Ауыз әдебиетін үйрену мәселесі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
Камелбай Дингул
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Халық ауыз әдебиетін мектепте оқыту мәселелері
Білім беру бағдарламасы:
5В
Павлодар 2022 жыл.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
___________________________________ ________жоғарғы мектебі
Қорғауға рұқсат берілді
ББ жетекшісі________________________ (Т.А.Ж.)
(қолы)
___________________________________ __білім беру бағдарламасы бойынша
(ББ атауы және коды)
___________________________________ _____________тақырыбы бойынша
(дипломдық жұмыс тақырыбының атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындады:_______________________ __________
(тегі, аты, әкесінің аты) (қолы)
Ғылыми жетекші:___________________________ ___________
(ғылыми дәрежесі, атағы, лауазымы)
________________________ ________
(тегі,аты, әкесінің аты) (қолы)
Павлодар 2022 жыл.
Халық ауыз әдебиетін мектепте оқыту мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ...
I-ТАРАУ. Халық ауыз әдебиетінің теориялық негіздері.
1.1 Халық ауыз әдебиетінің тарихы мен жетістіктері.
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері мен жіктелуі.
II-ТАРАУ. Қазақ әдебиетінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту
2.1 Халық ауыз әдебиеті шығармаларымен жұмыс істеу жүйесі
2.2 Мектеп оқулықтарындағы ауыз әдебиетінің көркемдік әлемі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Халық ауыз шығармашылығы арқылы - оқушы ана тілін меңгеріп қана қоймай, оның сұлулығын, нақтылығын игеріп, өз халқының мәдениеті мен әдебиетін таниды, ол туралы алғашқы ойы қалыптасып, мағұлмат алады. Фольклор- бұл оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің құнарлы және алмастырылмайтын көзі.Өйткені , ол барлық шынайы өмірді зұлымдық пен жақсылықпен, бақыт пен қайғымен бейнелейді. Ол оқушыға қоғам мен табиғат өмірін, адамның сезімдері мен қарым-қатынастар әлемін ашады және түсіндіреді. Оқушының ойлау және қиялын дамытуға ықпал етеді, оның эмоцияларын байытады, әдеби тілдің керемет үлгілерін береді.
Ғасырлар тереңінен туған халық ауыз әдебиеті шығармашылығы халықтың мұңы мен қуанышын, арман-мақсатын, зұлымдық пен жақсылықты, алдағы өмірге деген сенімімізді нығайтып, ерекше ой қалыптастыратын өнер десек артық етпейді.Ауыз әдебиеті шығармашылығын зерттей отырып мұғалім , фольклор туындыларын оқушыға адамгершілік, эстетикалық және патриоттық тәрбие үшін таусылмайтын білім беру көзі ретінде пайдалануға ерекше мүмкіндігі бар. Баланы сөзбен тәрбиелеу фольклордан, халық ауыз әдебиетінен бастау алады. Ауызша сөйлеп үйреніп, оның идиомасына назар аудара отырса , мәдени адамның қалыптасуы басталады. Оның әрі қарай өсуі, дамуы әр адамның қолында десек болады. Себебі, ол ғасырдан-ғасырға жеткен ауыз әдебиеті үлгілерін ,фольклорды, дәстүрлі мәдениетке деген қызығушылықты дамыту, сақтап қалу немесе керісінше жою адамға тікелей байланысты. Сол себептен де мектеп бағдарламасына көбірек халық ауыз шығармашылығын зерттеп, енгізіп, оны қарастырып, дамытса нұр үстіне нұр болар еді. Себебі, қазір таңдағы тіліміздің күрмеленуі, сөздің қорымыздың аз болуын, қолданыстағы сөздердің мағынасының толықтырылуы , тілдің бұрыннан келе жатқан нақты ішкі көркемдік формасын жоғалтпау, сөйлеу мәнерімізді арттыру- осының бәрін фольклорда жатыр. Фольклорды оқу- өз халқымыздың рухын, оның дүниетанымын, мәдениетін, тарихын терең түсінуге және сезінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, фольклорды зерттеу- әдебиетті қабылдауды кеңейтеді және байытады. Халық ауыз шығармашылығы- халықтың дәстүрлі ауызша шығармашылығы. Ауыз шығармашылығының басты ерекшелігі- бұл сөз өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріледі.
Диплом жұмысымның өзектілігі: Тақырыптың өзектілігі- қазіргі білім беру мектептеріндегі білім беруде адами құндылық қасиеттеріне ерекше назар аударылатындығына байланысты, осы мақсатта мектеп оқушылары арасынан жоғары білімді және адами қасиеті мол тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. Соған байланысты сабақтарда халық ауыз шығармашылығын қолдану қоғам алдында тұрған міндеттерді шешуге ықпал етеді. Соңғы жылдары жаңартылған білім беру бағдарламасында - фольклор орта мектептегі әдеби сабақтар практикасына онша ене қоймаған. Кей мұғалімдер ауызша халықтық өнерді сыныптан тыс жұмыстарда қолданады десем болады. Тиісінше, мұның бәрі мұғалімдер, психологтар арасында қызу пікірталас тудырылуы керек деп санаймын. Қазіргі таңда күнделікті қағидаттар өзгеріп, білім беру жағдайы жаңартылған уақытта ауызша халық шығармашылығын қалдырмай, керісінше дамытуға бет бұрған дұрыс деп есептеймін.
Көптеген білім беру мекемелерінде оқушыларға фольклорды оқытуда: ана жазушы жоқ, ана оқулықта мына ауыз әдебиетінен ғана үзінді берілген, анау оқулықта жоқ, енді мына бағдарламада енгізілу міндетті емес-, деген сияқты алуан пікір тудырмайтындай нақты өлшем жасай білу керек. Сондықтан да қазіргі таңда әр мектепте эстетикалық, тәрбиелік, жүйелік білім қажет.
Зерттеу нысаны: Халық ауыз әдебиет үлгілерін зерттей отырып, мектепте оқыту мәселесін қарастыру.
Зерттеудің мақсаты: Адами қасиеттерге бағытталған ауыз әдебиеті үлгілерімен таныстыра отырып, халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы оқушылардың білімін, шығармашылық қабілетін дамыту .
Зерттеу міндеттері:
түрлі әдебиеттер пайдалана отырып халық ауыз әдебиетіне мағұлмат беру;
халық ауыз әдебиетінің жеткен жетістіктерін саралау;
халық ауыз әдебиеті шығармаларымен жұмыс істеу жүйесін анықтау;
халық ауыз әдебиеті үлгілеріне талдау жасау арқылы оқушылардың дамудағы негізгі бағыттарын анықтау;
халық ауыз әдебиеті үлгілерінің оқушылардың ой-өрісіне , тілін дамытуға әсер- ықпалын айқындау;
мектеп оқулықтарында ауыз әдебиетінің қолданылу аясын анықтап, сауалнама жүргізу, қорытындылау.
Зерттеу әдістері:
- тарихи әдіс;
- салыстырмалы талдау әдісі;
- библиографиялық әдіс;
- педагогикалық эксперимент;
- жүйелеу;
- ой қорыту әдістерін пайдаландым.
Зерттеу пәні: Қазақ әдебиеті, қазақстан тарихы, өзін-өзі тану.
Диплом жұмысымның маңыздылығы. Дипломдық жұмысымда жасалған тұжырымдау мен сараптамаларды, қорытындылар мен нәтижелерді арнаулы және жоғарғы оқу орындарында оқытылатын - әдебиет теориясы, халық ауыз әдебиеті , жалпы тіл білімі пәндеріне қосымша материалдар ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар ауыз әдебиеті туралы қосымша мәлімет ретінде қарауға болады.
Диплом жұмысымның құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Халық ауыз әдебиетінің тарихы мен жетістіктері
Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі - халықтың ауыз әдебиеті. Жазу - сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүние танудағы көзқарасы тағы басқалар жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті өзінің көркемдік- идеялық нәрімен, эстетикалық қуат-тегеурінімен, түрі мен жанрларының молдығымен, тақырыптық және сюжеттік байлығымен, қоғамдық-әлеуметтік және тәрбиелік терең мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ол - көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді. Халық ауыз әдебиеті - кез келген халықтың мәдени-тұрмыстық өмірінен хабар беретін, әрі сонау ерте замандардан бері жалғасып келе жатқан күрделі синкреттік ғылым саласы. Қазақ фольклорының зерттелу тарихы XVIII-ғасырдан бастау алады. Бұл қазақ хандығының Ресей империясының қол аc- тына кіруіне байланысты орын алған жағдай еді. Қазақ фольклорын жинақ- тау және оны ғылыми тұрғыда зерттеу ісі XIX ғасырдың II жартысын- да бүтіндей жолға қойыла бастады. Дәл осы кезеңдегі қазақ фольклорының жай-күйі белгілі еңбекте: Қазақ фольклорын, тілін, этнографиясын таза ғылыми мақсатта, академиялық түрде зерттегендер де болды. Бұл топтағы адамдар фольклорлық және әдеби шығармаларды барынша дұрыс жазып алуға, сұрыптап, жүйеге келтіруге және соларды жарыққа шығаруға, ғылыми түрде талдап, зерттеуге күш салды. Сөйтіп, 80-жылдардан бастап, әсіресе 1890-1900 жылдар аралығында қазақ ауыз әдебиеті жөнінде ғылыми еңбектер мен бибилографиялық көрсеткіштер жиірек шыға бастады [11, 92 б.], - деп сипатталған.
М. Әуезовтің ауыз әдебиеті үлгілерін жинастырып, бастыру ісі 1922 жылдан басталады. Мәселен оның Абайдың кейбір өсиет сөздері, Бұхар жыраудың Керейге айтқан сөзі Көкбай ақсақалдан, Бұхар жырау сөздері. Көкбай ақсақал айтуынша, Сыбан Сабырбай ақынның төреге айтқан сөзі, Айтаңсықтың қоштасқаны, және т.б. көптеген фольклорлық шығармаларды баспаға ұсыну ісімен өмірінің соңына дейін айналысады. Сондай-ақ ол Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырының кітап болып шығуына (1936), Үміт қыздың өлімі, Байжұман секілді поэмаларды халық аузынан жазып қалдырады.
Қазақ фольклорын жинақтап, зерттеу ісін шарты түрде Қазан төңкерісіне дейін және Қазан төңкерісінен кейін деп бөлушілік бар. М. Әуезовтің фольклорға қатысты зерттеу еңбектері Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде баспа бетін көре бастады. Оның Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі атты көлемді мақаласы 1922 жылы Ташкентте шығып тұрған Шолпан журналының 3-4 сандарында жарияланған. Бұл мақаласында ғалым кез келген халықтың әдебиетінде ауыз әдебиеті болғандығын және оның мәдениетке ықпалының зор екендігін ескерте келе, ол фольклорда сақталған типтік образдар мен шынайы психологизмдердің тұнығы жатқандығын баса ескерген. Көне жырлардың ішінде Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Едіге, Ер Тарғын, Қобыланды батыр секілді дастандарды, Абылай хан туралы аңыз-әңгімелерді, айтыс өнерінің халық өміріндегі орнына тоқтала келе халық әдебиетін зерттеусіз жаңа әдебиеттің, яки орыс әдебиеті секілді бірнеше ғасыр алға кеткен жазба әдебиеттің басталуы қисынсыз екендігін ашып айтады [17, 75 - 86 б.] М. Әуезов Семейде оқып жүрген жылдары Таң журналына Қобыланды батыр жырын зерттеп жазған мақаласын жариялайды (1925). Бұл мақалада автор эпостық жырлардың қазақ тарихын зерттеуде аса қажетті материал екендігін атап көрсеткен: ...батырлар әңгімелерін басынан аяғына шейін анықтап тексеріп қарағанда, бізге тіпті анық қылып тарих бетін ашып береді демесек те, сол ескі тарих көлемінде болған ірі мезгілдердің барлығының да ұлы суретін нобаймен, тұспалмен көрсеткендей болады [17, 88 б.], - дейді. Ғалымның дәл осы мақаласы көлемді жырлардың жанрлық ерекшелігі мен оларға келтірген классификациялық топтастыруға үлкен септігін тигізеді. Ғалымның жоғарыда аталған мақалалары кейінгі тиянақты зерттеулердің басы ғана еді. Ол фольклорды зерттеуге тыңғылықты түрде 1925 жылдан кейін кіріскен. Осы ретте ғалымның шоқтығы биік ғылыми мұрасы ретінде 1927 жылы жарияланған Әдебиет тарихы атты еңбегін атап көрсетуіміз керек. Бұл еңбегінде қазақ фольклорының біраз жүйеленіп, оқулыққа татитын деңгейге XXI Сәтбаев оқуларыСтуденттер сериясы көтерілгенін байқау қиын емес. Мәселен, ғалым ауыз әдебиетін 4 түрге бөліп, оларға: 1) сыршылдық салт өлеңдері; 2) әңгімелі өлеңдер; 3) айтыс-тақпақ; 4) ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ деп категориялық түсініктер қалыптастырған. Ғалымның бұл еңбегі қазақ халық ауыз әдебиетінде еш ескерусіз қала алмайды. Мәселен, М. Әуезовтің ғылыми мұраларын, оның фольклорды зерттеу тарихын екшелей зерттеген Ә. Молдаханов: Қазақ эпосы мен фольклорын тұтас түрде зерттеудегі тұңғыш тәжірибе, автордың осы саладағы алғашқы ізденістері ғана емес, болашақтағы қазақ фольклортану ғылымындағы іргелі зерттеулерінің іргетасы деп атауға толық тұрарлық еңбек [19, 13 б.], - деп жоғары бағалайды. Ал Б. Әзірбаева бұл еңбек туралы мынадай қорытынды жасайды: Әдебиет тарихы - қоғамдық ой-сананы сілкінтіп, қалың ұйқыдан оятатын, ғылымның сан алуан салаларына бағыт-бағдар беретін, мәдениетіміз үшін аса маңызды, қазақ фольклоры мен ақын, жыраулар поэзиясын зерттеуге арналған алғашқы монографиялық еңбек. Бұл зерттеуінде автор қазақ халқының өткен тарихы мен мәдениеті хақында, ұлттық фольклорымыздың жанрлық жүйесі туралы ойларын білдіріп қана қоймай, халық сөз өнерінің кейбір үлгілері мен біршама репрезентативті жанрларына анықтама беріп, терең талдаулар жасайды. Сондай-ақ, ақын-жыраулардың ауызша шығармашылығын қазіргі жазба әдебиеттің бастауы деп білген автор зар заман поэзиясын алғаш болып әдебиет тарихына енгізіп зерттейді [18, 27 б.]. Қорытындылай келе, М. Әуезов қазақ ғылымында алғаш болып фольклордың табиғатын саралап, тектік параметрлерін анықтады, оның жазба әдебиеттен айырмаларын, өзгешелігін көрсетіп берді, кейінгі барлық дерлік жіктеулерге негіз болған классификациясын ұсынды; фольклордың репрезентативті жанрларын зерттеп, жанрлық ерекшеліктерін анықтады, генезисі мен шығу уақытын мөлшерледі десек қателеспейміз.
Ауыз әдебиетін кейде фольклор деп те атаймыз. Фольклор- халық творчествосы, халықтың ауызша тудырған шығармасы деген ұғымды береді. Фольклор дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде бар. Фольклор шығармаларының ерекше әсерлі болатыны- оның образдары тез есте қалғыш әрі тілі де ерекше көркем, тартымды болуында. Фольклор шығармаларынан алынған халық тағдыры, оның өмірден көрген қайғы-қасиеттері мен мұң-зары, келешектен күтетін арман-тілектері ерекше көрініс таба білген десем қателеспеймін.
Фольклордың көне бейкөркем түрлері:
1)магиялық фольклор: арбау; алғыс,бата,қарғыс; бәдік
2)отбасылық ғұрып фольклоры: 1.үйлену ғұрып фольклоры; 2.балалар фольклоры;3.жерлеу
3)кәсіпке қатысты ғұрыптық фольклоры: аңшылық; бақташылық;
4)маусымдық ғұрып фольклоры: наурыз мейрамы туралы фольклор үлгілері; қымызмұрындық; жарапазан;
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә. Қазақ фольклоры. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы:CyberSmith, 2018ж.-288бет
Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол салған. Дария басы- бұлақ демекші, қандай да болсын көркем сөздің алғашқы үлгісі- фольклор. Фольклор- тарихи оқиғалар ізімен қиялдау, образдау тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлығының басты бір саласы, танымдық, тәрбиелік мәні зор мәдени мұра.
Ә.Қоңыратбаев Қазақ фольклорының тарихы. -Алматы, Ана тілі. 1991ж.- 288б, 16б
Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген, сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана есіне сақтап және ауызша айтып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Қай халықты алсақ та, оның көркем әдебиеті ауыз әдебиетінен басталады. Демек , ауыз әдебиеті болмаған, бірден жазба әдебиетін жасаған халық бұрын-соңды тарихта кездеспейді.
Халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы, арман-мүддесі т.б ауыз әдебиетінің тууына және қалыптасып дамуына айрықша әсер етіп отырған. Ол мазмұнды халық өмірінен алынған.Сондықтан да ауыз әдебиеті өзінің дамуы жолында талай тарихи дәуірді басынан кешірген, талай таптық, қоғамдық көзқарастар мен тілектердің елегінен өткен.Әрбір қоғамдық құрылыс, таптық тілектер ауыз әдебиетінің идеялық бағытына , мазмұнына ықпал жасаған, әрқайсысы ауыз әдебиеті арқылы да өздерінің таптық мүддесін жыр еткен, таптық көзқарасын білдірген.Солай болғандықтан біз ауыз әдебиетін де тап құралы деп қараймыз.
Ауыз әдебиеті қоғам өмірінде кездесетін әр алуан таптық жағдайларды, әлеуметтік мәселелерді халықтық тұрғыдан бағалап отырады. Еңбек адамдарын және олардың халық игілігі үшін атқарып отырған ісін ардақтап әңгімелейді. Еңбек адамының сарқылмас күшін, батырлық тұлғасын көрсетеді, оның ақыл-ойы, адамгершілігі аса жоғары екендігін бейнелейді. Халықты қуанышы мол, бақытты да шат тұрмысқа жеткізуші негізгі күш- еңбек адамы екендігі ауыз әдебиетінде асқан шабытпен жырланады.
Өткен заманда халық ауыр өмірді басынан кешірді, қиын тұрмыста болды. Міне, осы халді суреттейтін және ауызша айту негізінде туған шығармаларда сары уайымға салынушылық кездеспейді. Қайта халықты қиыншылық пен ауыртпалыққа, езу мен қанауға қарсы күреске , бірлік пен ұйымшылдыққа шақыру бар. Сондықтан да ауыз әдебиеті батар күннің атар таңы бар деп және халықтың бүгінгі арманы алда орындалады, жақсылық пен шат өмірге ертен-ақ жетесің деп болашаққа асқан сеніммен үміттене қараушылық басым келеді.
М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов Халық ауыз әдебиеті оқулығы, Мектеп баспасы, Алматы-1958ж, 3-4бб
Фольклор - синкретті өнер түрі десек қателеспейміз,оған сөз, музыка, хореография және театр өнері де кіреді. Фольклорға өркениетті елдерде халық музыкасын, халық биін, халық өлеңін, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Ал, бұрынғы СССР-ді және социалистік лагерьді құраған елдерде фольклор терминімен тек халық әдебиетін, дәлірек айтқанда халықтың ауызша туып, ауызша орындалатын шығармаларын атау орныққан.- деп түсінік береді ғалым С.Қасқабасов. Орта мектепте оқытылатын пәндердің арасында әдебиеттің алар орны ерекше болса , оның ішінде, халық ауыз әдебиетін балаларға халықтың қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға рухани-адамгершілік, эстетикалық тәрбие беруде пайдаланудың мәні зор.
Қазақ ауыз әдебиетінің тарихын оқулық көлемінде баяндау мәселесін тұңғыш көтерген, оны қолға алған- С.Сейфуллин.Кеңестік дәуірде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы, жариялануы жайында бір мысал келтірсек.Ұлы Отан соғысына дейін дастандық жырларымыздың баспа жүзінде шыққаны 10 шақты еді.Қазіргі таңда бір ғана қолжазба қорында 80-нен астам батырлар жыры, 40 шақты тарихи жыр, 50 аса лиро-эпостық дастан сақтаулы. Бұл келтірілген дәлелдер кеңестік дәуірден-ақ қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жариялау жұмыстарының жемісті түрде жүргізіліп отырғанын көрсетеді.30-жылдары фольклористика тақырып жағынан алғанда бірнеше күрделі мәселелерді көтерді.Солардың ішіндегі бастылары мыналар еді:
1. Оқулықтар жасау мәселесі
2. Ауыз әдебиетін үйрену мәселесі.
3. Ауыз әдебиетінің халық өміріне байланысты және халық ақындарының шығармашылығы туралы. 33б
Ғ.Мәлік Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Астана, Рауан баспасы.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда көрнекті еңбек еткендер- Ресейлік география қоғамының мүшелері- Ш.Уәлиханов, В.Радлов, И.Березин, А.Васильев, Г.Потанин, Н.Ильминский, Ә.Диваев, А.Харузин, П.Мелиоранский, В.Катаринский т.б болды.
Қазақ ауыз әдебиетін зерттеуде елеулі еңбек еткен ғалымның бірі- Қажым Жұмалиев болды.Ол фольклорист ретінде 30-ж соңғы кезінде таныла бастайды. Бұған ауыз әдебиеті үлгілерінен құрастырған Халық поэмалары деп аталатын жинағы дәлел. Бұл жинаққа Исатай, Махамбет, Бекет батыр, Айман-Шолпан, Біржан мен Сараның айтысы еніп, бұлардың әрқайсысына кіріспе сөз бен түсінік берілген. Ол қазақ ауыз әдебиетінің тарихына, көркемдік қасиеті мен жанрлық ерекшеліктеріне көңіл аударды.
XVIII-XIX ғ-да қазақ фольклоры шешендік сөздермен және шежірелермен толықты, аңыздың ішкі түрлерімен, хикаятпен және әпсаналармен толықты. 28б
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә Қазақ фольклоры
Қазақ ауыз әдебиетінің жиналу тарихы - өз алдына арнайы зерттеуді тосып тұрған мәнді тақырыптардың бірегейі десек болады. Бұл орайда оны жинаушылардың басты өкілдерінің бірі - дархан даланың ұлы ғұламасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Мәшһүр атамыздың тұрмыс-салт жырларын, қазақ мақал-мәтелдерді, жұмбақтар мен жаңылтпаштарды , ертегілерді жинап, осы уақытқа дейін біздерге жеткізе білген. Мәселен, Мәшһүр-Жүсіп жазбаларында тұрмыс -салт жырларының отыз шақты түрі, аңыз-әңгімелердің екі жүздей үлгісі, ертегінің он шақтысы, жаңылтпаштың екі-үш беттік көлемі, жұмбақтың кара сөзі мен өлең түріндегі елу шақты үлгісі, мақал - мәтелдердің екі жарым мыңдай түрі, ақындар айтысының жиырма бес нұсқасы жарияланған. Мұның өзі Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ішінде ақындығымен аңызға айналуы ғана емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғанын көрсетеді. 38-101бб
Советтік дәуірде қазақ ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымы (фольклористика) қалыптасты. Бұл ғылымның қалыптасуы және жалпы қазақ ауыз әдебиетін зерттеу жолында айрықша еңбек еткендер: М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Е.Ысмайлов , Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан т.б сияқты әдебиетші, ғалымдар болды. Қазақ ауыз әдебиеті орта мектепте, жоғарғы оқу орындарында өз алдында жеке пән ретінде оқытылып келеді. (М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов, 13б)
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинау және баспа жүзіне шығару ісі алғаш рет XIXғасырда ғана қолға алынды. Одан арғы жерде ауыз әдебиетінің үлгілері жиналмай, хатқа түспей ауызша сақталып келді. М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов, 12б
Сонымен фольклорист- ғалымдардың ауыз әдебиеті жөніндегі еңбектеріне шолу жасай келе, оның фольклор тарихын танып білуге жол ашатынын, халықтық мұраның жас ұрпаққа үйретері мен үлгі етері мол асыл қазына екендігін айқын көреміз. Ауыз әдебиетінің адам өміріндегі орны жөнінде айтқан маңызды ой пікірлері оқушыларға туған елін, өскен жерін сүйетін, тілін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын қастерлеп сақтай алатын азамат болып өсуіне негіз болатыны сөзсіз. Халықтың шығармалардың терең ойымен көркем тілі баланы айнала қоршаған ортамен, адамдармен қарым-қатынас жасай алуына, өмірге өзін бейімдей білуіне, мінез-құлқын, өзіндік танымын орнықтыруға әсерін тигізетін ұлттық құндылық екенін фольклорист-ғалымдардың еңбектері айқындай түседі.
Қазақ ауыз әдебиетінің филология ғылымының бір саласы ретінде өсуі, зерттелуі, таралу деңгейі әсіресе оның тарихымен тығыз байланысты болып келеді. Біз жоғарыда қазақ фольклорының ғылыми жолға қойылу тарихы, оны алғашқы зерттеушілер, жинақ ретінде көшіріп алушы қазақ оқымыстылары туралы бекер айтып отырған жоқпыз. Заман өз уақытымен алға қарай жылжыған сайын ондағы тарихи-мәдени процесстер де соған сай бейімделе бермек. Демек, біз сөз еткелі отырған, қазақ әдебиетінің жұлдызы, көркем ойдың алыбы, қазақ руханиятының нары, заңғар зерттеуші, қазақ фольклорының зерттелуі мен ғылыми айналымына теңдессіз үлес қосқан Мұхтар Омарханұлы Әуезов те өзінен алдыңғы зерттеушілерді айналып өте алмаса керек. Мен өз өмірімде үш түрлі қоғамдық формацияны бастан кешірдім. Олар: феодализм, капитализм, социализм. Кейбір ретте мен өзімше жастық шағы мен бүгінгісінің арасында ғасырлар жатқан шежіре адам бола алар едім деймін. Көргенім, бастан кешіргенім, байқағаным жөнінен XX ғасырдың орта шенінен, тіпті сонау Еуропаның да емес, одан әрмен Азияның орта ғасырынан келген адам сияқтымын [16]. Бұл М. Әуезовтің қазақ даласында болған күрделі тарихи оқиғалардың шиеленіскен кезеңінде дүниеге келгендігін айғақтайтын құжаттамалық анықтама еді.
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері, жіктелуі
Қазіргі таңда - бiлiм беру мaзмұнынa, оқyшы мен педагог тұлғaсына және қызмeтіне деген көзқaрaстaрдың түбeгeйлі өзгeріскe бет бұрып отырғaн кeзeң. Осыған орай, қазіргі кезде бiлiм беру жүйeсіндe жaсaлып жaтқaн реформа бaрлық дeңгeйлeрдегі білім мaзмұнын жaңaртyға бaғыттaлғaн. Бүгiнгі күн талабы - білім беру жүйесі санға ғана емес, сапаға негізделуі.
Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалім әдістемесіне , шеберлігіне де байланысты. Оқыту процесінде мынандай екі түрлі қызмет жүзеге асады: бірінші мәселе- мұғалімнің оқытуы, екінші мәселе- оқушының оқуы. Яғни , екеуара байланыс болу керек. Мектепте оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады. Мысалы, әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы белсенділігін танытып, арттыратын тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау оқушының тәжірибелік жұмысынбақылаудың бір тәсілі, жолы болып келеді. Сабақта ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни, мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай отырып, пайдалануы керек.
1.Кіші жастағыларға 5-7сыныптардағы 10-12 дегі жасөспірімдер.
2.Ересек жастағыларға 8-9 сыныптардағы 13-15дегі жасөспірімдер.
3.Үлкен жастағыларға 9-11сыныптардағы 16-18дегі жастар жатқызылады.
Балаларды топқа бөлу, әрине қатып қалған дүние емес. Қабілеті, дарыны, ынтасы, еске ұстауы, алғырлығы, ойлылығы жағынан бір сыныптағы бір жастағы балалардың өзі әр түрлі болып келетіні тәжірибеден белгілі. Оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалық әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік жұмыс әдісі,проблемалық баяндау әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың орындары ерекше. Осы әдістердің ішінен-сөздік әдісті алып қарастырсақ. Сөздік әдіс- берілетін білім ақпараттық сипаттау болғанда , білімді қалыптастыру, соның ішінде теориялық білім беру, жаңа ұғымдарды оқушыға жеткізуде бұл әдіс өте тиімді.Сөздік әдіс, әсіресе, әдебиет пәнінің күре тамыры деуге де болады.Ал, оқушылардың таным белсенділігін, ойлау қызметіндамытуда, жетілдіруде,оларға өз бетінше қорытынды , тұжырым жасата білуде проблемалық оқытудың маңызы ерекше. Оқытудың бұл түрі арқылы мұғалім оқушы алдында проблемалық жағдаят тудыратын танымдық-іздендіруші, шығарашылық сипаттағы зерттеу.
Сол тұрғыдан оқушы қызығушылықтарын арттыру- әдебиетті оқыту үдерісіндегі ең өзекті мәселе болып есептелінеді. Оқушыларды бала жастан-ақ шығармаларды оқуға үйрете бастау керек деп ойлаймын. Үйрету керек деп күрделі шығармалардан бастап беріп, осыны оқуын керексің деген құлаққа сіңіру емес. Мектеп табалдырығын бастаған сәттен жеңіл әңгімелерден бастаса, өсе келе көркем туындыларға деген қызығушылығы, құшыныстары арта түседі.Содан бастап оқу бағдарламасының талаптарына сәйкес әдебиет сабақтарында қазақ және туысқан халықтардың , әлем әдебиетінің озық үлгілерімен таныстыру қажет деп санаймын. Осы көркем шығармалар арқылы жас оқырман өзінің ығармашылық ойлау қабілетін дамытып қана қоймай, сол оқыған туындылар негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар , тың қорытындылар жасауға үйренеді. Мектеп қабырғасында бастап кітап оқыған бала, өскен кезде де асқан қызығушылықпен жаңадан шыққан кітаптарды оқып, дамып отырады. Басты айта кететін жайт, әрнәрсенің өз кезеңі, уақыты болады. Сондықтанда шығармаларды мектеп кезінен көптеп оқу керек,себебі жас ұлғайған сайын адамның атқаратын шаруасы да, жауапкершілігі де үлкейе береді.
Қ.Бітібаева Әдебиетті оқыту әдістемесі оқулығы, Алматы Рауанбаспасы 1997ж
Халық ауыз әдебиеті - халық шежіресі. Қазақ халқының бай салт-дәстүрі мен әдебиетінің келер ұрпаққа берері көп. Соның ішінде халық ауыз әдебиетінің маңызы ерекше. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері көп. Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар. Соның ішінде бастылары: халық арасында әр алуан тақырыпқа шығарылған өлеңдер, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, батырлар жыры, тұрмыс-:салт жырлары, айтыс өлендері тағы басқалары. Ауыз әдебиетінің бұл аталған түрлері, әрине, бір мезгілде туып, бірден калыптасқан жоқ. Әрқайсысының шығу, өсіп-өркендеу тарихы, ұзақ уақытқа созылған даму жолдары бар.
Ертегі. Ертегі- ауыз әдебиетінің бүгінгі күнге дейінгі өзінің маңызын жоғалтпаған, адам баласының жазу өнері болмаған кезде ауызша шығарған көркем әңгімесі болып табылады. Көбіне ертегілерден адамдардың дүние және жаратылысы туралы , табиғат құбылыстары туралы түсініктерінің қандай дәрежеде болғандығын көре аламыз. Ертегілер- бір ғасырдың ғана жемісі емес, ол талай ғасырдың , талай дәуірдің жемісі.
Т.Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі - рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп, қүлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі", - деп анықтама береді.
Диваев әңгімелер мен ертегілерді жазып алып, хат арқылы сұрап отырған. Ертекшілер мен орындаушылармен кездесіп, фольклорлық мұралар жазып алып отырған . Ол ерекше әдіс қолданған : бір ертегіні бірнеше елді мекеннен, бірнеше кісінің аузынан тыңдауды әдетке айландырып, сол шығарманың нағыз халықтық нұсқасын айқындауды мақсат еткен. Ең соңында нұсқаның толығырақ айтылған түрін баспа бетіне бірнеше рет құрастырып жазып алады да, соның толымды нұсқасын жасайды. Сөйтіп барып ол аңыз - ертегі жайлы ойын қорытындылайды . Ә. Диваевтің тағы бір ерекшелігі- ол ертегілерді жинауда сөзге мұқият қарап, баспа сөз бетінде жариялауда кейбір түсініксіз сөздерге коминтарийлер жазып, әрі сол ертегі, дастанның қанша варианты бар екендігінен мәлімет те беріп, отырған және ол материалдарды екі тілде яғни орыс, қазақ тілдерінде жариялауды принципке алған. Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам баласының еңбек-кәсіп ету, тұрмыс тіршілік құру тәжірибесіне байланысты туған.
Жан тұрмысы ѳркендеу үшін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, құлқы түзеліп, тілі баю үшін жас балаға ертегі - тым қымбат нәрсе. Бала ертегіні жан-тәнімен тыңдайды. Ертегіге шын кѳңілімен нанады. Бала құрғақ ақылды тыңдамайды.Жандандырып, суреттеп алып келсең ұғады. Мысалы, балаға ѳтірік айтпа деген құрғақ сѳзің желге айтылғанмен бірдей. Егер сен балаға ѳтірікші туралы ертек айтсаң, сол ертегідегі ѳтірікшінің ѳтірігінен қор болғанын, зиян кѳргенін суреттеп алып келсең, міне, бала ѳтірік айтпау керек екендігін сонда ұғады. Қысқасы, балаға ертегі - тым қымбат дүниелердің бірі деуге болады. Жан тұрмысы ѳркендеу үшін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, құлқы түзеліп, тілі баю үшін жас балаға ертегі - тым қымбат нәрсе. М.Жұмабаев Педагогика 86бет
Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары: а) жануарлар жайындағы ертегілер, ә) қиял-ғажайып ертегілер, б) реалистік ертегілер.
Қазақ ертегілерінде жануарлар жайы екі түрде алынады. Онда жануарлардың бір тобы (төрт түлік мал, үй жануарлары) шаруашылыққа келтіретін пайдасы, атқаратын қызметімен суреттелсе, жануарлардың екінші тобы (жыртқыш аңдар) адам баласына жалған жауыздығы, қаскүнемдігімен бейнеленеді. Төрт түлік малдың шаруашылық үшін маңызы зор болды. Ол, бір жағынан, көлік күші, шаруашылық құралы болса, екіншіден, ішетін тамақ, киетін киім еді. Сондықтанда олардың халық тұрмысында ерекше қызмет атқарғандығында. [29бет ]
Ерте замандағы адамдар табиғат және адамның жаратылысы, неше түрлі керемет күштер т.б туралы ертегі- әңгімелер ойлап шығарған. Олар өздерімен алысқан жаулары жайында да қиял-ғажайып ертегілер тудырған. Оларды жалғыз көзді дәу, жынпері, мыстан кемпір, жезтырнақ, жетібасты айдаһар, жылан бейнесінде алынған. Сонымен бірге жаулар ертегілерде адам баласына жасаған жауыздық, зұлымдық, қаскүнемдігімен көрсетілген. Халық мұндай қастық әрекеттерді жасаушыларды олардың жаратылыстан тыс күші болғандығынан деп ұғынған. Сондықтан да жалғыз көзді дәулер туралы айтқанда, оларды қара тастан май шығаратын немесе екітауды доп қылып ойнап жүретін алыптар етіп суреттеген. [33бет]
Ертегілердің көпшілігі халық өмірінің әр алуан жақтарын қамтитын, ең көп таралған түрі- реалистік ертегілер. Оларда халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, таптық күресі, әлеуметтік көзқарасы т.б бейнеленеді. Реалистік ертегілер деп аталу себебі- оқиғалардың шындық өмірден алынуына байланысты. Қиял-ғажайып немесе жануарлар жайындағы ертегілерде фантастика басым келіп отырса, реалистік ертегілерде ол өте аз кездеседі. Реалистік ертегілердехалық даналағы қорытылып берілуімен қатар, халықтың арман мүддесі де, қоғамдық көзқарасы да айтылады. [42бет]
М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов Халық ауыз әдебиеті, Мектеп баспасы.-Алматы, 1958ж. 218бет.
Оқушыларды тәрбиелеуде ертегілердің түрлерін қарастырсақ , атақты әдебиетші М. Әуезов ертегіні үш түрге бөліп қарастырған. Олар: қиял - ғажайып, тұрмыс - салт, шыншыл ертегілері болып табылады. Алайда қазіргі зерттеулер нәтижесіне қарағанда ертегіні төрт түрге бөледі. С. Қасқабасов ертегідегі қияли идеялық қызмет атқарады, бірақ сюжеттен гөрі композицияның рөлі күшті болады деп есептейді. Ол ертегіні: хайуанаттар жайындағы, қиял - ғажайып, батырлық, новеллалық және сатиралық деп бөледі.
Ертегіде адамдар мен олардың әрекеттерді тұспалдап көрсетеді. Оларда таптық қоғамның көрінісі байкалады.Жануарлар жайындағы ертегілерді 3 топқа бөлуге болады:
1.Мифтік қасиетін жоғалткан этиологиялық ертегілер.
2.Дүние жүзі халықтарының жануарлар жөніндегі эпосын құрайтын классикалық ертегілер.
3.Мысал ертегілер.
Этиологиялық ертегілерде синкреттік қасиет басым, тұрақты композициялық құрылым жоқ. Олар этиологиялық мазмұны жағынан мифке жақын. Оған айтушы да, тыңдаушы да сенбейді. Бірақ адамгершілік тәрбиесі сақталады. Жануар - кейіпкерді суреттеу, мінез-құлқын бағалау жағынан ертегілік қасиеті байқалады. Жануарға берілетін меніздеме көбіне құбылмалы болып табылады. Сол арқылы әр түрлі адамдық проблемаларды айдаhар,дию тағы басқа суреттеле береді. Мәселен, Қарлығаштың құйрығы неге айыр?, Маса неге ызыңдайтын болып қалған ? деген сияқты үш сұрақ бірдей жауап беріледі.
Ертегіні оқытуда жаңа әдістерді пайдалана отырып, оқушылардың білімін жүйелі түрде меңгеруіне және жеке оқушының қабілет деңгейлерін дамытуда Сын тұрғысынан ойлауды дамыту маңызы ерекше деп ойлаймын. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасының стратегияларын күнделікті сабағыма қолданып отырамын. Сын тұрғысынан ойлау-сынап қарау емес, оқушының шыңдалған ойлау әрекеті.
Академик Ә.Марғұлан өзінің Халық жырларын туғызудағы мотивтер деген мақаласында қазақ эпосы мен ертегілерінен көрінетін түрлі ұғымдарға түсінік берген. Мысалы, ерте кездерде халық өзіне жау күштермен күресу үшін жылан, қасқыр культін тудырған. Бөріқұс, көкпар ұғым-ойындары содан туған. Жезтырнақ, қасқыр, жылан, жалмауыздардың қай-қайсысы болса да қазақ фольклорында адамға жау күштердің жиынтығы, ұнамсыз бейнелер. Солардың бәрін образдап ойлаудың өз кезеңіне тән көрінісі, дәрежесі деп түсінген жөн. Себебі, бұлардың бәрі ойдан шығарылмайды.
Марғұлан Ә. Халық мұғалімі- 1939ж, №23-24
Жұмбақ- фольклордың шағын жанрларының бірі, халық мұрасының үлкен бір бөлігі, халықтың дүниетанымымен, тұрмысымен біте қайнасқан фольклорлық мұралардың бірі де, бірегейі деуге болады. Жұмбақ- адамды ойландыруға, беймәлім құбылыстар мен заттарды білуге талпындыруда , қиялдау мен елестетуді дамытуда жұмбақтардың мәні айтарлықтай ерекше екенін айтуға болады.
Жаңылтпаштар көбіне екі түрлі қызмет атқарады десек болады. Біріншісі: ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру, күлкіге батыру мақсатында болса, екіншісі: жаңылтпаштың құралған әрбір сөзін асқан шапшаңдықпен шебер айтуға, дұрыс сөйлеуге,және тіл ұстартуға үйрету керек болса керек.
Қазақ жұмбақтарының көне үлгілері XI-XIII ғасыр ескерткішіне жататын Кодекс куманикусте келтірілген. Бұл сөздікте 47 жұмбақ бар. Ол кітапта мынандай жұмбақ бар:
Сенде , менде жоқ,
Сеңгер тауда жоқ,
Өте қатты таста жоқ,
Қыпшақта жоқ.
Жауабы: құстың сүті. [257б]
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә. Қазақ фольклоры . Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы, 2018.- 288бет
Ерте кезде ойын-сауықтарда жаңылтпаш айтқызу қазақтың салты болса керек.Жаңылтпаш- жиналған жұртты күлдіру, тіл ұстартуды көздеумен қатар,ол өлең, ән білмейтін жастарға берілетін жаза есебінде қолданылған.Қазақтың салты бойынша , ойын-сауыққа келген жастардың бәрі де ән салып, айтуға тиіс. Ал ондай өнері жоқтарға ойынды басқарушы адам жаңылтпаш айтдеп ұйғарып, жаңылтпаштың сөзін өзі жайлап айтып берген. Кейіннен оны шапшаңдата қайталап айтуды жаңағы өлең білмейтін адамнан талап еткен. Егер ол жаңылтпашты орамына келтіріп айта алмаса, жұрт көзінше күлкіге қалған. Сондықтан мұндай күлкі етерлік жағдайға түспес үшін жастар әрдайым ән, өлең үйреніп , оларды жадында ұстауға тырысып жүрген.
Мақал-мәтел- әдеби жанр, әрқайсысы өз алдына дербес мағына беретін көркем шығарма. Тілдің кіші мағыналы бірлігі- сөз болса, халық шығармасының кіші бірлігі- мақал-мәтел. Мақал-мәтел бірден туа қалмайды. Әуел баста әлдеқалай айтыла салған ойлы, бірақ құрылысы олпы-солпы сөйлемдер бірнеше ұрпақтың өңдеп-өзгертуімен бірте-бірте жетіледі, артық сөздері қысқарып, тілі ұстарып, үлгілі сөзге айналады, яғни мақал не мәтел болып қалыптасады. Мысалға: Асыққан жетпес, бұйырған кетпес дейтін мақалды алып қарастырсақ. Ол А.В.Васильевтың 1892 жылғы Орынборда жариялаған жинақта: Жүргелең алмас, бұйырған алар, - деп жазылған болса, ал Я.Лютштың 1883жылы жариялаған жинақта: Жүгірген жетпес, бұйырған кетпес деп жазылған екен. [120б] Әбілқасымова К.,Тамаев А Қазақ фольклористикасы. - Алматы: Білім баспасы , 2007.- 240бет.
Мақал мен мәтел-қазақ фольклорының маңызды да мәнді бай саласы. Қазақ халқы мақал-мәтелге ең бай халық десе қателеспейміз.Мақалдар мен мәтелдерді жинап, зерттеу жұмысы 19ғасырдан басталады.Қазақ мақалдар мен мәтелдері тақырыптық жағынан әр алуан және мол.Оларды шешендік сөз, мінез-құлық, еңбек, денсаулық, өнер, төрт түлік мал, егіншілік кәсібі, бірлік пен ынтымақ, ерлік,достық, жақсы адам мен жаман адам деп топтастыруға болады. Мақал-мәтелдер қырағылық пен аңғарымпаздықтан, мәнер мен айтқыштықтан туындайды. Өмір құбылыстарын жіті аңғарып, оның мән-мағынасын көңілге бірден қонатын теңеумен, бейнелі сөзбен ықша да тұжырымды етіп жеткізуге білу- мақал-мәтелдердің ең басты ерекшелік қасиеті. Мақал-мәтелдерде әр дәуірдің , заманның өзіндік бейнесі,сол кезең адамдарының мінез-құлқы , болмысы айқын көрініс береді.
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә. Қазақ фольклоры . Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы, 2018.- 288бет [254б]
Ішкі құрылысы жағынан алғанда , мақалдар екі түрлі: біріншісі- айтатын ойды ашық етіп бірден ,турасынан білдіреді. Екіншісі- негізгі ойды астарлап айтатын, ишаратпен білдіретін мақалдар.Қазақ мақалдарының біразы осы соңғы түрге енеді. Мысалмен келтірсек, Жығылсаң нардан жығыл, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме деген мақалдарды жатқызуға болады.Сырт көзбен қарағанда екеуінің де мағынасы турасынан айтылғандай естіледі. Бірақ олардың түпкі мағынасында басқа әңгімелер жатыр. Жығылсаң нардан жығыл-, дегенде, нардан жығылып құлап қалуды емес, мақсатына жету үшін нардай үлкен іске ұмтыл, алға қадам бас, егер мақсатына жете алмасаң ол айып емес деген ойды білдіреді. Ал, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме деуде тура және жанама мағына бар.ол сырлас, жақын болмаған адамға бірден ашылып салудың зиян екенін, ондай адамнан аулақ жүрмесең қолайсыз жағдайға душар ететіндігін көрсеткісі келеді.Сондай-ақ , Түйенің үлкені көпірден таяқ жер, Керек тастың ауырлығы жоқ, Қысқа жіп күрмеуге келмес, Аузы күйген үрлеп ішер деген тәрізді мақалдарды алсақ, бұлардың ішінде тура мағынадан гөрі, астарлап айтылған жанама түрінде берілген мағына, ой-пікір жатқанын байқаймыз. Айтайын деген негізгі ойды осы сияқты жанама түрде астарлап айту мақалдарға тән ерекшелік болып табылады.
Мәтелде, көбіне сөз айшығы, сөз теңеу, сөз кескіні (Көппен көрген ұлы той, Құрыққа сырық жалғап, Қызым саған айтам, келінім сен тыңда, Тілге тиек жасап, Ханнан қазық, биден тоқпақ) ретінде ерекше көрінеді. Мәтел айтайын, деген ойын турасынан білдірмей, жанама түрінде, әртүрлі салыстыру, теңеу арқылы жеткізеді.
Мәшһүр-Жүсіп жинaғaн мaқaл-мәтелдер қaзaқ фольклортaну ғылымының бай, мол, сарқылмас қазынасы десем қателеспеймін. Себебі, мақал-мәтелдерді жеке алып қарастырудың маңызды жақтары көп. Біріншіден, мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып-білуде қазақ қауымының істелген істерден гөрі, істелуге тиісті істер әлдеқайда көп. Мақал-мәтелдердің қазіргі таңда қолданылу аясы өз деңгейінде деп айту екіталай. Себебі мақал-мәтел кенжелеп дамып келе жатқан халық ауыз әдебиетінің саласы. Әсіресе қарапайым халық мақал-мәтелдеп сөйлеуді қашаннан ұмытқан, тек үлкен әжелеріміз бен аталарымыз ғана бірен-саран айтқандығына көзіміз жетеді. Ол бізге жеткіліксіз. Осы тұрғыдан келгенде, қазақтың белгілі фольклористі Мәшһүр атамыздың жинаған мол қазынасының бірі - қазақтың мақал-мәтелдері. Ақын жинаған мақал-мәтелдердің мәнісі орасан зор. Мәшһүр атамыз - жомарттық, адалдық, адамға мейірімділік таныту, адамгершіліктен ажырамау, жақсылық пен жамандықтың арақатынасы қандай дегендей болуы керек және сол сияқты алуан түрлі мәселелерді қозғап, халықтың ойына жеткізе білді. Оның терең білімінен, даналылығынан, кемеңгерлігінен ой түрткі болатындай жырлар туындады. Әр адамзат пендесінің мінез қасиеттерін саралап өткендей болды
МәшһүрЖүсіп Көпеев . Көп томдық шығармалар жинағы. 4-5-томдар. - Алматы, Алаш, 2006ж. 304б
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан түрінің бірі- аңыз әңгімелер. Өзінің құрылысы жағынан реалистік ертегілерге ұқсас келеді. Бірақ ертегілерден айырмашылығы- аңыз әңгімелер көбінесе халықтың тарихында болған, қоғам өмірінде елеулі қызмет атқарған тарихи адамдардың ісін бейнелеу негізінде туады. Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Павлодар педагогикалық университеті
Камелбай Дингул
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Халық ауыз әдебиетін мектепте оқыту мәселелері
Білім беру бағдарламасы:
5В
Павлодар 2022 жыл.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
___________________________________ ________жоғарғы мектебі
Қорғауға рұқсат берілді
ББ жетекшісі________________________ (Т.А.Ж.)
(қолы)
___________________________________ __білім беру бағдарламасы бойынша
(ББ атауы және коды)
___________________________________ _____________тақырыбы бойынша
(дипломдық жұмыс тақырыбының атауы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Орындады:_______________________ __________
(тегі, аты, әкесінің аты) (қолы)
Ғылыми жетекші:___________________________ ___________
(ғылыми дәрежесі, атағы, лауазымы)
________________________ ________
(тегі,аты, әкесінің аты) (қолы)
Павлодар 2022 жыл.
Халық ауыз әдебиетін мектепте оқыту мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ...
I-ТАРАУ. Халық ауыз әдебиетінің теориялық негіздері.
1.1 Халық ауыз әдебиетінің тарихы мен жетістіктері.
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері мен жіктелуі.
II-ТАРАУ. Қазақ әдебиетінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін оқыту
2.1 Халық ауыз әдебиеті шығармаларымен жұмыс істеу жүйесі
2.2 Мектеп оқулықтарындағы ауыз әдебиетінің көркемдік әлемі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Халық ауыз шығармашылығы арқылы - оқушы ана тілін меңгеріп қана қоймай, оның сұлулығын, нақтылығын игеріп, өз халқының мәдениеті мен әдебиетін таниды, ол туралы алғашқы ойы қалыптасып, мағұлмат алады. Фольклор- бұл оқушылардың адамгершілік тәрбиесінің құнарлы және алмастырылмайтын көзі.Өйткені , ол барлық шынайы өмірді зұлымдық пен жақсылықпен, бақыт пен қайғымен бейнелейді. Ол оқушыға қоғам мен табиғат өмірін, адамның сезімдері мен қарым-қатынастар әлемін ашады және түсіндіреді. Оқушының ойлау және қиялын дамытуға ықпал етеді, оның эмоцияларын байытады, әдеби тілдің керемет үлгілерін береді.
Ғасырлар тереңінен туған халық ауыз әдебиеті шығармашылығы халықтың мұңы мен қуанышын, арман-мақсатын, зұлымдық пен жақсылықты, алдағы өмірге деген сенімімізді нығайтып, ерекше ой қалыптастыратын өнер десек артық етпейді.Ауыз әдебиеті шығармашылығын зерттей отырып мұғалім , фольклор туындыларын оқушыға адамгершілік, эстетикалық және патриоттық тәрбие үшін таусылмайтын білім беру көзі ретінде пайдалануға ерекше мүмкіндігі бар. Баланы сөзбен тәрбиелеу фольклордан, халық ауыз әдебиетінен бастау алады. Ауызша сөйлеп үйреніп, оның идиомасына назар аудара отырса , мәдени адамның қалыптасуы басталады. Оның әрі қарай өсуі, дамуы әр адамның қолында десек болады. Себебі, ол ғасырдан-ғасырға жеткен ауыз әдебиеті үлгілерін ,фольклорды, дәстүрлі мәдениетке деген қызығушылықты дамыту, сақтап қалу немесе керісінше жою адамға тікелей байланысты. Сол себептен де мектеп бағдарламасына көбірек халық ауыз шығармашылығын зерттеп, енгізіп, оны қарастырып, дамытса нұр үстіне нұр болар еді. Себебі, қазір таңдағы тіліміздің күрмеленуі, сөздің қорымыздың аз болуын, қолданыстағы сөздердің мағынасының толықтырылуы , тілдің бұрыннан келе жатқан нақты ішкі көркемдік формасын жоғалтпау, сөйлеу мәнерімізді арттыру- осының бәрін фольклорда жатыр. Фольклорды оқу- өз халқымыздың рухын, оның дүниетанымын, мәдениетін, тарихын терең түсінуге және сезінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, фольклорды зерттеу- әдебиетті қабылдауды кеңейтеді және байытады. Халық ауыз шығармашылығы- халықтың дәстүрлі ауызша шығармашылығы. Ауыз шығармашылығының басты ерекшелігі- бұл сөз өнері ұрпақтан-ұрпаққа ауызша беріледі.
Диплом жұмысымның өзектілігі: Тақырыптың өзектілігі- қазіргі білім беру мектептеріндегі білім беруде адами құндылық қасиеттеріне ерекше назар аударылатындығына байланысты, осы мақсатта мектеп оқушылары арасынан жоғары білімді және адами қасиеті мол тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. Соған байланысты сабақтарда халық ауыз шығармашылығын қолдану қоғам алдында тұрған міндеттерді шешуге ықпал етеді. Соңғы жылдары жаңартылған білім беру бағдарламасында - фольклор орта мектептегі әдеби сабақтар практикасына онша ене қоймаған. Кей мұғалімдер ауызша халықтық өнерді сыныптан тыс жұмыстарда қолданады десем болады. Тиісінше, мұның бәрі мұғалімдер, психологтар арасында қызу пікірталас тудырылуы керек деп санаймын. Қазіргі таңда күнделікті қағидаттар өзгеріп, білім беру жағдайы жаңартылған уақытта ауызша халық шығармашылығын қалдырмай, керісінше дамытуға бет бұрған дұрыс деп есептеймін.
Көптеген білім беру мекемелерінде оқушыларға фольклорды оқытуда: ана жазушы жоқ, ана оқулықта мына ауыз әдебиетінен ғана үзінді берілген, анау оқулықта жоқ, енді мына бағдарламада енгізілу міндетті емес-, деген сияқты алуан пікір тудырмайтындай нақты өлшем жасай білу керек. Сондықтан да қазіргі таңда әр мектепте эстетикалық, тәрбиелік, жүйелік білім қажет.
Зерттеу нысаны: Халық ауыз әдебиет үлгілерін зерттей отырып, мектепте оқыту мәселесін қарастыру.
Зерттеудің мақсаты: Адами қасиеттерге бағытталған ауыз әдебиеті үлгілерімен таныстыра отырып, халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы оқушылардың білімін, шығармашылық қабілетін дамыту .
Зерттеу міндеттері:
түрлі әдебиеттер пайдалана отырып халық ауыз әдебиетіне мағұлмат беру;
халық ауыз әдебиетінің жеткен жетістіктерін саралау;
халық ауыз әдебиеті шығармаларымен жұмыс істеу жүйесін анықтау;
халық ауыз әдебиеті үлгілеріне талдау жасау арқылы оқушылардың дамудағы негізгі бағыттарын анықтау;
халық ауыз әдебиеті үлгілерінің оқушылардың ой-өрісіне , тілін дамытуға әсер- ықпалын айқындау;
мектеп оқулықтарында ауыз әдебиетінің қолданылу аясын анықтап, сауалнама жүргізу, қорытындылау.
Зерттеу әдістері:
- тарихи әдіс;
- салыстырмалы талдау әдісі;
- библиографиялық әдіс;
- педагогикалық эксперимент;
- жүйелеу;
- ой қорыту әдістерін пайдаландым.
Зерттеу пәні: Қазақ әдебиеті, қазақстан тарихы, өзін-өзі тану.
Диплом жұмысымның маңыздылығы. Дипломдық жұмысымда жасалған тұжырымдау мен сараптамаларды, қорытындылар мен нәтижелерді арнаулы және жоғарғы оқу орындарында оқытылатын - әдебиет теориясы, халық ауыз әдебиеті , жалпы тіл білімі пәндеріне қосымша материалдар ретінде қолдануға болады. Сонымен қатар ауыз әдебиеті туралы қосымша мәлімет ретінде қарауға болады.
Диплом жұмысымның құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Халық ауыз әдебиетінің тарихы мен жетістіктері
Қазақ халқының ерте заманда жасаған мәдени мұрасының бір түрі - халықтың ауыз әдебиеті. Жазу - сызу өнері болмаған ерте кезде-ақ қазақ халқы өзінің тұрмыс-тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші, дүние танудағы көзқарасы тағы басқалар жайында неше түрлі өлең-жыр, ертегі-әңгіме, мақал-мәтел, аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі яғни ауыз әдебиеті деп атаймыз.
Қазақ халқының ауыз әдебиеті өзінің көркемдік- идеялық нәрімен, эстетикалық қуат-тегеурінімен, түрі мен жанрларының молдығымен, тақырыптық және сюжеттік байлығымен, қоғамдық-әлеуметтік және тәрбиелік терең мән-мазмұнымен ерекшеленеді. Ол - көне тас дәуірінде пайда болып, түркілік тұтастықты бастан кешірген, одан бері де қазақ халқының қалыптасу тарихымен біте қайнасып, бірге жасап келе жатқан теңдесі жоқ рухани мұра. Байырғы ата-бабаларымыздың наным-сенімдерінен, тарихынан, тұрмыс-тіршілігінен, жақсы мен жаман туралы түсініктерінен, асыл арманы, биік мұратынан жан-жақты мағлұмат береді. Халық ауыз әдебиеті - кез келген халықтың мәдени-тұрмыстық өмірінен хабар беретін, әрі сонау ерте замандардан бері жалғасып келе жатқан күрделі синкреттік ғылым саласы. Қазақ фольклорының зерттелу тарихы XVIII-ғасырдан бастау алады. Бұл қазақ хандығының Ресей империясының қол аc- тына кіруіне байланысты орын алған жағдай еді. Қазақ фольклорын жинақ- тау және оны ғылыми тұрғыда зерттеу ісі XIX ғасырдың II жартысын- да бүтіндей жолға қойыла бастады. Дәл осы кезеңдегі қазақ фольклорының жай-күйі белгілі еңбекте: Қазақ фольклорын, тілін, этнографиясын таза ғылыми мақсатта, академиялық түрде зерттегендер де болды. Бұл топтағы адамдар фольклорлық және әдеби шығармаларды барынша дұрыс жазып алуға, сұрыптап, жүйеге келтіруге және соларды жарыққа шығаруға, ғылыми түрде талдап, зерттеуге күш салды. Сөйтіп, 80-жылдардан бастап, әсіресе 1890-1900 жылдар аралығында қазақ ауыз әдебиеті жөнінде ғылыми еңбектер мен бибилографиялық көрсеткіштер жиірек шыға бастады [11, 92 б.], - деп сипатталған.
М. Әуезовтің ауыз әдебиеті үлгілерін жинастырып, бастыру ісі 1922 жылдан басталады. Мәселен оның Абайдың кейбір өсиет сөздері, Бұхар жыраудың Керейге айтқан сөзі Көкбай ақсақалдан, Бұхар жырау сөздері. Көкбай ақсақал айтуынша, Сыбан Сабырбай ақынның төреге айтқан сөзі, Айтаңсықтың қоштасқаны, және т.б. көптеген фольклорлық шығармаларды баспаға ұсыну ісімен өмірінің соңына дейін айналысады. Сондай-ақ ол Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырының кітап болып шығуына (1936), Үміт қыздың өлімі, Байжұман секілді поэмаларды халық аузынан жазып қалдырады.
Қазақ фольклорын жинақтап, зерттеу ісін шарты түрде Қазан төңкерісіне дейін және Қазан төңкерісінен кейін деп бөлушілік бар. М. Әуезовтің фольклорға қатысты зерттеу еңбектері Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде баспа бетін көре бастады. Оның Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі атты көлемді мақаласы 1922 жылы Ташкентте шығып тұрған Шолпан журналының 3-4 сандарында жарияланған. Бұл мақаласында ғалым кез келген халықтың әдебиетінде ауыз әдебиеті болғандығын және оның мәдениетке ықпалының зор екендігін ескерте келе, ол фольклорда сақталған типтік образдар мен шынайы психологизмдердің тұнығы жатқандығын баса ескерген. Көне жырлардың ішінде Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Едіге, Ер Тарғын, Қобыланды батыр секілді дастандарды, Абылай хан туралы аңыз-әңгімелерді, айтыс өнерінің халық өміріндегі орнына тоқтала келе халық әдебиетін зерттеусіз жаңа әдебиеттің, яки орыс әдебиеті секілді бірнеше ғасыр алға кеткен жазба әдебиеттің басталуы қисынсыз екендігін ашып айтады [17, 75 - 86 б.] М. Әуезов Семейде оқып жүрген жылдары Таң журналына Қобыланды батыр жырын зерттеп жазған мақаласын жариялайды (1925). Бұл мақалада автор эпостық жырлардың қазақ тарихын зерттеуде аса қажетті материал екендігін атап көрсеткен: ...батырлар әңгімелерін басынан аяғына шейін анықтап тексеріп қарағанда, бізге тіпті анық қылып тарих бетін ашып береді демесек те, сол ескі тарих көлемінде болған ірі мезгілдердің барлығының да ұлы суретін нобаймен, тұспалмен көрсеткендей болады [17, 88 б.], - дейді. Ғалымның дәл осы мақаласы көлемді жырлардың жанрлық ерекшелігі мен оларға келтірген классификациялық топтастыруға үлкен септігін тигізеді. Ғалымның жоғарыда аталған мақалалары кейінгі тиянақты зерттеулердің басы ғана еді. Ол фольклорды зерттеуге тыңғылықты түрде 1925 жылдан кейін кіріскен. Осы ретте ғалымның шоқтығы биік ғылыми мұрасы ретінде 1927 жылы жарияланған Әдебиет тарихы атты еңбегін атап көрсетуіміз керек. Бұл еңбегінде қазақ фольклорының біраз жүйеленіп, оқулыққа татитын деңгейге XXI Сәтбаев оқуларыСтуденттер сериясы көтерілгенін байқау қиын емес. Мәселен, ғалым ауыз әдебиетін 4 түрге бөліп, оларға: 1) сыршылдық салт өлеңдері; 2) әңгімелі өлеңдер; 3) айтыс-тақпақ; 4) ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ деп категориялық түсініктер қалыптастырған. Ғалымның бұл еңбегі қазақ халық ауыз әдебиетінде еш ескерусіз қала алмайды. Мәселен, М. Әуезовтің ғылыми мұраларын, оның фольклорды зерттеу тарихын екшелей зерттеген Ә. Молдаханов: Қазақ эпосы мен фольклорын тұтас түрде зерттеудегі тұңғыш тәжірибе, автордың осы саладағы алғашқы ізденістері ғана емес, болашақтағы қазақ фольклортану ғылымындағы іргелі зерттеулерінің іргетасы деп атауға толық тұрарлық еңбек [19, 13 б.], - деп жоғары бағалайды. Ал Б. Әзірбаева бұл еңбек туралы мынадай қорытынды жасайды: Әдебиет тарихы - қоғамдық ой-сананы сілкінтіп, қалың ұйқыдан оятатын, ғылымның сан алуан салаларына бағыт-бағдар беретін, мәдениетіміз үшін аса маңызды, қазақ фольклоры мен ақын, жыраулар поэзиясын зерттеуге арналған алғашқы монографиялық еңбек. Бұл зерттеуінде автор қазақ халқының өткен тарихы мен мәдениеті хақында, ұлттық фольклорымыздың жанрлық жүйесі туралы ойларын білдіріп қана қоймай, халық сөз өнерінің кейбір үлгілері мен біршама репрезентативті жанрларына анықтама беріп, терең талдаулар жасайды. Сондай-ақ, ақын-жыраулардың ауызша шығармашылығын қазіргі жазба әдебиеттің бастауы деп білген автор зар заман поэзиясын алғаш болып әдебиет тарихына енгізіп зерттейді [18, 27 б.]. Қорытындылай келе, М. Әуезов қазақ ғылымында алғаш болып фольклордың табиғатын саралап, тектік параметрлерін анықтады, оның жазба әдебиеттен айырмаларын, өзгешелігін көрсетіп берді, кейінгі барлық дерлік жіктеулерге негіз болған классификациясын ұсынды; фольклордың репрезентативті жанрларын зерттеп, жанрлық ерекшеліктерін анықтады, генезисі мен шығу уақытын мөлшерледі десек қателеспейміз.
Ауыз әдебиетін кейде фольклор деп те атаймыз. Фольклор- халық творчествосы, халықтың ауызша тудырған шығармасы деген ұғымды береді. Фольклор дүние жүзіндегі халықтардың бәрінде бар. Фольклор шығармаларының ерекше әсерлі болатыны- оның образдары тез есте қалғыш әрі тілі де ерекше көркем, тартымды болуында. Фольклор шығармаларынан алынған халық тағдыры, оның өмірден көрген қайғы-қасиеттері мен мұң-зары, келешектен күтетін арман-тілектері ерекше көрініс таба білген десем қателеспеймін.
Фольклордың көне бейкөркем түрлері:
1)магиялық фольклор: арбау; алғыс,бата,қарғыс; бәдік
2)отбасылық ғұрып фольклоры: 1.үйлену ғұрып фольклоры; 2.балалар фольклоры;3.жерлеу
3)кәсіпке қатысты ғұрыптық фольклоры: аңшылық; бақташылық;
4)маусымдық ғұрып фольклоры: наурыз мейрамы туралы фольклор үлгілері; қымызмұрындық; жарапазан;
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә. Қазақ фольклоры. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы:CyberSmith, 2018ж.-288бет
Фольклор шығармалары ауыз әдебиетімен сабақтасып, жазба әдебиетке жол салған. Дария басы- бұлақ демекші, қандай да болсын көркем сөздің алғашқы үлгісі- фольклор. Фольклор- тарихи оқиғалар ізімен қиялдау, образдау тәсілі арқылы жасалған көркем сөз байлығының басты бір саласы, танымдық, тәрбиелік мәні зор мәдени мұра.
Ә.Қоңыратбаев Қазақ фольклорының тарихы. -Алматы, Ана тілі. 1991ж.- 288б, 16б
Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген, сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана есіне сақтап және ауызша айтып, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Қай халықты алсақ та, оның көркем әдебиеті ауыз әдебиетінен басталады. Демек , ауыз әдебиеті болмаған, бірден жазба әдебиетін жасаған халық бұрын-соңды тарихта кездеспейді.
Халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы, арман-мүддесі т.б ауыз әдебиетінің тууына және қалыптасып дамуына айрықша әсер етіп отырған. Ол мазмұнды халық өмірінен алынған.Сондықтан да ауыз әдебиеті өзінің дамуы жолында талай тарихи дәуірді басынан кешірген, талай таптық, қоғамдық көзқарастар мен тілектердің елегінен өткен.Әрбір қоғамдық құрылыс, таптық тілектер ауыз әдебиетінің идеялық бағытына , мазмұнына ықпал жасаған, әрқайсысы ауыз әдебиеті арқылы да өздерінің таптық мүддесін жыр еткен, таптық көзқарасын білдірген.Солай болғандықтан біз ауыз әдебиетін де тап құралы деп қараймыз.
Ауыз әдебиеті қоғам өмірінде кездесетін әр алуан таптық жағдайларды, әлеуметтік мәселелерді халықтық тұрғыдан бағалап отырады. Еңбек адамдарын және олардың халық игілігі үшін атқарып отырған ісін ардақтап әңгімелейді. Еңбек адамының сарқылмас күшін, батырлық тұлғасын көрсетеді, оның ақыл-ойы, адамгершілігі аса жоғары екендігін бейнелейді. Халықты қуанышы мол, бақытты да шат тұрмысқа жеткізуші негізгі күш- еңбек адамы екендігі ауыз әдебиетінде асқан шабытпен жырланады.
Өткен заманда халық ауыр өмірді басынан кешірді, қиын тұрмыста болды. Міне, осы халді суреттейтін және ауызша айту негізінде туған шығармаларда сары уайымға салынушылық кездеспейді. Қайта халықты қиыншылық пен ауыртпалыққа, езу мен қанауға қарсы күреске , бірлік пен ұйымшылдыққа шақыру бар. Сондықтан да ауыз әдебиеті батар күннің атар таңы бар деп және халықтың бүгінгі арманы алда орындалады, жақсылық пен шат өмірге ертен-ақ жетесің деп болашаққа асқан сеніммен үміттене қараушылық басым келеді.
М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов Халық ауыз әдебиеті оқулығы, Мектеп баспасы, Алматы-1958ж, 3-4бб
Фольклор - синкретті өнер түрі десек қателеспейміз,оған сөз, музыка, хореография және театр өнері де кіреді. Фольклорға өркениетті елдерде халық музыкасын, халық биін, халық өлеңін, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Ал, бұрынғы СССР-ді және социалистік лагерьді құраған елдерде фольклор терминімен тек халық әдебиетін, дәлірек айтқанда халықтың ауызша туып, ауызша орындалатын шығармаларын атау орныққан.- деп түсінік береді ғалым С.Қасқабасов. Орта мектепте оқытылатын пәндердің арасында әдебиеттің алар орны ерекше болса , оның ішінде, халық ауыз әдебиетін балаларға халықтың қоғамдық өмірін, арман-мүддесін танытуда, оларға рухани-адамгершілік, эстетикалық тәрбие беруде пайдаланудың мәні зор.
Қазақ ауыз әдебиетінің тарихын оқулық көлемінде баяндау мәселесін тұңғыш көтерген, оны қолға алған- С.Сейфуллин.Кеңестік дәуірде қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы, жариялануы жайында бір мысал келтірсек.Ұлы Отан соғысына дейін дастандық жырларымыздың баспа жүзінде шыққаны 10 шақты еді.Қазіргі таңда бір ғана қолжазба қорында 80-нен астам батырлар жыры, 40 шақты тарихи жыр, 50 аса лиро-эпостық дастан сақтаулы. Бұл келтірілген дәлелдер кеңестік дәуірден-ақ қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жариялау жұмыстарының жемісті түрде жүргізіліп отырғанын көрсетеді.30-жылдары фольклористика тақырып жағынан алғанда бірнеше күрделі мәселелерді көтерді.Солардың ішіндегі бастылары мыналар еді:
1. Оқулықтар жасау мәселесі
2. Ауыз әдебиетін үйрену мәселесі.
3. Ауыз әдебиетінің халық өміріне байланысты және халық ақындарының шығармашылығы туралы. 33б
Ғ.Мәлік Қазақ халқының ауыз әдебиеті, Астана, Рауан баспасы.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда көрнекті еңбек еткендер- Ресейлік география қоғамының мүшелері- Ш.Уәлиханов, В.Радлов, И.Березин, А.Васильев, Г.Потанин, Н.Ильминский, Ә.Диваев, А.Харузин, П.Мелиоранский, В.Катаринский т.б болды.
Қазақ ауыз әдебиетін зерттеуде елеулі еңбек еткен ғалымның бірі- Қажым Жұмалиев болды.Ол фольклорист ретінде 30-ж соңғы кезінде таныла бастайды. Бұған ауыз әдебиеті үлгілерінен құрастырған Халық поэмалары деп аталатын жинағы дәлел. Бұл жинаққа Исатай, Махамбет, Бекет батыр, Айман-Шолпан, Біржан мен Сараның айтысы еніп, бұлардың әрқайсысына кіріспе сөз бен түсінік берілген. Ол қазақ ауыз әдебиетінің тарихына, көркемдік қасиеті мен жанрлық ерекшеліктеріне көңіл аударды.
XVIII-XIX ғ-да қазақ фольклоры шешендік сөздермен және шежірелермен толықты, аңыздың ішкі түрлерімен, хикаятпен және әпсаналармен толықты. 28б
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә Қазақ фольклоры
Қазақ ауыз әдебиетінің жиналу тарихы - өз алдына арнайы зерттеуді тосып тұрған мәнді тақырыптардың бірегейі десек болады. Бұл орайда оны жинаушылардың басты өкілдерінің бірі - дархан даланың ұлы ғұламасы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Мәшһүр атамыздың тұрмыс-салт жырларын, қазақ мақал-мәтелдерді, жұмбақтар мен жаңылтпаштарды , ертегілерді жинап, осы уақытқа дейін біздерге жеткізе білген. Мәселен, Мәшһүр-Жүсіп жазбаларында тұрмыс -салт жырларының отыз шақты түрі, аңыз-әңгімелердің екі жүздей үлгісі, ертегінің он шақтысы, жаңылтпаштың екі-үш беттік көлемі, жұмбақтың кара сөзі мен өлең түріндегі елу шақты үлгісі, мақал - мәтелдердің екі жарым мыңдай түрі, ақындар айтысының жиырма бес нұсқасы жарияланған. Мұның өзі Мәшһүр Жүсіп Көпеев есімінің ішінде ақындығымен аңызға айналуы ғана емес, халық ауыз әдебиетінің үлкен жанашыры болғанын көрсетеді. 38-101бб
Советтік дәуірде қазақ ауыз әдебиетін зерттейтін ғылымы (фольклористика) қалыптасты. Бұл ғылымның қалыптасуы және жалпы қазақ ауыз әдебиетін зерттеу жолында айрықша еңбек еткендер: М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Е.Ысмайлов , Қ.Жұмалиев, Ә.Марғұлан т.б сияқты әдебиетші, ғалымдар болды. Қазақ ауыз әдебиеті орта мектепте, жоғарғы оқу орындарында өз алдында жеке пән ретінде оқытылып келеді. (М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов, 13б)
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинау және баспа жүзіне шығару ісі алғаш рет XIXғасырда ғана қолға алынды. Одан арғы жерде ауыз әдебиетінің үлгілері жиналмай, хатқа түспей ауызша сақталып келді. М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов, 12б
Сонымен фольклорист- ғалымдардың ауыз әдебиеті жөніндегі еңбектеріне шолу жасай келе, оның фольклор тарихын танып білуге жол ашатынын, халықтық мұраның жас ұрпаққа үйретері мен үлгі етері мол асыл қазына екендігін айқын көреміз. Ауыз әдебиетінің адам өміріндегі орны жөнінде айтқан маңызды ой пікірлері оқушыларға туған елін, өскен жерін сүйетін, тілін, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын қастерлеп сақтай алатын азамат болып өсуіне негіз болатыны сөзсіз. Халықтың шығармалардың терең ойымен көркем тілі баланы айнала қоршаған ортамен, адамдармен қарым-қатынас жасай алуына, өмірге өзін бейімдей білуіне, мінез-құлқын, өзіндік танымын орнықтыруға әсерін тигізетін ұлттық құндылық екенін фольклорист-ғалымдардың еңбектері айқындай түседі.
Қазақ ауыз әдебиетінің филология ғылымының бір саласы ретінде өсуі, зерттелуі, таралу деңгейі әсіресе оның тарихымен тығыз байланысты болып келеді. Біз жоғарыда қазақ фольклорының ғылыми жолға қойылу тарихы, оны алғашқы зерттеушілер, жинақ ретінде көшіріп алушы қазақ оқымыстылары туралы бекер айтып отырған жоқпыз. Заман өз уақытымен алға қарай жылжыған сайын ондағы тарихи-мәдени процесстер де соған сай бейімделе бермек. Демек, біз сөз еткелі отырған, қазақ әдебиетінің жұлдызы, көркем ойдың алыбы, қазақ руханиятының нары, заңғар зерттеуші, қазақ фольклорының зерттелуі мен ғылыми айналымына теңдессіз үлес қосқан Мұхтар Омарханұлы Әуезов те өзінен алдыңғы зерттеушілерді айналып өте алмаса керек. Мен өз өмірімде үш түрлі қоғамдық формацияны бастан кешірдім. Олар: феодализм, капитализм, социализм. Кейбір ретте мен өзімше жастық шағы мен бүгінгісінің арасында ғасырлар жатқан шежіре адам бола алар едім деймін. Көргенім, бастан кешіргенім, байқағаным жөнінен XX ғасырдың орта шенінен, тіпті сонау Еуропаның да емес, одан әрмен Азияның орта ғасырынан келген адам сияқтымын [16]. Бұл М. Әуезовтің қазақ даласында болған күрделі тарихи оқиғалардың шиеленіскен кезеңінде дүниеге келгендігін айғақтайтын құжаттамалық анықтама еді.
1.2 Халық ауыз әдебиетінің түрлері, жіктелуі
Қазіргі таңда - бiлiм беру мaзмұнынa, оқyшы мен педагог тұлғaсына және қызмeтіне деген көзқaрaстaрдың түбeгeйлі өзгeріскe бет бұрып отырғaн кeзeң. Осыған орай, қазіргі кезде бiлiм беру жүйeсіндe жaсaлып жaтқaн реформа бaрлық дeңгeйлeрдегі білім мaзмұнын жaңaртyға бaғыттaлғaн. Бүгiнгі күн талабы - білім беру жүйесі санға ғана емес, сапаға негізделуі.
Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалім әдістемесіне , шеберлігіне де байланысты. Оқыту процесінде мынандай екі түрлі қызмет жүзеге асады: бірінші мәселе- мұғалімнің оқытуы, екінші мәселе- оқушының оқуы. Яғни , екеуара байланыс болу керек. Мектепте оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады. Мысалы, әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы белсенділігін танытып, арттыратын тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау оқушының тәжірибелік жұмысынбақылаудың бір тәсілі, жолы болып келеді. Сабақта ең басты жұмыстардың біріне оқушылардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсер алуы, көркем туындыны бүкіл бітім-болмысымен түсіне білулері жатады. Яғни, мұғалім осы мақсатпен ізденуі керек, осы мақсатта оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптай отырып, пайдалануы керек.
1.Кіші жастағыларға 5-7сыныптардағы 10-12 дегі жасөспірімдер.
2.Ересек жастағыларға 8-9 сыныптардағы 13-15дегі жасөспірімдер.
3.Үлкен жастағыларға 9-11сыныптардағы 16-18дегі жастар жатқызылады.
Балаларды топқа бөлу, әрине қатып қалған дүние емес. Қабілеті, дарыны, ынтасы, еске ұстауы, алғырлығы, ойлылығы жағынан бір сыныптағы бір жастағы балалардың өзі әр түрлі болып келетіні тәжірибеден белгілі. Оқытуда сөздік әдіс, көрнекілік әдіс, түсіндірмелі-иллюстративтік әдіс немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалық әдіс, зерттеу әдісі, өзіндік жұмыс әдісі,проблемалық баяндау әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың орындары ерекше. Осы әдістердің ішінен-сөздік әдісті алып қарастырсақ. Сөздік әдіс- берілетін білім ақпараттық сипаттау болғанда , білімді қалыптастыру, соның ішінде теориялық білім беру, жаңа ұғымдарды оқушыға жеткізуде бұл әдіс өте тиімді.Сөздік әдіс, әсіресе, әдебиет пәнінің күре тамыры деуге де болады.Ал, оқушылардың таным белсенділігін, ойлау қызметіндамытуда, жетілдіруде,оларға өз бетінше қорытынды , тұжырым жасата білуде проблемалық оқытудың маңызы ерекше. Оқытудың бұл түрі арқылы мұғалім оқушы алдында проблемалық жағдаят тудыратын танымдық-іздендіруші, шығарашылық сипаттағы зерттеу.
Сол тұрғыдан оқушы қызығушылықтарын арттыру- әдебиетті оқыту үдерісіндегі ең өзекті мәселе болып есептелінеді. Оқушыларды бала жастан-ақ шығармаларды оқуға үйрете бастау керек деп ойлаймын. Үйрету керек деп күрделі шығармалардан бастап беріп, осыны оқуын керексің деген құлаққа сіңіру емес. Мектеп табалдырығын бастаған сәттен жеңіл әңгімелерден бастаса, өсе келе көркем туындыларға деген қызығушылығы, құшыныстары арта түседі.Содан бастап оқу бағдарламасының талаптарына сәйкес әдебиет сабақтарында қазақ және туысқан халықтардың , әлем әдебиетінің озық үлгілерімен таныстыру қажет деп санаймын. Осы көркем шығармалар арқылы жас оқырман өзінің ығармашылық ойлау қабілетін дамытып қана қоймай, сол оқыған туындылар негізінде ой-тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар , тың қорытындылар жасауға үйренеді. Мектеп қабырғасында бастап кітап оқыған бала, өскен кезде де асқан қызығушылықпен жаңадан шыққан кітаптарды оқып, дамып отырады. Басты айта кететін жайт, әрнәрсенің өз кезеңі, уақыты болады. Сондықтанда шығармаларды мектеп кезінен көптеп оқу керек,себебі жас ұлғайған сайын адамның атқаратын шаруасы да, жауапкершілігі де үлкейе береді.
Қ.Бітібаева Әдебиетті оқыту әдістемесі оқулығы, Алматы Рауанбаспасы 1997ж
Халық ауыз әдебиеті - халық шежіресі. Қазақ халқының бай салт-дәстүрі мен әдебиетінің келер ұрпаққа берері көп. Соның ішінде халық ауыз әдебиетінің маңызы ерекше. Халық ауыз әдебиетінің үлгілері көп. Қазақ ауыз әдебиетінің бірнеше түрі бар. Соның ішінде бастылары: халық арасында әр алуан тақырыпқа шығарылған өлеңдер, мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, батырлар жыры, тұрмыс-:салт жырлары, айтыс өлендері тағы басқалары. Ауыз әдебиетінің бұл аталған түрлері, әрине, бір мезгілде туып, бірден калыптасқан жоқ. Әрқайсысының шығу, өсіп-өркендеу тарихы, ұзақ уақытқа созылған даму жолдары бар.
Ертегі. Ертегі- ауыз әдебиетінің бүгінгі күнге дейінгі өзінің маңызын жоғалтпаған, адам баласының жазу өнері болмаған кезде ауызша шығарған көркем әңгімесі болып табылады. Көбіне ертегілерден адамдардың дүние және жаратылысы туралы , табиғат құбылыстары туралы түсініктерінің қандай дәрежеде болғандығын көре аламыз. Ертегілер- бір ғасырдың ғана жемісі емес, ол талай ғасырдың , талай дәуірдің жемісі.
Т.Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: "Ертегі - рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп, қүлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас түсінікті баян етілген көрінісі", - деп анықтама береді.
Диваев әңгімелер мен ертегілерді жазып алып, хат арқылы сұрап отырған. Ертекшілер мен орындаушылармен кездесіп, фольклорлық мұралар жазып алып отырған . Ол ерекше әдіс қолданған : бір ертегіні бірнеше елді мекеннен, бірнеше кісінің аузынан тыңдауды әдетке айландырып, сол шығарманың нағыз халықтық нұсқасын айқындауды мақсат еткен. Ең соңында нұсқаның толығырақ айтылған түрін баспа бетіне бірнеше рет құрастырып жазып алады да, соның толымды нұсқасын жасайды. Сөйтіп барып ол аңыз - ертегі жайлы ойын қорытындылайды . Ә. Диваевтің тағы бір ерекшелігі- ол ертегілерді жинауда сөзге мұқият қарап, баспа сөз бетінде жариялауда кейбір түсініксіз сөздерге коминтарийлер жазып, әрі сол ертегі, дастанның қанша варианты бар екендігінен мәлімет те беріп, отырған және ол материалдарды екі тілде яғни орыс, қазақ тілдерінде жариялауды принципке алған. Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам баласының еңбек-кәсіп ету, тұрмыс тіршілік құру тәжірибесіне байланысты туған.
Жан тұрмысы ѳркендеу үшін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, құлқы түзеліп, тілі баю үшін жас балаға ертегі - тым қымбат нәрсе. Бала ертегіні жан-тәнімен тыңдайды. Ертегіге шын кѳңілімен нанады. Бала құрғақ ақылды тыңдамайды.Жандандырып, суреттеп алып келсең ұғады. Мысалы, балаға ѳтірік айтпа деген құрғақ сѳзің желге айтылғанмен бірдей. Егер сен балаға ѳтірікші туралы ертек айтсаң, сол ертегідегі ѳтірікшінің ѳтірігінен қор болғанын, зиян кѳргенін суреттеп алып келсең, міне, бала ѳтірік айтпау керек екендігін сонда ұғады. Қысқасы, балаға ертегі - тым қымбат дүниелердің бірі деуге болады. Жан тұрмысы ѳркендеу үшін, яғни ойы, ақылы кеңейіп, құлқы түзеліп, тілі баю үшін жас балаға ертегі - тым қымбат нәрсе. М.Жұмабаев Педагогика 86бет
Қазақ ертегілерін мазмұнына, әр алуан ерекшеліктеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Солардың ішіндегі бастылары: а) жануарлар жайындағы ертегілер, ә) қиял-ғажайып ертегілер, б) реалистік ертегілер.
Қазақ ертегілерінде жануарлар жайы екі түрде алынады. Онда жануарлардың бір тобы (төрт түлік мал, үй жануарлары) шаруашылыққа келтіретін пайдасы, атқаратын қызметімен суреттелсе, жануарлардың екінші тобы (жыртқыш аңдар) адам баласына жалған жауыздығы, қаскүнемдігімен бейнеленеді. Төрт түлік малдың шаруашылық үшін маңызы зор болды. Ол, бір жағынан, көлік күші, шаруашылық құралы болса, екіншіден, ішетін тамақ, киетін киім еді. Сондықтанда олардың халық тұрмысында ерекше қызмет атқарғандығында. [29бет ]
Ерте замандағы адамдар табиғат және адамның жаратылысы, неше түрлі керемет күштер т.б туралы ертегі- әңгімелер ойлап шығарған. Олар өздерімен алысқан жаулары жайында да қиял-ғажайып ертегілер тудырған. Оларды жалғыз көзді дәу, жынпері, мыстан кемпір, жезтырнақ, жетібасты айдаһар, жылан бейнесінде алынған. Сонымен бірге жаулар ертегілерде адам баласына жасаған жауыздық, зұлымдық, қаскүнемдігімен көрсетілген. Халық мұндай қастық әрекеттерді жасаушыларды олардың жаратылыстан тыс күші болғандығынан деп ұғынған. Сондықтан да жалғыз көзді дәулер туралы айтқанда, оларды қара тастан май шығаратын немесе екітауды доп қылып ойнап жүретін алыптар етіп суреттеген. [33бет]
Ертегілердің көпшілігі халық өмірінің әр алуан жақтарын қамтитын, ең көп таралған түрі- реалистік ертегілер. Оларда халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-тіршілігі, таптық күресі, әлеуметтік көзқарасы т.б бейнеленеді. Реалистік ертегілер деп аталу себебі- оқиғалардың шындық өмірден алынуына байланысты. Қиял-ғажайып немесе жануарлар жайындағы ертегілерде фантастика басым келіп отырса, реалистік ертегілерде ол өте аз кездеседі. Реалистік ертегілердехалық даналағы қорытылып берілуімен қатар, халықтың арман мүддесі де, қоғамдық көзқарасы да айтылады. [42бет]
М.Ғабдуллин, Б.Ысқақов Халық ауыз әдебиеті, Мектеп баспасы.-Алматы, 1958ж. 218бет.
Оқушыларды тәрбиелеуде ертегілердің түрлерін қарастырсақ , атақты әдебиетші М. Әуезов ертегіні үш түрге бөліп қарастырған. Олар: қиял - ғажайып, тұрмыс - салт, шыншыл ертегілері болып табылады. Алайда қазіргі зерттеулер нәтижесіне қарағанда ертегіні төрт түрге бөледі. С. Қасқабасов ертегідегі қияли идеялық қызмет атқарады, бірақ сюжеттен гөрі композицияның рөлі күшті болады деп есептейді. Ол ертегіні: хайуанаттар жайындағы, қиял - ғажайып, батырлық, новеллалық және сатиралық деп бөледі.
Ертегіде адамдар мен олардың әрекеттерді тұспалдап көрсетеді. Оларда таптық қоғамның көрінісі байкалады.Жануарлар жайындағы ертегілерді 3 топқа бөлуге болады:
1.Мифтік қасиетін жоғалткан этиологиялық ертегілер.
2.Дүние жүзі халықтарының жануарлар жөніндегі эпосын құрайтын классикалық ертегілер.
3.Мысал ертегілер.
Этиологиялық ертегілерде синкреттік қасиет басым, тұрақты композициялық құрылым жоқ. Олар этиологиялық мазмұны жағынан мифке жақын. Оған айтушы да, тыңдаушы да сенбейді. Бірақ адамгершілік тәрбиесі сақталады. Жануар - кейіпкерді суреттеу, мінез-құлқын бағалау жағынан ертегілік қасиеті байқалады. Жануарға берілетін меніздеме көбіне құбылмалы болып табылады. Сол арқылы әр түрлі адамдық проблемаларды айдаhар,дию тағы басқа суреттеле береді. Мәселен, Қарлығаштың құйрығы неге айыр?, Маса неге ызыңдайтын болып қалған ? деген сияқты үш сұрақ бірдей жауап беріледі.
Ертегіні оқытуда жаңа әдістерді пайдалана отырып, оқушылардың білімін жүйелі түрде меңгеруіне және жеке оқушының қабілет деңгейлерін дамытуда Сын тұрғысынан ойлауды дамыту маңызы ерекше деп ойлаймын. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасының стратегияларын күнделікті сабағыма қолданып отырамын. Сын тұрғысынан ойлау-сынап қарау емес, оқушының шыңдалған ойлау әрекеті.
Академик Ә.Марғұлан өзінің Халық жырларын туғызудағы мотивтер деген мақаласында қазақ эпосы мен ертегілерінен көрінетін түрлі ұғымдарға түсінік берген. Мысалы, ерте кездерде халық өзіне жау күштермен күресу үшін жылан, қасқыр культін тудырған. Бөріқұс, көкпар ұғым-ойындары содан туған. Жезтырнақ, қасқыр, жылан, жалмауыздардың қай-қайсысы болса да қазақ фольклорында адамға жау күштердің жиынтығы, ұнамсыз бейнелер. Солардың бәрін образдап ойлаудың өз кезеңіне тән көрінісі, дәрежесі деп түсінген жөн. Себебі, бұлардың бәрі ойдан шығарылмайды.
Марғұлан Ә. Халық мұғалімі- 1939ж, №23-24
Жұмбақ- фольклордың шағын жанрларының бірі, халық мұрасының үлкен бір бөлігі, халықтың дүниетанымымен, тұрмысымен біте қайнасқан фольклорлық мұралардың бірі де, бірегейі деуге болады. Жұмбақ- адамды ойландыруға, беймәлім құбылыстар мен заттарды білуге талпындыруда , қиялдау мен елестетуді дамытуда жұмбақтардың мәні айтарлықтай ерекше екенін айтуға болады.
Жаңылтпаштар көбіне екі түрлі қызмет атқарады десек болады. Біріншісі: ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру, күлкіге батыру мақсатында болса, екіншісі: жаңылтпаштың құралған әрбір сөзін асқан шапшаңдықпен шебер айтуға, дұрыс сөйлеуге,және тіл ұстартуға үйрету керек болса керек.
Қазақ жұмбақтарының көне үлгілері XI-XIII ғасыр ескерткішіне жататын Кодекс куманикусте келтірілген. Бұл сөздікте 47 жұмбақ бар. Ол кітапта мынандай жұмбақ бар:
Сенде , менде жоқ,
Сеңгер тауда жоқ,
Өте қатты таста жоқ,
Қыпшақта жоқ.
Жауабы: құстың сүті. [257б]
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә. Қазақ фольклоры . Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы, 2018.- 288бет
Ерте кезде ойын-сауықтарда жаңылтпаш айтқызу қазақтың салты болса керек.Жаңылтпаш- жиналған жұртты күлдіру, тіл ұстартуды көздеумен қатар,ол өлең, ән білмейтін жастарға берілетін жаза есебінде қолданылған.Қазақтың салты бойынша , ойын-сауыққа келген жастардың бәрі де ән салып, айтуға тиіс. Ал ондай өнері жоқтарға ойынды басқарушы адам жаңылтпаш айтдеп ұйғарып, жаңылтпаштың сөзін өзі жайлап айтып берген. Кейіннен оны шапшаңдата қайталап айтуды жаңағы өлең білмейтін адамнан талап еткен. Егер ол жаңылтпашты орамына келтіріп айта алмаса, жұрт көзінше күлкіге қалған. Сондықтан мұндай күлкі етерлік жағдайға түспес үшін жастар әрдайым ән, өлең үйреніп , оларды жадында ұстауға тырысып жүрген.
Мақал-мәтел- әдеби жанр, әрқайсысы өз алдына дербес мағына беретін көркем шығарма. Тілдің кіші мағыналы бірлігі- сөз болса, халық шығармасының кіші бірлігі- мақал-мәтел. Мақал-мәтел бірден туа қалмайды. Әуел баста әлдеқалай айтыла салған ойлы, бірақ құрылысы олпы-солпы сөйлемдер бірнеше ұрпақтың өңдеп-өзгертуімен бірте-бірте жетіледі, артық сөздері қысқарып, тілі ұстарып, үлгілі сөзге айналады, яғни мақал не мәтел болып қалыптасады. Мысалға: Асыққан жетпес, бұйырған кетпес дейтін мақалды алып қарастырсақ. Ол А.В.Васильевтың 1892 жылғы Орынборда жариялаған жинақта: Жүргелең алмас, бұйырған алар, - деп жазылған болса, ал Я.Лютштың 1883жылы жариялаған жинақта: Жүгірген жетпес, бұйырған кетпес деп жазылған екен. [120б] Әбілқасымова К.,Тамаев А Қазақ фольклористикасы. - Алматы: Білім баспасы , 2007.- 240бет.
Мақал мен мәтел-қазақ фольклорының маңызды да мәнді бай саласы. Қазақ халқы мақал-мәтелге ең бай халық десе қателеспейміз.Мақалдар мен мәтелдерді жинап, зерттеу жұмысы 19ғасырдан басталады.Қазақ мақалдар мен мәтелдері тақырыптық жағынан әр алуан және мол.Оларды шешендік сөз, мінез-құлық, еңбек, денсаулық, өнер, төрт түлік мал, егіншілік кәсібі, бірлік пен ынтымақ, ерлік,достық, жақсы адам мен жаман адам деп топтастыруға болады. Мақал-мәтелдер қырағылық пен аңғарымпаздықтан, мәнер мен айтқыштықтан туындайды. Өмір құбылыстарын жіті аңғарып, оның мән-мағынасын көңілге бірден қонатын теңеумен, бейнелі сөзбен ықша да тұжырымды етіп жеткізуге білу- мақал-мәтелдердің ең басты ерекшелік қасиеті. Мақал-мәтелдерде әр дәуірдің , заманның өзіндік бейнесі,сол кезең адамдарының мінез-құлқы , болмысы айқын көрініс береді.
Қасқабасов С.А., Айтмұхамбет Ж.Ә. Қазақ фольклоры . Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Алматы, 2018.- 288бет [254б]
Ішкі құрылысы жағынан алғанда , мақалдар екі түрлі: біріншісі- айтатын ойды ашық етіп бірден ,турасынан білдіреді. Екіншісі- негізгі ойды астарлап айтатын, ишаратпен білдіретін мақалдар.Қазақ мақалдарының біразы осы соңғы түрге енеді. Мысалмен келтірсек, Жығылсаң нардан жығыл, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме деген мақалдарды жатқызуға болады.Сырт көзбен қарағанда екеуінің де мағынасы турасынан айтылғандай естіледі. Бірақ олардың түпкі мағынасында басқа әңгімелер жатыр. Жығылсаң нардан жығыл-, дегенде, нардан жығылып құлап қалуды емес, мақсатына жету үшін нардай үлкен іске ұмтыл, алға қадам бас, егер мақсатына жете алмасаң ол айып емес деген ойды білдіреді. Ал, Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме деуде тура және жанама мағына бар.ол сырлас, жақын болмаған адамға бірден ашылып салудың зиян екенін, ондай адамнан аулақ жүрмесең қолайсыз жағдайға душар ететіндігін көрсеткісі келеді.Сондай-ақ , Түйенің үлкені көпірден таяқ жер, Керек тастың ауырлығы жоқ, Қысқа жіп күрмеуге келмес, Аузы күйген үрлеп ішер деген тәрізді мақалдарды алсақ, бұлардың ішінде тура мағынадан гөрі, астарлап айтылған жанама түрінде берілген мағына, ой-пікір жатқанын байқаймыз. Айтайын деген негізгі ойды осы сияқты жанама түрде астарлап айту мақалдарға тән ерекшелік болып табылады.
Мәтелде, көбіне сөз айшығы, сөз теңеу, сөз кескіні (Көппен көрген ұлы той, Құрыққа сырық жалғап, Қызым саған айтам, келінім сен тыңда, Тілге тиек жасап, Ханнан қазық, биден тоқпақ) ретінде ерекше көрінеді. Мәтел айтайын, деген ойын турасынан білдірмей, жанама түрінде, әртүрлі салыстыру, теңеу арқылы жеткізеді.
Мәшһүр-Жүсіп жинaғaн мaқaл-мәтелдер қaзaқ фольклортaну ғылымының бай, мол, сарқылмас қазынасы десем қателеспеймін. Себебі, мақал-мәтелдерді жеке алып қарастырудың маңызды жақтары көп. Біріншіден, мақал-мәтелдердің күрделі табиғатын танып-білуде қазақ қауымының істелген істерден гөрі, істелуге тиісті істер әлдеқайда көп. Мақал-мәтелдердің қазіргі таңда қолданылу аясы өз деңгейінде деп айту екіталай. Себебі мақал-мәтел кенжелеп дамып келе жатқан халық ауыз әдебиетінің саласы. Әсіресе қарапайым халық мақал-мәтелдеп сөйлеуді қашаннан ұмытқан, тек үлкен әжелеріміз бен аталарымыз ғана бірен-саран айтқандығына көзіміз жетеді. Ол бізге жеткіліксіз. Осы тұрғыдан келгенде, қазақтың белгілі фольклористі Мәшһүр атамыздың жинаған мол қазынасының бірі - қазақтың мақал-мәтелдері. Ақын жинаған мақал-мәтелдердің мәнісі орасан зор. Мәшһүр атамыз - жомарттық, адалдық, адамға мейірімділік таныту, адамгершіліктен ажырамау, жақсылық пен жамандықтың арақатынасы қандай дегендей болуы керек және сол сияқты алуан түрлі мәселелерді қозғап, халықтың ойына жеткізе білді. Оның терең білімінен, даналылығынан, кемеңгерлігінен ой түрткі болатындай жырлар туындады. Әр адамзат пендесінің мінез қасиеттерін саралап өткендей болды
МәшһүрЖүсіп Көпеев . Көп томдық шығармалар жинағы. 4-5-томдар. - Алматы, Алаш, 2006ж. 304б
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан түрінің бірі- аңыз әңгімелер. Өзінің құрылысы жағынан реалистік ертегілерге ұқсас келеді. Бірақ ертегілерден айырмашылығы- аңыз әңгімелер көбінесе халықтың тарихында болған, қоғам өмірінде елеулі қызмет атқарған тарихи адамдардың ісін бейнелеу негізінде туады. Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz