шолпанмен айтысында. Ақындық қақтығысты сыпайы тәмәмдаудың белгісіндей көрінеді. Демек, бет жыртысуға, өзара өкпе-назға қадам баспауға шақырады [1, 271 б].

Қуанышпен айтысында Серік:

Асымды ішіп, аяғымды теппесе егер,
Ашынып мен де бұлай демес едім, -

дейді. Халық мақалын еске сала отырып, сол халықтың тағдырына бейжай қарамағаны былай тұрсын, үлкен жанашырлықпен, отан сүйгіштік сезіммен ашу-ызасын ашық білдіреді.

Сол айтыста тағы бір сөз орайын келтіріп, Серік:

Деген бар бөрі арығын білдірмейді -

деп түзелуі қиынға соқпайтын қиындықтарды көзге бадырайтып көрсетуді мақсатына алмайды. Сірә, ондай кемшін жайлардың басқа елдерде де ұшырасатынын жобалап, ол елдің адамдары сияқты байбалам салмай-ақ, өз қолдарымен жөнге келтірудің мүмкіндіктеріне көз жеткізген соң сөз арасында еске сала кеткені болу керек.

Мұхамеджанның Дәулеткерейге:

Менен несін сұрайсың жеңер болсаң,
Тістейтін жылқы тісін көрсетпейді, -
деген сөзінің ел ішінде айтылатын Қабағын ит үрмей келеді деген мақалға параллель болып келетіні байқалады. Қазақстанның бір қиырында Мұхамеджан келтіріп отырған нақыл сөз болды ма екен әлде автордың өзі құрастырып отыр ма - оны дәл басып шеше қою қиын. Бір дұрыстығы - дәл осы сәтте орнымен және сыпайы ой жеткізіліп тұр.
Дәулеткерейдің сөздері де нақылға толы болып келеді.

Мәселен, Серікпен айтысынан мынадай жолдарды оқимыз:

Ағайын, жау жоқ деме, жар астында,
Жүргенмен саясатқа есеп беріп.
Қой терісін жамылған қасқыр жаман,
Жүрмейік үйден шықпай, төсекте өліп.
Әркімге бір жүргенде қалбалақтап,
Қарғадай боп кетпейік кесек теріп.

Мұнда халық мақалын сол күйінде беру де бар (жау жоқ деме, жар астында; қой терісін жамылған қасқыр жаман), халық нақылындағы тезек-ті (тезек теріп кету) сыпайы түрге ауыстыру да бар, өзіндік, авторлық, нақылды (үйден шықпау, төсекте өлу) орнымен сыналап енгізу де бар [1, 272 б].

Болар едің балалары бірін-бірі
Осындай мақтауменен өсер деген
(Асқар. Дәулеткереймен айтысынан).

Асқар да Болар елдің баласы бірін-бірі батыр дейтін мақалды сол мәтінде қайталамай, сәл жанамалай тартады. Соның өзінде нысанаға дәп тиіп тұр: жаңарған нұсқасын байқаймыз.

Айтыс өлеңдерінде құрылым-құрылысы жағынан өзгерген фразеологизмдер өлең жолдарына қиюластыра келтіріледі [10, 22 б]. Ал тұрақты тіркесті өлең жолдарына құбылтып жұмсау үлкен шеберлікті, жауапкершілікті талап етеді және фразеологиялық қолданыстардың айтыскер ақындардың дүниетанымымен тікелей байланысты болып келетіні көрінеді:

Қолға түскен қалмақтай ықтиярсыз.
Төрт болар құлға барсаң екі көзің [11, 138 б].

Ақын қыз:
Әншейін сыпайы деп қимай тұрмын,
Көзіңді төрт қылар ем иттей керіп [11, 139 б].

Немесе:
Шырылдап, шынжырлаған жас күшіктей
Төрт болар кімге барсам екі көзім [11, 110 б].

Немесе Таспақожа:
Бай ұлының жүрісі басқа дейді,
Құрығы ұзын, ақылы қысқа дейді
Бұл құлақта естіген не жазық бар,
Екі аяқты, әйтеуір, нұсқа дейді [11, 10 б].

Немесе Майлықожа:
Екі жарты көңілді бүтін қылып,
Қосылып дүниені бір жиналық [11, 121 б].

Я болмаса:
Түйе үстінен түскендей сөзің қалай,
Кекетпей сөйлемейсің жан-жағымды? [11, 111 б].

Немесе Шаймардан:
Құйрығын жатқан жылан өзің басып,
Биікке қол создың ба келмес шамаң? [11, 108 б].

Біржан сал мен ақын Сараның өлеңіндегі ой үндес болып тұр. Сонымен бірге тоқтала кететін тағы бір ерекшелік - бірнеше фразеологиялық тіркестерді бір шумақтың бойына келтіре отырып, айтайын деген ойын дәлелдеп, ұтымды да, ұтқыр жеткізе білу.

Мысалы, Сарыбас:
Шапырашты сықылды,
Қолы қысқа мен емес,
Қысқа жібі шолтаңдап,
Күрмеуіне жетпеген.

Немесе: Жамбыл:
Аз да болсам әуелі
Ширегіме келмедің.
Бір қадалған жерімнен
Қан алмай кетер демегін.

Я болмаса Сегіз сал:
Етінен ет кессең де ерік сенде,
Сүйегі қалса болды аман-есен [11, 350 б].

Немесе Сарыбас:
Байлық пенен көптікті мен сөйлесем,
Ет жүрегім тұрады тайдай тулап.

Я болмаса Жамбыл:
Арқадан ауып келген ақтабансың.
Елді алдап, ақынмын деп мақтанасың.

Айтыс ақындары бақ, бақыт сөздеріне көбінесе синоним етіп құт сөзін алған. Себебі, бақ сияқты абстрактілі ұғымға халық өз тағдырын тікелей байланыстырған [10, 23 б].

Мысалы, ақын Сара:
Шетінен қыдыр қонды өңшең құтым,
Мың-мыңнан құт тастаған арт жағына [11, 143 б].

Я болмаса:
Ел артпас Серікбайдың жарлығынан,
Құт болды бас қадірі барлығынан [11, 145 б].

Немесе Мәделі:
Бақ-құт деген, бармақтай болады екен,
Қыз бен жігіт басына қонады екен [9, 97 б].

Немесе Уақит:
Сейпіл де сол жақсының бірі болды,
Құт орнап маңдайында тұрған шалқып [9, 460 б].

Я болмаса Омарқұл:
Кесірлі кесепатты келіп туса,
Шайқалып ата құты жасқанады [9, 288 б].

Сара елдің игі жақсыларын мақтап құт тастаған, бақ берген дей отырып, солардың ішінен Серікбайды ерекше атап елге құт болды, бақ болды деп мақтайды. Мәделі ақын тіліміздегі бармақтай бақ берген тұрақты тіркесіне үйлестіре бақ яғни құт сөздерін жарыстыра қолданып бармақтай құт бер немесе бармақтай құт болады деп келтірген. Айтыс ақындары бақ, бақыт сөздеріне синоним етіп, құт сөзін алған. Құт дару, бақ дару мистикалық халық түсінігімен тікелей байланысты.

Мақал-мәтелдің өміршеңдігі тілінің көркемдігі мен мазмұнының тереңдігінде, аз сөзбен көп мағына беретіндігінде және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.