Мемлекет пен діннің қатынасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Мемлекет және діннің пайда болуы
Мемлекеттің пайда болуы, дамуы және нысандары
Діннің дамуы мен таралуы
Бөлімге қорытынды
Мемлекет пен діннің қатынасы
Дін және қоғам арасындағы аспектілер
Дін саласындағы мемлекеттік саясат
Қазіргі әлемдегі діни-аяси ахуал және оның таралу факторлары
Бөлімге қорытындысы
Дінаралық татулықты сақтау басты мақсат
Қазақстандағы конфессияаралық келісіммен діндер үнқатысуы
Діни білім берудің мәні, рухани және өнегелік маңыздылығы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің құрылуы және тиімді жұмыс істеуі саясаттың мазмұны мен бағытына тікелей байланысты. Мемлекеттің қажеттіліктеріне барабар саясатты қалыптастыру қазіргі заманғы әлеуметтік даму жағдайындағы қажеттілік болып табылады. Бұл жағдайда мәселенің мәдени және өркениеттік аспектісі ерекше мәнге ие болады. Өткен жылдардың тәжірибесі көрсетіп отырғандай, саясаттың мәдени-өркениеттік параметрлерін елемеу қоғамдық өмірдің көптеген салаларында елеулі сәтсіздіктерге әкеледі. Бұрын ескі саяси жүйенің құлдырауы, экономикалық, саяси, мәдени және діни құндылықтар кешенінің құлдырауы болды.
Қазіргі таңда егеменді еліміз жаңа мыңжылдықта өзінің алғашқы қадамдарын жасауда. Қазақстандық қоғамның әлеуметтік трансформация проблемаларына қызығушылық артып, жаңа мыңжылдықта республикасының эволюциясында діни фактор маңызды рөл атқарып келеді. Бұл саясат, мәдениет және дін туралы көзқарастарды қайта қарауға ықпал еткен еліміде қабылданған саяси, экономикалық реформаларға байланысты. Соған сәйкес, қазіргі кезде мемлекет пен діни ұйымдардың өзара қарым-қатынас қағидаттарына қайта бағалау жүргізілді. Бұл табиғи құбылыс, өйткені әлеуметтік-саяси өзгерістер кезеңінде, көптеген адамдар өмірдің әдеттегі жолынан шығарылған кезде, олар діннен жұбаныш табады. Қазіргі қоғам өміріндегі діннің маңыздылығын асыра айтпағанда, бұл азаматтық қоғамды құрудағы маңызды рөл екендігін атап өткен жөн. Тақырыптың өзектілігі сонымен қатар, соңғы жылдары әлемдегі діни-саяси экстремизм проблемасының елеулі өсуімен де байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мемлекет және дін жағдайы мәселесі қазіргі ХХІ ғасырда көптеген талқылануда. Ол күн тәртібіндегі тақырып болып табылады. Еліміз 2003 жылдан бастап әрбір үш жыл сайын әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің сьезі осының анық дәлелі бола алады. Дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген зерттеулеріне арналған. Қазақстанда діни-саяси экстремизм проблематикасына арналған зерттеулер өткен ғасырдың 90-жылдарының аяғынан бастап, салыстырмалы түрде таяуда мақсатты түрде жүргізіле бастады. Бұл мәселе бойынша зерттеулердің қарқындылығы ХХ ғасырдың 90-жылдарының соңында және 2001 жылдың 11- ші қыркүйегінде АҚШ-тағы белгілі оқиғалардан кейін ерекше байқалды. Осы зерттеу жұмысын жазу барысында санаулы ғылыми еңбектермен осы тақырыптағы сараптамалық кітаптардың көмегіне жүгіндім. Қазіргі әлемдегі діни-саяси экстремизм мәселелеріне арналған шетелдік авторлардың еңбектерінің ішінде Б.Лоуренс, К. Мартин, У. Штайнбахты атап өткен жөн. Орыс авторларының арасында С. Дружиловский, Д.Ольшанский, Л. Полонская және басқалардың жұмыстары бар. Дегенмен де қазіргі кездегі әлемдік діни ахуалдың шиеленісіп,діннің ықпалы арта бастаған заманда қоғам үшін әркезде де діни қатынастарды басты назарға алып,ғылыми зерттеу жұмыстарын күн тәртібінен түсірмеу, діни процесстердің динамикалық қозғалысын әркез назарда ұстау бүгінгі қоғам талабы екені даусыз.
Зерттеудің нысаны - мемлекет пен діннің қарым-қатынасы.
Зерттеудің пәні - Қазақстан Республикасындағы қоғамның трансформациясы жағдайындағы саяси және діни қатынастардың өзара байланысы. Діни мекемелердің белсенділігін арттыру, халықтың дінге деген қызығушылығының едәуір артуы посткеңестік кезеңдегі қоғамның әлеуметтік-саяси саласындағы бірқатар өзгерістермен түсіндіріледі. Діннің мемлекеттен Конституциялық бөлінуіне қарамастан, Қазақстанда діни фактордың рөлі артып келеді. Осыған байланысты мемлекет пен діни ұйымдардың қоғам игілігі үшін тиімді өзара іс-қимылының модельдерін әзірлеу бойынша тұжырымдамалық тәсілдер әзірлеу қажет.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы:
* Қазақ жеріне ислам дінінің келуі мен таралуы кезеңдерін, ерекшеліктерін көрсету;
* Ислам дінінің бүгінгі таңдағы нақты жағдайын көрсету;
* Конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуының ошағы ретіндегі Қазақстанның рөлін айшықтау және осы салада ұйымдастырылған конференцияларды көрсету.
* Мемлекетте діннің алатын орнын және қоғамдағы діни бірлестіктер тарапынан туындайтын діни қатынастардың мемлекеттік билікке ықпал ету мүмкіндігін анықтау
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Бұл жұмыстың мақсаты мемлекет пен дінді мемлекет пен құқық теориясының ғылымы тұрғысынан қарастыру және қазіргі қоғам өміріндегі діннің рөлін, қазіргі саяси процестегі діннің маңыздылығын анықтау. Ол үшін зерттеу барысында келесі мәселелерді шешу қажет:Конец формы
* Тарихи мән мәтінде саяси және діни институттардың өзара қарым-қатынастарын дамытуды қарау;
* Республикасындағы қазіргі кезеңдегі мемлекеттік-діни қарым-қатынас мәселелерін талдауға тырысу.
* мемлекет, дін, діни ілімдер және т.б. ұғымдарына теориялық-құқықтық талдау жасау,
* Қазақстан Республикасындағы діни ахуалға талдау жасау;
* Қазақстан Республикасындағы діни саясатты құқықтық қамтамасыз етуді қарау;
* мемлекет пен діни ұйымдардың өзара қарым-қатынасының ұйымдық-құқықтық аспектілеріне талдау жүргізу;
* діни-саяси экстремизмнің таралу факторларын және Қазақстан Республикасындағы діни-саяси экстремизмге қарсы күрес проблемаларын қарау.
Кез - келген зерттеудің міндетін анықтау оның мақсатына сәйкес жасалады. Міндетті анықтау - орын алған проблеманың шешу жолдарын жүзеге асыруға қажетті құрал. Бұл зерттеу жұмысының міндеттері қатарына мыналарды жатқызамыз:
* Әлеуметтік өмірге, жалпы социумге діннің, діни қатынастардың айтарлықтай маңызы бар екенін дәлелдеу, қажетті ұсыныстар айту.
* Осы зерттеу қорытындысы арқылы қоғам мүшелеріне, тиісті билік орындарына қандай да бір шешім қабылдауларына қажетті алғышарттар беру.
* Көп конфессиялы қоғамдарда болуы ықтимал дінаралық қайшылықтардың орын алу қаупін анықтау, оны шешу жолдарын ұсыну.
* Еліміздегі діни саланы реттеуге қажетті заңдық - нормативтік құжаспиииіттардың қаншалықты жеткіліктігіне мән беру, жалпы елдегі діни ахуалға қатысты көптеген ақпараттар алу.
Осы аталған міндеттер діни ахуалға қатысты анықталған проблемаларды шешуге бағытталуы тиіс. Әсіресе, бұл біздің көпұлтты, көпконфессиялы Қазақстан қоғамы үшін кезек күттірмейтін мәселе. Біз осы зерттеу жұмысымызда түрлі діни бағыттар мен миссионерлік ағымдардың ықпалын және осында жағдайда тұрған шақта Қазақстандағы ислам дінінің жағдайы мен оның қоғам өміріндегі орнын айшықтауды көздеп отырмыз.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың әдіснамалық негізін саясаттану, әлеуметтану, құқық, дінтану аспектілеріне әсер ететін ережелер құрайды, дипломдық жұмысты жазудың негізін жүйелік, аналитикалық, нақты-әлеуметтанулық, сонымен қатар салыстырмалы талдау әдістері құрады. Дипломдық жұмысты жазуға мемлекеттік органдардың ресми құжаттары, ғалымдардың, саясаттанушылардың еңбектері, мерзімді баспасөз басылымдары, Интернет желісінен алынған ақпарат және т. б. негіз болды. Жұмыста тарихи анализдерді салыстыру, сипаттама және типологиялық әдістер қолданылды. Жұмысты жазу кезінде өткен және қазіргі заманғы ғалымдардың - Цицерон, Фейербах Л., Маркс К., Энгельс Ф., Алексеев С.С. және т.б. басқалардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы оның тақырыбымен анықталады, кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы жұмыстың материалдары мен тұжырымдарын дәріс курстарында, мемлекет және құқық теориясы, саясаттану, философия бойынша оқу құралдарын дайындауда қолдануға болатындығында. Тәуелсіздік таңы атқаннан бері барлық салалармен қатар дініміз де өркен жайып, халқымыз ата дінімен қауышты. Біз осы зерттеу жұмысымызда түрлі діни бағыттар мен миссионерлік ағымдардың ықпалын және осындай шақта Қазақстандағы ислам дінінің жағдайы мен оның қоғам өміріндегі орнын айшықтауды көздеп отырмыз.
Мемлекет және діннің пайда болуы.
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, дамуы және нысандары.
Алғашқы қауымдық бірліктің орнына мемлекеттік билік шамамен 5-6 мың жыл бұрын келді. Алғашқы мемлекеттер Солтүстік- Шығыс Африкада, Оңтүстік - Батыс және Оңтүстік - Шығыс Азияда атап айтқанда, Мысырда, Бабылда, Үнді де және Қытайда пайда болды.
Мемлекеттің пайда болуы туралы осы заманғы ғылыми көзқарастардың негізгі тарихи материализмді ұстанған классиктердің еңбектерінде, соның ішінде Ф.Энгельс еңбектерінде көрініс тапқан. Оның Отбасының, жекеменшіктің және мемлекеттің пайда болуы атты еңбегі аса маңызды болып есептеледі. Əрбір мемлекет өзінің механизмі арқылы тіршілік етеді. Мемлекеттің механизмі қоғамды мемлекеттік басқаруды іске асыратын арнайы органдар мен мекемелердің жүйесі болып табылады. Мемлекеттің механизмі ол мемлекеттік органдардың өзара байланысты жүйесі болып табылады, ол мемлекеттің алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін іске асыру құралы болып
танылады. Мемлекеттің механизмі ерекше құзырлы билікке ие. Мемлекеттік биліктің алғашқы ұйымдық нысаны жəне
мемлекет механизмінің негізгі элементы мемлекеттік орган болып табылады. Мемлекеттің органы дегеніміз заңға сəйкес өзіндік құрылымы бар, қоғамда мемлекеттік билікті іске асыруға құзыреті бар діни мәдениет баршаға таралғанымен, оның пайда болуы барша халықта бірдей басталмаған. Ибраһимдік діндер делінетін Христиан, Ислам және Иудаизм (Еврей діні) үшеуі тек әу-баста еврей және араб халықтарын бастау етті, кейін басқа халықтарға таралды.
Ғылыми зерттеулер бойынша, дін 40 - 50 мың жыл бұрынғы палеолит кезеңінде шыққан. Аталмыш кезеңнің мәдени жадыгерліктері жан-жануарлар культі мен аңшылыққа қолданған сиқыршылық белгілері сақталған. Сондай-ақ діни наным-сенімдердің болғандығын сол ежелгі дәуірлердегі өлген адамды еңбек құралдары және әшекей бұйымдармен бірге жерлеу дәстүрі де дәлелдеді. Діннің неғұрлым ертедегі көріністері - сиқыршылық, тотемизм, ғұрыптық жерлеу культі және шамандық болып табылады. Әлемдік діндердің әрқайсысы түрлі ағымдар мен конфессияларға бөлінеді. Мысалы, ислам діні әу баста 72 ағымға бөлініп үлгірген делінеді, қазір түрлері көп, бастылары Сунниттер, Шииттер, Сопылық қатарлылар болса, ал аса көп тармақтарға бөлінетін христиан дінінің католиктік, православия және Протестантизм конфессиялары бар. Дүние жүзі халқының 57 пайыздайы, әлемдік үлкен екі дін - христиан мен исламға сенеді. Сонымен қатар, ешқандай дінді ұстанбайтын Дінсіздік (Irreligion) және дінге қарсы атеизм және дінге сыни қарайтын агностицизм де әлем халқының 16 пайыздайын ұстайды. Дінді философиялық пайымның кемдігі дейтіндер де бар. Бұл тұрғыда, адам терең толғанып, жауап іздеуге тиіс аса мәнді сұрақтарға дін өзінше жауап беріп, бірден көңілді қанағаттандырғандай болады. Философия жауапсыз сұрақтар болса, дін сұрақсыз жауаптар. Әрине қайсысын таңдау адам өз еркінде.
Ф.Энгельстің пайымдауынша, алғашқы қауымның ыдырауы және мемлекеттің пайда болуы қоғамның өңдірістік экономикаға бет бұруы, өндірістік күштің дамуы, қоғамдағы өндірістік қатынастардың өзгеруі нәтижесі заңды болып табылады. Бұл үдеріс алғашқы мемлекеттердің құрылуына дейін пайда болған және ол баяу дамып келді. Ф.Энгельс мемлекеттің пайда болуының келесідей негізгі себептерін көрсеткен:
Біріншіден, еңбектің бөлінуі - мал шаруашылығының егін маруашылығынан бөлінуі, қол өнер өндірісінің бөлінуі және сауда - саттықтың орыналуы. Еңбектің бөлінуі халық санының өсуі және олардың қажеттіліктерінің артуы, өндіріс құралдарының дамуы себебінен пайда болған үрдіс. Аталғандардың барлығы шаруашылық жүргізу үшін жаңаммкіншіліктерашты. Жекелегентайпаларғаөзін - өзі керекті игіліктер мен қамтамасыз ету қажетті болмай қалды. Оларға нақты өнімді өндіру, ал өндірістің қалдығын өзге тайпаның өндіргеніне ауыстырып алған пайдалырақ бола бастады. Нәтижесінде мал шаруашылығы, егінісі, қолөнершілер және саудагерлер пайда болды.
Екіншіден, жеке меншіктің пайда болуы - еңбектің өсуі қауымдық шаруашылықтың жеке топтардың не жеке адамдардың шаруашылығына бөлінуіне әкеп соқтырды. Қауымдық меншік алғашқысында топтық меншік болып, кейінректе жеке меншікке айналды.
Үшіншіден, топтардың пайда болуы - таптар еңбек ету үрдісінде өзінің материалдық жағдайымен ерекшеленетін адамдардың тобы болып табылады. Әлеуметтік қызмет пен мүліктік жағынан бөлінуі адамдардың жеке және шаруашылық дербестігіне, олардың өзара тәуелсіздігіне әкеп соқтырды. Қоғам бірнеше топтарға бөлінді және олардың мүдделері бір - біріне қарама - қайшы бола бастады. Таптық күресті тоқтататын күш қажет болды. Ол мемлекет болды.
Жоғарыда айтқандарды қорыта келе, мемлекет қоғамның өзіндік дамуының өнімі ретінде, онда пайда болған қарама - қайшылықтардың нәтижесіретінде пайда болды. Ф. Энгельс мемлекетті - құрал, инструмент ретінде қарастырды. Дәлірек айтсақ, оның ойынша, мемлекет экономикалық қанаушы таптың қан алушы таптың қарсылығын басуға және қанауға арналған құрал болып табылды.
Мемлекеттің пайда болуы туралы мәселені зерттеуге көптеген ғалымдар ұмтылған. Осы ретте мемлекет және құқықтың пайда болуы туралы бірнеше ілімдер қалыптасып үлгерді, олардың әрқайсысы мемлекеттік ұйымдардың пайда болуы қайнарын өзіндік тұрғыдан түсіндіреді.
Сол теорияларды қарастырып өтейік:
Теологиялық теория негізін салушы ортағасырлық философ және теолог Фома Аквинский (1225 - 1274) болды, кейінгі өкілдерінің қатарына бельгиялық философ МарсьеДезирені (1851 - 1926) және француз философы Жак Маритенді (1882 - 1973) жатқызуға болады. Бұл теорияның түп негізгі идеясы мемлекетті Құдай жаратқан, ал мемлекеттік билік Құдайдың жердегі билігінің жалғасы деп түсіндірілді. Құдайдың билігі - азаматтардың басқарушыларға толығымен бағыну қажеттілігін білдіреді. Мемлекетке бағынбау Жаратқанға бағынбау деп есептеледі.
Патриархалдық теория. Бұл теорияны дамытқан ежелгі грек философы Аристотель (б.э.д. 384 - 322), сондай - ақ орыс әлеуметтанушысы публист Н.Михайловский (1842 - 1904) жәнет.б. болды. Аталған теорияның түпкі идеясы бойынша мемлекет бір отбасының дамуының нәтижесі ретінде есептелді. Басқарушының билігі отбасындағы әкенің шексіз билігінің жалғасы ретінде қарастырылды. Мемлекеттегі басқарушы, отбасындағы әке секілді сайланбайды және оның билігі өзгермейді әрі шексіз болып табылады. Билікке қарсы шығуға болмайды, тек әке өзінің отбасының қалған мүшелеріне қамқорлық жасай алады.
Органикалық теория. Бұл теорияның өкілдері ежелгі грек философы Платон (б.э.д. 427-347) және ағылшын философы Г. Спенсер (1820-1903) және т.б. болған. Бұл теорияның идеясына сәйкес мемлекет және құқық туралы көзқарас адамның ағзасы туралы көзқарасқа сай келеді. Мемлекет әлеуметтік дамудың нәтижесі болып табылады, ол биологиялық дамудың бір түрі. Мемлекет әрбір ғаза секілді мидан (басқарушы) және оның берген тапсырмаларын орындауға арналған органдардан тұрады.
Келісім - шарт теориясы - XVII - XVIII ғасырларда пайда болды, өкілдері француз философы, ағартушы Жан Жак Руссо (1712-1778), ағлышын философтары Томас Гоббс (1558-1679) пен Дон Локк (1632-1704), орыс жазушысы А.Н. Рашидев (1749-1802) және т.б. болған. Бұл теория бойынша мемлекет пен құқық соғыстар мен қақтығыстарды тоқтату мақсатында азаматтардың саналы, ерікті түрде бір келісімге келуі нәтижесі ретінде қарастырылады. Азаматтар өз еркі мен билігінің бір бөлігін мемлекетке береді. Олар заңдарды сақтауға, салық төлеуге міндеттенеді, ал есесіне билікті ұстаушыдан өз мүдделері мен қауіпсіздігін қорғауды талап етуге құқылы болып табылады. Мемлекет келісім бойынша өз азаматтарына қамқорлық жасайды. Келісім - шарт теориясы мемлекетті танып, зерттеу үшін үлкен серпіліс болды, себебі ол биліктің пайда болуы туралы діни көзқарастарды жоққа шығарды. Бұл теория демократиялық идеяны дамытты.
Күштеу теориясы - ХІХ ғасырда пайда болды,оның өкілдерінің қатарына неміс философы Е. Дюрингті (1833-1921), неміс саяси қайраткері К. Каутскийді (1854-1938) жатқзыуға болады. Олар мемлекет пен құқықтың пайда болуын бір тайпаның екінші бір тайпаны жаулап алуы сияқты әскери және саяси сипаттағы факторлармен түсіндірген. Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде көптеген соғыстар жүргзілді, аумақты күштеп басып алу, бір тайпаның екінші бір тайпаны басып алу орын алды.
Психологиялық теория ХІХ ғасырда пайда болды, оның белгілі өкілдері француз әлеументтанушысы Г. Тард (1843-1904), австриялық психолог З.Фрейд (1867-1931) және т.б. болды. Бұл теорияның өкілдері мемлекеттің және құқықтың пайда болуын адамзаттың психикалық белгілерінің көрінуімен, адамзат санасының заңдылықтарымен түсіндірген. Барлық әлеуметтік заңдылықтар адамның мінез - құлықтары, қзымет етуі арқылы іске асырылады. Сондықтан адамның психикалық жай - күйі осы заңдылықтардың жүзеге асырылуына әсер етеді. Мемлекетте, құқықта белсенділер мен бәсеңділердің арасындағы психологиялық қарама - қайшылықтарды шешудің құалы ретінде қарастырылады. Қоғам психикасы күштілер (билік жүргізуге ұмтылатындар) және бағынуға психологиялық түрде бейім адамдар болып екіге бөлінді.\Мемлекет және құқық теорисының негізгі мәселелері. Оқу құралы. - Алматы: Заң әдебиеті, 2008 ж.\
Қазіргі кезде заң ғылымын зерттеуші көптген ғалымдар жоғарыда аталғандардың ішінде мемлекеттің және құқықтың пайда болуына шынайы түрде ғылыми негіздейтін ілім ретінде К.Маркс пен Ф.Энгельстің тарихи-материалистік теориясын көрсетеді.
Мемлекеттің ныснасы - бұл басқару формасын, мемлекеттік құрылымның формасын және саяси режимді қамтитын саяси билікті ұйымдастырудың тәсілі. Мемлекеттің басқару нысаны, құрылым нысаны, саяси режим - мемлекет нысанының құрылымдық, аумақтық және саяси құрылымы.
Мемлекеттік басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарының құрылу тәртібін және олардың халықпен қарым-қатынасын сипаттайтын мемлекет формасының элементі. \Теория государства и права. Курс лекций: под ред. Н.И. Магузова и А.В. Малько. - М: Юрист 1997. - 37 б.\
Егер Мемлекет басшысының жағдайын критерий ретінде қарастыратын болсақ, онда басқару формалары монархиялар мен республикаларға бөлінеді.
Өз кезегінде монархиялар абсолютті және шектеулі (Конституциялық).
Республикалар арасында: Президенттік, парламенттік және аралас.
Монархия - бұл билік толығымен немесе ішінара жалғыз мемлекет басшысының (монархтың) қолында шоғырланған басқару нысаны. Мысалы: шах, патша, император. \Венгеров А. Б. Теория государства и права. - М: Наука, 1994. - 45 б.\
Монархияның белгілері :
1) билік мұрагерлік бойынша беріледі;
2) мерзімсіз жүзеге асырылады;
3) халықтың ерік білдіруіне байланысты емес.
Монархиялар шексіз, яғни оларда халықтың өкілді мекемелері жоқ, ал мемлекет егемендігінің жалғыз иесі - монарх (мысалы, феодализм дәуірінің соңғы кезеңіндегі абсолютті монархиялар, қазіргі заманғы-Сауд Арабиясы, Бруней) және шектеулі (Конституциялық), онда монархпен қатар Мемлекет басшысының билігін шектейтін басқа да жоғары мемлекеттік органдар (Ұлыбритания, Жапония, Испания, Швеция, Норвегия және т.б.) егемендік иелері болып табылады.Монархиялық басқару формасы бар бірқатар заманауи мемлекеттер конституцияларды қабылдап, парламенттер құрды (Бахрейн, Катар, Кувейт және т.б.), бірақ олар іс жүзінде абсолютті болып қала береді, өйткені бұл елдердің Конституциялары барлық биліктің монархтан шыққанын және парламенттердің таза консультативтік құзыреттері бар екенін анықтайды. Монархия бірнеше ғасырлар бойы басқарудың басым нысаны болды. Нақты түрде ол бүгінде әлемнің үштен бірінде сақталады.\ \Венгеров А. Б. Теория государства и права. - М: Наука, 1994. - 46 б.\
Конституцилық монархияның өзі екіге бөлінеді: парламенттік және дуалисттік.
Парламенттік монархия:
Үкімет Парламент сайлауында көп дауысқа ие болған партиның өкілдерінен құрылады;
Парламентте көп орны бар партияның көсемі Үкімет басшысы болады;
Мемлекеттік билікке монархияның араласпауы, ол тек символ ретінде болуы;
Конституцияға сәйкес, Үкімет монархтың емес, Парламенттің алдында жауапты болады (Ұлыбритани, Жапония).
Конституциялық монархияның екінші түрі - дуалисттікте мемлекеттік билік заңды және іс жүзінде монарх құрған Үкімет пен Парламент арасында бөлінеді. Атқарушы билікті - Үкімет, заң шығарушы билік - Парламент қолында болады. Дуалистік монархиялардағы Үкімет Парламенттегі партиялық құрамға тәуелсіз құрылады және оған жауап бермейді. Монарх негізінен феодалдардың мүдделерін, ал парламент буржуазия мен халықтың мүддесін білдіреді. Басқарудың ұқсас формасы Кайзер Германияда (1871-1918), қазір Мароккода болды.
Кейбір мемлекеттерде монарх зайырлы ғана емес, сонымен бірге елдің діни басқармасын да басқарады. Мұндай монархтар теократиялық деп аталады (Сауд Арабиясы, Ватикан).
Мемлекеттік басқарудың келесі түріне тоқталатын болсам, Республика - бұл мемлекет басшысы сайланатын және ауыстырылатын және оның билігі сайлаушылардан немесе өкілді органнан алынған деп саналатын басқару нысаны. \Спиридонов Л. И. Теория государства и права. - М: Наука, 1996. - 53 б.\
Белгілері:
1) биліктің сайлануы;
2) билік өкілеттігінің шектеулі мерзімі;
3) сайлаушыларға тәуелділік.
Үкіметті кім қалыптастыратынына, кімге есеп беретініне және бақылауына қарай республикалар президенттік, парламенттік және аралас болып бөлінеді. Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла, Боливия, Сирия және т.б.) дәл осы рөлді президент орындайды; парламенттік республикаларда (Германия, Италия, Үндістан, Түркия, Израиль және т. б.) - парламент; аралас республикаларда (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия және т. б.) - Президент пен парламент бірлесіп жұмыс істейді.
Президенттік республикада президентті парламенттен тәуелсіз, сайлаушылар алқасы немесе тікелей халық сайлайды, ол сонымен бірге мемлекет пен үкіметтің басшысы болып табылады. Президенттің өзі үкіметті тағайындайды және оның қызметін басқарады. Аталған республикадағы Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын шығара алмайды, ал президент Парламентті тарата алмайды. Алайда, Парламенттің Президент пен Үкіметтің іс-әрекетін қабылданатын заңдар арқылы және бюджетті бекіту арқылы шектеуге мүмкіндігі бар, ал кейбір жағдайларда Президентті қызметінен шеттетуі мүмкін (ол Конституцияны бұзған кезде, қылмыс жасаған кезде). Президент, өз кезегінде, заң шығарушы органның шешімдеріне шұғыл вето (латын ветосынан - тыйым салу) құқығына ие.
Парламенттік Республикада үкіметті заң шығарушы орган құрады және оның алдында жауапты болады. Парламент дауыс беру арқылы жалпы Үкіметтің, Үкімет басшысының (Министрлер Кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге), нақты министрдің қызметіне сенім вотумын не сенімсіздік вотумын білдіре алады.
Аралас республикаларда президент пен парламентті тікелей халық сайлайды. Мұнда Мемлекет басшысы-президент. Ол парламенттегі саяси күштердің орналасуын ескере отырып, Үкімет басшысы мен министрлерді тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдетте, Министрлер Кабинетінің отырыстарына төрағалық етеді және оның шешімдерін бекітеді. Сондай-ақ, Парламенттің елдің жыл сайынғы бюджетін бекіту арқылы, сондай-ақ Үкіметке сенімсіздік білдіру құқығы арқылы үкіметті бақылау мүмкіндігі бар.
Осылайша, осы айтылғандардан мемлекеттік басқару формасы жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарының құрылу тәртібін және олардың халықпен қарым - қатынасын сипаттайтын мемлекет формасының элементі деп қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік құрылымның формасы-бұл мемлекеттің ішкі құрылымын, оның саяси және аумақтық бөліну тәсілін сипаттайтын, бүкіл мемлекет органдарының оның құрамдас бөліктерімен белгілі бір қатынастарын анықтайтын мемлекет формасының элементі. \Теория государства и права. Курс лекций: под ред. Н.И. Магузова и А.В. Малько. - М: Юрист 1997. - 40 б.\
Осы тұжырымдаманы қолдана отырып, мемлекеттік құрылым орталықта және жергілікті жерлерде билікті бөлу тұрғысынан сипатталады. Осы өлшемге байланысты мемлекеттік құрылымның келесі формалары бөлінеді.
Унитарлық мемлекет-бірдей заңды мәртебесі бар және саяси дербестігі жоқ әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөлінген біртұтас мемлекеттік құрылым.
Унитарлық мемлекет келесі белгілермен сипатталады:
* ол тиісті органдардың жоғарғы басшылығын жүзеге асыратын бүкіл ел үшін ортақ жоғары атқарушы, өкілді және сот органдарын болжайды;
* оның аумағында бір конституция, бірыңғай заңнама жүйесі, бір азаматтық бар;
* оның құрамдас бөліктері (облыстар, департаменттер, округтер, провинциялар) мемлекеттік егемендікке ие емес;
* аз ұлттар тұратын біртұтас мемлекет ұлттық және заңнамалық автономияға кеңінен жол береді;
* барлық сыртқы мемлекетаралық қатынастарды елді халықаралық аренада ресми түрде білдіретін орталық органдар жүзеге асырады;
* бірыңғай Қарулы күштері бар, оларға басшылықты мемлекеттік биліктің орталық органдары жүзеге асырады.
Унитарлы мемлекеттер орталықтандырылған - Норвегия, Румыния, Швеция, Дания және т .б., орталықтандырылмаған - Испания, Франция және т. б., онда ірі өңірлер кең автономияны пайдаланады, оларға орталық органдардың қарамағына берілген мәселелерді дербес шешеді.
Федерация - бұл күрделі одақтық мемлекет, оның бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады және белгілі бір дәрежеде мемлекеттік егемендікке және мемлекеттіліктің басқа белгілеріне ие; оған кіретін субьектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік консититуциямен реттеледі. Онда жоғары федералды органдармен және федералды заңдармен қатар Германия, Үндістан, Мексика, Канада сияқты федерация субъектілерінің жоғары органдары мен заңдары бар; федерацияларды аумақтық (АҚШ) немесе ұлттық-аумақтық принцип бойынша (Ресей) құруға болады. Федерациялар одақ Конституциясында бекітілген оның субъектілері мен орталығы арасындағы функцияларды бөлу негізінде құрылады, оны федерация субъектілерінің келісімімен ғана өзгертуге болады. Бұл ретте өкілеттіктердің бір бөлігі одақтық органдардың айрықша құзыреті; екіншісі - федерация субъектілерінің; үшіншісі-одақ пен оның мүшелерінің бірлескен құзыреті болып табылады. Қазіргі уақытта әлемде 26 федералды мемлекет бар. Олар Еуропада (Австрия, Бельгия, Германия, Ресей, Югославия, оның ішінде екі Республика - Сербия және Черногория, Швейцария және 1995 жылы құрылған. Босниядағы серб-хорват-мұсылман Федерациясы); Азияда (Үндістан, Малайзия, Біріккен Араб Әмірліктері, Пәкістан); Америкада (Аргентина, Бразилия, Венесуэла, Канада, Мексика, АҚШ, Сент-Китс және Невис); Африкада (Комор аралдары, Нигерия, Танзания, Эфиопия); Океанияда (Папуа-Жаңа Гвинея, Микронезия Құрама Штаттары); Австралия болып табылады. Федерализмнің кейбір элементтері Еуропаның 15 елін біріктіретін Еуропалық одаққа тән.\Марченко М. Н. Теория государства и права. - М.: ЗЕРЦАЛО, 2004. - 38 б.\
Конфедерация-саяси, әскери, экономикалық және басқа мақсаттарға жету үшін құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияның егемендігі жоқ, өйткені біріккен субъектілер үшін ортақ орталық мемлекеттік аппарат жоқ және бірыңғай заңнама жүйесі жоқ. Конфедерация аясында одақтық органдар құрылуы мүмкін, бірақ оларды шешу үшін олар біріктірілген проблемалар үшін және тек үйлестіруші қасиеттер үшін ғана.
Конфедерация-бұл нәзік мемлекеттік құрылымдар және салыстырмалы түрде ұзақ өмір сүрмейді: олар ыдырайды (Сенегамбия сияқты - 1982-1989 жылдардағы Сенегал мен Гамбия бірлестігі) немесе федералды мемлекеттерге айналады (мысалы, Швейцариямен болған сияқты), Конфедерациядан 1815-1848 жылдары болған Швейцария Одағы федерацияға айналды). Мемлекеттер Достастығы деп аталатын қауымдастырылған Мемлекеттік бірлестіктің жаңа нысаны пайда болды . Бұған бұрын КСРО құрамына кірген мемлекеттер кіретін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) мысал бола алады.
Тарихта мемлекеттік құрылымның аталған формаларынан басқа кейбір басқа да ерекше формалар болды - империялар, протектораттар және т.б. Империялар (мысалы, Рим, Британдық, орыс) әртүрлі тарихи дәуірлерде өмір сүрген [Черданцев А. Ф. Теория государства и права. - М: Юрайт, 2000. - 74 б.]
Осылайша, мемлекеттік құрылымның формасы - бұл мемлекеттің ішкі құрылымын, оның саяси және аумақтық бөліну тәсілін сипаттайтын, бүкіл мемлекет органдарының оның құрамдас бөліктерімен белгілі бір қатынастарын
Мемлекеттік-құқықтық режим нысанына тоқталатын болсам, саяси режим - бұл саяси билікті жүзеге асырудың әдістері, әдістері мен құралдары жүйесі. Осы типтегі мемлекеттің мәні бойынша болатын кез-келген өзгерістер, ең алдымен, оның режимінде көрінеді және ол басқару формасы мен мемлекеттік құрылымның формасына әсер етеді.
Саяси (мемлекеттік) режим - бұл саяси билікті жүзеге асырудың әдістері, әдістері мен құралдары жүйесі деп қорытынды жасауға болады. Демократиялық және антидемократиялық саяси режим ерекшеленеді. \Теория государства и права. Курс лекций: под ред. Н.И. Магузова и А.В. Малько. - М: Юрист 1997. - 36 б.\
Кейбір көзқарастар бойынша (С .С. Алексеев) "саяси режим" және "мемлекеттік режим" ұғымдарын бірдей деп санауға болады [Алексеев С. С. Государства и права. - М.: Наука. 1993. - 78 б.].
Басқа авторлардың пікірінше (В .К. Бабаев, А. Б. Венгеров) "саяси режим" ұғымы "Мемлекеттік режим" ұғымына қарағанда кеңірек, өйткені ол саяси билікті тек мемлекет тарапынан ғана емес, сонымен қатар Саяси партиялар мен қозғалыстар, Қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар және т. б. тарапынан жүзеге асырудың әдістері мен әдістерін қамтиды. [Бабаев В. К. Общая теория права: Курс лекций. - Н. Новгород, 1993; Венгеров А. Б. Теория государства и права. М.: Наука, 1994].
Мемлекеттік басқару әдістері мен құралдарының жиынтығына байланысты екі полярлық режим бөлінеді-демократиялық және антидемократиялық. Демократиялық режим либералды-демократиялық және консервативті-демократиялық болып бөлінеді. Антидемократиялық режим: тоталитарлық, фашисттік, авторитарлық болып бөлінеді.
Демократия ұғымы, өздеріңіз білетіндей, демократия, халықтың күші дегенді білдіреді. Алайда, бүкіл халық саяси билікті жүзеге асыратын жағдай әлі еш жерде жүзеге асырылмаған. Бұл идеал, бәріне ұмтылу керек нәрсе. Сонымен қатар, бұл бағытта басқалардан (Германия, Франция, Швеция, АҚШ, Швейцария, Ұлыбритания) алға жылжыған және басқа мемлекеттер жиі басшылыққа алатын бірқатар мемлекеттер бар. Демократиялық режимнің негізгі сипаттамалары:
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жарияланады және нақты қамтамасыз етіледі;
азшылықтың мүдделерін ескере отырып, көпшілік шешім қабылдайды;
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның болуы болжанады;
орталық және жергілікті мемлекеттік билік органдарының сайланбалылығы мен ауысымдылығы, олардың сайлаушыларға есептілігі;
күш құрылымдары (қарулы күштер, полиция, қауіпсіздік органдары және т. б.) қоғамның демократиялық бақылауында;
сендіру, ымыраға келу әдістері басым;
саяси плюрализм, оның ішінде көппартиялылық, саяси партиялардың бәсекелестігі, заңды түрде саяси оппозицияның болуы;
жариялылық; бұқаралық ақпарат құралдары цензурадан босатылған;
билікті заң шығарушы (заңдар қабылдауға, қоғамның даму стратегиясын қалыптастыруға арналған), атқарушы (қабылданған заңдарды жүзеге асыруға, оларды іске асыруға, мемлекеттің күнделікті саясатын жүргізуге арналған) және сот (қақтығыстар, түрлі құқық бұзушылықтар болған жағдайда төреші болуға арналған) болып бөлу принципін нақты жүзеге асыруы.
Демократия екі форма арқылы жүзеге асырылуы мүмкін: тікелей (тікелей) және өкілдік. Тікелей демократия билікті саяси делдалдарсыз халықтың өздері жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Демек, оның атауы тікелей, яғни тікелей демократияның келесі институттары арқылы жүзеге асырылатын: жалпыға бірдей сайлау құқығы негізінде сайлау, референдумдар, азаматтардың жиналыстары мен жиналыстары, азаматтардың өтініштері, митингілер мен демонстрациялар, жалпыхалықтық пікірталастар. Олардың кейбіреулері-сайлау, референдумдар-тиісті нормативтік актілермен (Конституциямен, арнайы заңдармен) нақты регламенттелген, императивті (міндетті) сипатта болады.
Тікелей демократияның жағымды жақтарына мыналар жатады: азаматтардың мүдделерін білдіру және олардың саяси процеске қатысуы үшін көбірек мүмкіндіктер береді; биліктің толық заңдастырылуын қамтамасыз етеді; саяси элитаны бақылауды қамтамасыз етеді және т. б.
Өкілді демократия әр түрлі таптардың, әлеуметтік топтардың, топтардың, саяси партиялардың және қоғамдық ұйымдардың мүдделерін білдіруге арналған халық өкілдеріне - депутаттарға, басқа сайланған атқарушы және сот органдарына билік жүргізуге мүмкіндік береді. Өкілді демократияның жақсы жағы-бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін көбірек мүмкіндіктер береді (тікелей демократия институттарымен салыстырғанда), өйткені бұл процеске, әдетте, кәсіпқойлар, осы қызметпен арнайы айналысатын құзыретті тұлғалар қатысады; саяси жүйені ұтымды ұйымдастырады және т. б.
Өкілдік демократияның кемшіліктері көбінесе келесі белгілерді қамтиды: бюрократия мен сыбайлас жемқорлықтың шексіз дамуы мүмкін; билік өкілдерін сайлаушылардан бөлу; азаматтардың көпшілігінің емес, номенклатураның, ірі капиталдың, мүдделері үшін шешім қабылдау.
Бұл демократиялық саяси режимнің авторитарлық және тоталитарлық режимдерден ерекшеленетін маңызды белгілері. Жоғарыда аталған белгілерді білу өте маңызды, саяси билікті жүзеге асырудың әдістері, әдістері мен құралдары жүйесін нақтылауға көмектеседі. Атап айтқанда, либералды-демократиялық және консервативті-демократиялық режимдер олардың ерекше сорттары болып табылады. Егер либералды демократиялық режимдер жеке адамға, оның құқықтары мен бостандықтарына басымдық беріліп, мемлекеттің рөлі осы құқықтар мен бостандықтарды, азаматтардың меншігін қорғауға байланысты болса, онда консервативті демократиялық режимдер Конституцияға ғана емес, осы режимдердің негізі болып табылатын саяси дәстүрлерге сүйенеді.
Антидемократиялық режимдерге тоталитарлық және авторитарлық режимдер жатады.
"Тоталитаризм" терминін (латынның totus сөзінен - барлығы, тұтас, толық) итальяндық фашизмнің идеологы Дж. 1925 жылы бұл ұғым алғаш рет Италия Парламентінде айтылды. Оны итальяндық фашизмнің жетекшісі Б. Муссолини қолданған. Осы кезден бастап Италияда тоталитарлық жүйенің қалыптасуы басталды. Саяси тоталитарлық режим пайда болған және дамыған елдердің әрқайсысында оның өзіндік ерекшелігі болды. Сонымен бірге тоталитаризмнің барлық түрлеріне тән және оның мәнін көрсететін жалпы белгілер бар. Тоталитарлық режим мемлекеттің қоғамдық өмірдің барлық салаларын абсолютті басқаруымен, адамның саяси билікке және басым идеологияға толық бағынуымен сипатталады. Тоталитарлық саяси режимнің негізгі сипаттамалары:
мемлекет қоғамдық өмірдің барлық салаларына, бүкіл қамтитын билікке жаһандық үстемдік етуге ұмтылады;
қоғам саяси биліктен мүлдем алшақ, бірақ ол мұны түсінбейді, өйткені саяси санада билік пен халықтың "бірлігі", "бірігуі" идеясы қалыптасады;
экономиканы, бұқаралық ақпарат құралдарын, мәдениетті, дінді және т. б., жеке өміріне дейін, адамдардың іс-әрекетінің себептеріне дейін монополиялық мемлекеттік бақылау;
мемлекеттік билік бюрократиялық жолмен, қоғамнан жабық арналар арқылы қалыптасады, "құпия сырымен" қоршалған және халықтың бақылауына қол жетімді емес;
зорлық-зомбылық, мәжбүрлеу, террор басқарудың басым әдісіне айналады;
бір партияның үстемдігі, оның кәсіби аппаратының мемлекетпен нақты араласуы, оппозициялық күштерге тыйым салу; адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары декларативті, ресми сипатқа ие, оларды жүзеге асырудың нақты кепілдіктері жоқ;
плюрализм іс жүзінде жойылады; диктатор және оның қоршаған ортасы бастаған мемлекеттік билікті орталықтандыру; қоғам тарапынан қуғын-сүргінге ұшыраған мемлекеттік органдардың бақылаусыздығы және т. б.
Тоталитарлық режимнің ерекше түрі-фашистік режим, оны радикалды тоталитаризмнің бір түрі ретінде қарастыруға болады. Фашистік ұйымдар алғаш пайда болған елдер Италия мен Германия болды. Италияда Фашизм 1922 жылы орнатылды. итальяндық фашизм Ұлы Рим империясын жандандыруға деген ұмтылыспен сипатталды. Германиядағы Фашизм 1933 жылы құрылды, оның мақсаты арийлік нәсілдің Үстемдігі болды, ең жоғары ұлт неміс деп жарияланды.
Фашистік типтегі тоталитарлық саяси режим соғысқа қарсы антидемократизммен, нәсілшілдікпен және шовинизммен сипатталады. Фашизм авторитарлық партияның әмбебап үстемдігіне, көшбасшыға табынуға негізделген күшті, қатал биліктің қажеттілігіне негізделген.
Авторитарлық режимді тоталитарлық және демократиялық саяси режимдер арасындағы ымыраға келу ретінде қарастыруға болады. Бір жағынан, тоталитаризмге қарағанда жұмсақ, либералды, ал екінші жағынан, демократиялыққа қарағанда қатал.
Авторитарлық режим-қоғамның мемлекеттік-саяси құрылымы, онда саяси билікті белгілі бір адам (тап, партия, элиталық топ және т.б.) халықтың ең аз қатысуымен жүзеге асырады. Бұл режимнің басты ерекшелігі-авторитаризм билік пен басқару әдісі ретінде, әлеуметтік қатынастардың бір түрі ретінде (мысалы, Франко билігі кезеңіндегі Испания, Пиночет билігі кезіндегі Чили). Авторитарлық саяси режимнің негізгі сипаттамалары :
орталықта және жергілікті жерлерде билік бір немесе бірнеше өзара тығыз байланысты органдардың қолында шоғырланады, ал халық мемлекеттік биліктің нақты тұтқаларынан бір мезгілде алыстап кетеді;
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот болып бөліну принципі еленбейді (көбінесе президент, атқарушы және әкімшілік органдар барлық басқа органдарды өзіне бағындырады, заңнамалық және сот өкілеттіктеріне ие болады);
биліктің өкілді органдарының рөлі шектеулі, бірақ олар өмір сүре алады;
сот іс жүзінде соттан тыс органдарды да қолдануға болатын көмекші орган ретінде әрекет етеді;
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың сайланбалылығы, олардың халыққа есеп беруі және бақылауында болуы қағидаттарының қолданылу аясы тарылған немесе жоққа шығарылған;
мемлекеттік басқару әдістері ретінде командалық, әкімшілік, сонымен бірге террор жоқ;
шектеулі цензура, "жартылай құпия"сақталады;
ішінара плюрализм бар;
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары негізінен жарияланады, бірақ шын мәнінде өзінің барлық толықтығымен қамтамасыз етілмейді;
күш құрылымдары қоғамға іс жүзінде бақыланбайды және кейде тек саяси мақсаттарда қолданылады және т. б.
Авторитарлық режим табиғатта гетерогенді. Әдебиетте авторитарлық режимнің деспотикалық, қатыгез, әскери және басқа түрлері ерекшеленеді.
Деспотикалық режим-бұл өзін-өзі басқаруға негізделген мүлдем еркін, шексіз билік.
Зорлық-зомбылық режимі жеке басқаруға, тиранның билікті тартып алуына және оны жүзеге асырудың қатыгез әдістеріне негізделген.
Әскери режим әскери элитаның күшіне негізделген, әдетте, бейбіт тұрғындардың билігіне қарсы әскери төңкеріс нәтижесінде орнатылады.әскери режимдер билікті ұжымдық түрде жүзеге асырады немесе Мемлекет басшысы-ең жоғары әскери шендердің бірі. Армия басым әлеуметтік-саяси күшке айналады, мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларын жүзеге асырады. Әскери режим жағдайында кеңейтілген әскери-саяси аппарат құрылады, оған армия мен полициядан басқа көптеген басқа органдар, соның ішінде конституциялық емес сипаттағы, халықты, қоғамдық бірлестіктерді саяси бақылау, азаматтарды идеологиялық өңдеу, үкіметке қарсы қозғалыстармен күресу және т.б. кіреді.
Авторитарлық режимдер тоталитарлық режимдерден келесі параметрлер бойынша ерекшеленеді:
1) Егер тоталитаризм кезінде жалпыға бірдей бақылау орнатылса, онда авторитаризм мемлекеттік бақылауға қол жетпейтін әлеуметтік өмір салаларының болуын болжайды;
2) Егер тоталитаризм кезінде қарсыластарға қатысты жүйелі террор жүзеге асырылса, онда авторитарлық қоғамда оппозицияның пайда болуын болдырмауға бағытталған "таңдаулы" террор тактикасы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік формалардың алуан түрлілігін анықтайтын факторлар әртүрлі болуы мүмкін. Тұтастай алғанда, олар белгілі бір елдерде қоғамды басқару жүзеге асырылатын объективті жағдайлардың нақтылығына, даралығына дейін азаяды. Әр мемлекет нақты нақты жағдайларда дамитындықтан, оның өзіндік саяси формалары бар.
1.2 Діннің дамуы мен таралуы
Дін латын тілінен аударылғанда religio тақуалық, тақуалық, храм, табынушылық дегенді білдіреді. Дін- бұл діни сана, діни ғибадат және діни ұйымдарды қамтитын күрделі әлеуметтік жүйе. Ол қоғамдағы ең маңызды функцияны орындай алады. Дін әрқашан мызғымас және өзекті болып табылатын және адамдарды құтқару үшін жаһандық мәселелерді шешуге бағытталған моральдық принциптерді жариялайды.
Дін туралы арнайы ғылымды - дінтану дейміз. Дінтану ғылымы дінді теологиялық, биологиялық, психологиялық және этнологиялық тұрғыдан бөліп қарастырады. Дінді үш пән зерттейді, олар - теология атеизм және дінтану. Үшеуінің де мақсаты дінді, оның тарихын, негізгі қағидаларын және қазіргі жағдайын талдау.
Теология - құдайтану пәні. Ол діннің ішкі мазмұнына негізделген. Бұл пән әрбір діннің өз бастамасынан қалыптасады.
Атеизм - құдайды және оның құдіретін жоққа шығарады. Кеңес заманында жоғары оқу орындарында, студенттерге Ғылыми атеизм деген пән оқытылды. Бұл пән дүниенің болмысын толығымен теріске шығарып, материалисттік көзқраасты негіздеп, содан ғылыми атеизм деген атауға ие болған.
Дінтану пәні дінді немесе діндерді насихаттамайды, оларды обьективті мазмұнда түсіндіруді мақсат етеді. Бұл пән зайырлы қоғамның дін және діндер туралы сараптамасы.\ дінтану негіздері\
Діндер тарихы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
Мемлекет және діннің пайда болуы
Мемлекеттің пайда болуы, дамуы және нысандары
Діннің дамуы мен таралуы
Бөлімге қорытынды
Мемлекет пен діннің қатынасы
Дін және қоғам арасындағы аспектілер
Дін саласындағы мемлекеттік саясат
Қазіргі әлемдегі діни-аяси ахуал және оның таралу факторлары
Бөлімге қорытындысы
Дінаралық татулықты сақтау басты мақсат
Қазақстандағы конфессияаралық келісіммен діндер үнқатысуы
Діни білім берудің мәні, рухани және өнегелік маңыздылығы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Мемлекеттің құрылуы және тиімді жұмыс істеуі саясаттың мазмұны мен бағытына тікелей байланысты. Мемлекеттің қажеттіліктеріне барабар саясатты қалыптастыру қазіргі заманғы әлеуметтік даму жағдайындағы қажеттілік болып табылады. Бұл жағдайда мәселенің мәдени және өркениеттік аспектісі ерекше мәнге ие болады. Өткен жылдардың тәжірибесі көрсетіп отырғандай, саясаттың мәдени-өркениеттік параметрлерін елемеу қоғамдық өмірдің көптеген салаларында елеулі сәтсіздіктерге әкеледі. Бұрын ескі саяси жүйенің құлдырауы, экономикалық, саяси, мәдени және діни құндылықтар кешенінің құлдырауы болды.
Қазіргі таңда егеменді еліміз жаңа мыңжылдықта өзінің алғашқы қадамдарын жасауда. Қазақстандық қоғамның әлеуметтік трансформация проблемаларына қызығушылық артып, жаңа мыңжылдықта республикасының эволюциясында діни фактор маңызды рөл атқарып келеді. Бұл саясат, мәдениет және дін туралы көзқарастарды қайта қарауға ықпал еткен еліміде қабылданған саяси, экономикалық реформаларға байланысты. Соған сәйкес, қазіргі кезде мемлекет пен діни ұйымдардың өзара қарым-қатынас қағидаттарына қайта бағалау жүргізілді. Бұл табиғи құбылыс, өйткені әлеуметтік-саяси өзгерістер кезеңінде, көптеген адамдар өмірдің әдеттегі жолынан шығарылған кезде, олар діннен жұбаныш табады. Қазіргі қоғам өміріндегі діннің маңыздылығын асыра айтпағанда, бұл азаматтық қоғамды құрудағы маңызды рөл екендігін атап өткен жөн. Тақырыптың өзектілігі сонымен қатар, соңғы жылдары әлемдегі діни-саяси экстремизм проблемасының елеулі өсуімен де байланысты.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мемлекет және дін жағдайы мәселесі қазіргі ХХІ ғасырда көптеген талқылануда. Ол күн тәртібіндегі тақырып болып табылады. Еліміз 2003 жылдан бастап әрбір үш жыл сайын әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің сьезі осының анық дәлелі бола алады. Дипломдық жұмыстың бұл тақырыбы отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген зерттеулеріне арналған. Қазақстанда діни-саяси экстремизм проблематикасына арналған зерттеулер өткен ғасырдың 90-жылдарының аяғынан бастап, салыстырмалы түрде таяуда мақсатты түрде жүргізіле бастады. Бұл мәселе бойынша зерттеулердің қарқындылығы ХХ ғасырдың 90-жылдарының соңында және 2001 жылдың 11- ші қыркүйегінде АҚШ-тағы белгілі оқиғалардан кейін ерекше байқалды. Осы зерттеу жұмысын жазу барысында санаулы ғылыми еңбектермен осы тақырыптағы сараптамалық кітаптардың көмегіне жүгіндім. Қазіргі әлемдегі діни-саяси экстремизм мәселелеріне арналған шетелдік авторлардың еңбектерінің ішінде Б.Лоуренс, К. Мартин, У. Штайнбахты атап өткен жөн. Орыс авторларының арасында С. Дружиловский, Д.Ольшанский, Л. Полонская және басқалардың жұмыстары бар. Дегенмен де қазіргі кездегі әлемдік діни ахуалдың шиеленісіп,діннің ықпалы арта бастаған заманда қоғам үшін әркезде де діни қатынастарды басты назарға алып,ғылыми зерттеу жұмыстарын күн тәртібінен түсірмеу, діни процесстердің динамикалық қозғалысын әркез назарда ұстау бүгінгі қоғам талабы екені даусыз.
Зерттеудің нысаны - мемлекет пен діннің қарым-қатынасы.
Зерттеудің пәні - Қазақстан Республикасындағы қоғамның трансформациясы жағдайындағы саяси және діни қатынастардың өзара байланысы. Діни мекемелердің белсенділігін арттыру, халықтың дінге деген қызығушылығының едәуір артуы посткеңестік кезеңдегі қоғамның әлеуметтік-саяси саласындағы бірқатар өзгерістермен түсіндіріледі. Діннің мемлекеттен Конституциялық бөлінуіне қарамастан, Қазақстанда діни фактордың рөлі артып келеді. Осыған байланысты мемлекет пен діни ұйымдардың қоғам игілігі үшін тиімді өзара іс-қимылының модельдерін әзірлеу бойынша тұжырымдамалық тәсілдер әзірлеу қажет.
Зерттеу жұмысымның жаңалығы:
* Қазақ жеріне ислам дінінің келуі мен таралуы кезеңдерін, ерекшеліктерін көрсету;
* Ислам дінінің бүгінгі таңдағы нақты жағдайын көрсету;
* Конфессияаралық келісім мен діндер үнқатысуының ошағы ретіндегі Қазақстанның рөлін айшықтау және осы салада ұйымдастырылған конференцияларды көрсету.
* Мемлекетте діннің алатын орнын және қоғамдағы діни бірлестіктер тарапынан туындайтын діни қатынастардың мемлекеттік билікке ықпал ету мүмкіндігін анықтау
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Бұл жұмыстың мақсаты мемлекет пен дінді мемлекет пен құқық теориясының ғылымы тұрғысынан қарастыру және қазіргі қоғам өміріндегі діннің рөлін, қазіргі саяси процестегі діннің маңыздылығын анықтау. Ол үшін зерттеу барысында келесі мәселелерді шешу қажет:Конец формы
* Тарихи мән мәтінде саяси және діни институттардың өзара қарым-қатынастарын дамытуды қарау;
* Республикасындағы қазіргі кезеңдегі мемлекеттік-діни қарым-қатынас мәселелерін талдауға тырысу.
* мемлекет, дін, діни ілімдер және т.б. ұғымдарына теориялық-құқықтық талдау жасау,
* Қазақстан Республикасындағы діни ахуалға талдау жасау;
* Қазақстан Республикасындағы діни саясатты құқықтық қамтамасыз етуді қарау;
* мемлекет пен діни ұйымдардың өзара қарым-қатынасының ұйымдық-құқықтық аспектілеріне талдау жүргізу;
* діни-саяси экстремизмнің таралу факторларын және Қазақстан Республикасындағы діни-саяси экстремизмге қарсы күрес проблемаларын қарау.
Кез - келген зерттеудің міндетін анықтау оның мақсатына сәйкес жасалады. Міндетті анықтау - орын алған проблеманың шешу жолдарын жүзеге асыруға қажетті құрал. Бұл зерттеу жұмысының міндеттері қатарына мыналарды жатқызамыз:
* Әлеуметтік өмірге, жалпы социумге діннің, діни қатынастардың айтарлықтай маңызы бар екенін дәлелдеу, қажетті ұсыныстар айту.
* Осы зерттеу қорытындысы арқылы қоғам мүшелеріне, тиісті билік орындарына қандай да бір шешім қабылдауларына қажетті алғышарттар беру.
* Көп конфессиялы қоғамдарда болуы ықтимал дінаралық қайшылықтардың орын алу қаупін анықтау, оны шешу жолдарын ұсыну.
* Еліміздегі діни саланы реттеуге қажетті заңдық - нормативтік құжаспиииіттардың қаншалықты жеткіліктігіне мән беру, жалпы елдегі діни ахуалға қатысты көптеген ақпараттар алу.
Осы аталған міндеттер діни ахуалға қатысты анықталған проблемаларды шешуге бағытталуы тиіс. Әсіресе, бұл біздің көпұлтты, көпконфессиялы Қазақстан қоғамы үшін кезек күттірмейтін мәселе. Біз осы зерттеу жұмысымызда түрлі діни бағыттар мен миссионерлік ағымдардың ықпалын және осында жағдайда тұрған шақта Қазақстандағы ислам дінінің жағдайы мен оның қоғам өміріндегі орнын айшықтауды көздеп отырмыз.
Зерттеу әдістері. Жұмыстың әдіснамалық негізін саясаттану, әлеуметтану, құқық, дінтану аспектілеріне әсер ететін ережелер құрайды, дипломдық жұмысты жазудың негізін жүйелік, аналитикалық, нақты-әлеуметтанулық, сонымен қатар салыстырмалы талдау әдістері құрады. Дипломдық жұмысты жазуға мемлекеттік органдардың ресми құжаттары, ғалымдардың, саясаттанушылардың еңбектері, мерзімді баспасөз басылымдары, Интернет желісінен алынған ақпарат және т. б. негіз болды. Жұмыста тарихи анализдерді салыстыру, сипаттама және типологиялық әдістер қолданылды. Жұмысты жазу кезінде өткен және қазіргі заманғы ғалымдардың - Цицерон, Фейербах Л., Маркс К., Энгельс Ф., Алексеев С.С. және т.б. басқалардың еңбектері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы оның тақырыбымен анықталады, кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы жұмыстың материалдары мен тұжырымдарын дәріс курстарында, мемлекет және құқық теориясы, саясаттану, философия бойынша оқу құралдарын дайындауда қолдануға болатындығында. Тәуелсіздік таңы атқаннан бері барлық салалармен қатар дініміз де өркен жайып, халқымыз ата дінімен қауышты. Біз осы зерттеу жұмысымызда түрлі діни бағыттар мен миссионерлік ағымдардың ықпалын және осындай шақта Қазақстандағы ислам дінінің жағдайы мен оның қоғам өміріндегі орнын айшықтауды көздеп отырмыз.
Мемлекет және діннің пайда болуы.
1.1 Мемлекеттің пайда болуы, дамуы және нысандары.
Алғашқы қауымдық бірліктің орнына мемлекеттік билік шамамен 5-6 мың жыл бұрын келді. Алғашқы мемлекеттер Солтүстік- Шығыс Африкада, Оңтүстік - Батыс және Оңтүстік - Шығыс Азияда атап айтқанда, Мысырда, Бабылда, Үнді де және Қытайда пайда болды.
Мемлекеттің пайда болуы туралы осы заманғы ғылыми көзқарастардың негізгі тарихи материализмді ұстанған классиктердің еңбектерінде, соның ішінде Ф.Энгельс еңбектерінде көрініс тапқан. Оның Отбасының, жекеменшіктің және мемлекеттің пайда болуы атты еңбегі аса маңызды болып есептеледі. Əрбір мемлекет өзінің механизмі арқылы тіршілік етеді. Мемлекеттің механизмі қоғамды мемлекеттік басқаруды іске асыратын арнайы органдар мен мекемелердің жүйесі болып табылады. Мемлекеттің механизмі ол мемлекеттік органдардың өзара байланысты жүйесі болып табылады, ол мемлекеттің алдына қойған мақсаттары мен міндеттерін іске асыру құралы болып
танылады. Мемлекеттің механизмі ерекше құзырлы билікке ие. Мемлекеттік биліктің алғашқы ұйымдық нысаны жəне
мемлекет механизмінің негізгі элементы мемлекеттік орган болып табылады. Мемлекеттің органы дегеніміз заңға сəйкес өзіндік құрылымы бар, қоғамда мемлекеттік билікті іске асыруға құзыреті бар діни мәдениет баршаға таралғанымен, оның пайда болуы барша халықта бірдей басталмаған. Ибраһимдік діндер делінетін Христиан, Ислам және Иудаизм (Еврей діні) үшеуі тек әу-баста еврей және араб халықтарын бастау етті, кейін басқа халықтарға таралды.
Ғылыми зерттеулер бойынша, дін 40 - 50 мың жыл бұрынғы палеолит кезеңінде шыққан. Аталмыш кезеңнің мәдени жадыгерліктері жан-жануарлар культі мен аңшылыққа қолданған сиқыршылық белгілері сақталған. Сондай-ақ діни наным-сенімдердің болғандығын сол ежелгі дәуірлердегі өлген адамды еңбек құралдары және әшекей бұйымдармен бірге жерлеу дәстүрі де дәлелдеді. Діннің неғұрлым ертедегі көріністері - сиқыршылық, тотемизм, ғұрыптық жерлеу культі және шамандық болып табылады. Әлемдік діндердің әрқайсысы түрлі ағымдар мен конфессияларға бөлінеді. Мысалы, ислам діні әу баста 72 ағымға бөлініп үлгірген делінеді, қазір түрлері көп, бастылары Сунниттер, Шииттер, Сопылық қатарлылар болса, ал аса көп тармақтарға бөлінетін христиан дінінің католиктік, православия және Протестантизм конфессиялары бар. Дүние жүзі халқының 57 пайыздайы, әлемдік үлкен екі дін - христиан мен исламға сенеді. Сонымен қатар, ешқандай дінді ұстанбайтын Дінсіздік (Irreligion) және дінге қарсы атеизм және дінге сыни қарайтын агностицизм де әлем халқының 16 пайыздайын ұстайды. Дінді философиялық пайымның кемдігі дейтіндер де бар. Бұл тұрғыда, адам терең толғанып, жауап іздеуге тиіс аса мәнді сұрақтарға дін өзінше жауап беріп, бірден көңілді қанағаттандырғандай болады. Философия жауапсыз сұрақтар болса, дін сұрақсыз жауаптар. Әрине қайсысын таңдау адам өз еркінде.
Ф.Энгельстің пайымдауынша, алғашқы қауымның ыдырауы және мемлекеттің пайда болуы қоғамның өңдірістік экономикаға бет бұруы, өндірістік күштің дамуы, қоғамдағы өндірістік қатынастардың өзгеруі нәтижесі заңды болып табылады. Бұл үдеріс алғашқы мемлекеттердің құрылуына дейін пайда болған және ол баяу дамып келді. Ф.Энгельс мемлекеттің пайда болуының келесідей негізгі себептерін көрсеткен:
Біріншіден, еңбектің бөлінуі - мал шаруашылығының егін маруашылығынан бөлінуі, қол өнер өндірісінің бөлінуі және сауда - саттықтың орыналуы. Еңбектің бөлінуі халық санының өсуі және олардың қажеттіліктерінің артуы, өндіріс құралдарының дамуы себебінен пайда болған үрдіс. Аталғандардың барлығы шаруашылық жүргізу үшін жаңаммкіншіліктерашты. Жекелегентайпаларғаөзін - өзі керекті игіліктер мен қамтамасыз ету қажетті болмай қалды. Оларға нақты өнімді өндіру, ал өндірістің қалдығын өзге тайпаның өндіргеніне ауыстырып алған пайдалырақ бола бастады. Нәтижесінде мал шаруашылығы, егінісі, қолөнершілер және саудагерлер пайда болды.
Екіншіден, жеке меншіктің пайда болуы - еңбектің өсуі қауымдық шаруашылықтың жеке топтардың не жеке адамдардың шаруашылығына бөлінуіне әкеп соқтырды. Қауымдық меншік алғашқысында топтық меншік болып, кейінректе жеке меншікке айналды.
Үшіншіден, топтардың пайда болуы - таптар еңбек ету үрдісінде өзінің материалдық жағдайымен ерекшеленетін адамдардың тобы болып табылады. Әлеуметтік қызмет пен мүліктік жағынан бөлінуі адамдардың жеке және шаруашылық дербестігіне, олардың өзара тәуелсіздігіне әкеп соқтырды. Қоғам бірнеше топтарға бөлінді және олардың мүдделері бір - біріне қарама - қайшы бола бастады. Таптық күресті тоқтататын күш қажет болды. Ол мемлекет болды.
Жоғарыда айтқандарды қорыта келе, мемлекет қоғамның өзіндік дамуының өнімі ретінде, онда пайда болған қарама - қайшылықтардың нәтижесіретінде пайда болды. Ф. Энгельс мемлекетті - құрал, инструмент ретінде қарастырды. Дәлірек айтсақ, оның ойынша, мемлекет экономикалық қанаушы таптың қан алушы таптың қарсылығын басуға және қанауға арналған құрал болып табылды.
Мемлекеттің пайда болуы туралы мәселені зерттеуге көптеген ғалымдар ұмтылған. Осы ретте мемлекет және құқықтың пайда болуы туралы бірнеше ілімдер қалыптасып үлгерді, олардың әрқайсысы мемлекеттік ұйымдардың пайда болуы қайнарын өзіндік тұрғыдан түсіндіреді.
Сол теорияларды қарастырып өтейік:
Теологиялық теория негізін салушы ортағасырлық философ және теолог Фома Аквинский (1225 - 1274) болды, кейінгі өкілдерінің қатарына бельгиялық философ МарсьеДезирені (1851 - 1926) және француз философы Жак Маритенді (1882 - 1973) жатқызуға болады. Бұл теорияның түп негізгі идеясы мемлекетті Құдай жаратқан, ал мемлекеттік билік Құдайдың жердегі билігінің жалғасы деп түсіндірілді. Құдайдың билігі - азаматтардың басқарушыларға толығымен бағыну қажеттілігін білдіреді. Мемлекетке бағынбау Жаратқанға бағынбау деп есептеледі.
Патриархалдық теория. Бұл теорияны дамытқан ежелгі грек философы Аристотель (б.э.д. 384 - 322), сондай - ақ орыс әлеуметтанушысы публист Н.Михайловский (1842 - 1904) жәнет.б. болды. Аталған теорияның түпкі идеясы бойынша мемлекет бір отбасының дамуының нәтижесі ретінде есептелді. Басқарушының билігі отбасындағы әкенің шексіз билігінің жалғасы ретінде қарастырылды. Мемлекеттегі басқарушы, отбасындағы әке секілді сайланбайды және оның билігі өзгермейді әрі шексіз болып табылады. Билікке қарсы шығуға болмайды, тек әке өзінің отбасының қалған мүшелеріне қамқорлық жасай алады.
Органикалық теория. Бұл теорияның өкілдері ежелгі грек философы Платон (б.э.д. 427-347) және ағылшын философы Г. Спенсер (1820-1903) және т.б. болған. Бұл теорияның идеясына сәйкес мемлекет және құқық туралы көзқарас адамның ағзасы туралы көзқарасқа сай келеді. Мемлекет әлеуметтік дамудың нәтижесі болып табылады, ол биологиялық дамудың бір түрі. Мемлекет әрбір ғаза секілді мидан (басқарушы) және оның берген тапсырмаларын орындауға арналған органдардан тұрады.
Келісім - шарт теориясы - XVII - XVIII ғасырларда пайда болды, өкілдері француз философы, ағартушы Жан Жак Руссо (1712-1778), ағлышын философтары Томас Гоббс (1558-1679) пен Дон Локк (1632-1704), орыс жазушысы А.Н. Рашидев (1749-1802) және т.б. болған. Бұл теория бойынша мемлекет пен құқық соғыстар мен қақтығыстарды тоқтату мақсатында азаматтардың саналы, ерікті түрде бір келісімге келуі нәтижесі ретінде қарастырылады. Азаматтар өз еркі мен билігінің бір бөлігін мемлекетке береді. Олар заңдарды сақтауға, салық төлеуге міндеттенеді, ал есесіне билікті ұстаушыдан өз мүдделері мен қауіпсіздігін қорғауды талап етуге құқылы болып табылады. Мемлекет келісім бойынша өз азаматтарына қамқорлық жасайды. Келісім - шарт теориясы мемлекетті танып, зерттеу үшін үлкен серпіліс болды, себебі ол биліктің пайда болуы туралы діни көзқарастарды жоққа шығарды. Бұл теория демократиялық идеяны дамытты.
Күштеу теориясы - ХІХ ғасырда пайда болды,оның өкілдерінің қатарына неміс философы Е. Дюрингті (1833-1921), неміс саяси қайраткері К. Каутскийді (1854-1938) жатқзыуға болады. Олар мемлекет пен құқықтың пайда болуын бір тайпаның екінші бір тайпаны жаулап алуы сияқты әскери және саяси сипаттағы факторлармен түсіндірген. Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңінде көптеген соғыстар жүргзілді, аумақты күштеп басып алу, бір тайпаның екінші бір тайпаны басып алу орын алды.
Психологиялық теория ХІХ ғасырда пайда болды, оның белгілі өкілдері француз әлеументтанушысы Г. Тард (1843-1904), австриялық психолог З.Фрейд (1867-1931) және т.б. болды. Бұл теорияның өкілдері мемлекеттің және құқықтың пайда болуын адамзаттың психикалық белгілерінің көрінуімен, адамзат санасының заңдылықтарымен түсіндірген. Барлық әлеуметтік заңдылықтар адамның мінез - құлықтары, қзымет етуі арқылы іске асырылады. Сондықтан адамның психикалық жай - күйі осы заңдылықтардың жүзеге асырылуына әсер етеді. Мемлекетте, құқықта белсенділер мен бәсеңділердің арасындағы психологиялық қарама - қайшылықтарды шешудің құалы ретінде қарастырылады. Қоғам психикасы күштілер (билік жүргізуге ұмтылатындар) және бағынуға психологиялық түрде бейім адамдар болып екіге бөлінді.\Мемлекет және құқық теорисының негізгі мәселелері. Оқу құралы. - Алматы: Заң әдебиеті, 2008 ж.\
Қазіргі кезде заң ғылымын зерттеуші көптген ғалымдар жоғарыда аталғандардың ішінде мемлекеттің және құқықтың пайда болуына шынайы түрде ғылыми негіздейтін ілім ретінде К.Маркс пен Ф.Энгельстің тарихи-материалистік теориясын көрсетеді.
Мемлекеттің ныснасы - бұл басқару формасын, мемлекеттік құрылымның формасын және саяси режимді қамтитын саяси билікті ұйымдастырудың тәсілі. Мемлекеттің басқару нысаны, құрылым нысаны, саяси режим - мемлекет нысанының құрылымдық, аумақтық және саяси құрылымы.
Мемлекеттік басқару нысаны - жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарының құрылу тәртібін және олардың халықпен қарым-қатынасын сипаттайтын мемлекет формасының элементі. \Теория государства и права. Курс лекций: под ред. Н.И. Магузова и А.В. Малько. - М: Юрист 1997. - 37 б.\
Егер Мемлекет басшысының жағдайын критерий ретінде қарастыратын болсақ, онда басқару формалары монархиялар мен республикаларға бөлінеді.
Өз кезегінде монархиялар абсолютті және шектеулі (Конституциялық).
Республикалар арасында: Президенттік, парламенттік және аралас.
Монархия - бұл билік толығымен немесе ішінара жалғыз мемлекет басшысының (монархтың) қолында шоғырланған басқару нысаны. Мысалы: шах, патша, император. \Венгеров А. Б. Теория государства и права. - М: Наука, 1994. - 45 б.\
Монархияның белгілері :
1) билік мұрагерлік бойынша беріледі;
2) мерзімсіз жүзеге асырылады;
3) халықтың ерік білдіруіне байланысты емес.
Монархиялар шексіз, яғни оларда халықтың өкілді мекемелері жоқ, ал мемлекет егемендігінің жалғыз иесі - монарх (мысалы, феодализм дәуірінің соңғы кезеңіндегі абсолютті монархиялар, қазіргі заманғы-Сауд Арабиясы, Бруней) және шектеулі (Конституциялық), онда монархпен қатар Мемлекет басшысының билігін шектейтін басқа да жоғары мемлекеттік органдар (Ұлыбритания, Жапония, Испания, Швеция, Норвегия және т.б.) егемендік иелері болып табылады.Монархиялық басқару формасы бар бірқатар заманауи мемлекеттер конституцияларды қабылдап, парламенттер құрды (Бахрейн, Катар, Кувейт және т.б.), бірақ олар іс жүзінде абсолютті болып қала береді, өйткені бұл елдердің Конституциялары барлық биліктің монархтан шыққанын және парламенттердің таза консультативтік құзыреттері бар екенін анықтайды. Монархия бірнеше ғасырлар бойы басқарудың басым нысаны болды. Нақты түрде ол бүгінде әлемнің үштен бірінде сақталады.\ \Венгеров А. Б. Теория государства и права. - М: Наука, 1994. - 46 б.\
Конституцилық монархияның өзі екіге бөлінеді: парламенттік және дуалисттік.
Парламенттік монархия:
Үкімет Парламент сайлауында көп дауысқа ие болған партиның өкілдерінен құрылады;
Парламентте көп орны бар партияның көсемі Үкімет басшысы болады;
Мемлекеттік билікке монархияның араласпауы, ол тек символ ретінде болуы;
Конституцияға сәйкес, Үкімет монархтың емес, Парламенттің алдында жауапты болады (Ұлыбритани, Жапония).
Конституциялық монархияның екінші түрі - дуалисттікте мемлекеттік билік заңды және іс жүзінде монарх құрған Үкімет пен Парламент арасында бөлінеді. Атқарушы билікті - Үкімет, заң шығарушы билік - Парламент қолында болады. Дуалистік монархиялардағы Үкімет Парламенттегі партиялық құрамға тәуелсіз құрылады және оған жауап бермейді. Монарх негізінен феодалдардың мүдделерін, ал парламент буржуазия мен халықтың мүддесін білдіреді. Басқарудың ұқсас формасы Кайзер Германияда (1871-1918), қазір Мароккода болды.
Кейбір мемлекеттерде монарх зайырлы ғана емес, сонымен бірге елдің діни басқармасын да басқарады. Мұндай монархтар теократиялық деп аталады (Сауд Арабиясы, Ватикан).
Мемлекеттік басқарудың келесі түріне тоқталатын болсам, Республика - бұл мемлекет басшысы сайланатын және ауыстырылатын және оның билігі сайлаушылардан немесе өкілді органнан алынған деп саналатын басқару нысаны. \Спиридонов Л. И. Теория государства и права. - М: Наука, 1996. - 53 б.\
Белгілері:
1) биліктің сайлануы;
2) билік өкілеттігінің шектеулі мерзімі;
3) сайлаушыларға тәуелділік.
Үкіметті кім қалыптастыратынына, кімге есеп беретініне және бақылауына қарай республикалар президенттік, парламенттік және аралас болып бөлінеді. Президенттік республикаларда (АҚШ, Бразилия, Аргентина, Венесуэла, Боливия, Сирия және т.б.) дәл осы рөлді президент орындайды; парламенттік республикаларда (Германия, Италия, Үндістан, Түркия, Израиль және т. б.) - парламент; аралас республикаларда (Франция, Финляндия, Польша, Болгария, Австрия және т. б.) - Президент пен парламент бірлесіп жұмыс істейді.
Президенттік республикада президентті парламенттен тәуелсіз, сайлаушылар алқасы немесе тікелей халық сайлайды, ол сонымен бірге мемлекет пен үкіметтің басшысы болып табылады. Президенттің өзі үкіметті тағайындайды және оның қызметін басқарады. Аталған республикадағы Парламент Үкіметке сенімсіздік вотумын шығара алмайды, ал президент Парламентті тарата алмайды. Алайда, Парламенттің Президент пен Үкіметтің іс-әрекетін қабылданатын заңдар арқылы және бюджетті бекіту арқылы шектеуге мүмкіндігі бар, ал кейбір жағдайларда Президентті қызметінен шеттетуі мүмкін (ол Конституцияны бұзған кезде, қылмыс жасаған кезде). Президент, өз кезегінде, заң шығарушы органның шешімдеріне шұғыл вето (латын ветосынан - тыйым салу) құқығына ие.
Парламенттік Республикада үкіметті заң шығарушы орган құрады және оның алдында жауапты болады. Парламент дауыс беру арқылы жалпы Үкіметтің, Үкімет басшысының (Министрлер Кеңесінің төрағасына, премьер-министрге, канцлерге), нақты министрдің қызметіне сенім вотумын не сенімсіздік вотумын білдіре алады.
Аралас республикаларда президент пен парламентті тікелей халық сайлайды. Мұнда Мемлекет басшысы-президент. Ол парламенттегі саяси күштердің орналасуын ескере отырып, Үкімет басшысы мен министрлерді тағайындайды. Мемлекет басшысы, әдетте, Министрлер Кабинетінің отырыстарына төрағалық етеді және оның шешімдерін бекітеді. Сондай-ақ, Парламенттің елдің жыл сайынғы бюджетін бекіту арқылы, сондай-ақ Үкіметке сенімсіздік білдіру құқығы арқылы үкіметті бақылау мүмкіндігі бар.
Осылайша, осы айтылғандардан мемлекеттік басқару формасы жоғарғы мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуын, оның органдарының құрылу тәртібін және олардың халықпен қарым - қатынасын сипаттайтын мемлекет формасының элементі деп қорытынды жасауға болады.
Мемлекеттік құрылымның формасы-бұл мемлекеттің ішкі құрылымын, оның саяси және аумақтық бөліну тәсілін сипаттайтын, бүкіл мемлекет органдарының оның құрамдас бөліктерімен белгілі бір қатынастарын анықтайтын мемлекет формасының элементі. \Теория государства и права. Курс лекций: под ред. Н.И. Магузова и А.В. Малько. - М: Юрист 1997. - 40 б.\
Осы тұжырымдаманы қолдана отырып, мемлекеттік құрылым орталықта және жергілікті жерлерде билікті бөлу тұрғысынан сипатталады. Осы өлшемге байланысты мемлекеттік құрылымның келесі формалары бөлінеді.
Унитарлық мемлекет-бірдей заңды мәртебесі бар және саяси дербестігі жоқ әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөлінген біртұтас мемлекеттік құрылым.
Унитарлық мемлекет келесі белгілермен сипатталады:
* ол тиісті органдардың жоғарғы басшылығын жүзеге асыратын бүкіл ел үшін ортақ жоғары атқарушы, өкілді және сот органдарын болжайды;
* оның аумағында бір конституция, бірыңғай заңнама жүйесі, бір азаматтық бар;
* оның құрамдас бөліктері (облыстар, департаменттер, округтер, провинциялар) мемлекеттік егемендікке ие емес;
* аз ұлттар тұратын біртұтас мемлекет ұлттық және заңнамалық автономияға кеңінен жол береді;
* барлық сыртқы мемлекетаралық қатынастарды елді халықаралық аренада ресми түрде білдіретін орталық органдар жүзеге асырады;
* бірыңғай Қарулы күштері бар, оларға басшылықты мемлекеттік биліктің орталық органдары жүзеге асырады.
Унитарлы мемлекеттер орталықтандырылған - Норвегия, Румыния, Швеция, Дания және т .б., орталықтандырылмаған - Испания, Франция және т. б., онда ірі өңірлер кең автономияны пайдаланады, оларға орталық органдардың қарамағына берілген мәселелерді дербес шешеді.
Федерация - бұл күрделі одақтық мемлекет, оның бөліктері мемлекеттік құрылымдар болып табылады және белгілі бір дәрежеде мемлекеттік егемендікке және мемлекеттіліктің басқа белгілеріне ие; оған кіретін субьектілердің міндеттері арасындағы айырмашылықтар жалпы мемлекеттік консититуциямен реттеледі. Онда жоғары федералды органдармен және федералды заңдармен қатар Германия, Үндістан, Мексика, Канада сияқты федерация субъектілерінің жоғары органдары мен заңдары бар; федерацияларды аумақтық (АҚШ) немесе ұлттық-аумақтық принцип бойынша (Ресей) құруға болады. Федерациялар одақ Конституциясында бекітілген оның субъектілері мен орталығы арасындағы функцияларды бөлу негізінде құрылады, оны федерация субъектілерінің келісімімен ғана өзгертуге болады. Бұл ретте өкілеттіктердің бір бөлігі одақтық органдардың айрықша құзыреті; екіншісі - федерация субъектілерінің; үшіншісі-одақ пен оның мүшелерінің бірлескен құзыреті болып табылады. Қазіргі уақытта әлемде 26 федералды мемлекет бар. Олар Еуропада (Австрия, Бельгия, Германия, Ресей, Югославия, оның ішінде екі Республика - Сербия және Черногория, Швейцария және 1995 жылы құрылған. Босниядағы серб-хорват-мұсылман Федерациясы); Азияда (Үндістан, Малайзия, Біріккен Араб Әмірліктері, Пәкістан); Америкада (Аргентина, Бразилия, Венесуэла, Канада, Мексика, АҚШ, Сент-Китс және Невис); Африкада (Комор аралдары, Нигерия, Танзания, Эфиопия); Океанияда (Папуа-Жаңа Гвинея, Микронезия Құрама Штаттары); Австралия болып табылады. Федерализмнің кейбір элементтері Еуропаның 15 елін біріктіретін Еуропалық одаққа тән.\Марченко М. Н. Теория государства и права. - М.: ЗЕРЦАЛО, 2004. - 38 б.\
Конфедерация-саяси, әскери, экономикалық және басқа мақсаттарға жету үшін құрылған мемлекеттердің уақытша одағы. Конфедерацияның егемендігі жоқ, өйткені біріккен субъектілер үшін ортақ орталық мемлекеттік аппарат жоқ және бірыңғай заңнама жүйесі жоқ. Конфедерация аясында одақтық органдар құрылуы мүмкін, бірақ оларды шешу үшін олар біріктірілген проблемалар үшін және тек үйлестіруші қасиеттер үшін ғана.
Конфедерация-бұл нәзік мемлекеттік құрылымдар және салыстырмалы түрде ұзақ өмір сүрмейді: олар ыдырайды (Сенегамбия сияқты - 1982-1989 жылдардағы Сенегал мен Гамбия бірлестігі) немесе федералды мемлекеттерге айналады (мысалы, Швейцариямен болған сияқты), Конфедерациядан 1815-1848 жылдары болған Швейцария Одағы федерацияға айналды). Мемлекеттер Достастығы деп аталатын қауымдастырылған Мемлекеттік бірлестіктің жаңа нысаны пайда болды . Бұған бұрын КСРО құрамына кірген мемлекеттер кіретін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) мысал бола алады.
Тарихта мемлекеттік құрылымның аталған формаларынан басқа кейбір басқа да ерекше формалар болды - империялар, протектораттар және т.б. Империялар (мысалы, Рим, Британдық, орыс) әртүрлі тарихи дәуірлерде өмір сүрген [Черданцев А. Ф. Теория государства и права. - М: Юрайт, 2000. - 74 б.]
Осылайша, мемлекеттік құрылымның формасы - бұл мемлекеттің ішкі құрылымын, оның саяси және аумақтық бөліну тәсілін сипаттайтын, бүкіл мемлекет органдарының оның құрамдас бөліктерімен белгілі бір қатынастарын
Мемлекеттік-құқықтық режим нысанына тоқталатын болсам, саяси режим - бұл саяси билікті жүзеге асырудың әдістері, әдістері мен құралдары жүйесі. Осы типтегі мемлекеттің мәні бойынша болатын кез-келген өзгерістер, ең алдымен, оның режимінде көрінеді және ол басқару формасы мен мемлекеттік құрылымның формасына әсер етеді.
Саяси (мемлекеттік) режим - бұл саяси билікті жүзеге асырудың әдістері, әдістері мен құралдары жүйесі деп қорытынды жасауға болады. Демократиялық және антидемократиялық саяси режим ерекшеленеді. \Теория государства и права. Курс лекций: под ред. Н.И. Магузова и А.В. Малько. - М: Юрист 1997. - 36 б.\
Кейбір көзқарастар бойынша (С .С. Алексеев) "саяси режим" және "мемлекеттік режим" ұғымдарын бірдей деп санауға болады [Алексеев С. С. Государства и права. - М.: Наука. 1993. - 78 б.].
Басқа авторлардың пікірінше (В .К. Бабаев, А. Б. Венгеров) "саяси режим" ұғымы "Мемлекеттік режим" ұғымына қарағанда кеңірек, өйткені ол саяси билікті тек мемлекет тарапынан ғана емес, сонымен қатар Саяси партиялар мен қозғалыстар, Қоғамдық бірлестіктер, ұйымдар және т. б. тарапынан жүзеге асырудың әдістері мен әдістерін қамтиды. [Бабаев В. К. Общая теория права: Курс лекций. - Н. Новгород, 1993; Венгеров А. Б. Теория государства и права. М.: Наука, 1994].
Мемлекеттік басқару әдістері мен құралдарының жиынтығына байланысты екі полярлық режим бөлінеді-демократиялық және антидемократиялық. Демократиялық режим либералды-демократиялық және консервативті-демократиялық болып бөлінеді. Антидемократиялық режим: тоталитарлық, фашисттік, авторитарлық болып бөлінеді.
Демократия ұғымы, өздеріңіз білетіндей, демократия, халықтың күші дегенді білдіреді. Алайда, бүкіл халық саяси билікті жүзеге асыратын жағдай әлі еш жерде жүзеге асырылмаған. Бұл идеал, бәріне ұмтылу керек нәрсе. Сонымен қатар, бұл бағытта басқалардан (Германия, Франция, Швеция, АҚШ, Швейцария, Ұлыбритания) алға жылжыған және басқа мемлекеттер жиі басшылыққа алатын бірқатар мемлекеттер бар. Демократиялық режимнің негізгі сипаттамалары:
адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары жарияланады және нақты қамтамасыз етіледі;
азшылықтың мүдделерін ескере отырып, көпшілік шешім қабылдайды;
құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның болуы болжанады;
орталық және жергілікті мемлекеттік билік органдарының сайланбалылығы мен ауысымдылығы, олардың сайлаушыларға есептілігі;
күш құрылымдары (қарулы күштер, полиция, қауіпсіздік органдары және т. б.) қоғамның демократиялық бақылауында;
сендіру, ымыраға келу әдістері басым;
саяси плюрализм, оның ішінде көппартиялылық, саяси партиялардың бәсекелестігі, заңды түрде саяси оппозицияның болуы;
жариялылық; бұқаралық ақпарат құралдары цензурадан босатылған;
билікті заң шығарушы (заңдар қабылдауға, қоғамның даму стратегиясын қалыптастыруға арналған), атқарушы (қабылданған заңдарды жүзеге асыруға, оларды іске асыруға, мемлекеттің күнделікті саясатын жүргізуге арналған) және сот (қақтығыстар, түрлі құқық бұзушылықтар болған жағдайда төреші болуға арналған) болып бөлу принципін нақты жүзеге асыруы.
Демократия екі форма арқылы жүзеге асырылуы мүмкін: тікелей (тікелей) және өкілдік. Тікелей демократия билікті саяси делдалдарсыз халықтың өздері жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Демек, оның атауы тікелей, яғни тікелей демократияның келесі институттары арқылы жүзеге асырылатын: жалпыға бірдей сайлау құқығы негізінде сайлау, референдумдар, азаматтардың жиналыстары мен жиналыстары, азаматтардың өтініштері, митингілер мен демонстрациялар, жалпыхалықтық пікірталастар. Олардың кейбіреулері-сайлау, референдумдар-тиісті нормативтік актілермен (Конституциямен, арнайы заңдармен) нақты регламенттелген, императивті (міндетті) сипатта болады.
Тікелей демократияның жағымды жақтарына мыналар жатады: азаматтардың мүдделерін білдіру және олардың саяси процеске қатысуы үшін көбірек мүмкіндіктер береді; биліктің толық заңдастырылуын қамтамасыз етеді; саяси элитаны бақылауды қамтамасыз етеді және т. б.
Өкілді демократия әр түрлі таптардың, әлеуметтік топтардың, топтардың, саяси партиялардың және қоғамдық ұйымдардың мүдделерін білдіруге арналған халық өкілдеріне - депутаттарға, басқа сайланған атқарушы және сот органдарына билік жүргізуге мүмкіндік береді. Өкілді демократияның жақсы жағы-бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін көбірек мүмкіндіктер береді (тікелей демократия институттарымен салыстырғанда), өйткені бұл процеске, әдетте, кәсіпқойлар, осы қызметпен арнайы айналысатын құзыретті тұлғалар қатысады; саяси жүйені ұтымды ұйымдастырады және т. б.
Өкілдік демократияның кемшіліктері көбінесе келесі белгілерді қамтиды: бюрократия мен сыбайлас жемқорлықтың шексіз дамуы мүмкін; билік өкілдерін сайлаушылардан бөлу; азаматтардың көпшілігінің емес, номенклатураның, ірі капиталдың, мүдделері үшін шешім қабылдау.
Бұл демократиялық саяси режимнің авторитарлық және тоталитарлық режимдерден ерекшеленетін маңызды белгілері. Жоғарыда аталған белгілерді білу өте маңызды, саяси билікті жүзеге асырудың әдістері, әдістері мен құралдары жүйесін нақтылауға көмектеседі. Атап айтқанда, либералды-демократиялық және консервативті-демократиялық режимдер олардың ерекше сорттары болып табылады. Егер либералды демократиялық режимдер жеке адамға, оның құқықтары мен бостандықтарына басымдық беріліп, мемлекеттің рөлі осы құқықтар мен бостандықтарды, азаматтардың меншігін қорғауға байланысты болса, онда консервативті демократиялық режимдер Конституцияға ғана емес, осы режимдердің негізі болып табылатын саяси дәстүрлерге сүйенеді.
Антидемократиялық режимдерге тоталитарлық және авторитарлық режимдер жатады.
"Тоталитаризм" терминін (латынның totus сөзінен - барлығы, тұтас, толық) итальяндық фашизмнің идеологы Дж. 1925 жылы бұл ұғым алғаш рет Италия Парламентінде айтылды. Оны итальяндық фашизмнің жетекшісі Б. Муссолини қолданған. Осы кезден бастап Италияда тоталитарлық жүйенің қалыптасуы басталды. Саяси тоталитарлық режим пайда болған және дамыған елдердің әрқайсысында оның өзіндік ерекшелігі болды. Сонымен бірге тоталитаризмнің барлық түрлеріне тән және оның мәнін көрсететін жалпы белгілер бар. Тоталитарлық режим мемлекеттің қоғамдық өмірдің барлық салаларын абсолютті басқаруымен, адамның саяси билікке және басым идеологияға толық бағынуымен сипатталады. Тоталитарлық саяси режимнің негізгі сипаттамалары:
мемлекет қоғамдық өмірдің барлық салаларына, бүкіл қамтитын билікке жаһандық үстемдік етуге ұмтылады;
қоғам саяси биліктен мүлдем алшақ, бірақ ол мұны түсінбейді, өйткені саяси санада билік пен халықтың "бірлігі", "бірігуі" идеясы қалыптасады;
экономиканы, бұқаралық ақпарат құралдарын, мәдениетті, дінді және т. б., жеке өміріне дейін, адамдардың іс-әрекетінің себептеріне дейін монополиялық мемлекеттік бақылау;
мемлекеттік билік бюрократиялық жолмен, қоғамнан жабық арналар арқылы қалыптасады, "құпия сырымен" қоршалған және халықтың бақылауына қол жетімді емес;
зорлық-зомбылық, мәжбүрлеу, террор басқарудың басым әдісіне айналады;
бір партияның үстемдігі, оның кәсіби аппаратының мемлекетпен нақты араласуы, оппозициялық күштерге тыйым салу; адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары декларативті, ресми сипатқа ие, оларды жүзеге асырудың нақты кепілдіктері жоқ;
плюрализм іс жүзінде жойылады; диктатор және оның қоршаған ортасы бастаған мемлекеттік билікті орталықтандыру; қоғам тарапынан қуғын-сүргінге ұшыраған мемлекеттік органдардың бақылаусыздығы және т. б.
Тоталитарлық режимнің ерекше түрі-фашистік режим, оны радикалды тоталитаризмнің бір түрі ретінде қарастыруға болады. Фашистік ұйымдар алғаш пайда болған елдер Италия мен Германия болды. Италияда Фашизм 1922 жылы орнатылды. итальяндық фашизм Ұлы Рим империясын жандандыруға деген ұмтылыспен сипатталды. Германиядағы Фашизм 1933 жылы құрылды, оның мақсаты арийлік нәсілдің Үстемдігі болды, ең жоғары ұлт неміс деп жарияланды.
Фашистік типтегі тоталитарлық саяси режим соғысқа қарсы антидемократизммен, нәсілшілдікпен және шовинизммен сипатталады. Фашизм авторитарлық партияның әмбебап үстемдігіне, көшбасшыға табынуға негізделген күшті, қатал биліктің қажеттілігіне негізделген.
Авторитарлық режимді тоталитарлық және демократиялық саяси режимдер арасындағы ымыраға келу ретінде қарастыруға болады. Бір жағынан, тоталитаризмге қарағанда жұмсақ, либералды, ал екінші жағынан, демократиялыққа қарағанда қатал.
Авторитарлық режим-қоғамның мемлекеттік-саяси құрылымы, онда саяси билікті белгілі бір адам (тап, партия, элиталық топ және т.б.) халықтың ең аз қатысуымен жүзеге асырады. Бұл режимнің басты ерекшелігі-авторитаризм билік пен басқару әдісі ретінде, әлеуметтік қатынастардың бір түрі ретінде (мысалы, Франко билігі кезеңіндегі Испания, Пиночет билігі кезіндегі Чили). Авторитарлық саяси режимнің негізгі сипаттамалары :
орталықта және жергілікті жерлерде билік бір немесе бірнеше өзара тығыз байланысты органдардың қолында шоғырланады, ал халық мемлекеттік биліктің нақты тұтқаларынан бір мезгілде алыстап кетеді;
биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот болып бөліну принципі еленбейді (көбінесе президент, атқарушы және әкімшілік органдар барлық басқа органдарды өзіне бағындырады, заңнамалық және сот өкілеттіктеріне ие болады);
биліктің өкілді органдарының рөлі шектеулі, бірақ олар өмір сүре алады;
сот іс жүзінде соттан тыс органдарды да қолдануға болатын көмекші орган ретінде әрекет етеді;
мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың сайланбалылығы, олардың халыққа есеп беруі және бақылауында болуы қағидаттарының қолданылу аясы тарылған немесе жоққа шығарылған;
мемлекеттік басқару әдістері ретінде командалық, әкімшілік, сонымен бірге террор жоқ;
шектеулі цензура, "жартылай құпия"сақталады;
ішінара плюрализм бар;
адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары негізінен жарияланады, бірақ шын мәнінде өзінің барлық толықтығымен қамтамасыз етілмейді;
күш құрылымдары қоғамға іс жүзінде бақыланбайды және кейде тек саяси мақсаттарда қолданылады және т. б.
Авторитарлық режим табиғатта гетерогенді. Әдебиетте авторитарлық режимнің деспотикалық, қатыгез, әскери және басқа түрлері ерекшеленеді.
Деспотикалық режим-бұл өзін-өзі басқаруға негізделген мүлдем еркін, шексіз билік.
Зорлық-зомбылық режимі жеке басқаруға, тиранның билікті тартып алуына және оны жүзеге асырудың қатыгез әдістеріне негізделген.
Әскери режим әскери элитаның күшіне негізделген, әдетте, бейбіт тұрғындардың билігіне қарсы әскери төңкеріс нәтижесінде орнатылады.әскери режимдер билікті ұжымдық түрде жүзеге асырады немесе Мемлекет басшысы-ең жоғары әскери шендердің бірі. Армия басым әлеуметтік-саяси күшке айналады, мемлекеттің ішкі және сыртқы функцияларын жүзеге асырады. Әскери режим жағдайында кеңейтілген әскери-саяси аппарат құрылады, оған армия мен полициядан басқа көптеген басқа органдар, соның ішінде конституциялық емес сипаттағы, халықты, қоғамдық бірлестіктерді саяси бақылау, азаматтарды идеологиялық өңдеу, үкіметке қарсы қозғалыстармен күресу және т.б. кіреді.
Авторитарлық режимдер тоталитарлық режимдерден келесі параметрлер бойынша ерекшеленеді:
1) Егер тоталитаризм кезінде жалпыға бірдей бақылау орнатылса, онда авторитаризм мемлекеттік бақылауға қол жетпейтін әлеуметтік өмір салаларының болуын болжайды;
2) Егер тоталитаризм кезінде қарсыластарға қатысты жүйелі террор жүзеге асырылса, онда авторитарлық қоғамда оппозицияның пайда болуын болдырмауға бағытталған "таңдаулы" террор тактикасы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік формалардың алуан түрлілігін анықтайтын факторлар әртүрлі болуы мүмкін. Тұтастай алғанда, олар белгілі бір елдерде қоғамды басқару жүзеге асырылатын объективті жағдайлардың нақтылығына, даралығына дейін азаяды. Әр мемлекет нақты нақты жағдайларда дамитындықтан, оның өзіндік саяси формалары бар.
1.2 Діннің дамуы мен таралуы
Дін латын тілінен аударылғанда religio тақуалық, тақуалық, храм, табынушылық дегенді білдіреді. Дін- бұл діни сана, діни ғибадат және діни ұйымдарды қамтитын күрделі әлеуметтік жүйе. Ол қоғамдағы ең маңызды функцияны орындай алады. Дін әрқашан мызғымас және өзекті болып табылатын және адамдарды құтқару үшін жаһандық мәселелерді шешуге бағытталған моральдық принциптерді жариялайды.
Дін туралы арнайы ғылымды - дінтану дейміз. Дінтану ғылымы дінді теологиялық, биологиялық, психологиялық және этнологиялық тұрғыдан бөліп қарастырады. Дінді үш пән зерттейді, олар - теология атеизм және дінтану. Үшеуінің де мақсаты дінді, оның тарихын, негізгі қағидаларын және қазіргі жағдайын талдау.
Теология - құдайтану пәні. Ол діннің ішкі мазмұнына негізделген. Бұл пән әрбір діннің өз бастамасынан қалыптасады.
Атеизм - құдайды және оның құдіретін жоққа шығарады. Кеңес заманында жоғары оқу орындарында, студенттерге Ғылыми атеизм деген пән оқытылды. Бұл пән дүниенің болмысын толығымен теріске шығарып, материалисттік көзқраасты негіздеп, содан ғылыми атеизм деген атауға ие болған.
Дінтану пәні дінді немесе діндерді насихаттамайды, оларды обьективті мазмұнда түсіндіруді мақсат етеді. Бұл пән зайырлы қоғамның дін және діндер туралы сараптамасы.\ дінтану негіздері\
Діндер тарихы - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz