Халықаралық қауіпсіздіктің құқық саласы
Кіріспе
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі заманғы жай-күйі сипаты
Сот билігінің тәуелсіздігі принципін түбегейлі түсінуге сәйкес, оның билігі Конституциялық дереккөзмен - конституциялық нормалар мен заңдарда көрініс табатын халықтың қалауымен шектеледі. Бүгінде Қазақстан Республикасындағы сот билігі толығымен дербес билік тармағына айналды: соттар басқа мемлекеттік органдардың құрамдас бөлігі болып табылмайды. Сонымен бірге сот билігінің сипаты күрт өзгерді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Конституциялық заңда белгіленген және айқындалатын қағидаттар, яғни мемлекеттік биліктің маңызды жақтарын айқындайтын басшылық нормалары негізінде оның қызметі мен ұйымдастырылуы сот билігінің маңыздылығы мен теңгерімділігінің негізі болып табылады. Бұл қағидаттар елдегі сот жүйесін жетілдіру мен дамыту тәжірибесінен шығарылған.
Дипломдық жобаның мақсаты мен мiндеттері
Бұл дипломдық жобаның мақсаты Қазақстанда сот билігінің қалыптасуындағы халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасын салыстырмалы түрде зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттер кешенін шешу керек:
:: халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың қалыптасуын ашу;
:: басқа елдермен және ғалымдардың пікірлерімен салыстыра отырып маңызын айқындау;
:: қазақстандағы сот жүйесіне түсінік беру.
Зерттеулердің теориялық және әдістемелік негізі.
Зерттеудің әдістері теориялық және практикалық мәселелердің негізі ретінде анықталады. Осыдан кейін осы әдістерді жүзеге асыру құралдарының құрылымы мен құрамы анықталады.
:: Осы тақырып бойынша әдебиеттер мен дереккөздерді талдау.
:: Жалпылау.
:: Нақтылау.
Зерттеулердің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні.
Дипломдық жобаны даярлау барысында оқулықтар мен оқу құралдары, интернет-сайттардың ашық жарияланымдары пайдаланылды.
Дипломдық жобаны орындаудың тәжірибелік базасы.
Дипломдық жобаны орындау кезінде, зерттеулер мен ақпаратты жинау Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінде жүргізілді.
1 Қазақстандағы сот жүйесі
1.1 Сот туралы негізгі түсінік
Сот бұл нақты бір елдің заңында көрсетілген іс жүргізу ережесімен істердің қылмыстық, азаматтық, әкімшілік немесе өзге де санаттарын қарау және орындау нысанында сот жұмысын іске асыратын мемлекеттік билік органы. Заңды түсіндіретін және іске асыратын сот - сот системасы деп аталады. Сот отырысы өтетін жер - сот залы деп аталса, ғимарат сот ғимараты болып есептеледі.
Сот билігі 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша заң шығару және атқарушылық биліктен бөлінген немесе мемлекеттік биліктің дербес тармағын көрсетеді. Сот төрелігінің негізгі мақсаты - барлық негізгі істер бойынша әділ және заңды сот талқылауын ұйымдастыру.
Соттың міндеттері:
1. Соттардың қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді жан жақты, толық және объективті шешуді ұйымдастыру;
2. Азаматтардың сот арқылы қорғану құқығын жүзеге асыру;
3. Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту;
4. Құқыққа кұрметтілік қатынасын қалыптастыру;
5. Құқық бұзушылықтарды ескерту.
Соттың билігі заңдылық және құқықтық тәртіпті орындауға, конституциялық құрылымды, саяси және экономикалық системаны, азаматтардың, елдің және қоғамдық ұйымдардың құқықтары мен заңды ұстанымдарын қорғайды. Осы мақсатқа орай сот төрелігі заң шығарушы және атқару төреліктерінде жоқ өкілетіліктермен қамтамасыз етілген. Сот шешім шығарып азаматтарды бостандығынан айырып немесе тіпті өмірін де қия алады, меншігін тәркілейді, мемлекеттік органның қабылдаған шешімін бұза да алады және ата-аналық құқықтан айыруға мүдделі. Сот билігінің қарсы екі жағы бар, бір жағынан ықпалды билік болса, екінші жағынан салыстырмалы түрде қабілетсіз билік, ол заң шығарушы өкілет секілді сайлаушылардың қолдауына сүйене алмайды, атқарушы билігі қолындағыдай үстемдік ететін күш механизмдері жоқ. Сот төрелігінің күші заңның мінсіз орындалуында, құқыққа деген үлкен құрметінде, қоғамның ірі саяси және құқықтық өркениетінде. Заң шығарушы өкілет саясатпен берік қарымқатынасты (парламентте негізінде саяси фракциялар жоғарғы рөл атқарады), атқару билігі де саяси қыспаққа бағынады, ал сот төрелігін іске асыру негізінде саяси және басқалай ешқандай қысым болмауы шарт. Сот шешім шығарар барысында саяси міндеттен адал болуға, заң мен құқықтық санадан басқа факторларға бағынбайтын дербес болуы қажет.
Еліміздегі сот төрелігі біртұтас мемлекеттік биліктің дербес бөлігі болып есептеледі. Ол Республика атынан іске асырылады. Сот төрелігі өзіне азаматтардың және олардың бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, мемлекеттік негізгі органдар мен ұйымдардың құқықтармен заңды негіздерін қамтамасыз етуді, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, басқа да нормативтік-құқықтык актілерінің, халықаралық келісімдерінің орындалуын қамтамасыз етуді міндет етіп қояды. Сот билігі мемлект Конституциясының, заңдарының, бұдан өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық келісімшарттарының барысында пайда болатын бүкіл істер мен дауларды шешуде іске асырылады. Соттар шешімдерінің, қаулылары мен өзге де үкімдерінің барлық Қазақстан аумағында нақты күші болады.
Мемлекетіміздің сот системасын -- жоғарғы сот және өңірлік соттар -- облыстық және соларға теңдестірілген - аудандық соттар құрайды. Заңнама қандай да бір атпен арнаулы немесе төтенше соттарды құруға тыйым салады. Дегенмен бұл деген мамандандырылған соттарды ұйымдастыруға болмайды дегенді білдірмейді. Сот төрелігі сот ісін жүргізудің заңда көрсетілген түрде жүзеге асырылады. Соттардың азамат пен адамның конституциялық мүдделері мен бостандықтарына зиян келтіретін заңдар мен басқа да нормативтік - құқықтық актілерді қолдана алмайды. Сот жүйесінің буындары келесідей:
Аудандық (қалалық) -- соттар системасының басты буыны -- сот әділдігін іске асыруда ауқымды өкілетке ие және сот ісінің негізгі бөлігін атқарады. Оларды сол ауданда немесе қалада, қала ауданында Әділет министрлігінің ұсынысы негізінде Президент қалыптастырады. Бұндай соттар төрағадан және аудандық төрағалардан тұрады. Аудандық (қалалық) өзге соттардың процессіне жататын істерден бөлек негізгі сатыға жататын бүкіл істерді қарастырады.
Облыстық және соларға теңдестірілген соттар (мысалы, Нұр-Сұлтан мен Алматы қалалық соттары) -- орта буын соттарын -- Президент қалыптастырады. Ал бұл буындағы соттар қатынасу, кассациялық және бақылау ретіндегі бірінші сатыдағы соттары негізінде, сонымен қатар аудандық (қалалық) соттарға катысы бар жоғары тұрған сот негізінде әрекет жасайды.
Бақыланып отырған соттар сот төрағасынан, алқалардың төрағаларынан және де тұрақты судьялардан қамтылады. Республикамыздың жоғарғы соты -- сот жүйесінің ең ірі бөлігі. Жоғарғы сот азаматтық, қылмыстық немесе жалпы сот процессін жүргізудің соттарда бақыланатын бөлек те істер бойынша жоғары сот органы болып саналады. Заңда көзделгендей іс жүргізу элементтерінде өзінен жоғары емес тұратын соттардың қызметін бақылауды іске асырады. Нормативтік қаулыларды алғаннан кейін оларға сот практикасы мәселелері негізінше түсініктемелер береді. Жоғарғы сот құрамы бойынша төрағадан, алқаның төрағаларынан және тұрақты судьялардан құрылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша: мемлекеттің жоғарғы сотының төрағасын, алқалардың төрағаларын және де жоғарғы соттың төрағаларын республиканың жоғарғы сот кеңесінің міндеттемесіне негізделген республика президентінің ұсыну бойынша сенат сайлауды ұйымдастырады. Облыстық және оларға теңдестірілген соттардың төрағаларың, алқаларының төрағаларын және облыстық соттар менен оларға теңдестірілген соттардың судьяларын жоғарғы сот кеңесінің негіздемесі бойынша президент тағайындауға ие. Бұдан басқа да соттардың төрағаларын және судьяларын әділет біліктілік алқасының негіздемесіне көзделген әділет министрінің ұсынысы ретінше президент қызметке қояды.
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот реформасы
Қазақстанның сот жүйесі елдегі жалпы жағдаймен бірге өзгеруде. Тәуелсіздік алғаннан кейін сот жүйесі ескі кеңестік көздерден құтылды, жаңа институттар іске қосылды, жаңа заңдар қабылданды, судьялар корпусының тиімді жұмыс істеуі үшін тәуелсіз сот жүйесінің принципіне негізделген база құрылды.
Қазақстан Республикасында сот жүйесін дамытуды азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету деңгейінің өзгеруімен, соттардың қолжетімділігімен, жоғары әлемдік критерийлерге сәйкес сот жүйесінің қайта құрылуымен сипатталатын кезеңдерге шартты түрде бөлуге болады.
Қазақстандағы сот реформасы кезеңдері:
1. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі сот жүйесінің дамуы 1991-1995 жж. Сот жүйесінің дамуның бірінші кезеңін бұрынғы кеңестік сот системасынан тәуелсіз еліміздің жаңа сот жүйесіне ауысу мезгілі деуге болады. Егер сот системасындағы өзгерістер елдегі мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі деп жариялаған 1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Мемлекеттік Тәуелсіздік туралы" Конституциялық Заңнан кейін басталса, онда биліктің тармақталу принципін бекіткен 1993 жылғы алғашқы Конституция сот билігін ұйымдастыру мен оның жұмыс істеуінің негізгі қағидаттарын негіздеді. 1994 жылы респупблика президентінің Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы жайлы қаулысы жарық көрді. Қаулы сот системасын құрудың жаңа сападағы басты нысандары кіретін және соны дамытулардың негізгі басымдықтары айқындалған ерекше тарихи құжатқа айналды. Сонымен қатар, 1990 жылдары тұңғыш азаматтық және қылмыстық кодекстерде қабылданып, сот ісі жаңа қабылданған азаматтық-процестік, қылмыстық-процестік кодекстерге сәйкес жүргізілді.
2. Қазақстан Республикасы сот системасының қалыптасу мерзімі 1995-2000 жж. 1995 жылы република конституциясының және мемлекет президентінің Сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар жарлығының енуі 20 желтоқсан 1995 жыл сот жүйесін дамытудың жаңа кезеңіне бастау болды. Жаңа қабылданылған принциптеріне арналған соттардың құрылуы мен жұмыс істеуінің конституциялық қағидаттарына арналған соттар мен сот төрелігі атты арнайы бөлім 7-ші шықты. Ақырында соттар мемлекеттік билікті іске асырудың тікелей нысаны негізінде қабылдана отырып, сот төрелігінің кардиналды жаңа ережелері шығарылды, сот төрелігінің түбегейлі жаңа ережелері енгізілді, сот органдарының биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарынан тәуелсіздігі нығайтылды. Төрелік соттарды тарату және олардың міндеттерін жалпы құқықтық соттарға беру арқылы сот жүйесінің бірлігі бекітілді. Жергілікті сот төрешілерін президентпен тағайындау, жоғарғы сот судьяларын республикадағы парламент сенаты арқылы сайлау тәртібі енді. 1996 жылдың желтоқсанында Қазақстан судьяларының І съезінің өткізілуі сот реформасындағы елеулі оқиғалардың бірі болды. Съезд қорытындысы негізінше Қазақстан Республикасы судьялар одағы құрылған болатын. 2000 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Республикасының сот системасы мен төрешілер мәртебесі туралы Республика конституциялық заңы қабылданып, онда сот құрылымының негізгі элементтерін және мемлекет соттарының қызмет тәртібін айқындайтын жаңадан нормалар енгізілген болатын.
3. Сот жүйесін жаңғырту 2000-2014 жж. Бұл кезеңді сот системасының жаңалығы ретінде сипаттауға келеді. Мемлекеттің құқық саласындағы негізгі бағыттарына сәйкес 2000ші жылдан соң сот процессін жүргізуді одан әрі жаңғырту және оңтайландыру, сот төрелігі мен сот әкімшілігі мәселелерінің аражігін ажырату, мамандандырылған соттарды құру, судьялар корпусының кәсіби дәрежесін арттыру негізінше бірқатар іс-шаралар жасалды. Мысалы, 2002 жылы мемлекет басшысының жарлығымен мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құрылды, олар кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатысты сот дауларын қарайтын болды. Ауданаралық мамандандырылған соттар 2004 жылы құрылып, олардың тармағына елдегі билік органдарының тарапынан шығатын істер тапсырылды. Осылайша, көпшілік-құқықтық қатынастар сферасында азаматтардың құқықтарын және бостандықтарын қорғау тетіктері күшейтілді.
2007 жылы ата заңға өзгертулер енгізу арқылы сот реформасының келесі деңгейі жүзеге асырылды. Қабылданылған өзгерістердің нәтижесінде сот төрелігі системасында азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды жүзеге асыру ісінде қуатты құқықтық кепілдіктер белгіленді. Мысалы, күдікті адамды тек қана сот үкімімен қамаққа алу тәртібі енгізілген еді.
2010 жылғы 1 қаңтарда "Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң қабылданды. Осылай, сот реформасының үшінші кезеңінде демократиялық құқықтық мемлекет және әлем таныған халықаралық өлшемдер шарттарына жауап беретін, тұтастай алғанда құқықтық және әлеуметтік кепілдіктердің тиісті деңгейін, судьялардың сот төрелігінің конституциялық қағидаттарын сақтау үшін жоғары кәсіби жауапкершілігін қамтамасыз етуге қабілетті сот жүйесін құрудың негізі қаланды.
4. Сот системасын дамыту 2014-2016 жж. Республика сот жүйесін одан әрі жаңғырту міндетін іс жүзінде іске асыру 2014 жылы бірнеше іргелі нормативтік-құқықтық актіле қабылданғаннан кейін басталды. Атап айтқанда, мемлекеттің жаңа қылмыстық, қылмыстық-процесстік және әкімшілік құқық бұзушылықтар жайлы кодексі сот өкілдігінің саласын кеңейтті, азаматтардың сотқа қол жетімділігін үлкейтіп, адамдардың мүдделері мен заңды құқықтарының толық орындалуын қамтамасыз ететін жағдай жасалды. Сот жүйесін оданда әрі дамыту ұлт жоспары - 100 нақты қадам программасынан орын алды. Заңның үстемдігін қамтамасыз ету аталған 2-бөлім сот саласын түгел өзгертуге арналған болатын. Жалпы, 2015 жыл, көптеген мамандардың ойынша еліміздің сот жүйесін реформалау жылы болған. Жыл соңына қарай ұлт жоспарын іске асыру барысында 59 заң күшіне енген болатын.
5. 2016 жыл мемлекеттің сот системасы дамуының жаңа мерзімін ашты. Ұлт жоспарын іс жүзінде орындау бойынша жұмыстар басталды. Еліміздегі судьялардың VII съезі өткізіліп, онда сот жүйесін дамытудың негізгі басымдықтары айқындалды. Құқық аясындағы көптеген өзгерістер елбасының мемлекеттік биліктің тармақтарының ортасында өкілдіктер бөлу міндетін іске асыру барысында жүзеге асырылды. Ұлт жоспарының 17-тармағына тиісінше Республика конституциясында көрсетілген 79-бабына және Қазақстан Республикасының сот системасы мен судялар мәртебесі туралы конституциялық заңына қосышалар енгізіліп, сот қызметіне кандидаттардың еңбек өтілі мен жасы бойынша талаптар өзгерді. Үш сатылы сот системасына көшу мен жоғарғы сотқа саты функциялары мен мәртебесін беру бойынша конституцияның 81-бабына қатысты өзгертулер енгізілді. Сондай-ақ ата заңның 83-бабына прокуратураның, атап айтқанда соттарға байланысты өкілдіктері туралы түзетулер енгізілді.
1.3 Қазақстан Республикасы судьяларының мәртебесі
Елімізде жасы жиырма беске толған, жеткілікті заң білімі, заң мамандығында кем дегенде 2 жыл жұмыс тәжірибесі бар және біліктілік емтихандарын тапсырған азаматтар төреші болуға құқығы бар. Судья ретінде тұңғыш рет қызмет атқаратын азамат ант қабылдауы тиіс. Соттар тұрақты судьялардан тұрады және төрешілердің тәуелсіз болуы мен олардың құқығына қолсұғылмаушылығы конституциямен де заңмен де қорғалады. Судьяның өкілеттілігі "Қазақстан Республикасындағы сот ситемасы және төрешілердің мәртебесі жайлы" конституциялық заңнамада көрсетілгендей негіздер ретінше ғана тоқтатыла алады.
Судья сот төрелігін жүзеге асыру барысында тәуелді болмай, конституция мен заңға ғана бағынуы қажет. Төрешіге ешбір адамның ықпал етуге құқығы жоқ. Судья сот әділеттілігін жүзеге асыру мезгілінде конституция мен Республиканың заңдарын сақтауы тиіс, төрешілік этикаларды сақтануы керек, заңсыз араласуға жол бермеуі тиіс. Судьялардың кеңесінің құпияларын сақтауы қажет. Төреші оқытушылықты, ғылыми немесе басқа да шығармашылық қызметтерді есептемегенде, өзге ақы төленетін қызметті атқаруға құқығы жоқ. Судьяны тұтқынға алып, күштеп әкетуге, оған сот ережесімен қойылатын әкімшілік жазалаудың шараларын қолданып, Республика жоғарғы сот кеңесінің қорытындысында көрсетілген Республика президентінің келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға тиым салынған. Төрешілер мен олардың отбасылары және мүлкілері мемлекет тарапынан қорғауға алынған.
Конституциялық кеңестің мемлекеттік орган ретінше еліміздің бүкіл аумақтарында республиканың конституциясының басымдылығын қамтамасыз етеді. Конституциялық кеңес 7 компоненттен құралады, олардың мандаттары 6 жылды құрайды. Мемлекттің экс-президенттері өмір бойы конституциялық кеңес мүшелері болады. Ал оның төрағасын тағайындауға да қызметінен босатуға да президент құқылы. Конституциялық кеңестің қос мүшесін президент, сенаттың төрағасы мен мәжіліс төрағасы сайлайда, қызметінен босатада алады. Конституциялық кеңес мүшелерінің жарты құрамы әр 3 жылда жаңартылып отырады. Оның құрамына тағайындауға келесідей талаптар қойылады:
Қазақстан Республикасының азаматы;
Жасы 30-ға толған;
Мемлекет аумағында тұрақты тұратын;
Жоғары заң білімімен;
Заң мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс тәжірибесі болуы қажет.
Конституциялық кеңестің төрағасы мен мүшелері тағайындалған соң ант беруі тиіс. Оның төрағасы мен мүшелері республикалық қызметтің лауазым иелері болып саналады. Сол үшін де олардың мәртебелерін конституция мен "Конституциялық кеңес туралы" заңнан бөлек "Мемлекеттік қызмет туралы" заң нақтылайды. Осы кеңеске мүшелік нақты шектеулермен байланысты болады.
Конституциялық кеңес президенттің, сенат, мәжіліс төрағаларының, парламент депутаттарының негізгі есебінің кем дегенде бестен бір бөлігінің, премьер-министрдің үкімі бойынша:
Дау туғанда президент пен парламент депутаттарының сайлануын өткізудің әділ және республикалық референдум ұйымдастыру жайлы істі шешеді;
Парламент қабылдаған заңдардың конституцияға сәйкес болуын мемлекет басшысы қол қойғанға шейін қарайды;
Мемлекеттің халықаралық шарттарын бекіткенше олардың заңнамаға сәйкес болуын қадағалайды;
Конституцияның нормаларына ресми түсіндірмелер береді;
Парламент мемлекеттің басшысын мерзімінен ерте босату немесе қызметінен кетіру туралы мәселелер бойынша шешімді қабылдауға конституциялық рәсімдердің сақталғаны жайлы қорытынды шығарады.
Осы кеңес адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына зиян келтіргізетін заңды немесе басқа да нормативтік актілерді конституциялық емес деп тану жөніндегі соттардың өтініштерін карайды. Бұл кеңестің шешімдері қабылданған күні күшіне енеді, елдің бүкіл аймағында жалпыға ортақ міндет пен шағымдануға жатпайды.
Сондықтан, соттық билік біртұтас ел билігінің өз алдына бөлек дербес тармағы болып саналады. Төрешілер сот әділеттілігін іске асыру барысында тәуелсіз және конституция мен заңға бағынуы керек. Республикамызда сот әділеттілігін сот қана іске асыра алады. Сот билігінің негізгі міндеті деген азаматтардың және олардың бірлестіктері мен ұйымдарының құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін корғауды жүзеге асыру, конституция мен заңдардың, басқа да нормативтік-құқықтық актілердің, халықаралық шарттардың жүзеге асуын қамтамасыз ету.
Мемлекетімізде сот системасын жоғарғы сот және жергілікті соттар -- облыстық пен оларға теңдестірілген соттар, аудандық соттар құрайды. Соттардың қаулылары, үкімдері мен басқа да шешімдерінің республика аумақтарында міндетті түрде орындалатын күші болады. Республикадағы конституциялық кеңестің басты міндеті -- мемлекетіміздің барлық аймағында Қазақстан конституциясының үстемдігін қамтамасыз ету болып есептеледі.
2 Халықаралық құқық түсінігі және рөлі
2.1 Халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы нысандары
Халықаралық құқық - қауіпсіздік саласында бейбітшілікке қол жеткізу мақсатында дүниежүзілік құқықтың субъектілерінен туындайтын мемлекетаралық қатынастарды реттейтін әлемдік құқықтық принциптері бар нормалардың жиынтығы. Халықаралық құқықтың негізгі қайнар көздеріне дүниежүзілік әдет-ғұрыптар, шарттар мен әлемдік ұйымдардың шешімдері жатады. Халықаралық құқық атауы тарихи түрде пайда болды. Орта ғасырларда мемлекетаралық қатынастарды реттейтін құқық системасын құру мүмкін болғанда заңгерлер Рим құқығынан дұрыс термин іздеді. Онда ұлтаралық қатынастарды реттейтін және дәл анықтайтын термин болмағанымен, онда халықтар құқығы деген ұғым болды. Уақыт өте келе бұл термин өзгеріп, жаңа халықтардың арасындағы құқық деген атпен басқаша айтқанда халықаралық құқық деп белгілі болды. Заң ғылымында бұл терминнің орысша баламалары яғни Международное право деген термин қолданылды. Арнайы дүниежүзілік құқықтық система ретінде ол негізінен елдер арасындағы қатынастарды реттейді, сол үшін мемлекетаралық құқық оның дұрыс нұсқасы болар еді, бірақ халықаралық құқық термині теорияда да, практикада да кеңінен таралды. Әлемдік құқық системасы бір-біріне тәуелді қатынастағы халықаралық құқықтың нормаларынан, институттарынан және салаларынан тұрады. Дүниежүзілік құқықтың жүйесі - бұл халықаралық құқықтың басты қағидаларында бекітілген талап етуші нормалар негізінде әлемдік құқық жүйесінің ең үлкен элементі болып табылады. Құқық - халықаралық қатынастардың белгілі бір кең ауқымды аумағындағы, халықаралық қатынастардың субъектілері қызметін реттейтін нормалар мен шартты нормалардың жиынтығы. Әлемдік құқықтың басты салаларына төмендегілер кіреді:
1. Мемлекетаралық келісімшарттардың құқығы саласы.
2. Дүниежүзілік теңіз құқығының саласы.
3. Халықаралық қылмыстық құқықтардың салалары.
4. Әлемдік экономикалық құқықтың салалары
5. Халықаралық қауіпсіздіктің құқық саласы.
6. Әлемдік ұйымдардың құқығы салалары.
7. Дүниежүзілік әуе құқығының саласы.
8. Дипломатиялық консулдық құқықтың салалары.
9. Халықаралық ғарыштың құқық саласы және т.б.
Әлемдік құқық бұл халықаралық қатынастарда мемлекет пен басқа қатысушылардың ортасындағы қатынасты реттестіретін заңдық ұстанымдар мен нормалардын жиынтығы. Халықаралық жұртшылық құқықтарының басты принциптері:
:: Күш пен қауіп-қатерлерді күшпен қолданбау;
:: Дүниежүзілік жанжалдарды бейбіт түрде шешу;
:: Шет мемлекеттердің ішкі ісіне;
:: теңдігі мен халықтың өз жолын анықтауына араласпау,
:: елдердің ынтымақтастығы мен тәуелсіз теңдігі,
:: міндеттемелерді ерікті жүзеге асыру.
Әлемдік құқықтың көп жаңа нормалары арнайы халықаралық конвенция негізімен бекітіледі. Елдердің өз міндеттемелерін орындамауы, жауапкершілікке әкеледі. Дүниежүзілік қатынастарда, халықаралық ілтипаттың сақталуына, көбіне дипломатиялық этикеттер саласына және т.б. үлкен рөл ойнайды.
Халықаралық және ұлттық құқықтың арақатынасының жалпы сипаттамасында әртүрлі анықтамалар беріледі: "өзара байланыс", "бір-біріне әсер ету", "бейімделу" және т.б. Осы құқықтық жүйелердің өзара әрекеттесу формаларын талдауда ғалымдар әртүрлі терминдерді қолданады: жіберу, рецепция, трансформация, имплементация, ұлттық-құқықтық имплементация, бейімделу, заңдастыру және т. б. "трансформация" сөзі халықаралық құқық нормаларын ұлттық құқыққа енгізу процесін сипаттауда жиі қолданылады. "Трансформация" терминін ғалымдар көп қолданбайды. Мысалы, А. Гринберг, итальяндық заңгерлердің А.Пергола, К.Мортати тәжірибесін талдай отырып, бейімделу терминін қолдану, трансформация емес, екі құқықтық тәртіп қатынасының дуалистік теориясынан негізделген және процестің заңды сипатын неғұрлым нақты көрсетеді, бұл оның қайта құрылуы туралы емес, нақты мемлекетаралық нормаларға сай келетін ішкі құқықтық нормаларды құру жайлы. Халықаралық және мемлекетішілік құқық нысандарын сипаттайтын терминдердің көптігі әбден орынды, себебі әрбір ел әлемдік құқықтың жұмыс істеуі туралы шешім қабылдайды, өйткені мемлекеттің халықаралық міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз етудің нысандары мен тәсілдері әр мемлекеттің жеке құқығына жатады. Сонымен қатар, тиімді жұмысы үшін дүниежүзілік және ұлттық құқық тұрғысынан терминологияны жүйелеу қажет, себебі ғылыми зерттеулерге қойылатын маңызды талаптың бірі зерттеушілер қолданатын ұғымдардың дәлдігі болып табылады. Тұжырымдамалардың мазмұны нормативті болып табылады немесе бірінші кезеңде доктриналық мәлімдеме бірыңғай құқықтық норманы құруда, түсіндіруде және қолдануда маңызды рөл атқарады.
Ұлттық және халықаралық құқықтың қатынастарының дәстүрлі формасы көптеген ғалымдардың еңбектерінде бірнеше рет қарастырылды, олардың есімдері жоғарыда көресетілген. Сонда да, халықаралық-құқықты ғылыми түгендеу керектілігі, елдің ішкі құқықтардың нормасымен салыстыру негізді, кездейсоқ емес деген сипатта болуы үшін сап бойынша орналастыру жайында 1980 жылдардың орталарында А.М.Васильев жазған еді.
Ғылыми әдебиеттердегі мемлекетаралық және ұлттық құқықтың арақатынастарын сипаттайтын терминдер мен ұғымдардың алуан түрлілігіне байланысты, Осыған байланысты осы бөлімде құқықтың тарихында бұрыннан әйгілі құбылыстарды белгілеу үшін, ұлттық пен халықаралық құқық арақатынастары объектілері жіктелді.
Нақты саны белгісіз және кейбір бөлігі ғана елдердің парламенттерінде ратификацияланған мемлекетаралық шарттар халықаралық құқықта негізгі орынды алады. Ратификацияланған әлемдік шарттардың көлемі олардың маңыздылығын көрсетпейді. Көпжақты келісімдердің кейбірі ғана ратификациялардың ықтимал санын жинай алады. Біріккен Ұлттар Ұйымында қабылданған конвенциялардың ішінде БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің жалпы санының 45 бөлігі ратификациялаған 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясын ғана қамтиды. 17, 13, (12) тағы басқа басқа конвенциялар мен келісімдерге қатысады. Осыдан халықаралық келісімдерге қатысушылардың қатарын кеңейту дүниежүзілік қауымдастық алдына қойылған міндеттердің бірі болып табылады. Бұл халықаралық құқық нормаларының жеткілікті табысты және жеткілікті кең әрекетінің кілті.
Халықаралық-құқықтық актілердің әртүрлі деңгейі олармен ұлттық құқықтың әртүрлі қатынастарын тудырады. Егер еліміздің заңнамасы иерархия және нақты жіктелінген болса, онда мемлекетаралық құқық күрделі, жіктеуді қиындататын үлкен материал болып саналады.
Дүниежүзілік құқық, Г.И.Тункиннің классикалық анықтамасы бойынша, елдердің және мемлектаралық құқықтың басқа субъектілерінің ерікті келісімі арқылы қорытындыланады. Ерікті келісім әртүрлі деңгейлерде, әлемдік құқық субъектілерінің әртүрлі деңгейдегі белсенділігімен жүзеге асып, ұлттық құқыққа деген әсерінің әрқилы дәрежесі бар және соған қарсы дүниежүзілік құқық нормаларының жасалуына әртүрлі әсер етуі мүмкін. Сол себепті оның жасалуы жіктеу негізі мен оның ұлттық құқықпен қатынасына цифрлық және уақыттық факторларға енгізілді. Сандық фактор әлемдік келісімге қатысушы елдердің көлемін көрсетеді. Уақыт факторы дүниежүзілік келісім жасасу және соған қосылу көрсеткіші болып табылады. Бұл жіктеудің алғашқы деңгейіне 2 жақты мемлекетаралық келісімдер жатады, олардың стандарттары әлемдік құқықтың бірінші деңгейі бойынша мемлекетаралық құқықтың жиынтығын қамтиды. Бұл терминді И.Кант Құқық доктринасының метафизикалық бастауы еңбегінде мемлекеттердің бір-біріне құқығы... халықаралық құқық - идеалында мемлекетаралық құқық деп атау дұрыс емес, деп аталуын ұсынған. И.Канттың терминді нақтылау жөніндегі әділ пікірі доктринамен де, тәжірибемен де қабылданбады. В.А.Василенко мұның себебі дипломатиялық тілдерде болуы мүмкін деп есептейді. 19 ғасыр басында француз, кейін ағылшынша болған халық, ұлт, мемлекет сөздері синонимдер болған.
Мемлекетаралық құқықта халықаралық құқық нормаларын құрайтын ұлттық құқық нормалары өзара әрекеттеседі. Онда мемлекеттің құзыретті органдары ратификациялаған, сондай-ақ ратификацияланбаған жағдайлар болуы мүмкін. Әлемдік тәртіпке сәйкес, парламент бекіткен халықаралық шарттар қолданыстағы ұлттық құқыққа қарағанда жоғары заңды күшке ие болуы керек. Олардың иерархиясындағы қалған шарттар мемлекеттегі қолданыстағы заңнамадан төмен және ұлттық заңнамамен келісілуі тиіс. Мұндай жағдай, мысалы, Қазақстан Республикасында қалыптасқан.
Жалпы халықаралық құқық-бұл Біріккен Ұлттар Ұйымының белсенді қатысуымен әлемнің бүкіл аумағын қамтитын мемлекеттер құрған құқық. Бұл терминді анықтағанда өз алдына алынған ел немесе аумақтың мемлекетаралық құқығы, мысалы, Қазақстан Республикасының халықаралық құқығы немесе халықаралық африкалық құқықтар сонымен қатар ТМД немесе Еуропалық Одақтың халықаралық құқығы бола алмайды.
Мексикалық заңгерлер әлемдік құқықтарды барлық әлем елдерінің мүдделерін көрсететін заңды нормалардың жиынтығы ретінше анықтайды, және әдетте, оларды субъектілеріне өз тәуелсіздігі үшін күресуші ұлттарды және халықтарды жатқызбайды, бірақ сонымен қатар олар жеке тұлғаларды мемлекетаралық құқық субъектілері бойынша таниды.
Аймақтық құқық екіден көп елдер арасында, бірақ бір аймақ төрінде жасалған келісім негізінде жасалады. Аумақтың негізгі географиялық бірлігі - әлемнің бөліктері, бірақ континетаралық аймақтық интегрциялануы да мүмкін.
Аумақтық құқықтың басты өзегі үлкен мемлекеттер топтары болып табылады және аймақтың бірнеше немесе көптеген елдері оларға қабысып жасалады. Субъектілердің құқықтық жағдайына байланысты халықаралық жүйелер, ұйымдар мен елдер арасындағы және мемлекетаралық ұйымдардың арасындағы системалар ажыратылады.
Дүниежүзілік және Қазақстан Республикасы ұлттық құқығы қатынастарындағы нақты терминологиялық база, терминдердің 3 блоктарынан тұрады. Қатынас негіздері өзара тығыз байланыста болғаны әлемдік құқық нормаларының ұлттық заңға енуінің көптеген аспектілігі жайлы дәлелдейтіндігін ескеру керек.
I. Құқықтану саласында трансформация теориясы бар, ол термині бойынша ол ішкі құқық термині бойынша халықаралық құқықтық нормаларды іске асыру үшін тиісті елдің құқықтық актісімен байланысты болуы керек, яғни мемлекетаралық шарт жасасу мен ішкі заң субъектілері, мемлекеттің ерік актісі болуы тиіс. Бұл ғылымда дүниежүзілік пен елішілік құқық заңдардың әрқилы системаларына жататыны жайлы ой кең тарағандықтан, мемлекетаралық келісім елдің егемендігіне байланысты елішілік заң субъектілері үшін тікелей құқықтарды және міндеттерді жасай алмайды. Бұл тұжырымдама әлемдік құқық үшін негізінен Е.Т. Усенко, Д.Б. Левин, С.В. Черниченко, Р.А. Мюллерсон енгізген.
Трансформация сөзі қайта құруды, өзгертуді сипаттайды. Қоғамдық ғылымдар бұл терминді радикалды структуралық өзгерістерді бейнелеуде жиі қолданады. Бұл қоғамдық ұйымның жаңа сапалық жағдайына көшуді білдіреді. Трансформация процесі келесі кезеңдерден өтеді:
Қоғамның қазіргі жағдайын қайта бағалау;
Әлеуметтік диагностика, дағдарыстан шығудың мүмкін жолдарын анықтау;
Ескірген жүйелерді бөлшектеу;
Қоғамның жаңа өзін-өзі басқаруы.
Трансформация түсінігі жаңа әлеуметтік-экономикалық саясатқа ауысқан посткеңестік елдердегі өтпелі процестерді дәл сипаттайды. Қорытындылай келе трансформация деген - мемлекеттік немесе құқықтық жүйе нысанының ауқымды өзгеруін сипаттайтын термин.
Адаптация - пайда болатын ішкі және сыртқы факторларға бейімделу мақсатында әлемдік қоғамдастықтың құқықтық дәстүрлерін, сала және тіпті тұтас жүйе ішіндегі өзгерістерді ескере отырып, нормативтік актілердің өзара байланысты блогы деңгейінде ұлттық құқықтың біртіндеп өзгеруі.
Ұлттық құқықтық жүйені бейімдеу-бұл тұрақты процесс, елдің қандай да бір мемлекетаралық ұйымға, көпжақты халықаралық шарттарға және т.б. қосылуы ратификациялауға дайындық барысында болуы мүмкін. Бұған дүниежүзілік сауда ұйымына қосылу мақсатында, адам құқықтары жайлы пактті т.б. ратификациялау алдында қазақстандық заңнама, экономика мен олардан басқа көрсеткіштердің өзгерулері үлгі бола алады.
Модернизация-өтпелі кезеңдегі қоғамдық өмірдің барлық жақтарын Елеулі жаңарту негізінде елдің мемлекеттік-құқықтық құрылымының қысқа мерзімді, ерікті өзгеруі. Бұл барлық дамушы елдерге тән үздіксіз процесс, ол ежелден белгілі -- "прогресс жоқ -- регрессия" қағидатымен белгілі. Модернизация эволюцияның ажырамас бөлігі болып табылады және революцияға қарама-қайшы келеді.
Модернизацияның әмбебаптығы оның материалдық негізге сүйенетіндігімен, сонымен бірге қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік-саяси салаларына қолданылатындығымен, адам психологиясын түзететіндігімен көрінеді. Модернизация дегеніміз-шындыққа сәйкес келетін қайта құру.
Модернизация процесі таптық және әлеуметтік құрылымдардың біртіндеп жойылуын, қысқа тарихи кезеңде жаңа қоғам құратын өркениет шыңына жетуді білдіреді.
Жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастарға көшу кезіндегі мемлекеттің модернизациясы революциялық қайта құру жағдайында "қатаң терапиядан" ерекшеленеді, оның негізінде жаңасы ескісін жоймайды, оны сақтайды және біртіндеп ескісін ауыстырады.
Адаптивті жаңғырту-бұл түбегейлі өзгерістерге алып келетін және мемлекетті көпполярлы әлемдегі жаңа дербес жағдайға бейімдеуге бағытталған мемлекеттік-құқықтық құрылым мен экономикалық қатынастардың біртіндеп, жоспарлы өзгеруі.
II. Имплементация - халықаралық немесе шетелдік құқықты ұлттық құқықтық системаға енгізу процесін сипаттайтын түсінік. Имплементация сөзі әсіресе ел халықаралық-құқықтық актіні ратификациялағаннан соң басталады, дегенмен мемлекетаралық заң нормаларының ұлттық құқыққа имплементациясы ратификацияға шейін де іске асырылады. Дүниежүзілік заң нормаларының имплементациясы мәселесі зерттеушілердің жұмыстарында, атап айтқанда, А.С.Гавердовский Әлемдік заң нормаларының имплементациясы монографиясында зерттелген. Әлемдік-құқықтық нормалардың имплементациясы жұмысына арнаған ғылыми зерттеулер ішінде Э.М.Аметистов, Дж.Д. Джебриннің. еңбектері арналған, А.Н.Талалаев, И.И.Лукашук, Е.Т.Усенконың жоғарыда көрсетілген еңбектері.
Іске асыру қандай да бір халықаралық шартқа қатысушы елдің мемлекетішілік заңындағы халықаралық құқық нормаларын қайталаумен байланысты заң шығармашылығы қызметімен шектелмейді.
Ол халықаралық құқық нормаларын іске асырумен тікелей байланысты ұйымдастыру шараларының кешенін көздейді. Сонымен қатар, И.П. Блищенко ел аумағында және мемлекетаралық құқық субъектілері арасындағы қатынастарда қазіргі заманғы халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын іске асыруды имплементация деп атауға болады деп есептейді.
Елдердің практикаында ұлттық-құқықтық іске асырудың 2 негізгі әдісі қолданылады: алғашқысы - әлемдік міндеттемелерді орындау мақсатында жаңа нормаларды шығару, өзгерту болмаса қазіргі ұлттық заң нормаларының күшін жою. Екіншісі - мемлекетаралық құқық нормалары ұлттық заң барысында, ел ішінде тіке әрекет жасай алатындай ұлттық құқықты халықаралыққа сілтеме жасату. Дегенмен қандай жағдайда да ұлттық заңдар әлемдік шарттарға қайшы келмеуі керек.
Рецепция - белгілі бір елде, басқа кезеңде пайда болған бір елдің, қоғамның құқықтық, мәдени және басқа да құндылықтарын қабылдау және бейімдеу. Заңда қабылдау дегеніміз-осы елдің аймағында бұрынғы мемлекеттік жүйенің немесе заңық жүйенің жоғалған аспектілерін қалпына келтіру немесе басқа елдің, халықтың, жергілікті өркениеттің тәжірибесін алу.
Батыс Еуропа елдері Ежелгі Римде және Ежелгі Грецияда қалыптасқан ежелгі мемлекеттік-құқықтық дәстүрлерге сезімтал деуге келеді. Жалпы мәдениет пен осы елдердің мемлекет және құқық тарихындағы бұл кезең Ренессанс деп аталады.
Басып озушы рецепция, яғни жаңа елдерде заңдардың ескі нормалары жоспарланған типте қалпына келтірілуі деп 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы мен Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын күшіне енгізу тәртібі туралы Еліміздің жоғары кеңесінің қаулысын атауға болады. Оның екі тармағында: Бұдан былай Қазақстан Республикасының тиісті заңдары мен басқа да нормативтік құқықтық актілері қабылданғанға шейін оның аймағында Республиканың осы заңына, басқа да заңнамалық және нормативтік құқықтық актілеріне қарсы келмейтін бөлімде Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы заңнамалары мен КСРО таныған мемлекетаралық заңдық нормалар қолданылуға болады.
Қабылдауды сипаттайтын құбылыстарға заң қабылдаушы елдің құқық қалдырушы мемлекет бұрын жасаған мемлекетаралық келісімдерді ратификациялауын жатқызуға болады. Қазақстан және бұрынғы кеңес республикалары ол тарағаннан соң түрлі негіздерде кейбір мемлекетаралық шарттарға қатысатындарын хабарлады немесе бұрынғының заңдық күшін бекітуге жаңа мемлекетаралық келісімдер жасады.
Инкорпорация - имплементациялаумен бірге әлемдік заң нормаларын ұлттық құқыққа енгізудің, мемлекетаралық шарт ережелеріне тиісті ұлттық заңнама нормаларын өзгертудің негізгі процессі бойынша қарастырылады. 1969 жылғы мемлекетаралық келісім құқығы жайлы Вена Конвенциясының 24 бабының екінші тармағына сай егерде шартта оның күшіне енуі уақыты көрсетілмесе, келісімшарт келіссөздерге қатысушы барлық елдер оның міндеттілігіне келісім берген кезден күшіне енеді. Бұл ереже келісімге қатысушы елдердің толық шарттың емес, оның жекелеген бөлімінің міндеттілігіне келісім бере алатындығын құптайды. Мәселен, кейбір халықаралық келісімдер ескертпелермен инкорпорацияланады, содан соң ескертпені әр уақытта алып тастауға да, әлемдік шарттың ертерек алынған баптары ұлттық құқыққа инкорпорациялана алады.
КСРО заңгерлері ешқандай ел не халықаралық ұйымдар екінші мемлекетке оның ішкі өкілеті мен юрисдикциясына жататын істерді шешу тәсілдерін таңа алмайды дейтін уақыт адамзаттың тарихында ұзаққа созылмады. Оған Кеңес Одағы болған мерзім ғана жатады. Сол үшін түрлі құқықтық сисемалардың арасындағы байланыстың тағы бір түрі-трансплантация.
Трансплантация, шет мемлекеттің нормативтік заңдық актісін ұлттық заңнамаға міндеттеп енгізу немесе бір елдің екінші елге мүлдем бөтен құқықтық системаны не болмаса оның элементтерін күшпен таңу. Бұл сөзді ілімге кеңінен пайдалануға енгізу құқығын ғылымда заңдық трансплантация сөз тіркесінің қолданылуы бекітеді. Бұл құбылыс туралы айта отырып, Ю.А.Тихомиров жоғарыда аталып кеткен Салыстырмалы құқықтану курсы деген жұмысында заңдық қайта көшіріп орнату нақты құқықтық системадағы актілер және нормалар жат болуына, кейін итеріліп тасталатынына соғады деп көрсеткен. Бөтен өркениетті, соның ішінде жат құқықтық жүйені механикалық негізде көшіру, трансплантациялау адамның дамуында көп орын алған құбылыс. Бұл Еуропа елдерінде Наполеонның басып алғаннан соң болған. Сол кезде Наполеонның танымал азаматтық кодексі, француз императоры бағындырған мекендерде өз күшін таратқан. Еуропа мемлекеттеріне бұл ежелгі рим заңдарының негіздерін рецепциялау болса, басқа елдер үшін трансплантациялау болды. Он егізінші - он тоғызыншы ғасырларда колонизатор державалар өз заңдарын отарланушы мемлекеттерге күшпен таратты, және онда олардың салдары ұзаққа сақталды: ағылшын құқығы Үнді мен ертедегі британ отарларында болса француз бен португал заңдары Африкада таралды.
Болашақта отарлаушылар мен жергілікті халықтың ұзақ бірге өмір сүруі жалпы тарихтың, мәдениеттің, білімнің, адамгершілік-құқықтық құндылықтардың пайда болуына әкелді, бұл өз кезегінде жалпы заңдық салттарың пайда болуына әкелді. Бұл құбылыс Ресейде он сегізінші ғасырда елдердің барлық салаларын, әсіресе құқықтық саланы ұлы қайта құру уақытында байқалды. Сол уақыттарда Ресейді мемлекеттік структура, заң, экономикалық системадан бастап әдеттегі тұрмысқа дейін неміс өмір сүру көрінісі жаулап, күшпен де енгізілген болатын. Содан бері Ресейде батысеуропалық түріндегі құқықтық ел құруға күресуші батысшылдар мен Ресейде батыстан басқа заңды түсінуге ұмтылушы славянофил арасында жанжалдар орын алуда. Еуропалық заң элементтерін Ресей біздің республикаға да әкелген еді, сол үшін бөтен құқықтық және өзге де құндылықтарды енгізуде қоғам трансформациясының жаман тұстарын қазақ халқына да сезуге тура келді. Қазақстандық ғылым да бұл проблемаға үлкен көңіл бөледі. С.З.Зиманов өзінің Политический строй Казахстана в конце восемнадцатого и первой половине девятнадцатого века тақырыбындағы жұмысында Қазақстанды бағындыруға көзделген патшалық саясат ашты, ал К.А.Жиреншин Политическое развитие Казахстана в девятнадцатого - начале двадцатоговеков деген кітабында он тоғызыншысы ғасыр мен жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанда жасалған саяси әкімшілік реформаларды зертте, осы реформалар қазақ қоғамының әлеуметтік, саяси және де құқықтық өміріне алып түрлендірулер әкелгенін жазған. М.А.Құл-Мұхамедтің ойынша, елімізде 1860 жылдың соңында жалпы заңнаманың сапалы жаңа бөлімі - империялық құқықтың ажырамас бөлігі болатын Ресейдің отарлық заңнамасы қалыптасқан. Мемлекетіміз патшалық күшпен таңған жергілікті өзін өзі басқару системасын қабылдады. Қазақ қоғамында түрлі квазисаяси түсініктер қалыптаса бастады, олар, жергілікті өзін өзі басқару, сайлау, партиялар. Патшалық мемлекет қазақ еліне ең төмен дәрежедегі саяси өмірді сыйлады.
Жаңа трансплантацияның бірі ретінде Т.Рысқұловтың Моңғолияның тұңғыш конституциясын қабылдау кезіндегі жұмысын көрсетуге болады. Сонда 1924 жылы қазан айында коммунистік интернационал Т.Рысқұловты Моңғолияға Моңғол Халық Партиясының белсенділеріне дамудың капиталистік дәрежесінен өтпеген халықтармен қызмет жасаудың лениндік партия практикасын беру үшін жіберілді. Коминтерн өкілінің пәрменді қызметіні бойынша конституция қабылданып, ол өзінің структурасы негізінде елдің кеңестік типіне ұқсас түсініктерді қамтыды.
Бұл жекелеген заңдарды ғана емес, сонымен бірге бүкіл құқықтық жүйені басқа біреудің құқықтық негізіне көшіруге болатындығын дәлелдейді, мәселе жергілікті заңдармен бәсекелесе ала ма, халықтың құқықтық санасы оны қабылдай ала ма, оны өзгерте алады ма және тағы басқада. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, қоғам сыртқы әсерлерден және трансплантация процестерінен басталған күрделі ішкі процестерден айтарлықтай өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Мысалы, он сегізінші - жиырмасыншы ғасырлар аралығында Ресейдің ықпалымен Қазақстан классикалық әскери демократиядан өзінің ұлттық ерекшеліктерімен романо-германдық құқықтық жүйеге ауысты.
III. Гармонизация - үйлестіру. Халықаралық заңдар мен ұлттық құқықтың арақатынасы бөлігінде үйлестіру - жалпыға мәлім қағидаттар мен мемлекетаралық құқық нормалары негізінде ұлттық құқықтық жүйелерді ауқымды, нақтыланбаған, келісілген дамуы. Біріккен Ұлттар Ұйымы-әлемге әйгілі үйлестіру процесінің орталығы және әлемдік саяси, экономикалық және заңдық процестерді тиімді үйлестіре алатын жалғыз дүниежүзілік орган.
Мемлекеттер жаһандық және аймақтық деңгейлерде құқық үстемдігін, ұлттық құқықтық жүйелерді үйлестіруге саналы түрде ұмтылады. Мысалы, 2001 жылғы 16 қарашада Қазақстан Республикасы 1971 жылғы 24 наурызда қабылданған халықаралық патенттік саралау жайлы Страсбург шартына қосылды. Ол терең халықаралық ынтымақтастықты негізге қоюға, сондай-ақ осы саладағы ұлттық заңнаманы үндестіруге ықпал ететін болады.
В.Б.Саймонстың ойынша, гармонизациялауға хабарламалар, ұсынымдар, қағидалар, үлгілер, келісімдер мен конвенциялар ықпал етеді. Олардың мазмұны дискуссиялар үшін, болашақта мүмкін болатын жетілдірулер үшін немесе тікелей әрекеттер үшін маңызды мәнге ие. Оларды ерікті не міндетті түрде жүзеге асырылады.
1999 жылғы 26 ақпанда Мәскеуде Кеден одағының елдері, атап айтқанда Беларусь, Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан өңірлік деңгейде Кеден одағының ұлттық заңнамасы мен өзге де нормативтік құқықтық актілерін үйлестіру бағдарламасын және 1999 жылғы 26 ақпандағы Бірыңғай экономикалық кеңістікті қабылдады. Онда келісудің негізгі мақсаты келісім бойынша заңдық қатынастарды реттеудің бірыңғай тәртібін белгілеу болып табылатыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шешілетін ғылыми мәселенің қазіргі заманғы жай-күйі сипаты
Сот билігінің тәуелсіздігі принципін түбегейлі түсінуге сәйкес, оның билігі Конституциялық дереккөзмен - конституциялық нормалар мен заңдарда көрініс табатын халықтың қалауымен шектеледі. Бүгінде Қазақстан Республикасындағы сот билігі толығымен дербес билік тармағына айналды: соттар басқа мемлекеттік органдардың құрамдас бөлігі болып табылмайды. Сонымен бірге сот билігінің сипаты күрт өзгерді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Конституциялық заңда белгіленген және айқындалатын қағидаттар, яғни мемлекеттік биліктің маңызды жақтарын айқындайтын басшылық нормалары негізінде оның қызметі мен ұйымдастырылуы сот билігінің маңыздылығы мен теңгерімділігінің негізі болып табылады. Бұл қағидаттар елдегі сот жүйесін жетілдіру мен дамыту тәжірибесінен шығарылған.
Дипломдық жобаның мақсаты мен мiндеттері
Бұл дипломдық жобаның мақсаты Қазақстанда сот билігінің қалыптасуындағы халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасын салыстырмалы түрде зерттеу болып табылады. Қойылған мақсатты іске асыру үшін мынадай міндеттер кешенін шешу керек:
:: халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың қалыптасуын ашу;
:: басқа елдермен және ғалымдардың пікірлерімен салыстыра отырып маңызын айқындау;
:: қазақстандағы сот жүйесіне түсінік беру.
Зерттеулердің теориялық және әдістемелік негізі.
Зерттеудің әдістері теориялық және практикалық мәселелердің негізі ретінде анықталады. Осыдан кейін осы әдістерді жүзеге асыру құралдарының құрылымы мен құрамы анықталады.
:: Осы тақырып бойынша әдебиеттер мен дереккөздерді талдау.
:: Жалпылау.
:: Нақтылау.
Зерттеулердің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні.
Дипломдық жобаны даярлау барысында оқулықтар мен оқу құралдары, интернет-сайттардың ашық жарияланымдары пайдаланылды.
Дипломдық жобаны орындаудың тәжірибелік базасы.
Дипломдық жобаны орындау кезінде, зерттеулер мен ақпаратты жинау Х.Досмұхамедов атындағы Атырау университетінде жүргізілді.
1 Қазақстандағы сот жүйесі
1.1 Сот туралы негізгі түсінік
Сот бұл нақты бір елдің заңында көрсетілген іс жүргізу ережесімен істердің қылмыстық, азаматтық, әкімшілік немесе өзге де санаттарын қарау және орындау нысанында сот жұмысын іске асыратын мемлекеттік билік органы. Заңды түсіндіретін және іске асыратын сот - сот системасы деп аталады. Сот отырысы өтетін жер - сот залы деп аталса, ғимарат сот ғимараты болып есептеледі.
Сот билігі 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша заң шығару және атқарушылық биліктен бөлінген немесе мемлекеттік биліктің дербес тармағын көрсетеді. Сот төрелігінің негізгі мақсаты - барлық негізгі істер бойынша әділ және заңды сот талқылауын ұйымдастыру.
Соттың міндеттері:
1. Соттардың қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істерді жан жақты, толық және объективті шешуді ұйымдастыру;
2. Азаматтардың сот арқылы қорғану құқығын жүзеге асыру;
3. Заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту;
4. Құқыққа кұрметтілік қатынасын қалыптастыру;
5. Құқық бұзушылықтарды ескерту.
Соттың билігі заңдылық және құқықтық тәртіпті орындауға, конституциялық құрылымды, саяси және экономикалық системаны, азаматтардың, елдің және қоғамдық ұйымдардың құқықтары мен заңды ұстанымдарын қорғайды. Осы мақсатқа орай сот төрелігі заң шығарушы және атқару төреліктерінде жоқ өкілетіліктермен қамтамасыз етілген. Сот шешім шығарып азаматтарды бостандығынан айырып немесе тіпті өмірін де қия алады, меншігін тәркілейді, мемлекеттік органның қабылдаған шешімін бұза да алады және ата-аналық құқықтан айыруға мүдделі. Сот билігінің қарсы екі жағы бар, бір жағынан ықпалды билік болса, екінші жағынан салыстырмалы түрде қабілетсіз билік, ол заң шығарушы өкілет секілді сайлаушылардың қолдауына сүйене алмайды, атқарушы билігі қолындағыдай үстемдік ететін күш механизмдері жоқ. Сот төрелігінің күші заңның мінсіз орындалуында, құқыққа деген үлкен құрметінде, қоғамның ірі саяси және құқықтық өркениетінде. Заң шығарушы өкілет саясатпен берік қарымқатынасты (парламентте негізінде саяси фракциялар жоғарғы рөл атқарады), атқару билігі де саяси қыспаққа бағынады, ал сот төрелігін іске асыру негізінде саяси және басқалай ешқандай қысым болмауы шарт. Сот шешім шығарар барысында саяси міндеттен адал болуға, заң мен құқықтық санадан басқа факторларға бағынбайтын дербес болуы қажет.
Еліміздегі сот төрелігі біртұтас мемлекеттік биліктің дербес бөлігі болып есептеледі. Ол Республика атынан іске асырылады. Сот төрелігі өзіне азаматтардың және олардың бірлестіктерінің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, мемлекеттік негізгі органдар мен ұйымдардың құқықтармен заңды негіздерін қамтамасыз етуді, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, басқа да нормативтік-құқықтык актілерінің, халықаралық келісімдерінің орындалуын қамтамасыз етуді міндет етіп қояды. Сот билігі мемлект Конституциясының, заңдарының, бұдан өзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық келісімшарттарының барысында пайда болатын бүкіл істер мен дауларды шешуде іске асырылады. Соттар шешімдерінің, қаулылары мен өзге де үкімдерінің барлық Қазақстан аумағында нақты күші болады.
Мемлекетіміздің сот системасын -- жоғарғы сот және өңірлік соттар -- облыстық және соларға теңдестірілген - аудандық соттар құрайды. Заңнама қандай да бір атпен арнаулы немесе төтенше соттарды құруға тыйым салады. Дегенмен бұл деген мамандандырылған соттарды ұйымдастыруға болмайды дегенді білдірмейді. Сот төрелігі сот ісін жүргізудің заңда көрсетілген түрде жүзеге асырылады. Соттардың азамат пен адамның конституциялық мүдделері мен бостандықтарына зиян келтіретін заңдар мен басқа да нормативтік - құқықтық актілерді қолдана алмайды. Сот жүйесінің буындары келесідей:
Аудандық (қалалық) -- соттар системасының басты буыны -- сот әділдігін іске асыруда ауқымды өкілетке ие және сот ісінің негізгі бөлігін атқарады. Оларды сол ауданда немесе қалада, қала ауданында Әділет министрлігінің ұсынысы негізінде Президент қалыптастырады. Бұндай соттар төрағадан және аудандық төрағалардан тұрады. Аудандық (қалалық) өзге соттардың процессіне жататын істерден бөлек негізгі сатыға жататын бүкіл істерді қарастырады.
Облыстық және соларға теңдестірілген соттар (мысалы, Нұр-Сұлтан мен Алматы қалалық соттары) -- орта буын соттарын -- Президент қалыптастырады. Ал бұл буындағы соттар қатынасу, кассациялық және бақылау ретіндегі бірінші сатыдағы соттары негізінде, сонымен қатар аудандық (қалалық) соттарға катысы бар жоғары тұрған сот негізінде әрекет жасайды.
Бақыланып отырған соттар сот төрағасынан, алқалардың төрағаларынан және де тұрақты судьялардан қамтылады. Республикамыздың жоғарғы соты -- сот жүйесінің ең ірі бөлігі. Жоғарғы сот азаматтық, қылмыстық немесе жалпы сот процессін жүргізудің соттарда бақыланатын бөлек те істер бойынша жоғары сот органы болып саналады. Заңда көзделгендей іс жүргізу элементтерінде өзінен жоғары емес тұратын соттардың қызметін бақылауды іске асырады. Нормативтік қаулыларды алғаннан кейін оларға сот практикасы мәселелері негізінше түсініктемелер береді. Жоғарғы сот құрамы бойынша төрағадан, алқаның төрағаларынан және тұрақты судьялардан құрылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша: мемлекеттің жоғарғы сотының төрағасын, алқалардың төрағаларын және де жоғарғы соттың төрағаларын республиканың жоғарғы сот кеңесінің міндеттемесіне негізделген республика президентінің ұсыну бойынша сенат сайлауды ұйымдастырады. Облыстық және оларға теңдестірілген соттардың төрағаларың, алқаларының төрағаларын және облыстық соттар менен оларға теңдестірілген соттардың судьяларын жоғарғы сот кеңесінің негіздемесі бойынша президент тағайындауға ие. Бұдан басқа да соттардың төрағаларын және судьяларын әділет біліктілік алқасының негіздемесіне көзделген әділет министрінің ұсынысы ретінше президент қызметке қояды.
1.2 Қазақстан Республикасындағы сот реформасы
Қазақстанның сот жүйесі елдегі жалпы жағдаймен бірге өзгеруде. Тәуелсіздік алғаннан кейін сот жүйесі ескі кеңестік көздерден құтылды, жаңа институттар іске қосылды, жаңа заңдар қабылданды, судьялар корпусының тиімді жұмыс істеуі үшін тәуелсіз сот жүйесінің принципіне негізделген база құрылды.
Қазақстан Республикасында сот жүйесін дамытуды азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету деңгейінің өзгеруімен, соттардың қолжетімділігімен, жоғары әлемдік критерийлерге сәйкес сот жүйесінің қайта құрылуымен сипатталатын кезеңдерге шартты түрде бөлуге болады.
Қазақстандағы сот реформасы кезеңдері:
1. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі сот жүйесінің дамуы 1991-1995 жж. Сот жүйесінің дамуның бірінші кезеңін бұрынғы кеңестік сот системасынан тәуелсіз еліміздің жаңа сот жүйесіне ауысу мезгілі деуге болады. Егер сот системасындағы өзгерістер елдегі мемлекеттік биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі деп жариялаған 1991 жылғы 16 желтоқсандағы "Мемлекеттік Тәуелсіздік туралы" Конституциялық Заңнан кейін басталса, онда биліктің тармақталу принципін бекіткен 1993 жылғы алғашқы Конституция сот билігін ұйымдастыру мен оның жұмыс істеуінің негізгі қағидаттарын негіздеді. 1994 жылы респупблика президентінің Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы жайлы қаулысы жарық көрді. Қаулы сот системасын құрудың жаңа сападағы басты нысандары кіретін және соны дамытулардың негізгі басымдықтары айқындалған ерекше тарихи құжатқа айналды. Сонымен қатар, 1990 жылдары тұңғыш азаматтық және қылмыстық кодекстерде қабылданып, сот ісі жаңа қабылданған азаматтық-процестік, қылмыстық-процестік кодекстерге сәйкес жүргізілді.
2. Қазақстан Республикасы сот системасының қалыптасу мерзімі 1995-2000 жж. 1995 жылы република конституциясының және мемлекет президентінің Сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар жарлығының енуі 20 желтоқсан 1995 жыл сот жүйесін дамытудың жаңа кезеңіне бастау болды. Жаңа қабылданылған принциптеріне арналған соттардың құрылуы мен жұмыс істеуінің конституциялық қағидаттарына арналған соттар мен сот төрелігі атты арнайы бөлім 7-ші шықты. Ақырында соттар мемлекеттік билікті іске асырудың тікелей нысаны негізінде қабылдана отырып, сот төрелігінің кардиналды жаңа ережелері шығарылды, сот төрелігінің түбегейлі жаңа ережелері енгізілді, сот органдарының биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарынан тәуелсіздігі нығайтылды. Төрелік соттарды тарату және олардың міндеттерін жалпы құқықтық соттарға беру арқылы сот жүйесінің бірлігі бекітілді. Жергілікті сот төрешілерін президентпен тағайындау, жоғарғы сот судьяларын республикадағы парламент сенаты арқылы сайлау тәртібі енді. 1996 жылдың желтоқсанында Қазақстан судьяларының І съезінің өткізілуі сот реформасындағы елеулі оқиғалардың бірі болды. Съезд қорытындысы негізінше Қазақстан Республикасы судьялар одағы құрылған болатын. 2000 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Республикасының сот системасы мен төрешілер мәртебесі туралы Республика конституциялық заңы қабылданып, онда сот құрылымының негізгі элементтерін және мемлекет соттарының қызмет тәртібін айқындайтын жаңадан нормалар енгізілген болатын.
3. Сот жүйесін жаңғырту 2000-2014 жж. Бұл кезеңді сот системасының жаңалығы ретінде сипаттауға келеді. Мемлекеттің құқық саласындағы негізгі бағыттарына сәйкес 2000ші жылдан соң сот процессін жүргізуді одан әрі жаңғырту және оңтайландыру, сот төрелігі мен сот әкімшілігі мәселелерінің аражігін ажырату, мамандандырылған соттарды құру, судьялар корпусының кәсіби дәрежесін арттыру негізінше бірқатар іс-шаралар жасалды. Мысалы, 2002 жылы мемлекет басшысының жарлығымен мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар құрылды, олар кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға қатысты сот дауларын қарайтын болды. Ауданаралық мамандандырылған соттар 2004 жылы құрылып, олардың тармағына елдегі билік органдарының тарапынан шығатын істер тапсырылды. Осылайша, көпшілік-құқықтық қатынастар сферасында азаматтардың құқықтарын және бостандықтарын қорғау тетіктері күшейтілді.
2007 жылы ата заңға өзгертулер енгізу арқылы сот реформасының келесі деңгейі жүзеге асырылды. Қабылданылған өзгерістердің нәтижесінде сот төрелігі системасында азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды жүзеге асыру ісінде қуатты құқықтық кепілдіктер белгіленді. Мысалы, күдікті адамды тек қана сот үкімімен қамаққа алу тәртібі енгізілген еді.
2010 жылғы 1 қаңтарда "Қазақстан Республикасының қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және азаматтық іс жүргізу кодекстеріне сот жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң қабылданды. Осылай, сот реформасының үшінші кезеңінде демократиялық құқықтық мемлекет және әлем таныған халықаралық өлшемдер шарттарына жауап беретін, тұтастай алғанда құқықтық және әлеуметтік кепілдіктердің тиісті деңгейін, судьялардың сот төрелігінің конституциялық қағидаттарын сақтау үшін жоғары кәсіби жауапкершілігін қамтамасыз етуге қабілетті сот жүйесін құрудың негізі қаланды.
4. Сот системасын дамыту 2014-2016 жж. Республика сот жүйесін одан әрі жаңғырту міндетін іс жүзінде іске асыру 2014 жылы бірнеше іргелі нормативтік-құқықтық актіле қабылданғаннан кейін басталды. Атап айтқанда, мемлекеттің жаңа қылмыстық, қылмыстық-процесстік және әкімшілік құқық бұзушылықтар жайлы кодексі сот өкілдігінің саласын кеңейтті, азаматтардың сотқа қол жетімділігін үлкейтіп, адамдардың мүдделері мен заңды құқықтарының толық орындалуын қамтамасыз ететін жағдай жасалды. Сот жүйесін оданда әрі дамыту ұлт жоспары - 100 нақты қадам программасынан орын алды. Заңның үстемдігін қамтамасыз ету аталған 2-бөлім сот саласын түгел өзгертуге арналған болатын. Жалпы, 2015 жыл, көптеген мамандардың ойынша еліміздің сот жүйесін реформалау жылы болған. Жыл соңына қарай ұлт жоспарын іске асыру барысында 59 заң күшіне енген болатын.
5. 2016 жыл мемлекеттің сот системасы дамуының жаңа мерзімін ашты. Ұлт жоспарын іс жүзінде орындау бойынша жұмыстар басталды. Еліміздегі судьялардың VII съезі өткізіліп, онда сот жүйесін дамытудың негізгі басымдықтары айқындалды. Құқық аясындағы көптеген өзгерістер елбасының мемлекеттік биліктің тармақтарының ортасында өкілдіктер бөлу міндетін іске асыру барысында жүзеге асырылды. Ұлт жоспарының 17-тармағына тиісінше Республика конституциясында көрсетілген 79-бабына және Қазақстан Республикасының сот системасы мен судялар мәртебесі туралы конституциялық заңына қосышалар енгізіліп, сот қызметіне кандидаттардың еңбек өтілі мен жасы бойынша талаптар өзгерді. Үш сатылы сот системасына көшу мен жоғарғы сотқа саты функциялары мен мәртебесін беру бойынша конституцияның 81-бабына қатысты өзгертулер енгізілді. Сондай-ақ ата заңның 83-бабына прокуратураның, атап айтқанда соттарға байланысты өкілдіктері туралы түзетулер енгізілді.
1.3 Қазақстан Республикасы судьяларының мәртебесі
Елімізде жасы жиырма беске толған, жеткілікті заң білімі, заң мамандығында кем дегенде 2 жыл жұмыс тәжірибесі бар және біліктілік емтихандарын тапсырған азаматтар төреші болуға құқығы бар. Судья ретінде тұңғыш рет қызмет атқаратын азамат ант қабылдауы тиіс. Соттар тұрақты судьялардан тұрады және төрешілердің тәуелсіз болуы мен олардың құқығына қолсұғылмаушылығы конституциямен де заңмен де қорғалады. Судьяның өкілеттілігі "Қазақстан Республикасындағы сот ситемасы және төрешілердің мәртебесі жайлы" конституциялық заңнамада көрсетілгендей негіздер ретінше ғана тоқтатыла алады.
Судья сот төрелігін жүзеге асыру барысында тәуелді болмай, конституция мен заңға ғана бағынуы қажет. Төрешіге ешбір адамның ықпал етуге құқығы жоқ. Судья сот әділеттілігін жүзеге асыру мезгілінде конституция мен Республиканың заңдарын сақтауы тиіс, төрешілік этикаларды сақтануы керек, заңсыз араласуға жол бермеуі тиіс. Судьялардың кеңесінің құпияларын сақтауы қажет. Төреші оқытушылықты, ғылыми немесе басқа да шығармашылық қызметтерді есептемегенде, өзге ақы төленетін қызметті атқаруға құқығы жоқ. Судьяны тұтқынға алып, күштеп әкетуге, оған сот ережесімен қойылатын әкімшілік жазалаудың шараларын қолданып, Республика жоғарғы сот кеңесінің қорытындысында көрсетілген Республика президентінің келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға тиым салынған. Төрешілер мен олардың отбасылары және мүлкілері мемлекет тарапынан қорғауға алынған.
Конституциялық кеңестің мемлекеттік орган ретінше еліміздің бүкіл аумақтарында республиканың конституциясының басымдылығын қамтамасыз етеді. Конституциялық кеңес 7 компоненттен құралады, олардың мандаттары 6 жылды құрайды. Мемлекттің экс-президенттері өмір бойы конституциялық кеңес мүшелері болады. Ал оның төрағасын тағайындауға да қызметінен босатуға да президент құқылы. Конституциялық кеңестің қос мүшесін президент, сенаттың төрағасы мен мәжіліс төрағасы сайлайда, қызметінен босатада алады. Конституциялық кеңес мүшелерінің жарты құрамы әр 3 жылда жаңартылып отырады. Оның құрамына тағайындауға келесідей талаптар қойылады:
Қазақстан Республикасының азаматы;
Жасы 30-ға толған;
Мемлекет аумағында тұрақты тұратын;
Жоғары заң білімімен;
Заң мамандығы бойынша кемінде 5 жыл жұмыс тәжірибесі болуы қажет.
Конституциялық кеңестің төрағасы мен мүшелері тағайындалған соң ант беруі тиіс. Оның төрағасы мен мүшелері республикалық қызметтің лауазым иелері болып саналады. Сол үшін де олардың мәртебелерін конституция мен "Конституциялық кеңес туралы" заңнан бөлек "Мемлекеттік қызмет туралы" заң нақтылайды. Осы кеңеске мүшелік нақты шектеулермен байланысты болады.
Конституциялық кеңес президенттің, сенат, мәжіліс төрағаларының, парламент депутаттарының негізгі есебінің кем дегенде бестен бір бөлігінің, премьер-министрдің үкімі бойынша:
Дау туғанда президент пен парламент депутаттарының сайлануын өткізудің әділ және республикалық референдум ұйымдастыру жайлы істі шешеді;
Парламент қабылдаған заңдардың конституцияға сәйкес болуын мемлекет басшысы қол қойғанға шейін қарайды;
Мемлекеттің халықаралық шарттарын бекіткенше олардың заңнамаға сәйкес болуын қадағалайды;
Конституцияның нормаларына ресми түсіндірмелер береді;
Парламент мемлекеттің басшысын мерзімінен ерте босату немесе қызметінен кетіру туралы мәселелер бойынша шешімді қабылдауға конституциялық рәсімдердің сақталғаны жайлы қорытынды шығарады.
Осы кеңес адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына зиян келтіргізетін заңды немесе басқа да нормативтік актілерді конституциялық емес деп тану жөніндегі соттардың өтініштерін карайды. Бұл кеңестің шешімдері қабылданған күні күшіне енеді, елдің бүкіл аймағында жалпыға ортақ міндет пен шағымдануға жатпайды.
Сондықтан, соттық билік біртұтас ел билігінің өз алдына бөлек дербес тармағы болып саналады. Төрешілер сот әділеттілігін іске асыру барысында тәуелсіз және конституция мен заңға бағынуы керек. Республикамызда сот әділеттілігін сот қана іске асыра алады. Сот билігінің негізгі міндеті деген азаматтардың және олардың бірлестіктері мен ұйымдарының құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін корғауды жүзеге асыру, конституция мен заңдардың, басқа да нормативтік-құқықтық актілердің, халықаралық шарттардың жүзеге асуын қамтамасыз ету.
Мемлекетімізде сот системасын жоғарғы сот және жергілікті соттар -- облыстық пен оларға теңдестірілген соттар, аудандық соттар құрайды. Соттардың қаулылары, үкімдері мен басқа да шешімдерінің республика аумақтарында міндетті түрде орындалатын күші болады. Республикадағы конституциялық кеңестің басты міндеті -- мемлекетіміздің барлық аймағында Қазақстан конституциясының үстемдігін қамтамасыз ету болып есептеледі.
2 Халықаралық құқық түсінігі және рөлі
2.1 Халықаралық құқық пен ұлттық құқықтың арақатынасы нысандары
Халықаралық құқық - қауіпсіздік саласында бейбітшілікке қол жеткізу мақсатында дүниежүзілік құқықтың субъектілерінен туындайтын мемлекетаралық қатынастарды реттейтін әлемдік құқықтық принциптері бар нормалардың жиынтығы. Халықаралық құқықтың негізгі қайнар көздеріне дүниежүзілік әдет-ғұрыптар, шарттар мен әлемдік ұйымдардың шешімдері жатады. Халықаралық құқық атауы тарихи түрде пайда болды. Орта ғасырларда мемлекетаралық қатынастарды реттейтін құқық системасын құру мүмкін болғанда заңгерлер Рим құқығынан дұрыс термин іздеді. Онда ұлтаралық қатынастарды реттейтін және дәл анықтайтын термин болмағанымен, онда халықтар құқығы деген ұғым болды. Уақыт өте келе бұл термин өзгеріп, жаңа халықтардың арасындағы құқық деген атпен басқаша айтқанда халықаралық құқық деп белгілі болды. Заң ғылымында бұл терминнің орысша баламалары яғни Международное право деген термин қолданылды. Арнайы дүниежүзілік құқықтық система ретінде ол негізінен елдер арасындағы қатынастарды реттейді, сол үшін мемлекетаралық құқық оның дұрыс нұсқасы болар еді, бірақ халықаралық құқық термині теорияда да, практикада да кеңінен таралды. Әлемдік құқық системасы бір-біріне тәуелді қатынастағы халықаралық құқықтың нормаларынан, институттарынан және салаларынан тұрады. Дүниежүзілік құқықтың жүйесі - бұл халықаралық құқықтың басты қағидаларында бекітілген талап етуші нормалар негізінде әлемдік құқық жүйесінің ең үлкен элементі болып табылады. Құқық - халықаралық қатынастардың белгілі бір кең ауқымды аумағындағы, халықаралық қатынастардың субъектілері қызметін реттейтін нормалар мен шартты нормалардың жиынтығы. Әлемдік құқықтың басты салаларына төмендегілер кіреді:
1. Мемлекетаралық келісімшарттардың құқығы саласы.
2. Дүниежүзілік теңіз құқығының саласы.
3. Халықаралық қылмыстық құқықтардың салалары.
4. Әлемдік экономикалық құқықтың салалары
5. Халықаралық қауіпсіздіктің құқық саласы.
6. Әлемдік ұйымдардың құқығы салалары.
7. Дүниежүзілік әуе құқығының саласы.
8. Дипломатиялық консулдық құқықтың салалары.
9. Халықаралық ғарыштың құқық саласы және т.б.
Әлемдік құқық бұл халықаралық қатынастарда мемлекет пен басқа қатысушылардың ортасындағы қатынасты реттестіретін заңдық ұстанымдар мен нормалардын жиынтығы. Халықаралық жұртшылық құқықтарының басты принциптері:
:: Күш пен қауіп-қатерлерді күшпен қолданбау;
:: Дүниежүзілік жанжалдарды бейбіт түрде шешу;
:: Шет мемлекеттердің ішкі ісіне;
:: теңдігі мен халықтың өз жолын анықтауына араласпау,
:: елдердің ынтымақтастығы мен тәуелсіз теңдігі,
:: міндеттемелерді ерікті жүзеге асыру.
Әлемдік құқықтың көп жаңа нормалары арнайы халықаралық конвенция негізімен бекітіледі. Елдердің өз міндеттемелерін орындамауы, жауапкершілікке әкеледі. Дүниежүзілік қатынастарда, халықаралық ілтипаттың сақталуына, көбіне дипломатиялық этикеттер саласына және т.б. үлкен рөл ойнайды.
Халықаралық және ұлттық құқықтың арақатынасының жалпы сипаттамасында әртүрлі анықтамалар беріледі: "өзара байланыс", "бір-біріне әсер ету", "бейімделу" және т.б. Осы құқықтық жүйелердің өзара әрекеттесу формаларын талдауда ғалымдар әртүрлі терминдерді қолданады: жіберу, рецепция, трансформация, имплементация, ұлттық-құқықтық имплементация, бейімделу, заңдастыру және т. б. "трансформация" сөзі халықаралық құқық нормаларын ұлттық құқыққа енгізу процесін сипаттауда жиі қолданылады. "Трансформация" терминін ғалымдар көп қолданбайды. Мысалы, А. Гринберг, итальяндық заңгерлердің А.Пергола, К.Мортати тәжірибесін талдай отырып, бейімделу терминін қолдану, трансформация емес, екі құқықтық тәртіп қатынасының дуалистік теориясынан негізделген және процестің заңды сипатын неғұрлым нақты көрсетеді, бұл оның қайта құрылуы туралы емес, нақты мемлекетаралық нормаларға сай келетін ішкі құқықтық нормаларды құру жайлы. Халықаралық және мемлекетішілік құқық нысандарын сипаттайтын терминдердің көптігі әбден орынды, себебі әрбір ел әлемдік құқықтың жұмыс істеуі туралы шешім қабылдайды, өйткені мемлекеттің халықаралық міндеттемелерінің орындалуын қамтамасыз етудің нысандары мен тәсілдері әр мемлекеттің жеке құқығына жатады. Сонымен қатар, тиімді жұмысы үшін дүниежүзілік және ұлттық құқық тұрғысынан терминологияны жүйелеу қажет, себебі ғылыми зерттеулерге қойылатын маңызды талаптың бірі зерттеушілер қолданатын ұғымдардың дәлдігі болып табылады. Тұжырымдамалардың мазмұны нормативті болып табылады немесе бірінші кезеңде доктриналық мәлімдеме бірыңғай құқықтық норманы құруда, түсіндіруде және қолдануда маңызды рөл атқарады.
Ұлттық және халықаралық құқықтың қатынастарының дәстүрлі формасы көптеген ғалымдардың еңбектерінде бірнеше рет қарастырылды, олардың есімдері жоғарыда көресетілген. Сонда да, халықаралық-құқықты ғылыми түгендеу керектілігі, елдің ішкі құқықтардың нормасымен салыстыру негізді, кездейсоқ емес деген сипатта болуы үшін сап бойынша орналастыру жайында 1980 жылдардың орталарында А.М.Васильев жазған еді.
Ғылыми әдебиеттердегі мемлекетаралық және ұлттық құқықтың арақатынастарын сипаттайтын терминдер мен ұғымдардың алуан түрлілігіне байланысты, Осыған байланысты осы бөлімде құқықтың тарихында бұрыннан әйгілі құбылыстарды белгілеу үшін, ұлттық пен халықаралық құқық арақатынастары объектілері жіктелді.
Нақты саны белгісіз және кейбір бөлігі ғана елдердің парламенттерінде ратификацияланған мемлекетаралық шарттар халықаралық құқықта негізгі орынды алады. Ратификацияланған әлемдік шарттардың көлемі олардың маңыздылығын көрсетпейді. Көпжақты келісімдердің кейбірі ғана ратификациялардың ықтимал санын жинай алады. Біріккен Ұлттар Ұйымында қабылданған конвенциялардың ішінде БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің жалпы санының 45 бөлігі ратификациялаған 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясын ғана қамтиды. 17, 13, (12) тағы басқа басқа конвенциялар мен келісімдерге қатысады. Осыдан халықаралық келісімдерге қатысушылардың қатарын кеңейту дүниежүзілік қауымдастық алдына қойылған міндеттердің бірі болып табылады. Бұл халықаралық құқық нормаларының жеткілікті табысты және жеткілікті кең әрекетінің кілті.
Халықаралық-құқықтық актілердің әртүрлі деңгейі олармен ұлттық құқықтың әртүрлі қатынастарын тудырады. Егер еліміздің заңнамасы иерархия және нақты жіктелінген болса, онда мемлекетаралық құқық күрделі, жіктеуді қиындататын үлкен материал болып саналады.
Дүниежүзілік құқық, Г.И.Тункиннің классикалық анықтамасы бойынша, елдердің және мемлектаралық құқықтың басқа субъектілерінің ерікті келісімі арқылы қорытындыланады. Ерікті келісім әртүрлі деңгейлерде, әлемдік құқық субъектілерінің әртүрлі деңгейдегі белсенділігімен жүзеге асып, ұлттық құқыққа деген әсерінің әрқилы дәрежесі бар және соған қарсы дүниежүзілік құқық нормаларының жасалуына әртүрлі әсер етуі мүмкін. Сол себепті оның жасалуы жіктеу негізі мен оның ұлттық құқықпен қатынасына цифрлық және уақыттық факторларға енгізілді. Сандық фактор әлемдік келісімге қатысушы елдердің көлемін көрсетеді. Уақыт факторы дүниежүзілік келісім жасасу және соған қосылу көрсеткіші болып табылады. Бұл жіктеудің алғашқы деңгейіне 2 жақты мемлекетаралық келісімдер жатады, олардың стандарттары әлемдік құқықтың бірінші деңгейі бойынша мемлекетаралық құқықтың жиынтығын қамтиды. Бұл терминді И.Кант Құқық доктринасының метафизикалық бастауы еңбегінде мемлекеттердің бір-біріне құқығы... халықаралық құқық - идеалында мемлекетаралық құқық деп атау дұрыс емес, деп аталуын ұсынған. И.Канттың терминді нақтылау жөніндегі әділ пікірі доктринамен де, тәжірибемен де қабылданбады. В.А.Василенко мұның себебі дипломатиялық тілдерде болуы мүмкін деп есептейді. 19 ғасыр басында француз, кейін ағылшынша болған халық, ұлт, мемлекет сөздері синонимдер болған.
Мемлекетаралық құқықта халықаралық құқық нормаларын құрайтын ұлттық құқық нормалары өзара әрекеттеседі. Онда мемлекеттің құзыретті органдары ратификациялаған, сондай-ақ ратификацияланбаған жағдайлар болуы мүмкін. Әлемдік тәртіпке сәйкес, парламент бекіткен халықаралық шарттар қолданыстағы ұлттық құқыққа қарағанда жоғары заңды күшке ие болуы керек. Олардың иерархиясындағы қалған шарттар мемлекеттегі қолданыстағы заңнамадан төмен және ұлттық заңнамамен келісілуі тиіс. Мұндай жағдай, мысалы, Қазақстан Республикасында қалыптасқан.
Жалпы халықаралық құқық-бұл Біріккен Ұлттар Ұйымының белсенді қатысуымен әлемнің бүкіл аумағын қамтитын мемлекеттер құрған құқық. Бұл терминді анықтағанда өз алдына алынған ел немесе аумақтың мемлекетаралық құқығы, мысалы, Қазақстан Республикасының халықаралық құқығы немесе халықаралық африкалық құқықтар сонымен қатар ТМД немесе Еуропалық Одақтың халықаралық құқығы бола алмайды.
Мексикалық заңгерлер әлемдік құқықтарды барлық әлем елдерінің мүдделерін көрсететін заңды нормалардың жиынтығы ретінше анықтайды, және әдетте, оларды субъектілеріне өз тәуелсіздігі үшін күресуші ұлттарды және халықтарды жатқызбайды, бірақ сонымен қатар олар жеке тұлғаларды мемлекетаралық құқық субъектілері бойынша таниды.
Аймақтық құқық екіден көп елдер арасында, бірақ бір аймақ төрінде жасалған келісім негізінде жасалады. Аумақтың негізгі географиялық бірлігі - әлемнің бөліктері, бірақ континетаралық аймақтық интегрциялануы да мүмкін.
Аумақтық құқықтың басты өзегі үлкен мемлекеттер топтары болып табылады және аймақтың бірнеше немесе көптеген елдері оларға қабысып жасалады. Субъектілердің құқықтық жағдайына байланысты халықаралық жүйелер, ұйымдар мен елдер арасындағы және мемлекетаралық ұйымдардың арасындағы системалар ажыратылады.
Дүниежүзілік және Қазақстан Республикасы ұлттық құқығы қатынастарындағы нақты терминологиялық база, терминдердің 3 блоктарынан тұрады. Қатынас негіздері өзара тығыз байланыста болғаны әлемдік құқық нормаларының ұлттық заңға енуінің көптеген аспектілігі жайлы дәлелдейтіндігін ескеру керек.
I. Құқықтану саласында трансформация теориясы бар, ол термині бойынша ол ішкі құқық термині бойынша халықаралық құқықтық нормаларды іске асыру үшін тиісті елдің құқықтық актісімен байланысты болуы керек, яғни мемлекетаралық шарт жасасу мен ішкі заң субъектілері, мемлекеттің ерік актісі болуы тиіс. Бұл ғылымда дүниежүзілік пен елішілік құқық заңдардың әрқилы системаларына жататыны жайлы ой кең тарағандықтан, мемлекетаралық келісім елдің егемендігіне байланысты елішілік заң субъектілері үшін тікелей құқықтарды және міндеттерді жасай алмайды. Бұл тұжырымдама әлемдік құқық үшін негізінен Е.Т. Усенко, Д.Б. Левин, С.В. Черниченко, Р.А. Мюллерсон енгізген.
Трансформация сөзі қайта құруды, өзгертуді сипаттайды. Қоғамдық ғылымдар бұл терминді радикалды структуралық өзгерістерді бейнелеуде жиі қолданады. Бұл қоғамдық ұйымның жаңа сапалық жағдайына көшуді білдіреді. Трансформация процесі келесі кезеңдерден өтеді:
Қоғамның қазіргі жағдайын қайта бағалау;
Әлеуметтік диагностика, дағдарыстан шығудың мүмкін жолдарын анықтау;
Ескірген жүйелерді бөлшектеу;
Қоғамның жаңа өзін-өзі басқаруы.
Трансформация түсінігі жаңа әлеуметтік-экономикалық саясатқа ауысқан посткеңестік елдердегі өтпелі процестерді дәл сипаттайды. Қорытындылай келе трансформация деген - мемлекеттік немесе құқықтық жүйе нысанының ауқымды өзгеруін сипаттайтын термин.
Адаптация - пайда болатын ішкі және сыртқы факторларға бейімделу мақсатында әлемдік қоғамдастықтың құқықтық дәстүрлерін, сала және тіпті тұтас жүйе ішіндегі өзгерістерді ескере отырып, нормативтік актілердің өзара байланысты блогы деңгейінде ұлттық құқықтың біртіндеп өзгеруі.
Ұлттық құқықтық жүйені бейімдеу-бұл тұрақты процесс, елдің қандай да бір мемлекетаралық ұйымға, көпжақты халықаралық шарттарға және т.б. қосылуы ратификациялауға дайындық барысында болуы мүмкін. Бұған дүниежүзілік сауда ұйымына қосылу мақсатында, адам құқықтары жайлы пактті т.б. ратификациялау алдында қазақстандық заңнама, экономика мен олардан басқа көрсеткіштердің өзгерулері үлгі бола алады.
Модернизация-өтпелі кезеңдегі қоғамдық өмірдің барлық жақтарын Елеулі жаңарту негізінде елдің мемлекеттік-құқықтық құрылымының қысқа мерзімді, ерікті өзгеруі. Бұл барлық дамушы елдерге тән үздіксіз процесс, ол ежелден белгілі -- "прогресс жоқ -- регрессия" қағидатымен белгілі. Модернизация эволюцияның ажырамас бөлігі болып табылады және революцияға қарама-қайшы келеді.
Модернизацияның әмбебаптығы оның материалдық негізге сүйенетіндігімен, сонымен бірге қоғам мен мемлекеттің әлеуметтік-саяси салаларына қолданылатындығымен, адам психологиясын түзететіндігімен көрінеді. Модернизация дегеніміз-шындыққа сәйкес келетін қайта құру.
Модернизация процесі таптық және әлеуметтік құрылымдардың біртіндеп жойылуын, қысқа тарихи кезеңде жаңа қоғам құратын өркениет шыңына жетуді білдіреді.
Жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастарға көшу кезіндегі мемлекеттің модернизациясы революциялық қайта құру жағдайында "қатаң терапиядан" ерекшеленеді, оның негізінде жаңасы ескісін жоймайды, оны сақтайды және біртіндеп ескісін ауыстырады.
Адаптивті жаңғырту-бұл түбегейлі өзгерістерге алып келетін және мемлекетті көпполярлы әлемдегі жаңа дербес жағдайға бейімдеуге бағытталған мемлекеттік-құқықтық құрылым мен экономикалық қатынастардың біртіндеп, жоспарлы өзгеруі.
II. Имплементация - халықаралық немесе шетелдік құқықты ұлттық құқықтық системаға енгізу процесін сипаттайтын түсінік. Имплементация сөзі әсіресе ел халықаралық-құқықтық актіні ратификациялағаннан соң басталады, дегенмен мемлекетаралық заң нормаларының ұлттық құқыққа имплементациясы ратификацияға шейін де іске асырылады. Дүниежүзілік заң нормаларының имплементациясы мәселесі зерттеушілердің жұмыстарында, атап айтқанда, А.С.Гавердовский Әлемдік заң нормаларының имплементациясы монографиясында зерттелген. Әлемдік-құқықтық нормалардың имплементациясы жұмысына арнаған ғылыми зерттеулер ішінде Э.М.Аметистов, Дж.Д. Джебриннің. еңбектері арналған, А.Н.Талалаев, И.И.Лукашук, Е.Т.Усенконың жоғарыда көрсетілген еңбектері.
Іске асыру қандай да бір халықаралық шартқа қатысушы елдің мемлекетішілік заңындағы халықаралық құқық нормаларын қайталаумен байланысты заң шығармашылығы қызметімен шектелмейді.
Ол халықаралық құқық нормаларын іске асырумен тікелей байланысты ұйымдастыру шараларының кешенін көздейді. Сонымен қатар, И.П. Блищенко ел аумағында және мемлекетаралық құқық субъектілері арасындағы қатынастарда қазіргі заманғы халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын іске асыруды имплементация деп атауға болады деп есептейді.
Елдердің практикаында ұлттық-құқықтық іске асырудың 2 негізгі әдісі қолданылады: алғашқысы - әлемдік міндеттемелерді орындау мақсатында жаңа нормаларды шығару, өзгерту болмаса қазіргі ұлттық заң нормаларының күшін жою. Екіншісі - мемлекетаралық құқық нормалары ұлттық заң барысында, ел ішінде тіке әрекет жасай алатындай ұлттық құқықты халықаралыққа сілтеме жасату. Дегенмен қандай жағдайда да ұлттық заңдар әлемдік шарттарға қайшы келмеуі керек.
Рецепция - белгілі бір елде, басқа кезеңде пайда болған бір елдің, қоғамның құқықтық, мәдени және басқа да құндылықтарын қабылдау және бейімдеу. Заңда қабылдау дегеніміз-осы елдің аймағында бұрынғы мемлекеттік жүйенің немесе заңық жүйенің жоғалған аспектілерін қалпына келтіру немесе басқа елдің, халықтың, жергілікті өркениеттің тәжірибесін алу.
Батыс Еуропа елдері Ежелгі Римде және Ежелгі Грецияда қалыптасқан ежелгі мемлекеттік-құқықтық дәстүрлерге сезімтал деуге келеді. Жалпы мәдениет пен осы елдердің мемлекет және құқық тарихындағы бұл кезең Ренессанс деп аталады.
Басып озушы рецепция, яғни жаңа елдерде заңдардың ескі нормалары жоспарланған типте қалпына келтірілуі деп 1991 жылы 16 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі туралы мен Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын күшіне енгізу тәртібі туралы Еліміздің жоғары кеңесінің қаулысын атауға болады. Оның екі тармағында: Бұдан былай Қазақстан Республикасының тиісті заңдары мен басқа да нормативтік құқықтық актілері қабылданғанға шейін оның аймағында Республиканың осы заңына, басқа да заңнамалық және нормативтік құқықтық актілеріне қарсы келмейтін бөлімде Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы заңнамалары мен КСРО таныған мемлекетаралық заңдық нормалар қолданылуға болады.
Қабылдауды сипаттайтын құбылыстарға заң қабылдаушы елдің құқық қалдырушы мемлекет бұрын жасаған мемлекетаралық келісімдерді ратификациялауын жатқызуға болады. Қазақстан және бұрынғы кеңес республикалары ол тарағаннан соң түрлі негіздерде кейбір мемлекетаралық шарттарға қатысатындарын хабарлады немесе бұрынғының заңдық күшін бекітуге жаңа мемлекетаралық келісімдер жасады.
Инкорпорация - имплементациялаумен бірге әлемдік заң нормаларын ұлттық құқыққа енгізудің, мемлекетаралық шарт ережелеріне тиісті ұлттық заңнама нормаларын өзгертудің негізгі процессі бойынша қарастырылады. 1969 жылғы мемлекетаралық келісім құқығы жайлы Вена Конвенциясының 24 бабының екінші тармағына сай егерде шартта оның күшіне енуі уақыты көрсетілмесе, келісімшарт келіссөздерге қатысушы барлық елдер оның міндеттілігіне келісім берген кезден күшіне енеді. Бұл ереже келісімге қатысушы елдердің толық шарттың емес, оның жекелеген бөлімінің міндеттілігіне келісім бере алатындығын құптайды. Мәселен, кейбір халықаралық келісімдер ескертпелермен инкорпорацияланады, содан соң ескертпені әр уақытта алып тастауға да, әлемдік шарттың ертерек алынған баптары ұлттық құқыққа инкорпорациялана алады.
КСРО заңгерлері ешқандай ел не халықаралық ұйымдар екінші мемлекетке оның ішкі өкілеті мен юрисдикциясына жататын істерді шешу тәсілдерін таңа алмайды дейтін уақыт адамзаттың тарихында ұзаққа созылмады. Оған Кеңес Одағы болған мерзім ғана жатады. Сол үшін түрлі құқықтық сисемалардың арасындағы байланыстың тағы бір түрі-трансплантация.
Трансплантация, шет мемлекеттің нормативтік заңдық актісін ұлттық заңнамаға міндеттеп енгізу немесе бір елдің екінші елге мүлдем бөтен құқықтық системаны не болмаса оның элементтерін күшпен таңу. Бұл сөзді ілімге кеңінен пайдалануға енгізу құқығын ғылымда заңдық трансплантация сөз тіркесінің қолданылуы бекітеді. Бұл құбылыс туралы айта отырып, Ю.А.Тихомиров жоғарыда аталып кеткен Салыстырмалы құқықтану курсы деген жұмысында заңдық қайта көшіріп орнату нақты құқықтық системадағы актілер және нормалар жат болуына, кейін итеріліп тасталатынына соғады деп көрсеткен. Бөтен өркениетті, соның ішінде жат құқықтық жүйені механикалық негізде көшіру, трансплантациялау адамның дамуында көп орын алған құбылыс. Бұл Еуропа елдерінде Наполеонның басып алғаннан соң болған. Сол кезде Наполеонның танымал азаматтық кодексі, француз императоры бағындырған мекендерде өз күшін таратқан. Еуропа мемлекеттеріне бұл ежелгі рим заңдарының негіздерін рецепциялау болса, басқа елдер үшін трансплантациялау болды. Он егізінші - он тоғызыншы ғасырларда колонизатор державалар өз заңдарын отарланушы мемлекеттерге күшпен таратты, және онда олардың салдары ұзаққа сақталды: ағылшын құқығы Үнді мен ертедегі британ отарларында болса француз бен португал заңдары Африкада таралды.
Болашақта отарлаушылар мен жергілікті халықтың ұзақ бірге өмір сүруі жалпы тарихтың, мәдениеттің, білімнің, адамгершілік-құқықтық құндылықтардың пайда болуына әкелді, бұл өз кезегінде жалпы заңдық салттарың пайда болуына әкелді. Бұл құбылыс Ресейде он сегізінші ғасырда елдердің барлық салаларын, әсіресе құқықтық саланы ұлы қайта құру уақытында байқалды. Сол уақыттарда Ресейді мемлекеттік структура, заң, экономикалық системадан бастап әдеттегі тұрмысқа дейін неміс өмір сүру көрінісі жаулап, күшпен де енгізілген болатын. Содан бері Ресейде батысеуропалық түріндегі құқықтық ел құруға күресуші батысшылдар мен Ресейде батыстан басқа заңды түсінуге ұмтылушы славянофил арасында жанжалдар орын алуда. Еуропалық заң элементтерін Ресей біздің республикаға да әкелген еді, сол үшін бөтен құқықтық және өзге де құндылықтарды енгізуде қоғам трансформациясының жаман тұстарын қазақ халқына да сезуге тура келді. Қазақстандық ғылым да бұл проблемаға үлкен көңіл бөледі. С.З.Зиманов өзінің Политический строй Казахстана в конце восемнадцатого и первой половине девятнадцатого века тақырыбындағы жұмысында Қазақстанды бағындыруға көзделген патшалық саясат ашты, ал К.А.Жиреншин Политическое развитие Казахстана в девятнадцатого - начале двадцатоговеков деген кітабында он тоғызыншысы ғасыр мен жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанда жасалған саяси әкімшілік реформаларды зертте, осы реформалар қазақ қоғамының әлеуметтік, саяси және де құқықтық өміріне алып түрлендірулер әкелгенін жазған. М.А.Құл-Мұхамедтің ойынша, елімізде 1860 жылдың соңында жалпы заңнаманың сапалы жаңа бөлімі - империялық құқықтың ажырамас бөлігі болатын Ресейдің отарлық заңнамасы қалыптасқан. Мемлекетіміз патшалық күшпен таңған жергілікті өзін өзі басқару системасын қабылдады. Қазақ қоғамында түрлі квазисаяси түсініктер қалыптаса бастады, олар, жергілікті өзін өзі басқару, сайлау, партиялар. Патшалық мемлекет қазақ еліне ең төмен дәрежедегі саяси өмірді сыйлады.
Жаңа трансплантацияның бірі ретінде Т.Рысқұловтың Моңғолияның тұңғыш конституциясын қабылдау кезіндегі жұмысын көрсетуге болады. Сонда 1924 жылы қазан айында коммунистік интернационал Т.Рысқұловты Моңғолияға Моңғол Халық Партиясының белсенділеріне дамудың капиталистік дәрежесінен өтпеген халықтармен қызмет жасаудың лениндік партия практикасын беру үшін жіберілді. Коминтерн өкілінің пәрменді қызметіні бойынша конституция қабылданып, ол өзінің структурасы негізінде елдің кеңестік типіне ұқсас түсініктерді қамтыды.
Бұл жекелеген заңдарды ғана емес, сонымен бірге бүкіл құқықтық жүйені басқа біреудің құқықтық негізіне көшіруге болатындығын дәлелдейді, мәселе жергілікті заңдармен бәсекелесе ала ма, халықтың құқықтық санасы оны қабылдай ала ма, оны өзгерте алады ма және тағы басқада. Тарихи тәжірибе көрсеткендей, қоғам сыртқы әсерлерден және трансплантация процестерінен басталған күрделі ішкі процестерден айтарлықтай өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Мысалы, он сегізінші - жиырмасыншы ғасырлар аралығында Ресейдің ықпалымен Қазақстан классикалық әскери демократиядан өзінің ұлттық ерекшеліктерімен романо-германдық құқықтық жүйеге ауысты.
III. Гармонизация - үйлестіру. Халықаралық заңдар мен ұлттық құқықтың арақатынасы бөлігінде үйлестіру - жалпыға мәлім қағидаттар мен мемлекетаралық құқық нормалары негізінде ұлттық құқықтық жүйелерді ауқымды, нақтыланбаған, келісілген дамуы. Біріккен Ұлттар Ұйымы-әлемге әйгілі үйлестіру процесінің орталығы және әлемдік саяси, экономикалық және заңдық процестерді тиімді үйлестіре алатын жалғыз дүниежүзілік орган.
Мемлекеттер жаһандық және аймақтық деңгейлерде құқық үстемдігін, ұлттық құқықтық жүйелерді үйлестіруге саналы түрде ұмтылады. Мысалы, 2001 жылғы 16 қарашада Қазақстан Республикасы 1971 жылғы 24 наурызда қабылданған халықаралық патенттік саралау жайлы Страсбург шартына қосылды. Ол терең халықаралық ынтымақтастықты негізге қоюға, сондай-ақ осы саладағы ұлттық заңнаманы үндестіруге ықпал ететін болады.
В.Б.Саймонстың ойынша, гармонизациялауға хабарламалар, ұсынымдар, қағидалар, үлгілер, келісімдер мен конвенциялар ықпал етеді. Олардың мазмұны дискуссиялар үшін, болашақта мүмкін болатын жетілдірулер үшін немесе тікелей әрекеттер үшін маңызды мәнге ие. Оларды ерікті не міндетті түрде жүзеге асырылады.
1999 жылғы 26 ақпанда Мәскеуде Кеден одағының елдері, атап айтқанда Беларусь, Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан өңірлік деңгейде Кеден одағының ұлттық заңнамасы мен өзге де нормативтік құқықтық актілерін үйлестіру бағдарламасын және 1999 жылғы 26 ақпандағы Бірыңғай экономикалық кеңістікті қабылдады. Онда келісудің негізгі мақсаты келісім бойынша заңдық қатынастарды реттеудің бірыңғай тәртібін белгілеу болып табылатыны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz