Дәстүрлі ғашықтық эпос
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Эпос қазақ ұлтының рухы мен санасын тазартып, нәр беретін ғасырлар үні, сарқылмас қазынасы, көне көзі. Халықтық жырлар арқылы біз қазақ ұлтының тарихы мен тілін, мәдениеті мен философиясын, салты мен дәстүрін, әдеті мен ғұрпын яғни ұлттық құндылықтарды көре аламыз. Сол рухани құндылықтардың бірі - ғашықтық, яғни романдық жырлар.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап фольклорлық мұраларымыз, соның ішінде ғашықтық дастандарымыз жиналып, жарияланып, әдебиеттану мен фольклортанудың зерттеу нысанына айналды.
Қазақ эпостарын зерттеп, ұлттық фольклортану ғылымы эпостану саласының қалыптасып дамуына үлес қосқан шетелдік, отандық ғалымдар Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, Ә.Диваев, И.Н.Березин, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.О.Әуезов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, С.Садырбаев, С.А.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.У.Әзібаева, З.Сейітжанов, Т.Қоңыратбаев, Б.Рақымов, А.Тұрғанбаев, М.Әбдуов т.б. болды.
Зерттеу нысаны. Жүз томдық Бабалар сөзі ғылыми серияның 25-26 томында жарияланған мәтіндер мен М.О.Әуезов институты ұйымдастырған экспедициялар негізінде жиналған ғашықтық жырлар үлгілері.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыста түркі халықтарына ортақ жүйелі түрде зерттелмеген ғашықтық жырлардың даму, трансформациялану жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап зерттеу мақсат етілді. Осындай өзекті мәселені шешу үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
Бабалар сөзі сериясының 25-26 тт. арқау болған мәтіндер мен М.О.Әуезов институты ұйымдастырған ғылыми экспедициялар кезінде жиналған материалдарды жинақтау, жүйелеу, ғылыми сипаттамасын жазу;
Түркі халықтарына ортақ ғашықтық жырларының жиналу, жариялану, зерттелу жағдайын қарастырып, тарихнамасын жасау;
Түркі халықтарына ортақ ғашықтық жырларды жанрлық тұрғыда зерттеген қазақ ғалымдарының еңбектерін талдау;
Ғашықтық жырлардың жанрлық табиғаты мен сюжеттік
ерекшеліктерін салыстырып, саралау;
Түркі халықтарының ғашықтық жырларын өз еліміздегі нұсқалармен салыстыра зерттеу; айырмаөзгешеліктерін анықтау, қандай трансформацияға ұшырағанын пайымдау;
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері.Диссертациялық
жұмысымызда негізінен Мәдени мұра бағдарламасы аясында жарық көрген жүз томдық Бабалар сөзі ғылыми сериясына енген қазақ эпостарының мәтіндеріне сүйендік. Жүзтомдыққа енген Батырлық жырлар (33-34 томдар), Ғашықтық жырлар (17, 20, 25-26 томдар) кітаптарындағы мәтіндер зерттеуімізге негіз болды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Ғылыми-зерттеу жұмыстың мақсат- міндеттеріне сәйкес жинақтау, ғылыми жүйелеу, тарихи-салыстырмалы, көркемдік талдау,жүйелі-кешенді, ғылыми сипаттау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі.
Жұмысты жазу барысында қазақ фольклортану ғылымында маңызды ғылыми зерттеулер жүргізген отандық ғалымдармен қоса шетелдік зерттеушілердің теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Соның ішінде атап айтсақ, Ш.Уәлиханов[3], Н.А.Веселовский [4], М.Әуезов[5], Қ.Жұмалиев[6], Ә.Қоңыратбаев [7], Ы.Дүйсенбаев [8],Р.Бердібаев[9], Ш.Ыбыраев[10], С.Қасқабасов[11], Б.Әзібаева [12], З.Сейітжанов [13], В.М.Жирмунский[14], В.Я.Пропп[15], Б.Н.Путилов[16], Л.А.Астафьева [17], Е.М.Мелетинский[18], К.І.Матыжанов [19], С.М.Боура [20], К.Райхл[21], Н.Д.Джон[22], ХуаңЖоңшияң [23] сынды т.б. ғалымдардың теориялық ой- пікірлері мен негізгі тұжырымдамалары пайдаланылды.
Қазақ ғашықтық жырларының жанрлық ерекшеліктері жайлы өз пікірлерін айтқан М.О.Әуезовтің (Әдебиет тарихы, 1927), В.М.Жирмунскийдің (Тюркский героический эпос, 1974), Ы.Дүйсенбаевтың (Қазақтың лиро-эпосы, 1973),Р.Бердібаевтың (Қазақ эпосы, 1982),С.Қасқабасов (Таңдамалы. 5 томдық шығармалар жинағы, 2014), Ш.Ыбыраевтың (Эпос әлемі, 1993), Б.Әзібаеваның (Казахские народные романические дастаны, 1990, Казахский дастанный эпос, 1998) еңбектеріғылыми-зерттеу жұмысымыздың бағыт-бағдарын айқындауда негізі болып табылады.
М.О.ӘуезовтіңКазахский эпос и дореволюционный фольклор, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек жырларына арналған еңбектерінде қазақ ғашықтық жырларын зерттеудегі алғашқы баспалдақ бола білді. Ғашықтық жырларды Ел поэмалары деп шартты түрде жіктеген ғалым Қозы Көрпеш
Баян сұлу жырының көлемді нұсқасын Уәйіс Шондыбайұлынан жазып алып, алғысөз, түсінігін жазып, ғылыми паспортын жасаған. Қозы Көрпеш
Баян сұлу мақаласында жырдың сол уақыттағы он алты вариантымен және түркі халықтарындағы біраз жырлармен салыстыру жүргізіп, жыр сюжеті мен мәнісі туралы толғамды пікірлер айтқан. Қыз Жібек мақаласында қазақтың төл мұрасы екенін дәлелдеп, оның ХVІІ ғасырда пайда болғанын айтып, жырдың негізгі ерекшеліктерін ашады.
Ал, Б.У.Әзібаева ғашықтық жырларды генезисі мен жанрлық ерекшеліктеріне орай екі топқа бөледі: 1.Дәстүрлі ғашықтық эпос. Бұл топқа сюжеттері ертеде қалыптасып, орта ғасырларда толыққанды жырға айналған, біздің заманымызға классикалық үлгіде жеткен эпостарды жатқызады. 2. Ғашықтық дастандар. Мұнда ғалым ХІХ ғасырдан бастап елімізде кең тараған дастандарды топтайды; оларды шығу тегі мен мазмұнына қарай үш топқа жіктейді.
Мәселенің зерттелу деңгейі.
Ұлттық фольклортану ғылымының негізін салған Ш.Ш.Уәлиханов Көп томдық шығармалар жинағының 3-томында қазақ эпосының негізгі түрлерін көрсетеді. Дегенмен, қазақ эпосы XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап жүйелі түрде зерттеле бастады. Маңызды эпикалық ескерткіштерді ғылыми тұрғыдан қарастырған ең алғашқы монографиялық зерттеу деп М.О.Әуезовтың Әдебиет тарихын (1927) атай аламыз. Бұдан кейін Х.Досмұхамедұлының, С.Сейфуллиннің, Е.Ысмаиловтың, Қ.Жұмалиевтің, А.Марғұланның, Б.Кенжебаевтың, Ы.Дүйсенбаевтың, М.Ғабдулиннің, Н.С.Смирнованың, Ә.Қоңыратбаевтың, Р.Бердібаевтың, С.Қасқабасовтың, Ш.Ыбыраевтың, Б.Әзібаеваның, З.Сейітжанұлының, Т.Қоңыратбаевтың, т.б. монографиялары, сонымен қатар Қазақ тарихи жырларының мәселелері,
Қазақ фольклорының типологиясы, Фольклор шындығы, Қазақ фольклорының тарихилығы, Қазақ фольклорының поэтикасы, Шетелдегі қазақ фольклоры және т.б. ұжымдық еңбектер жарық көрді. Бұл еңбектерде көне батырлық, классикалық қаһармандық пен тарихи эпостармен қатар романдық және дастандық эпостың генезисі, жанрлық спецификасы, тарихи дамуы мен қызметі т.б. мәселелер қарастырылды.
Зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Түркі халықтарына ортақ ғашықтық дастандардың бүгінге дейінгі жиналу, жариялану тарихы өзіндік көзқарас тұрғысынан зерттелді.
Ғашықтық жырлардың жиналу тарихы тарихи факті-деректермен салыстырыл а, сабақтастырыла қарастырылуы ғылыми
еңбекте көтерілген мәселенің сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады.
Ғашықтық жырлардың сюжеттік ерекшеліктері анықталып, ондағы қолданылған мотивтер халықаралық са рындармен салыстырылып қарастырылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы мен практикалық мәні.
Жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындары студенттеріне арналған фольклортану саласы бойынша арнайы курстар мен семинар сабақтар жүргізгенде кеңінен пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеу нәтижелерін фольклортанушыларға, жоғары оқу орындарыныңоқытушыларына, студенттері мен магистранттарға қажетті теориялық, практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмыстың негізгі мазмұны мен нәтижелері: 2 мақала жарияланған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 71 бет.
1.ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ ҒАШЫҚТЫҚ ДАСТАНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Ғашықтық дастандар: жиналуы, жариялануы, зерттелуі
Эпос қазақ халқының рухы мен санасын тазартып, нәр беретін ғасырлар үні, сарқылмас қазынасы, көне көзі. Халықтық жырлар арқылы біз ұлтымыздың тарихы мен тілін, мәдениеті мен философиясын, салты мен дәстүрін, әдеті мен ғұрпын яғни бар болмысын, құндылықтарын көре аламыз. Сол рухани құндылықтардың бірі - ғашықтық (махаббат) жырлары.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап фольклорлық мұраларым, соның ішінде эпостық жырларымыз жиналып, жарияланып, әдебиеттану мен фольклортанудың зерттеу нысанына айналды. Қазақ эпостарын зерттеп ұлттық фольклортану ғылымы эпостану саласының қалыптасуына орасан зор үлес қосқан шетелдік, отандық ғалымдар Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, Ә.Диваев, И.Н.Березин, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.О.Әуезов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, С.Садырбаев, С.А.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.У.Әзібаева, З.Сейітжанов, Т.Қоңыратбаев, Б.Рақымов, А.Тұрғанбаев, М.Әбдуов т.б. болды.
Ғашықтық жырлар Ш.Уәлиханов еңбектерінен бастап әрқашан да ғалымдардың назарында болды. Жеке монографиялармен қатар ұлттық эпосқа арналған зерттеу еңбектердің бәрінде ғашықтық жырлар қарастырылып отырды. Академик М.О.Әуезов ғашықтық эпостың жарқын үлгілері - Қозы Көрпеш - Баян Сұлу мен Қыз Жібек жырларын жан-жақты, терең зерттеу нәтижесінде ғашықтық эпостың басты үш белгісін атап көрсетті: Біріншіден, бұл поэмалардың негізгі тақырыбының халық игілігі үшін күресетін ерлердің ерлігі туралы жырланатын батырлық эпостан ерекшелігі: мұнда екі жастың өз бақыты мен бостандығы үшін күресі мен сол жолдағы қиындық-кедергілері суреттеледі. Екіншіден, батырлық эпостарда халықтың ішкі тұрмыс-тіршілігі, рулық қарым-қатынастары шешуші мән иеленбесе бұл эпостарда керсінше. Қайта тұрмыстық өмір сипаттары лирикалық поэманың фабулалық құрылымына енеді. Оларда мәңгілік махаббат тақырыбы - рулық қоғамда жетекшілік ететін көшпелі тұрмысқа тән заңдылықтар мен құқықтар жағдайына тәуелді, сабақтас суреттеледі. Үшіншіден, батырлық поэмалардан тағы бір елеулі өзгешелігі - кейіпкерлер бейнесі шындыққа жуық бейнеленеді. Егер батырлық поэмада батыр туған соң бес жасында-ақ ерен ерлік іс атқаратынын көркемдеу шартты әрі шындықтан алшақ суреттелсе, тұрмыстық поэмалардағы адамдар өзінің барлық қасиет-сапаларымен адам боп қалады [25, 114-115].
С.Мұқанов [26], С.Сейфуллин [27], Ә.Қоңыратбаев [28], Ы.Дүйсенбаев
[8] , М.Ғабдуллин [29], М.Бөжеев [30 ], З.Ахметов [31], Р.Бердібаев [9] т.б.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу мен Қыз Жібек эпостарынан өзге де ғашықтық жырларды (Бозжігіт, Сейпілмәлік, Мақпал - Сегіз, Назымбек - Күлше, Талайлы мен Әйім қыз т.б.) ғылыми айналымға енгізіп зерттеді. Зерттеушілер бұл туындылардың кейбір ерекшеліктерін көрсетіп талдағанымен оларды аталған әйгілі жырлармен бір қатарда, яғни бір жанрда аясында қарастырды.
Бұл туындылар қазақ фольклорының жеке, дербес жанры екені оларды алғаш кешенді-жүйелі түрде зерттеген Б.Әзібаеваның Казахские народные романические дастаны диссертациялық еңбегінде (1984) дәлелденіп, автордың кейінгі монографияларында тереңдетіліп қарастырылды [12], [32]. Еңбектерінде ғалым осы типтес шығармаларды жүйелеп, жанрдың пайда болу, зерттелу тарихын, кейіпкерлер жүйесін саралап, жанрлық ерекшеліктерін ашып көрсетеді, махаббат мәселесінің басқаша түсіндіріліп, жаңаша шешілетінін анықтайды. Көне ғашықтық эпостардан өзгешелігі туралы ол: Классикалық эпостарда отбасылық қарым-қатынастар мен махаббат мәселесі патриархалды-феодалдық қоғамның идеологиясына негізделген әдет-ғұрыптар мен заң, жоралғылар негізінде шешіледі. Кейіпкер атасқан қалыңдығы үшін күреседі. Болашақ жары басқаға берілмейтін өз еншісіне бұйырылған заңды үлесі болып табылады. Ал, ХІХ ғасырда жырланған шығармаларда ата-анасы құда түсіп, айттырып қойған қызды (жігітті) емес, өзі таңдаған, өзі ұнатып сүйген жарымен қосылуды мұрат еткен екі жастың шынайы сезімі, махаббат жолындағы күресі бірінші планға шығады. Мәңгілік тақырып жаңаша сипатта шешіліп, түсіндіріледі - дейді [12, 30-74]. Әрі зерттеуші Еркін ақыл-ой мен сезімге негізделген махаббат, сүйіспеншілік сезімін басты нысана еткен романдық (ғашықтық) дастандарда жастардың өз тағдырын өзі шеше алатындығы туралы ойлар тұжырымдалып, мысалдар арқылы дәлелденді - деп қорытындылайды [32, 13]. Ғалым бұл типтес туындылардың көне ғашықтық эпостардан күрделі, принципиалды айырмаөзгешеліктерін, генезисі мен туындаған дәуірін, жанрлық спецификасын ескере отырып, оларды дастан деп жіктейді. Және еуропалық пен ресейлік ғылымда орныққан терминдер жүйесін назарға алып, ғашықтық тақырыптағы шығармаларды романдық деп анықтап, жіктеуді ұсынды. Б.Әзібаева ұсынған терминдер қабылданып, кең қолданысқа ие болды. Сонымен ғалымның жіктеуінше қазақ ғашықтық жырлары ерте заманнан белгілі а) дәстүрлі романдық эпос пен беріректе жасалған ә)романдық дастан атты екі жанрға бөлінеді [12, 4]. Ғалым романдық (ғашықтық) дастандарды шығу тегі, тақырыптық-сюжеттік ерекшеліктеріне қарай үш топқа бөледі: 1. шығыстық сюжетке құрылған дастандар, 2. ел аузында жүрген аймақтық фольклорлық сюжеттерге негізделген дастандар, 3. өмірде болған оқиға, шындық ізімен жырланған дастандар [32, 13-24]. Зерттеуші, әр топқа жататын шығармалардың жанрлық ерекшеліктерін анықтап, дастандар төл эпикалық дәстүр аясында жасалғанын баса көрсетіп, шығыс классикалық әдебиеті мен фольклоры поэтикасының әсері жөнінде тұжырым жасайды.
Дастан - жыр немесе қара өлең түрінде қалыптасып дамыған, қаһармандық я ғашықтық тақырыптағы, фабуласында бірнеше сюжет қамтылатын, көлемді, көптеген шығыс халықтарының фольклоры мен әдебиетінде ХII - ХV ғасырда, қазақ фольклорында XIХ ғасырда кең тараған эпикалық жанр [32, 24-27].
Ғашықтық тақырыптағы туындылар ХХ ғасырдың 90-жылдарына дейін ғашықтық жыр, тұрмыс-салт, лиро-эпос, әлеуметтік-тұрмыстық поэмалар, лирикалық-тұрмыстық поэмалар, дастан, қисса деп, түрліше аталып келді. Бүгінгі отандық ғылымда, жоғарыда айтып өткеніміздей, негізінен, мына терминдік атаулар - дәстүрлі ғашықтық (романдық) эпос, ғашықтық (романдық) дастан, ғашықтық жыр терминдері кең қолданылады.
1.2 Қазақ ғалымдарының түркі әдебиетіне ортақ мұраларды зерттеуге қосқан үлесі
Өткен ғасырда тәуелсіздіктің тұғырына туы тігілмей тұрған мезетте қазақ халқын, сонымен бірге туысқан қырғыз, түркімен, қарақалпақ, өзбек т.б. түркі тектес халықтарды 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін өз тарихында толыққанды мемлекет болмаған, тек малдың соңынан көшіп-қонып жүрген, дәстүрсіз, тамырсыз, қу тақырда жаралған етіп көрсетуге көрсетуге тырысқаны белгілі. Осылайша, басы барды идіріп, тізесі барды бүктіріп құдіретті мемлекеттер құрған, қалалық мәдениеті гүлденген, мәдениеті дамыған түркі халықтарының бай тарихы мен төл мәдениеті толық, дұрыс оқытылмай, жас ұрпақтың бойына сіңірілмей келді.
Түркі тілді әлем сөз болғанда кең байтақ алып Еуразия құрлығының көп бөлігін мекендейтін бауырлас халықтар көз алдымызға келеді. Бұл - түркі тілдес алты тәуелсіз мемлекет: Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Әзербайжан, Түркіменстан республикалары. Мұның сыртында Ресей Федерациясы, Иран, Қытай сияқты іргелі мемлекеттердің әрқайсында 10 миллионнан 15 миллионға дейін түркі тілдес бауырларымыз мекендейді. Миллиондаған қандастарымыз Ауғанстан, Болғария, Ирак, Югославия, Моңғолия, Кипр сияқты елдерде де тұрып жатыр. Бір сөзбен алғанда ,түркі тілдес ұлт пен ұлыстар дүниенің түкпір-түкпіріне тарап кеткен. Тегін білмеген тексіз дейді халқымыз түркі халқының тереңге тартқан тарихының көптеген мәселесі болжам, меңзеу төңірегінде қалып қоймағаны абзал. Бүгінгі ұрпақ, болашақ зерттеушілер көне дәуірдегі ата-бабаларымыздың сонау сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, түрік қағанаты дәуірінен бастап хатқа түскен, халық білуге зәру боп отырған ел тарихын тынымсыз түгендеп, бұрын айтылмай, я бұрмаланып келген ақтаңдағын, көмескілене бастаған ақиқатын анықтар деп үміттенеміз.
Түркі халықтарының тарихына қатысты ғылымда қыруар еңбектер жазылды. Кеңес дәуірінің өзінде де түркология ғылымына қызығып, өмірінің барлық күш-қуатын сарқа жұмсаған ғалымдар есімі жұлдыздай жарқырап тұрғаны мәлім. Бұл мәселеде түркі тектес халықтардың асыл қазыналарына қатысты айтарлықтай істер тындырған Е.Э.Бертельс, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, И.В.Стеблева, Ә.Н.Нәжіп есімдері ғылымда өз бағасын алған.
Қазақ халқының дарынды таланттары Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Ысмайлов, С.Аманжолов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, М.Жолдасбеков, Х.Сүйіншәлиев, С.Қасқабасов, Ғ.Мұсабаев, Қ.Өмірәлиев, Ғ.Айдаров, Ш.Сатбаева, Ә.Құрышжанов, М.Томанов, А.Егеубаев, М.Мағауин, Н.Келімбетов, Ә.Кекілбаевтар және т.б. ғалымдар мен сөз зергерлері түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасына әр қырынан үлес қоса білді. Данышпан Л.Н.Толстойдың Білім ұлы адамды жуасытады, орташа адамды таңырқатады, күйкі адамды ісіріп кептіреді дейтін ділмәрлықпен айтқан қанатты сөзі бар. Бұл сөздің дәлелін түркітану ілімі бере алғандай. Себебі, түркі дүниесінің сырын ашып, құндылықтарын танытуда сандаған таланттардың ғылымдағы сара жолдары сайрап жатыр. Бір белгілісі Түрік қағанатының ұланғайыр өлкесін мекендеген сан алуан тайпалардың бәріне бірдей түсінікті ортақ тілі болғандығы. Қазақ халқының фольклорлық, авторлық ауыз әдебиеті мұралары - оның жер асты қазыналары, астығы мен төрт түлік малы сияқты бабалардан аманат болып қалған ұлттық байлықтарының бірі. Бүгінгі күнге жетіп, Қазақстанның Ұлттық және Орталық кітапханаларының, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының, Орталық, Кітаптар мұражайларының сирек қорларында сақталып қалған қолжазбалар мен көне кітаптар халықтың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап келген бүкіл рухани жәдігерлерінің бірер ғана парасы. Ал халық әдебиетінің негізгі бөлігі дер кезінде хатқа түсіп, жүйелі түрде жиналмай қалды. Оның басты себептерін қазақ халқының соңғы үш ғасыр аясында бастан кешірген тарихи, саяси-әлеуметтік ахуалдарымен біртұтас қарастырған жөн. Бұған, ең алдымен Қазақ хандығының құрылуынан бергі кезеңдерде Орта Азия, Қытай мемлекеттерімен, әсіресе жоңғарлармен болған үзіліссіз соғыстары, көшпенді өмір салты айырықша әсер етті. Осы дәуірлерде батырлық, тарихи, ғашықтық жырлар мен шешендік сөздер, аңыздар, әпсаналар, хикая-хикаяттар, әңгімелер т.б. көптеп дүниеге келгенмен, ешқайсысы арнайы жазып алынбады және баспа жүзін көрген емес. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін халық мұрасын жинау, жүйелеу, зерттеу, жариялау шаралары біршама дұрыс жолға қойылғанмен, отаршыл Ресей империясы мен Кеңес өкіметінің құйтырқы саясаттары, цензураның қатал құзіреті халық әдебиеті үлгілерін толық хатқа түсіріп, жарыққа шығуына мүмкіндік бермеді. Әсіресе атадан балаға жад арқылы жеткен шежірелер, діни дастандар мен хикаят-әпсаналар, ұлт-азаттық көтерілістерге байланысты тарихи туындылар, ғұрыптық фольклордың, авторлық ауыз әдебиетінің (ақын-жыраулардың, би-шешендердің, сал-серілердің, әнші-жыршылардың шығармалары) үлгілері саяси идеологияның, таптық көзқарастың шылауында қалып, алаланып жиналды және солардың өзі сергек сараптаудан кейін ғана жарияланды. Ал електен өтпегендері ұзақ жылдар шаң қауып, аталған қорларда жатып қалды. Еліміз тәуелсіздігін жариялап, етек-жеңін жинаған кезеңде халықтың рухани құндылықтарына ерекше көңіл бөлінгені белгілі [3, 121 б.]. Алайда, атадан қалған асыл сөздерді жадында сақтап, насихаттап, өскелең ұрпақтың игілігіне жаратып келген көкірегі ояу, көнекөз қариялардың мүлде азайғандығынан, фольклорлық, авторлық ауыз әдебиеті үлгілерін жинаудың мүмкіндігі шектеле бастады. Бірақ қолда бар әдеби жәдігерлерді цензурасыз, толық, өзгертусіз, түпнұсқа негізінде жариялауға, терең зерттеулер жүргізуге барлық жағдайлар жасалды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 - 2006жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығының (2004. 13 қаңтар, № 1277) негізіндегі Үкіметтің 2004 - 2006 жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар туралы Қаулысы (2004. 12 ақпан, №171) бойынша Бабалар сөзі жүзтомдық топтамасының ғылыми басылымын дайындау жобасы жүзеге асырыла бастады. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым, Мәдениет және ақпарат, министрліктерінің шешімімен Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының ғылыми басылымын баспаға дайындау М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығының ғылыми қызметкерлеріне жүктеліп, толық жарыққа шығару Астана қаласындағы Фолиант баспасына тапсырылды. Жобаның жетекшісі, әрі жауапты редакторы болып белгілі фольклортанушы, филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Әзібаева бекітілді. Ғалымдар бұл топтамада тек фольклорлық мұраларды қамтып, авторлық ауыз әдебиет үлгілерін кейін жеке қарастыруға шешім қабылдады. Себебі жобалау барысында жоғарыда аталған сирек қорларда жинақталған фольклорлық туындылардан ғана жүз том дайындауға болатындығы анықталды. Сондықтан Институттың Ғылыми кеңесі көптомдықты дастандық эпостан бастау жөнінде ұйғарымым жасады. Себебі Қазақстанның қолжазбалар мен сирек кітаптар сақталатын қорларында дастандар айырықша мол сақталғанмен, олардың 70-80 пайызы кеңестік идеологияның салдарынан жарыққа шықпаған. Алдымен баспаға әзірленетін жинақтардың жариялану жүйесі, оларға енгізілетін шығармалардың тізімі мен олардың жанрлық сипаты айқындалды. Ғылыми басылымдар болғандықтан, қосымшаларға ерекше көңіл бөлінетін болды. Аса көрнекті фольклортанушы, академик С.Қасқабасовтың жетекшілігімен ғалымдар ортақ тұжырымға келіп, ғылыми қосымшаларда мынандай тақырыпшаларды қамтуды ұйғарды: томға енген мәтіндерге ғылыми түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдер туралы мәліметтер, мәтіндерді жеткізушілерге, жинаушыларға, тапсырушыларға қатысты деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және томдардың орыс, ағылшын тілдерінде жазылған түйіндері. Дүние жүзі халықтарының ортақ рухани құндылықтарын толықтырып, жалпы адамзаттық өркениеттің, мәдениет пен әдебиеттің тарихына аса зор үлес қосатын Қазақстан халықтарының, әсіресе қазақ ұлтының мәдени мұралары аз емес. Солардың үлкен бір бөлігі - жыр, дастандары. Бұл жәдігерлер тарих соқпағының әр кезеңдерінде туындап, авторлары ұмытылды, сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап, халық жадында мәңгілік сақталып қалды. Осы ұзақ жолда ақын-жыраулардың, жыршылардың реперуарында толықты, жетілдірілді, тіпті үзіліп, бүгінгі күнге кей шығармалардың жұрнағы ғана іліккен болса, кейде бір туындының ондаған нұсқалары мен вернсиялары жетті. Олар қазақ қоғамының әр кезеңінде өскелең ұрпақтардың санасына сіңіп, отансүйгіштікке, әділдікке, имандылыққа, ынтымақ-бірлікке, адал махаббатқа үндеп отырды. Әсіресе, халқымыздың ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар аралығындағы тарихына қатысты құжаттық деректер мардымсыз, өте сирек сақталғандықтан, мемлекеттілікке, билік жүйесіне, саясатқа, қоғамдық-әлеуметтік, тарихи-мәдени мәселелерге, дипломатияға, тарихи тұлғаларға т.б. байланысты мәліметтер, дереккөздері фольклорлық және ауыз әдебиеті үлгілері арқылы жеткені де баршаға мәлім. Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының 2004 жылы басылым көрген 1-9 томдарында шығыс халықтарының сюжеттеріне құрылған, бұрын жарияланбаған хикаялық дастандар топтастырылып, Қисса Зейне Зайуп, Орақ-Күлше, Қисса Таһир, Шахмаран, Қисса Шеризат, Қарқабат, Қисса Қасым жомарт, Қағира мен Таймұс, Хикаят Сәлімжан, Болат - Жанат, Қисса Жамшид, Әбуғалисина,Әбілхарис, Қисса Самұрық, Әбуғалисина, Әбілғарис, Қисса қырық уәзір, Қисса Шәкір-Шәкірат, Бақтияр қиссасы сияқты отыз бір дастан шығарма қамтылды[ Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының 2004 жылы басылым көрген 1 - 9 томдарында, А. 1977,165 б].. Топтаманың 2005 жылы жарыққа шыққан 10-16 томдарына Қазан төңкерісінен кейін айырықша тыйым салынып, оқырмандар үшін жабық күйінде қалып келген қырық үш діни дастан енгізілді. Олардың арасында Қисса Зарқұм, Ғазауат сұлтан, Қисса Салсал, Әзіре Әлидің соғысы, Қисса Әбушаһма, Қисса Сейітбаттал, Қисса Мәлікаждар, Қисса анхазірет Расулдың Миғражға қонақ болғаны, Мұхаммед пайғамбар, Қисса уақиға Кербала үшбу-дүр, Қисса Мансұр әл-Халаж, Дариға қыз, Қисса Шаһизинда, "Қисса жұмжұма, Һаза кітап Мұхаммед-Ханафия, Мұхаммед-Қанапия секілді бірегей халық туындылары бар. Осы жылы Бабалар сөзі сериясын Ғашықтық дастандардың 17-22 томдары толықтырылып, оқырмандарға беймәлім отызға жуық әдеби мұрамен танысуға мүмкіндік туды. Олардың ішінен Қисса Ләйлі-Мәжнүн, Қисса Таһир- Зүһра, Бозжігіт, Сейпілмәлік, Қисса Шеризат-Күлшат, Қисса хазірет Жүсіп алейһиссалам илән Зылиханың мәселесі, Қисса қожа Ғаффан, Қисса Баһрам, Қисса шаһизада, Әмірзада сынды дастандарды ерекше атап өтуге болады. Аталған томдарда қамтылған дастандардың дені 1807-1917 жылдар аралығында Санкт-Петербург, Уфа шаһарларындағы, сондай-ақ Қазан қаласындағы Университет, Домбровский, Орталық, Кәрімовтер, Үміт т.б. баспаханалардан араб (қадім) әліпбиінде теріліп, халық арасына кеңінен таралған. Шығыс сюжетіндегі бұл шығармалардың көпшілігін назиралық әдебиеттің негізін салушы Ж.Шайхисламұлы, А.Үлімжіұлы, А.Сабалұлы, М.Тыныштықұлы, К.Шахмарданұлы, М.Жұмашұлы, М.Сабыржанұлы, Ш.Шаһхәкімұлы, Б.Бижігітұлы, Р.Айтқожин, И.Қонайұлы сияқты ақындар жырға айналдырып, баспаларға ұсынып отырған болса, ағайынды Кәрімовтер, Ш.Хұсаинов, В.В.Радлов, А.В.Васильев секілді ғалымдар мен баспагерлер олардың жарыққа шығуына әрдайым жанашырылық танытқан. Сонымен бірге томдарға аталған жырлардың нұсқалары мен версиялары, Мақпал-Сегіз оқиғасы, Жетім Мариям, Ақбөпе-Сауытбек, Есім-Зылиқа, Назымбек пен Күлше, Қарға батыр, Жаскелең, Гүлнәр қыз тәрізді ондаған төл дастандарымыз да енгізілді. 2006 жылы Қолжазба бөлімінің меңгерушісі, әрі Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының жауапты редакторы болып ақын, шығыстанушы, филология ғылымдарының кандидаты С.Қосан бекітілді. Сол жылдан бастап шетелдердегі қандастардың фольклорлық мұрасын игеру, оларды Қазақстанда жарыққа шығарып, жалпы оқырмандарға таныстыру, ғылыми айналымға енгізу шаралары іске асырыла бастады. Бұл ретте Қытайдағы қазақтардың соңғы бір ғасыр аясында туындатқан мәдени-рухани құндылықтары өзінің молдығымен де, сапасымен де назар аударады. Сонымен бірге, бұл мұралардың біртұтас ұлттық игілікке айнала алмай келе жатуы, тек сол бір өңір аясымен шектелуі алаңдатып келген еді [4, 210 б.]. Құрастырушы-лар тобы бұл шараға асқан жауакершілікпен қарап, тұңғыш рет Қытайдағы қазақтардың фольклорлық туындыларынан онтомдық жинақ баспаға дайындалды. Нақтылап айтқанда, 23, 24, 30, 31-томдар Хикаялық дастандарға, 25, 26-томдар Ғашықтық дастандарға, 27, 28, 29-томдар Тарихи жырларға, соңғы 32-том Шежірелік дастандарға арналды. Хикаялық дастандарға қатысты жинақтарда қамтылған Нәзігүл, Нүрден мен Мәриямның хикаясы, Алтын балақ ақсұңқар, Қамарзаман, Жетім бала, Сағаттың хикаясы, Нұрғазарын, Құламерген, Сұлтан патша атты шығармалар Қазақстанның әдеби қорларындағы осы мазмұндас жырлардың нұсқалары болып табылса, қалған қырық үш дастан қазақстандық оқырмандар үшін мүлде белгісіз туындылар еді. Демек, Таңжарық Жолдыұлы, Әрімжан Жанұзақұлы, Дәулетбек Қаңбақұлы, Қызыр Алдажарұлы, Бейсенғали Садықанұлы т.б. ақын, жыршылар шығыстың, сондай-ақ қазақ ертегілерінің қызықты сюжеттерін өзінше жырлап, халық әдебиетін дамытуға зор үлес қосты деп айтуға толық негіз бар. Бұған Бақтиярдың қырық бұтағы атты жырлар топтамасы, Маймыл келіншек, Төрт ғаділ, Естігүл, Әбдікерім, Сәнуар патша, Үш жетім қыз, Ақиық, Бөкен жарғақ тәрізді ондаған дастандар айғақты дәлел болады. Екі томдық Ғашықтық дастандарға негізінен қазақтың он екі төл шығармасы енген. Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Дандан мен Нәркес дастандары Қазақстандағы осы аттас жырлардың нұсқалары болып саналса, Анар-Сәуле, Әнуар-Күләнда, Садық-Салиқан, Байын-Жүрек, Салиқа-Сәмен, Досан, Нұртаза мен Күнасыл, Олжа қыз, Ахмет пен Нүрилә жырлары Қазақстанда тұңғыш жарияланды. Сюжеттерінің түп негізі Түркі қағанаты кезеңінен бастау алған Қозы Көрпеш - Баян сұлу, жақын жылдары туындағанына 500 жыл толып, ЮНЕСКО шеңберінде аталып өткен Қыз Жібек эпостары қазақ ғашықтық жырларының классикалық үлгілері болып саналады. Жастар арасындағы адал махаббатты, шынайы сүйспеншілікті арқау еткен бұл туындылар өзге де эпостық жырлар сияқты Кеңес кезеңіне дейін жиі жарияланып отырды және халық арасында зор сұранысқа ие болды. Мәселен, эпостың қазақтар арасынан жазылып алынған алғашқы нұсқасы 1830 жылы Мәскеуде шығатын "Отечественные записки" журналында орыс тіліне аударылып жарияланды. Кейін жырдың басқа да нұсқалары В.В.Радловтың (1870), И.Н.Березиннің (1896), Н.И.Ильминскийдің (1878, 1890, 1894, 1896, 1905) жинақтарында басылып, қалың оқырмандармен бірге өзге тілді зерттеушілерді де қызықтыра бастады. "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жыры Қазан қаласында 1878-1909 жылдар аралығында сегіз мәрте қайта басылған болса, 1925-2005 жылдарда түрлі нұсқаларының ондаған жалпы, ғылыми-көпшілік, ғылыми басылымдары орыс, қазақ тілдерінде жарық көрді. Ал Қыз Жібек жырының белгісіз нұсқасы үш мәрте (1895, 1896, 1899), Ж.Шайхисламұлы үлгісінің 1900 жылдан бергі оннан астам басылымы оқырманға етене таныс. Бүгінде Қозы Көрпеш - Баян сұлудың отызға жуық (жыр сюжеттері қазақтан басқа башқұрт, алтай, якут, телеуіт, барабы татарлары т.б. түркі халықтарында кездеседі), Қыз Жібектің он бестен астам нұсқалары сақталған. Жүзтомдықтың 53-томына Қыз Жібектің Мұсабай жырау, Ж.Шайхисламұлы (1900), Ш.Қалмағамбетов (екі нұсқа, соңғысы бұрын жарияланбаған) жырлаған көркем де көлемді үлгілері қамтылды. Топтаманың 54, 55-томдарына Қозы Көрпеш - Баян сұлудың Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Бейсенбай ақын, М.Ж.Көпеев, Г.Н.Потанин, Шөже Қаржаубайұлы, Н.И. Ильминский, А.Дәндібайұлы, Қ.Мейірманұлы, Молла Рахым, Б.Мақанов, М.Нукин нұсқалары дайындалды. Соның дәлелі ретінде көне ескерткіштер мен сандаған естеліктер қалдырғаны. Шетсіз-шексіз кең жазира даласы соншалықты кең болса, түркі әлемін тануда тым тереңдікті, мейлінше кемелдікті қажет ететін. Табиғат берген зерделіктің нәтижесінде жаратылысы айрықша ғұламалар қалыптастырған ілімнің бірі - түркітану. Бұл ілімнің басында әлемді дүр сілкіндірген В.Томсен, В.В.Радлов, Ю.Немет, Х.Н.Орхун, С.Е.Малов және т.б. жаңалықтары еске түседі. Бұл орайда Тюркология ілімінің негізін қалауға лайықты үлес болып қосылған Радловтың алғашқы іргелі зерттеулер сериясы болып табылатын Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері атты он томдық әлемге әйгілі еңбегінің орыны айтарлықтай екендігі ғылымда лайықты бағасын алған [6, 51-52б.]. Сөзіміздің дәлелі ретінде А.Н. Самойловичтің Ақиқатты ту етіп, әділін айтсақ, тюркологияның пайда болған сәтінен біздің заманымызға дейін В.В.Радловтай үлкен қайраткер болған емес деуін айтсақ та жеткілікті. Дарынды ғалым ең алдымен түркі халықтарының ел аузында сақталып қалған асыл мұраларын мұхият жинақтап, бірнеше томдарға айналдырып, жарыққа шығарды. Европа халықтарының тілдеріне аударып, әлемге таныстырғанының өзі де ерекше тебіреніс тудырады. Осыншалық жинақтаған мұраларға байланысты В.В.Радлов: 1869 жылдан, Алтайдағы түркі тілдерін зерттеуге кіріскен алғашқы күннен бастап-ақ тек халық шығармашылығын жинауға көңіл бөліп қойғам жоқ, мүмкіндігіне қарай мол сөз қорын жинауға да күш салдым , - деп жазады. Анығында жинақтаған қыруар мұраларымызды ғалым ғылыми тұрғыдан тексеріп, жан-жақты зерттеудің кейінгі толқынға кілтін ұстатып кетті. Түркі әлемінің құндылықтарын дәл осылай біртұтас алып, ғылыми-салыстырмалы әдістермен саралау алғашқыда дұрыс жолға түссе де, кейін күркіреген Кеңестік дәуір идеологиясына байланысты бөлшектеніп кетті. Тек қана лингвистикалық зерттеулерде болмаса, тарих, әдебиет, этнография, археология ғылымдарындағы ізденістер түбі бір түркі дүниесінен алыстап кетті. Ендігі уақытта көбінесе ежелгі түркі тайпаларының негізін құраған, кейіннен тағдыр талайынан бөлінген ұлыстар мен ұлттардың шеңберінде ғана зерттеле бастады. Бұл қасаң және қатаң қағиданың пайда болуына Кеңес Одағы құрамындағы түркі тілдес халықтардың рухани құндылықтарының зерттелуі ұшырап, ғылыми саралаудың методологиясын ұлы халықтың мұраларымен ғана салыстыра тексеру керек делінетін қисынсыз теорияны қалыптастырды. Солай десек те Ғылым мен өнер жүрек және өкпе сияқты өзара тығыз байланысты, сондықтан бірі бұзылса, екіншісі дұрыс қызмет атқара алмайды дейтін данышпанның сөзінің айғағындай, көне түркі тас жазбаларының табылуы мен ғылыми тұрғыдан зерттелуі түркі тектес халықтардың қайта құрылуына, халық музыкасы, сәулет өнері саласындағы ізденістер арқылы түркі халықтарының табысуына өмірдің өзі қолайлы сәттер туғызды. Қатқан тоңдар мен сірескен сеңдер солай бұзылған еді.Түркі халықтарының ауыз әдебиетінде көптеген ортақ кейіпкерлер бар екені белгілі.
Түркі халықтарында айрықша ортақтықты дәлелдейтін халықтың нақыл сөздері деуге әбден болады. Бұл істе мақал-мәтел, жұмбақтар, шешендік сөз үлгілері түркі халықтарының бәріне ортақ мұра болатын Махмұд Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік еңбегіндегі ұлағатты сөздер, мақал-мәтел, жұмбақтардың түркі тілдес халықтардың ортақ игілігі тұрғысынан жаңаша пайымдаулар жасау бүгінгі ғылыми қауымға қажетті іс болмақ. Мұндағы: Кісі аласы ішінде, Жылқы аласы сыртында, Ұлық болсаң, кішік бол, Іңген ыңыраса, бота боздайды, Құс қанатымен, Ер атымен атты мақал-мәтелдер түркі тілдес халықтардың өмірінде күні бүгінге дейін қолданылып келеді. Халықтың асыл сөз үлгісін жинақтаудағы Кодекс-куманикус қыпшақ сөздігінің де айтарлықтай үлес-салмағы барлығы мәлім. Рухани байланыстар мен қарым-қатынастардың сырын бұдан бір аңғарсақ, мейілінше қанықтыра түсетін шежірелер деуге болады. Шежіре жазу түркі тілдес халықтардың көбінде орын алған. Ежелгі түркі тілдес халықтардың естелігі Оғызнама одан кейінгі Рашид-ад Диннің Жамиғат ат тауарих, Әбілғазының Түркі шежіресі, Түркімен шежіресі және т.б. әрбір рудың, халықтың шығу тарихымен қоса, онда әпсана, миф, аңыз, нақыл сөздер араласып жүреді. Бұның бәрі де түркі әлемін танытуға қосатын мол мағлұматтар мен дәлелді деректер болатындығы белгілі.
Түркі халықтарының рухани ортақ құндылықтары туралы мәселелерді соза беруге әбден болады. Алайда осы мақсатта келелі істерді күн тәртібіне шығарып, ұлаңғайыр игілікті істер тындыру түркологияға жаңа бағыт пен соны серпіліс әкелмек.
Еліміз егемендік алғаннан кейін әлемдегі сандаған елдермен түрлі саладағы байланыстар жасалып, қазақ халқының тәуелсіздігі мойындалып, еліміздің ұстанған бағыт-бағдарлары айқындалды. Туысқан халықтардың жақындасуына қолайлы нәтижелерге қол жеткізілді. Бұл мәселеде түркі тілдес халықтардың бір-бірімен байланысы, достық пен ынтымақтастық қарым-қатынастардың орнығуына ғылым мен өнер барынша ықпал етуі тиіс. Түрлі тарихи оқиғалар мен аласапыран уақыт үстемдігі түбі бір түріктерді бір-бірінен алыстатып, әдеп-ғұрып, салт-дәстүрлері тамырлас халықтардың өмірлеріне өзіндік өзгерістер жасағаны баршаға аян.
Көне түркі мәдениеті шарықтап, IX-XII ғасырларда небір жазба ескерткіштер дүниеге келді. Бұл шығармалардан байырғы түркілердің мәдениетімен қоса ел басқарған, мемлекет құрған өркениетін де көреміз. Еуразия территориясында көне түркілік көшпелі тайпалар белгілі бір этномәдени негізде қалыптасты. Олардың материалдық және рухани жетістіктері кейінгі қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуының қайнар көзі болды. Елбасы Н.Назарбаев Тарих толқынында кітабында Біз өз мемлекетімізді ұзақ уақытта меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн деп көрсетті.
Сондықтан байырғы түркі бабаларымыз, этногенетикалық тамырымыз қандай еді, ХV-ХVІ ғасырдан кейінгі сол ежелгі жұрттың ұрпағы болып отырған біз түркілерден қалған рухани мұраларымыздың орнын бағалай алдық па деген сұрақ туындайды. Сонымен түркі дәуіріндегі жазба мұраларымыз бен қазақ халқының рухани мұрасының сабақтастығын қарастырып көрейік.
Көне жырлардағы поэтикалық тектестік, көркемдік жалғастық белгілері сол кезеңнің кез - келген жәдігерінен табылады. Бұл, әсіресе, ежелгі дәуірдегі әдеби ескерткіштері қатарында айшықтана, шоқтықтана көрінетін ерекше туындылар: Тәңірлік дәуір әдебиетіндегі Сақтардың қаһармандық дастандары - Алып ер тоңға, Шу дастандарында, Ғұндардың батырлық жырлары - Оғыз-қаған, Аттила, Көк бөрі, Ергенекон дастандарында, Түркі жазба жәдігерліктері Тонынкөк пен Күлтегін жырлары, Қорқыт ата кітабы, Ислам дәуірі әдебиетіндегі - Әбу Насыр әл-Фараби туындылары, тағы сондай-ақ Жүсіп Баласағұнның Құтты білігі, Махмұд Қашқаридың Түркі тілдері жинағында, Ахмед Иүгінекидің Ақиқат сыйы, Ахмет Яссауидің Даналық кітабы, Алтын орда дәуірі әдебиетіндегі Сайф Сараи Гүлістан бит-түрки, Хорезми Махаббат - наме, Құтб Хұсрау - Шырын, Дүрбек Жүсіп-Зылиха дастандарында, Тарихи шежіре және көркемдік дәстүр әдебиетіндегі Әбілғазы Баһадурхан Шежіре - и түрік, Қадырғали Жалаири Жами - ат тауарих, Захириддин Мұхаммед Бабыр Бабыр-наме, Мұхамед Хайдар Дулати Тарихи - и Рашиди атты еңбектерінде айқын аңдалады [7, 98-101б.]
Көне тарихтың куәсіндей болып, бізге жеткен рухани мұралардың бірі, ежелгі түркі поэзиясын қазақ фольклорымен ғасырлар бойы үзілмей ұласып келе жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы тұрғысынан зерттеу қажет.
Сан ғасырлық тарихы бар қазақ ауыз әдебиеті мен ежелгі жазба әдебиетінің түп-төркінін, қайнар бастауларын объективті түрде алып қарастыру, яғни көркемдік дәстүр жалғастығы заңдылықтары арқылы танып-білу болып табылады. Өйткені тарихи жалғастықтың өзі қоғамда бұрыннан қалыптасқан белгілі бір дәстүрге негізделеді.
Дәстүр дегеніміз - бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғастығына, идеясына, сюжетіне, бейнелеу құралдарына, композициясына, тіліне қатысты болып келеді. Міне, сол себепті біз ежелгі түркі поэзиясымен қазақтың өзіндік төл әдебиеті арасындағы сан ғасырлар бойы үзілмей ұласып келе жатқан қөркемдік дәстүр жалғастығы проблемасын осы тұрғыдан қарастыруды жөн көрдік. Сонымен, ендігі міндет ежелгі тарихтың түрлі кезендерінде өмірге келген шығармалардың бірінен бірі туындап жататын ішкі логикалық байларыстарын, өзара ықпал әсерін, даму жолдарын, жаңа көріктеу құралдарының пайда болуын, тағы басқа байланыстарын талдау болып табылады. Сол арқылы ғана біз көне түркі әдеби ескерткіштері мен қазақтың өзіндік төл әдебиеті арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығы бір сәтке де үзілмей жалғасып, ұласып келе жатқандығын дәлелдей аламыз.
Біз ежелгі түркі дәуірінің махаббат дастандары мен қазақтың ғашықтық жырлары арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын айқындай түсуге өз мүмкіндігіміз жеткенше әрекет жасадық.
Асылы, әлемдік әдебиет аренасынан өзіндік орын алған қазіргі қазақ әдебиеті өзінің бүгінгі асқар биігіне, кемелденген дәрежесіне жету үшін сан ғасырлық тар жол, тайғақ кешулерден, қиын-қыстау асулардан, зар-замандардан өтіп келді. Өйткені қазақ әдебиетінің тарихы - қазақ халқының қоғамдық, әлеуметтік-саяси өмірінің бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі болып табылады.
Сөйтіп, басқа да түркі тілдес халықтар секілді қазақ халқының да ежелгі дәуірдегі қалыптасып, өсіп дамып келе жатқан өзіндік материалдық және рухани мәдениеті бар екені мәлім. Қазақ халқының әлемдік мәдениетке қосқан үлесі туралы кезінде академик Әлкей Марғұлан мынадай пікір айтқан еді: қазақ халқына көп ғасырдан бері мұра болып келе жатқан ғажайып аңыздарды, мазмұны ертегіге айналған терең мифтерді, жай-күйін көкке сермейтін асқақ ерлік жырлары мен сыршылдық тұнған махаббат жырларын, философиялық қария сөздерін тереңнен алып қарасақ, онда бүкіл дүние мәдениетіне қосылатын сәулетті сыр бар екені көрінеді [8, 35-38б] .
Мұның өзі ежелгі түркі әдебиеті мен қазақтың төл әдебиеті арасындағы сан ғасырлар бойы бір сәтке үзілмей келе жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы. Дипломдық жұмыс барысында алға қойған мақсатымыз - ежелгі түркі халықтары арасында тараған махаббат дастандарының ортақтығы мен зерттелуін, көркемдік ерекшеліктерін айқындап алу. Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде өмірге келген туындыларды өзара байланысты түрінде алып қарау арқылы ғана әрбір шығарманың туындау жолдарын, мән-мағынасын, мақсат-мұратын, бейнелеу құралдарын, поэтикасын, т.б. айқындап алуға болады.
Сол арқылы ғана біз бүгінгі күнге ғасырлар қойнауынан жеткен көркем жәдігерлердің қалыптасу тарихын, әдеби өмірдің кемелдену кезеңдерін, сан алуан әдеби бағыттар мен идеялардың даму сатыларын, әдеби процеске ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың шынайы табиғатын тереңнен танып білеміз.
2. ҒАШЫҚТЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ СЮЖЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНДАҒЫ КЕЗДЕСЕТІН МОТИВТЕР
2.1. Түркі халқына ортақ қазақ дәстүрлі романдық эпостарының сюжеттік
ерекшеліктері
Эпикалық үлгідегі дәстүрлі жырлар Қозы Көрпеш - Баян сұлу мен
Қыз Жібек жырларын Шыңжаң өлкесіндегі ақындар жаңаша жырлауға тырысты. Біз өз кезегімізде Қазақстандағы жарық көрген нұсқалармен қатар Шыңжаңдағы Дәуіт ақын мен Шериаздан ақындардың жырлауындағы нұсқаларды салыстырамыз.
Эпос жанры бүгінге дейін әр ұлттарда әр түрлі жанрда сақталған. Мысалы, Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры Башқұрларда Кузы-Курпес және Майян-Хылу ертегі ретінде белгілі болса, алтайда Козюка және Баян атты қаһармандық эпосына жатады. Ал қазақ фольклорындағашықтық эпос (бұрынғы нұсқаларда лирикалық эпос) деп танылды.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырының алғаш ғылыми басылымын дайындап (1959), монография (1973) жазған Ы.Дүйсенбаевболатын.
Ғалым өз монографиясында жырдың белгісіз болып келген бес нұсқасын тауып, олардың жариялануы мен зерттелу жайын зерттеп, башқұрт, барабин татарлары, алтайлық нұсқаларды қатар алып, түржанр жағынан ажыратып, ұқсастықтары мен ерекшеліктерінайқындайды.
Сонымен қатар ғалым Қыз Жібек, Айман-Шолпан жырларының шығу төркінін зерттейді.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры қазақтар ғана емес, бірнеше түркі тілдес халықтар арасына да кең танымал. Біз жырдың Қазақстандағы
Бабалар сөзі жүзтомдығының 54-томына енген жеті нұсқасымен салыстыру жұмыстарын жүргізіп, талдайтын боламыз.
Шоқан нұсқасын қазақтың ұлы ғалымы - Шоқан Уәлиханов Жанақ ақынның айтуы бойынша жазып алған. Көшірген - Андрей Фролов. Жыр қолжазбасы Санкт-Петербург қаласында Шығыстану институтында (П. №2) сақтаулы. (Инв. № 4043) Жыр араб әрпінде жазылған. Көлемі - 86 бет.
Жырда кездесетін негізгі сарындар: ежеқабыл оқиғасы, болашақ кейіпкердің әкесі үйде жоқта туу мотиві,түс көру, құбылу, естірту, сақтандыру, жоқтау, ат таңдау, өліп-тірілу мотивтері кездеседі.
Жырда С.Қасқабасовтың орыс ғалымдарының еңбектеріне сүйеніп айтқанкувада деп аталатын ырым байқалады. Кувада матриархат заманы ыдыраған кезде пайда болған яғни салттың өзгеріп, күйеуінің босанатын әйелінен аулаққа кетуі [24, 122].
Жырда түс көру мотиві төмендегідей көрініс береді: Қозы Күрең астына мінді дейді,
Құрсай садақ беліне ілді дейді, Періштелер түсіне аян беріп,
Қосыларын Баянға білді дейді[94, 26 ].
Осы орайда ғалым Р.Бердібаев Ер Көкше жыры жөнінде айтқан пікірінде, белгілі бір оқиғаларды түс көріп болжау, қиын-қыстау кезеңдерде атқа тіл бітіп сөйлейтін болуы, өлген батырдың қайта тірілуі, жай тасының құдіретімен жауын жаудыру секілділер - ескі дәуірдегі анимистік, магиялық, тотемистік дүниетанымдардың қалдығы екендігін айтқан болатын.
Мұнда Қозы өзі үшін өте маңызды ақпарат алады. Ол періштелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Эпос қазақ ұлтының рухы мен санасын тазартып, нәр беретін ғасырлар үні, сарқылмас қазынасы, көне көзі. Халықтық жырлар арқылы біз қазақ ұлтының тарихы мен тілін, мәдениеті мен философиясын, салты мен дәстүрін, әдеті мен ғұрпын яғни ұлттық құндылықтарды көре аламыз. Сол рухани құндылықтардың бірі - ғашықтық, яғни романдық жырлар.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап фольклорлық мұраларымыз, соның ішінде ғашықтық дастандарымыз жиналып, жарияланып, әдебиеттану мен фольклортанудың зерттеу нысанына айналды.
Қазақ эпостарын зерттеп, ұлттық фольклортану ғылымы эпостану саласының қалыптасып дамуына үлес қосқан шетелдік, отандық ғалымдар Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, Ә.Диваев, И.Н.Березин, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.О.Әуезов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, С.Садырбаев, С.А.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.У.Әзібаева, З.Сейітжанов, Т.Қоңыратбаев, Б.Рақымов, А.Тұрғанбаев, М.Әбдуов т.б. болды.
Зерттеу нысаны. Жүз томдық Бабалар сөзі ғылыми серияның 25-26 томында жарияланған мәтіндер мен М.О.Әуезов институты ұйымдастырған экспедициялар негізінде жиналған ғашықтық жырлар үлгілері.
Зерттеудің мақсаты. Диссертациялық жұмыста түркі халықтарына ортақ жүйелі түрде зерттелмеген ғашықтық жырлардың даму, трансформациялану жолдарын белгілі кезең шындығымен байланыстыра қарап зерттеу мақсат етілді. Осындай өзекті мәселені шешу үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
Бабалар сөзі сериясының 25-26 тт. арқау болған мәтіндер мен М.О.Әуезов институты ұйымдастырған ғылыми экспедициялар кезінде жиналған материалдарды жинақтау, жүйелеу, ғылыми сипаттамасын жазу;
Түркі халықтарына ортақ ғашықтық жырларының жиналу, жариялану, зерттелу жағдайын қарастырып, тарихнамасын жасау;
Түркі халықтарына ортақ ғашықтық жырларды жанрлық тұрғыда зерттеген қазақ ғалымдарының еңбектерін талдау;
Ғашықтық жырлардың жанрлық табиғаты мен сюжеттік
ерекшеліктерін салыстырып, саралау;
Түркі халықтарының ғашықтық жырларын өз еліміздегі нұсқалармен салыстыра зерттеу; айырмаөзгешеліктерін анықтау, қандай трансформацияға ұшырағанын пайымдау;
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері.Диссертациялық
жұмысымызда негізінен Мәдени мұра бағдарламасы аясында жарық көрген жүз томдық Бабалар сөзі ғылыми сериясына енген қазақ эпостарының мәтіндеріне сүйендік. Жүзтомдыққа енген Батырлық жырлар (33-34 томдар), Ғашықтық жырлар (17, 20, 25-26 томдар) кітаптарындағы мәтіндер зерттеуімізге негіз болды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Ғылыми-зерттеу жұмыстың мақсат- міндеттеріне сәйкес жинақтау, ғылыми жүйелеу, тарихи-салыстырмалы, көркемдік талдау,жүйелі-кешенді, ғылыми сипаттау әдістері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі.
Жұмысты жазу барысында қазақ фольклортану ғылымында маңызды ғылыми зерттеулер жүргізген отандық ғалымдармен қоса шетелдік зерттеушілердің теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды. Соның ішінде атап айтсақ, Ш.Уәлиханов[3], Н.А.Веселовский [4], М.Әуезов[5], Қ.Жұмалиев[6], Ә.Қоңыратбаев [7], Ы.Дүйсенбаев [8],Р.Бердібаев[9], Ш.Ыбыраев[10], С.Қасқабасов[11], Б.Әзібаева [12], З.Сейітжанов [13], В.М.Жирмунский[14], В.Я.Пропп[15], Б.Н.Путилов[16], Л.А.Астафьева [17], Е.М.Мелетинский[18], К.І.Матыжанов [19], С.М.Боура [20], К.Райхл[21], Н.Д.Джон[22], ХуаңЖоңшияң [23] сынды т.б. ғалымдардың теориялық ой- пікірлері мен негізгі тұжырымдамалары пайдаланылды.
Қазақ ғашықтық жырларының жанрлық ерекшеліктері жайлы өз пікірлерін айтқан М.О.Әуезовтің (Әдебиет тарихы, 1927), В.М.Жирмунскийдің (Тюркский героический эпос, 1974), Ы.Дүйсенбаевтың (Қазақтың лиро-эпосы, 1973),Р.Бердібаевтың (Қазақ эпосы, 1982),С.Қасқабасов (Таңдамалы. 5 томдық шығармалар жинағы, 2014), Ш.Ыбыраевтың (Эпос әлемі, 1993), Б.Әзібаеваның (Казахские народные романические дастаны, 1990, Казахский дастанный эпос, 1998) еңбектеріғылыми-зерттеу жұмысымыздың бағыт-бағдарын айқындауда негізі болып табылады.
М.О.ӘуезовтіңКазахский эпос и дореволюционный фольклор, Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек жырларына арналған еңбектерінде қазақ ғашықтық жырларын зерттеудегі алғашқы баспалдақ бола білді. Ғашықтық жырларды Ел поэмалары деп шартты түрде жіктеген ғалым Қозы Көрпеш
Баян сұлу жырының көлемді нұсқасын Уәйіс Шондыбайұлынан жазып алып, алғысөз, түсінігін жазып, ғылыми паспортын жасаған. Қозы Көрпеш
Баян сұлу мақаласында жырдың сол уақыттағы он алты вариантымен және түркі халықтарындағы біраз жырлармен салыстыру жүргізіп, жыр сюжеті мен мәнісі туралы толғамды пікірлер айтқан. Қыз Жібек мақаласында қазақтың төл мұрасы екенін дәлелдеп, оның ХVІІ ғасырда пайда болғанын айтып, жырдың негізгі ерекшеліктерін ашады.
Ал, Б.У.Әзібаева ғашықтық жырларды генезисі мен жанрлық ерекшеліктеріне орай екі топқа бөледі: 1.Дәстүрлі ғашықтық эпос. Бұл топқа сюжеттері ертеде қалыптасып, орта ғасырларда толыққанды жырға айналған, біздің заманымызға классикалық үлгіде жеткен эпостарды жатқызады. 2. Ғашықтық дастандар. Мұнда ғалым ХІХ ғасырдан бастап елімізде кең тараған дастандарды топтайды; оларды шығу тегі мен мазмұнына қарай үш топқа жіктейді.
Мәселенің зерттелу деңгейі.
Ұлттық фольклортану ғылымының негізін салған Ш.Ш.Уәлиханов Көп томдық шығармалар жинағының 3-томында қазақ эпосының негізгі түрлерін көрсетеді. Дегенмен, қазақ эпосы XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастап жүйелі түрде зерттеле бастады. Маңызды эпикалық ескерткіштерді ғылыми тұрғыдан қарастырған ең алғашқы монографиялық зерттеу деп М.О.Әуезовтың Әдебиет тарихын (1927) атай аламыз. Бұдан кейін Х.Досмұхамедұлының, С.Сейфуллиннің, Е.Ысмаиловтың, Қ.Жұмалиевтің, А.Марғұланның, Б.Кенжебаевтың, Ы.Дүйсенбаевтың, М.Ғабдулиннің, Н.С.Смирнованың, Ә.Қоңыратбаевтың, Р.Бердібаевтың, С.Қасқабасовтың, Ш.Ыбыраевтың, Б.Әзібаеваның, З.Сейітжанұлының, Т.Қоңыратбаевтың, т.б. монографиялары, сонымен қатар Қазақ тарихи жырларының мәселелері,
Қазақ фольклорының типологиясы, Фольклор шындығы, Қазақ фольклорының тарихилығы, Қазақ фольклорының поэтикасы, Шетелдегі қазақ фольклоры және т.б. ұжымдық еңбектер жарық көрді. Бұл еңбектерде көне батырлық, классикалық қаһармандық пен тарихи эпостармен қатар романдық және дастандық эпостың генезисі, жанрлық спецификасы, тарихи дамуы мен қызметі т.б. мәселелер қарастырылды.
Зерттеу жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Түркі халықтарына ортақ ғашықтық дастандардың бүгінге дейінгі жиналу, жариялану тарихы өзіндік көзқарас тұрғысынан зерттелді.
Ғашықтық жырлардың жиналу тарихы тарихи факті-деректермен салыстырыл а, сабақтастырыла қарастырылуы ғылыми
еңбекте көтерілген мәселенің сонылығын, маңыздылығын, ауқымдылығын байқатады.
Ғашықтық жырлардың сюжеттік ерекшеліктері анықталып, ондағы қолданылған мотивтер халықаралық са рындармен салыстырылып қарастырылды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы мен практикалық мәні.
Жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындары студенттеріне арналған фольклортану саласы бойынша арнайы курстар мен семинар сабақтар жүргізгенде кеңінен пайдалануға болады. Сондай-ақ, зерттеу нәтижелерін фольклортанушыларға, жоғары оқу орындарыныңоқытушыларына, студенттері мен магистранттарға қажетті теориялық, практикалық көмекші құрал ретінде ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмыстың негізгі мазмұны мен нәтижелері: 2 мақала жарияланған.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі - 71 бет.
1.ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНА ОРТАҚ ҒАШЫҚТЫҚ ДАСТАНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Ғашықтық дастандар: жиналуы, жариялануы, зерттелуі
Эпос қазақ халқының рухы мен санасын тазартып, нәр беретін ғасырлар үні, сарқылмас қазынасы, көне көзі. Халықтық жырлар арқылы біз ұлтымыздың тарихы мен тілін, мәдениеті мен философиясын, салты мен дәстүрін, әдеті мен ғұрпын яғни бар болмысын, құндылықтарын көре аламыз. Сол рухани құндылықтардың бірі - ғашықтық (махаббат) жырлары.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап фольклорлық мұраларым, соның ішінде эпостық жырларымыз жиналып, жарияланып, әдебиеттану мен фольклортанудың зерттеу нысанына айналды. Қазақ эпостарын зерттеп ұлттық фольклортану ғылымы эпостану саласының қалыптасуына орасан зор үлес қосқан шетелдік, отандық ғалымдар Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, Ә.Диваев, И.Н.Березин, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.О.Әуезов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, Ы.Дүйсенбаев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, С.Садырбаев, С.А.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.У.Әзібаева, З.Сейітжанов, Т.Қоңыратбаев, Б.Рақымов, А.Тұрғанбаев, М.Әбдуов т.б. болды.
Ғашықтық жырлар Ш.Уәлиханов еңбектерінен бастап әрқашан да ғалымдардың назарында болды. Жеке монографиялармен қатар ұлттық эпосқа арналған зерттеу еңбектердің бәрінде ғашықтық жырлар қарастырылып отырды. Академик М.О.Әуезов ғашықтық эпостың жарқын үлгілері - Қозы Көрпеш - Баян Сұлу мен Қыз Жібек жырларын жан-жақты, терең зерттеу нәтижесінде ғашықтық эпостың басты үш белгісін атап көрсетті: Біріншіден, бұл поэмалардың негізгі тақырыбының халық игілігі үшін күресетін ерлердің ерлігі туралы жырланатын батырлық эпостан ерекшелігі: мұнда екі жастың өз бақыты мен бостандығы үшін күресі мен сол жолдағы қиындық-кедергілері суреттеледі. Екіншіден, батырлық эпостарда халықтың ішкі тұрмыс-тіршілігі, рулық қарым-қатынастары шешуші мән иеленбесе бұл эпостарда керсінше. Қайта тұрмыстық өмір сипаттары лирикалық поэманың фабулалық құрылымына енеді. Оларда мәңгілік махаббат тақырыбы - рулық қоғамда жетекшілік ететін көшпелі тұрмысқа тән заңдылықтар мен құқықтар жағдайына тәуелді, сабақтас суреттеледі. Үшіншіден, батырлық поэмалардан тағы бір елеулі өзгешелігі - кейіпкерлер бейнесі шындыққа жуық бейнеленеді. Егер батырлық поэмада батыр туған соң бес жасында-ақ ерен ерлік іс атқаратынын көркемдеу шартты әрі шындықтан алшақ суреттелсе, тұрмыстық поэмалардағы адамдар өзінің барлық қасиет-сапаларымен адам боп қалады [25, 114-115].
С.Мұқанов [26], С.Сейфуллин [27], Ә.Қоңыратбаев [28], Ы.Дүйсенбаев
[8] , М.Ғабдуллин [29], М.Бөжеев [30 ], З.Ахметов [31], Р.Бердібаев [9] т.б.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу мен Қыз Жібек эпостарынан өзге де ғашықтық жырларды (Бозжігіт, Сейпілмәлік, Мақпал - Сегіз, Назымбек - Күлше, Талайлы мен Әйім қыз т.б.) ғылыми айналымға енгізіп зерттеді. Зерттеушілер бұл туындылардың кейбір ерекшеліктерін көрсетіп талдағанымен оларды аталған әйгілі жырлармен бір қатарда, яғни бір жанрда аясында қарастырды.
Бұл туындылар қазақ фольклорының жеке, дербес жанры екені оларды алғаш кешенді-жүйелі түрде зерттеген Б.Әзібаеваның Казахские народные романические дастаны диссертациялық еңбегінде (1984) дәлелденіп, автордың кейінгі монографияларында тереңдетіліп қарастырылды [12], [32]. Еңбектерінде ғалым осы типтес шығармаларды жүйелеп, жанрдың пайда болу, зерттелу тарихын, кейіпкерлер жүйесін саралап, жанрлық ерекшеліктерін ашып көрсетеді, махаббат мәселесінің басқаша түсіндіріліп, жаңаша шешілетінін анықтайды. Көне ғашықтық эпостардан өзгешелігі туралы ол: Классикалық эпостарда отбасылық қарым-қатынастар мен махаббат мәселесі патриархалды-феодалдық қоғамның идеологиясына негізделген әдет-ғұрыптар мен заң, жоралғылар негізінде шешіледі. Кейіпкер атасқан қалыңдығы үшін күреседі. Болашақ жары басқаға берілмейтін өз еншісіне бұйырылған заңды үлесі болып табылады. Ал, ХІХ ғасырда жырланған шығармаларда ата-анасы құда түсіп, айттырып қойған қызды (жігітті) емес, өзі таңдаған, өзі ұнатып сүйген жарымен қосылуды мұрат еткен екі жастың шынайы сезімі, махаббат жолындағы күресі бірінші планға шығады. Мәңгілік тақырып жаңаша сипатта шешіліп, түсіндіріледі - дейді [12, 30-74]. Әрі зерттеуші Еркін ақыл-ой мен сезімге негізделген махаббат, сүйіспеншілік сезімін басты нысана еткен романдық (ғашықтық) дастандарда жастардың өз тағдырын өзі шеше алатындығы туралы ойлар тұжырымдалып, мысалдар арқылы дәлелденді - деп қорытындылайды [32, 13]. Ғалым бұл типтес туындылардың көне ғашықтық эпостардан күрделі, принципиалды айырмаөзгешеліктерін, генезисі мен туындаған дәуірін, жанрлық спецификасын ескере отырып, оларды дастан деп жіктейді. Және еуропалық пен ресейлік ғылымда орныққан терминдер жүйесін назарға алып, ғашықтық тақырыптағы шығармаларды романдық деп анықтап, жіктеуді ұсынды. Б.Әзібаева ұсынған терминдер қабылданып, кең қолданысқа ие болды. Сонымен ғалымның жіктеуінше қазақ ғашықтық жырлары ерте заманнан белгілі а) дәстүрлі романдық эпос пен беріректе жасалған ә)романдық дастан атты екі жанрға бөлінеді [12, 4]. Ғалым романдық (ғашықтық) дастандарды шығу тегі, тақырыптық-сюжеттік ерекшеліктеріне қарай үш топқа бөледі: 1. шығыстық сюжетке құрылған дастандар, 2. ел аузында жүрген аймақтық фольклорлық сюжеттерге негізделген дастандар, 3. өмірде болған оқиға, шындық ізімен жырланған дастандар [32, 13-24]. Зерттеуші, әр топқа жататын шығармалардың жанрлық ерекшеліктерін анықтап, дастандар төл эпикалық дәстүр аясында жасалғанын баса көрсетіп, шығыс классикалық әдебиеті мен фольклоры поэтикасының әсері жөнінде тұжырым жасайды.
Дастан - жыр немесе қара өлең түрінде қалыптасып дамыған, қаһармандық я ғашықтық тақырыптағы, фабуласында бірнеше сюжет қамтылатын, көлемді, көптеген шығыс халықтарының фольклоры мен әдебиетінде ХII - ХV ғасырда, қазақ фольклорында XIХ ғасырда кең тараған эпикалық жанр [32, 24-27].
Ғашықтық тақырыптағы туындылар ХХ ғасырдың 90-жылдарына дейін ғашықтық жыр, тұрмыс-салт, лиро-эпос, әлеуметтік-тұрмыстық поэмалар, лирикалық-тұрмыстық поэмалар, дастан, қисса деп, түрліше аталып келді. Бүгінгі отандық ғылымда, жоғарыда айтып өткеніміздей, негізінен, мына терминдік атаулар - дәстүрлі ғашықтық (романдық) эпос, ғашықтық (романдық) дастан, ғашықтық жыр терминдері кең қолданылады.
1.2 Қазақ ғалымдарының түркі әдебиетіне ортақ мұраларды зерттеуге қосқан үлесі
Өткен ғасырда тәуелсіздіктің тұғырына туы тігілмей тұрған мезетте қазақ халқын, сонымен бірге туысқан қырғыз, түркімен, қарақалпақ, өзбек т.б. түркі тектес халықтарды 1917 жылғы қазан төңкерісіне дейін өз тарихында толыққанды мемлекет болмаған, тек малдың соңынан көшіп-қонып жүрген, дәстүрсіз, тамырсыз, қу тақырда жаралған етіп көрсетуге көрсетуге тырысқаны белгілі. Осылайша, басы барды идіріп, тізесі барды бүктіріп құдіретті мемлекеттер құрған, қалалық мәдениеті гүлденген, мәдениеті дамыған түркі халықтарының бай тарихы мен төл мәдениеті толық, дұрыс оқытылмай, жас ұрпақтың бойына сіңірілмей келді.
Түркі тілді әлем сөз болғанда кең байтақ алып Еуразия құрлығының көп бөлігін мекендейтін бауырлас халықтар көз алдымызға келеді. Бұл - түркі тілдес алты тәуелсіз мемлекет: Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Әзербайжан, Түркіменстан республикалары. Мұның сыртында Ресей Федерациясы, Иран, Қытай сияқты іргелі мемлекеттердің әрқайсында 10 миллионнан 15 миллионға дейін түркі тілдес бауырларымыз мекендейді. Миллиондаған қандастарымыз Ауғанстан, Болғария, Ирак, Югославия, Моңғолия, Кипр сияқты елдерде де тұрып жатыр. Бір сөзбен алғанда ,түркі тілдес ұлт пен ұлыстар дүниенің түкпір-түкпіріне тарап кеткен. Тегін білмеген тексіз дейді халқымыз түркі халқының тереңге тартқан тарихының көптеген мәселесі болжам, меңзеу төңірегінде қалып қоймағаны абзал. Бүгінгі ұрпақ, болашақ зерттеушілер көне дәуірдегі ата-бабаларымыздың сонау сақ, ғұн, үйсін, қаңлы, түрік қағанаты дәуірінен бастап хатқа түскен, халық білуге зәру боп отырған ел тарихын тынымсыз түгендеп, бұрын айтылмай, я бұрмаланып келген ақтаңдағын, көмескілене бастаған ақиқатын анықтар деп үміттенеміз.
Түркі халықтарының тарихына қатысты ғылымда қыруар еңбектер жазылды. Кеңес дәуірінің өзінде де түркология ғылымына қызығып, өмірінің барлық күш-қуатын сарқа жұмсаған ғалымдар есімі жұлдыздай жарқырап тұрғаны мәлім. Бұл мәселеде түркі тектес халықтардың асыл қазыналарына қатысты айтарлықтай істер тындырған Е.Э.Бертельс, А.Н.Самойлович, С.Е.Малов, И.В.Стеблева, Ә.Н.Нәжіп есімдері ғылымда өз бағасын алған.
Қазақ халқының дарынды таланттары Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Е.Ысмайлов, С.Аманжолов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, М.Жолдасбеков, Х.Сүйіншәлиев, С.Қасқабасов, Ғ.Мұсабаев, Қ.Өмірәлиев, Ғ.Айдаров, Ш.Сатбаева, Ә.Құрышжанов, М.Томанов, А.Егеубаев, М.Мағауин, Н.Келімбетов, Ә.Кекілбаевтар және т.б. ғалымдар мен сөз зергерлері түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасына әр қырынан үлес қоса білді. Данышпан Л.Н.Толстойдың Білім ұлы адамды жуасытады, орташа адамды таңырқатады, күйкі адамды ісіріп кептіреді дейтін ділмәрлықпен айтқан қанатты сөзі бар. Бұл сөздің дәлелін түркітану ілімі бере алғандай. Себебі, түркі дүниесінің сырын ашып, құндылықтарын танытуда сандаған таланттардың ғылымдағы сара жолдары сайрап жатыр. Бір белгілісі Түрік қағанатының ұланғайыр өлкесін мекендеген сан алуан тайпалардың бәріне бірдей түсінікті ортақ тілі болғандығы. Қазақ халқының фольклорлық, авторлық ауыз әдебиеті мұралары - оның жер асты қазыналары, астығы мен төрт түлік малы сияқты бабалардан аманат болып қалған ұлттық байлықтарының бірі. Бүгінгі күнге жетіп, Қазақстанның Ұлттық және Орталық кітапханаларының, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының, Орталық, Кітаптар мұражайларының сирек қорларында сақталып қалған қолжазбалар мен көне кітаптар халықтың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап келген бүкіл рухани жәдігерлерінің бірер ғана парасы. Ал халық әдебиетінің негізгі бөлігі дер кезінде хатқа түсіп, жүйелі түрде жиналмай қалды. Оның басты себептерін қазақ халқының соңғы үш ғасыр аясында бастан кешірген тарихи, саяси-әлеуметтік ахуалдарымен біртұтас қарастырған жөн. Бұған, ең алдымен Қазақ хандығының құрылуынан бергі кезеңдерде Орта Азия, Қытай мемлекеттерімен, әсіресе жоңғарлармен болған үзіліссіз соғыстары, көшпенді өмір салты айырықша әсер етті. Осы дәуірлерде батырлық, тарихи, ғашықтық жырлар мен шешендік сөздер, аңыздар, әпсаналар, хикая-хикаяттар, әңгімелер т.б. көптеп дүниеге келгенмен, ешқайсысы арнайы жазып алынбады және баспа жүзін көрген емес. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін халық мұрасын жинау, жүйелеу, зерттеу, жариялау шаралары біршама дұрыс жолға қойылғанмен, отаршыл Ресей империясы мен Кеңес өкіметінің құйтырқы саясаттары, цензураның қатал құзіреті халық әдебиеті үлгілерін толық хатқа түсіріп, жарыққа шығуына мүмкіндік бермеді. Әсіресе атадан балаға жад арқылы жеткен шежірелер, діни дастандар мен хикаят-әпсаналар, ұлт-азаттық көтерілістерге байланысты тарихи туындылар, ғұрыптық фольклордың, авторлық ауыз әдебиетінің (ақын-жыраулардың, би-шешендердің, сал-серілердің, әнші-жыршылардың шығармалары) үлгілері саяси идеологияның, таптық көзқарастың шылауында қалып, алаланып жиналды және солардың өзі сергек сараптаудан кейін ғана жарияланды. Ал електен өтпегендері ұзақ жылдар шаң қауып, аталған қорларда жатып қалды. Еліміз тәуелсіздігін жариялап, етек-жеңін жинаған кезеңде халықтың рухани құндылықтарына ерекше көңіл бөлінгені белгілі [3, 121 б.]. Алайда, атадан қалған асыл сөздерді жадында сақтап, насихаттап, өскелең ұрпақтың игілігіне жаратып келген көкірегі ояу, көнекөз қариялардың мүлде азайғандығынан, фольклорлық, авторлық ауыз әдебиеті үлгілерін жинаудың мүмкіндігі шектеле бастады. Бірақ қолда бар әдеби жәдігерлерді цензурасыз, толық, өзгертусіз, түпнұсқа негізінде жариялауға, терең зерттеулер жүргізуге барлық жағдайлар жасалды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 - 2006жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы туралы Жарлығының (2004. 13 қаңтар, № 1277) негізіндегі Үкіметтің 2004 - 2006 жылдардағы Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар туралы Қаулысы (2004. 12 ақпан, №171) бойынша Бабалар сөзі жүзтомдық топтамасының ғылыми басылымын дайындау жобасы жүзеге асырыла бастады. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым, Мәдениет және ақпарат, министрліктерінің шешімімен Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының ғылыми басылымын баспаға дайындау М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының Қолжазба орталығының ғылыми қызметкерлеріне жүктеліп, толық жарыққа шығару Астана қаласындағы Фолиант баспасына тапсырылды. Жобаның жетекшісі, әрі жауапты редакторы болып белгілі фольклортанушы, филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Әзібаева бекітілді. Ғалымдар бұл топтамада тек фольклорлық мұраларды қамтып, авторлық ауыз әдебиет үлгілерін кейін жеке қарастыруға шешім қабылдады. Себебі жобалау барысында жоғарыда аталған сирек қорларда жинақталған фольклорлық туындылардан ғана жүз том дайындауға болатындығы анықталды. Сондықтан Институттың Ғылыми кеңесі көптомдықты дастандық эпостан бастау жөнінде ұйғарымым жасады. Себебі Қазақстанның қолжазбалар мен сирек кітаптар сақталатын қорларында дастандар айырықша мол сақталғанмен, олардың 70-80 пайызы кеңестік идеологияның салдарынан жарыққа шықпаған. Алдымен баспаға әзірленетін жинақтардың жариялану жүйесі, оларға енгізілетін шығармалардың тізімі мен олардың жанрлық сипаты айқындалды. Ғылыми басылымдар болғандықтан, қосымшаларға ерекше көңіл бөлінетін болды. Аса көрнекті фольклортанушы, академик С.Қасқабасовтың жетекшілігімен ғалымдар ортақ тұжырымға келіп, ғылыми қосымшаларда мынандай тақырыпшаларды қамтуды ұйғарды: томға енген мәтіндерге ғылыми түсініктемелер, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тарихи тұлғалар мен діни есімдер туралы мәліметтер, мәтіндерді жеткізушілерге, жинаушыларға, тапсырушыларға қатысты деректер, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және томдардың орыс, ағылшын тілдерінде жазылған түйіндері. Дүние жүзі халықтарының ортақ рухани құндылықтарын толықтырып, жалпы адамзаттық өркениеттің, мәдениет пен әдебиеттің тарихына аса зор үлес қосатын Қазақстан халықтарының, әсіресе қазақ ұлтының мәдени мұралары аз емес. Солардың үлкен бір бөлігі - жыр, дастандары. Бұл жәдігерлер тарих соқпағының әр кезеңдерінде туындап, авторлары ұмытылды, сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа ауызша тарап, халық жадында мәңгілік сақталып қалды. Осы ұзақ жолда ақын-жыраулардың, жыршылардың реперуарында толықты, жетілдірілді, тіпті үзіліп, бүгінгі күнге кей шығармалардың жұрнағы ғана іліккен болса, кейде бір туындының ондаған нұсқалары мен вернсиялары жетті. Олар қазақ қоғамының әр кезеңінде өскелең ұрпақтардың санасына сіңіп, отансүйгіштікке, әділдікке, имандылыққа, ынтымақ-бірлікке, адал махаббатқа үндеп отырды. Әсіресе, халқымыздың ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар аралығындағы тарихына қатысты құжаттық деректер мардымсыз, өте сирек сақталғандықтан, мемлекеттілікке, билік жүйесіне, саясатқа, қоғамдық-әлеуметтік, тарихи-мәдени мәселелерге, дипломатияға, тарихи тұлғаларға т.б. байланысты мәліметтер, дереккөздері фольклорлық және ауыз әдебиеті үлгілері арқылы жеткені де баршаға мәлім. Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының 2004 жылы басылым көрген 1-9 томдарында шығыс халықтарының сюжеттеріне құрылған, бұрын жарияланбаған хикаялық дастандар топтастырылып, Қисса Зейне Зайуп, Орақ-Күлше, Қисса Таһир, Шахмаран, Қисса Шеризат, Қарқабат, Қисса Қасым жомарт, Қағира мен Таймұс, Хикаят Сәлімжан, Болат - Жанат, Қисса Жамшид, Әбуғалисина,Әбілхарис, Қисса Самұрық, Әбуғалисина, Әбілғарис, Қисса қырық уәзір, Қисса Шәкір-Шәкірат, Бақтияр қиссасы сияқты отыз бір дастан шығарма қамтылды[ Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының 2004 жылы басылым көрген 1 - 9 томдарында, А. 1977,165 б].. Топтаманың 2005 жылы жарыққа шыққан 10-16 томдарына Қазан төңкерісінен кейін айырықша тыйым салынып, оқырмандар үшін жабық күйінде қалып келген қырық үш діни дастан енгізілді. Олардың арасында Қисса Зарқұм, Ғазауат сұлтан, Қисса Салсал, Әзіре Әлидің соғысы, Қисса Әбушаһма, Қисса Сейітбаттал, Қисса Мәлікаждар, Қисса анхазірет Расулдың Миғражға қонақ болғаны, Мұхаммед пайғамбар, Қисса уақиға Кербала үшбу-дүр, Қисса Мансұр әл-Халаж, Дариға қыз, Қисса Шаһизинда, "Қисса жұмжұма, Һаза кітап Мұхаммед-Ханафия, Мұхаммед-Қанапия секілді бірегей халық туындылары бар. Осы жылы Бабалар сөзі сериясын Ғашықтық дастандардың 17-22 томдары толықтырылып, оқырмандарға беймәлім отызға жуық әдеби мұрамен танысуға мүмкіндік туды. Олардың ішінен Қисса Ләйлі-Мәжнүн, Қисса Таһир- Зүһра, Бозжігіт, Сейпілмәлік, Қисса Шеризат-Күлшат, Қисса хазірет Жүсіп алейһиссалам илән Зылиханың мәселесі, Қисса қожа Ғаффан, Қисса Баһрам, Қисса шаһизада, Әмірзада сынды дастандарды ерекше атап өтуге болады. Аталған томдарда қамтылған дастандардың дені 1807-1917 жылдар аралығында Санкт-Петербург, Уфа шаһарларындағы, сондай-ақ Қазан қаласындағы Университет, Домбровский, Орталық, Кәрімовтер, Үміт т.б. баспаханалардан араб (қадім) әліпбиінде теріліп, халық арасына кеңінен таралған. Шығыс сюжетіндегі бұл шығармалардың көпшілігін назиралық әдебиеттің негізін салушы Ж.Шайхисламұлы, А.Үлімжіұлы, А.Сабалұлы, М.Тыныштықұлы, К.Шахмарданұлы, М.Жұмашұлы, М.Сабыржанұлы, Ш.Шаһхәкімұлы, Б.Бижігітұлы, Р.Айтқожин, И.Қонайұлы сияқты ақындар жырға айналдырып, баспаларға ұсынып отырған болса, ағайынды Кәрімовтер, Ш.Хұсаинов, В.В.Радлов, А.В.Васильев секілді ғалымдар мен баспагерлер олардың жарыққа шығуына әрдайым жанашырылық танытқан. Сонымен бірге томдарға аталған жырлардың нұсқалары мен версиялары, Мақпал-Сегіз оқиғасы, Жетім Мариям, Ақбөпе-Сауытбек, Есім-Зылиқа, Назымбек пен Күлше, Қарға батыр, Жаскелең, Гүлнәр қыз тәрізді ондаған төл дастандарымыз да енгізілді. 2006 жылы Қолжазба бөлімінің меңгерушісі, әрі Бабалар сөзі жүзтомдық сериясының жауапты редакторы болып ақын, шығыстанушы, филология ғылымдарының кандидаты С.Қосан бекітілді. Сол жылдан бастап шетелдердегі қандастардың фольклорлық мұрасын игеру, оларды Қазақстанда жарыққа шығарып, жалпы оқырмандарға таныстыру, ғылыми айналымға енгізу шаралары іске асырыла бастады. Бұл ретте Қытайдағы қазақтардың соңғы бір ғасыр аясында туындатқан мәдени-рухани құндылықтары өзінің молдығымен де, сапасымен де назар аударады. Сонымен бірге, бұл мұралардың біртұтас ұлттық игілікке айнала алмай келе жатуы, тек сол бір өңір аясымен шектелуі алаңдатып келген еді [4, 210 б.]. Құрастырушы-лар тобы бұл шараға асқан жауакершілікпен қарап, тұңғыш рет Қытайдағы қазақтардың фольклорлық туындыларынан онтомдық жинақ баспаға дайындалды. Нақтылап айтқанда, 23, 24, 30, 31-томдар Хикаялық дастандарға, 25, 26-томдар Ғашықтық дастандарға, 27, 28, 29-томдар Тарихи жырларға, соңғы 32-том Шежірелік дастандарға арналды. Хикаялық дастандарға қатысты жинақтарда қамтылған Нәзігүл, Нүрден мен Мәриямның хикаясы, Алтын балақ ақсұңқар, Қамарзаман, Жетім бала, Сағаттың хикаясы, Нұрғазарын, Құламерген, Сұлтан патша атты шығармалар Қазақстанның әдеби қорларындағы осы мазмұндас жырлардың нұсқалары болып табылса, қалған қырық үш дастан қазақстандық оқырмандар үшін мүлде белгісіз туындылар еді. Демек, Таңжарық Жолдыұлы, Әрімжан Жанұзақұлы, Дәулетбек Қаңбақұлы, Қызыр Алдажарұлы, Бейсенғали Садықанұлы т.б. ақын, жыршылар шығыстың, сондай-ақ қазақ ертегілерінің қызықты сюжеттерін өзінше жырлап, халық әдебиетін дамытуға зор үлес қосты деп айтуға толық негіз бар. Бұған Бақтиярдың қырық бұтағы атты жырлар топтамасы, Маймыл келіншек, Төрт ғаділ, Естігүл, Әбдікерім, Сәнуар патша, Үш жетім қыз, Ақиық, Бөкен жарғақ тәрізді ондаған дастандар айғақты дәлел болады. Екі томдық Ғашықтық дастандарға негізінен қазақтың он екі төл шығармасы енген. Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Қыз Жібек, Дандан мен Нәркес дастандары Қазақстандағы осы аттас жырлардың нұсқалары болып саналса, Анар-Сәуле, Әнуар-Күләнда, Садық-Салиқан, Байын-Жүрек, Салиқа-Сәмен, Досан, Нұртаза мен Күнасыл, Олжа қыз, Ахмет пен Нүрилә жырлары Қазақстанда тұңғыш жарияланды. Сюжеттерінің түп негізі Түркі қағанаты кезеңінен бастау алған Қозы Көрпеш - Баян сұлу, жақын жылдары туындағанына 500 жыл толып, ЮНЕСКО шеңберінде аталып өткен Қыз Жібек эпостары қазақ ғашықтық жырларының классикалық үлгілері болып саналады. Жастар арасындағы адал махаббатты, шынайы сүйспеншілікті арқау еткен бұл туындылар өзге де эпостық жырлар сияқты Кеңес кезеңіне дейін жиі жарияланып отырды және халық арасында зор сұранысқа ие болды. Мәселен, эпостың қазақтар арасынан жазылып алынған алғашқы нұсқасы 1830 жылы Мәскеуде шығатын "Отечественные записки" журналында орыс тіліне аударылып жарияланды. Кейін жырдың басқа да нұсқалары В.В.Радловтың (1870), И.Н.Березиннің (1896), Н.И.Ильминскийдің (1878, 1890, 1894, 1896, 1905) жинақтарында басылып, қалың оқырмандармен бірге өзге тілді зерттеушілерді де қызықтыра бастады. "Қозы Көрпеш - Баян сұлу" жыры Қазан қаласында 1878-1909 жылдар аралығында сегіз мәрте қайта басылған болса, 1925-2005 жылдарда түрлі нұсқаларының ондаған жалпы, ғылыми-көпшілік, ғылыми басылымдары орыс, қазақ тілдерінде жарық көрді. Ал Қыз Жібек жырының белгісіз нұсқасы үш мәрте (1895, 1896, 1899), Ж.Шайхисламұлы үлгісінің 1900 жылдан бергі оннан астам басылымы оқырманға етене таныс. Бүгінде Қозы Көрпеш - Баян сұлудың отызға жуық (жыр сюжеттері қазақтан басқа башқұрт, алтай, якут, телеуіт, барабы татарлары т.б. түркі халықтарында кездеседі), Қыз Жібектің он бестен астам нұсқалары сақталған. Жүзтомдықтың 53-томына Қыз Жібектің Мұсабай жырау, Ж.Шайхисламұлы (1900), Ш.Қалмағамбетов (екі нұсқа, соңғысы бұрын жарияланбаған) жырлаған көркем де көлемді үлгілері қамтылды. Топтаманың 54, 55-томдарына Қозы Көрпеш - Баян сұлудың Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Бейсенбай ақын, М.Ж.Көпеев, Г.Н.Потанин, Шөже Қаржаубайұлы, Н.И. Ильминский, А.Дәндібайұлы, Қ.Мейірманұлы, Молла Рахым, Б.Мақанов, М.Нукин нұсқалары дайындалды. Соның дәлелі ретінде көне ескерткіштер мен сандаған естеліктер қалдырғаны. Шетсіз-шексіз кең жазира даласы соншалықты кең болса, түркі әлемін тануда тым тереңдікті, мейлінше кемелдікті қажет ететін. Табиғат берген зерделіктің нәтижесінде жаратылысы айрықша ғұламалар қалыптастырған ілімнің бірі - түркітану. Бұл ілімнің басында әлемді дүр сілкіндірген В.Томсен, В.В.Радлов, Ю.Немет, Х.Н.Орхун, С.Е.Малов және т.б. жаңалықтары еске түседі. Бұл орайда Тюркология ілімінің негізін қалауға лайықты үлес болып қосылған Радловтың алғашқы іргелі зерттеулер сериясы болып табылатын Түркі тайпаларының халық әдебиеті үлгілері атты он томдық әлемге әйгілі еңбегінің орыны айтарлықтай екендігі ғылымда лайықты бағасын алған [6, 51-52б.]. Сөзіміздің дәлелі ретінде А.Н. Самойловичтің Ақиқатты ту етіп, әділін айтсақ, тюркологияның пайда болған сәтінен біздің заманымызға дейін В.В.Радловтай үлкен қайраткер болған емес деуін айтсақ та жеткілікті. Дарынды ғалым ең алдымен түркі халықтарының ел аузында сақталып қалған асыл мұраларын мұхият жинақтап, бірнеше томдарға айналдырып, жарыққа шығарды. Европа халықтарының тілдеріне аударып, әлемге таныстырғанының өзі де ерекше тебіреніс тудырады. Осыншалық жинақтаған мұраларға байланысты В.В.Радлов: 1869 жылдан, Алтайдағы түркі тілдерін зерттеуге кіріскен алғашқы күннен бастап-ақ тек халық шығармашылығын жинауға көңіл бөліп қойғам жоқ, мүмкіндігіне қарай мол сөз қорын жинауға да күш салдым , - деп жазады. Анығында жинақтаған қыруар мұраларымызды ғалым ғылыми тұрғыдан тексеріп, жан-жақты зерттеудің кейінгі толқынға кілтін ұстатып кетті. Түркі әлемінің құндылықтарын дәл осылай біртұтас алып, ғылыми-салыстырмалы әдістермен саралау алғашқыда дұрыс жолға түссе де, кейін күркіреген Кеңестік дәуір идеологиясына байланысты бөлшектеніп кетті. Тек қана лингвистикалық зерттеулерде болмаса, тарих, әдебиет, этнография, археология ғылымдарындағы ізденістер түбі бір түркі дүниесінен алыстап кетті. Ендігі уақытта көбінесе ежелгі түркі тайпаларының негізін құраған, кейіннен тағдыр талайынан бөлінген ұлыстар мен ұлттардың шеңберінде ғана зерттеле бастады. Бұл қасаң және қатаң қағиданың пайда болуына Кеңес Одағы құрамындағы түркі тілдес халықтардың рухани құндылықтарының зерттелуі ұшырап, ғылыми саралаудың методологиясын ұлы халықтың мұраларымен ғана салыстыра тексеру керек делінетін қисынсыз теорияны қалыптастырды. Солай десек те Ғылым мен өнер жүрек және өкпе сияқты өзара тығыз байланысты, сондықтан бірі бұзылса, екіншісі дұрыс қызмет атқара алмайды дейтін данышпанның сөзінің айғағындай, көне түркі тас жазбаларының табылуы мен ғылыми тұрғыдан зерттелуі түркі тектес халықтардың қайта құрылуына, халық музыкасы, сәулет өнері саласындағы ізденістер арқылы түркі халықтарының табысуына өмірдің өзі қолайлы сәттер туғызды. Қатқан тоңдар мен сірескен сеңдер солай бұзылған еді.Түркі халықтарының ауыз әдебиетінде көптеген ортақ кейіпкерлер бар екені белгілі.
Түркі халықтарында айрықша ортақтықты дәлелдейтін халықтың нақыл сөздері деуге әбден болады. Бұл істе мақал-мәтел, жұмбақтар, шешендік сөз үлгілері түркі халықтарының бәріне ортақ мұра болатын Махмұд Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік еңбегіндегі ұлағатты сөздер, мақал-мәтел, жұмбақтардың түркі тілдес халықтардың ортақ игілігі тұрғысынан жаңаша пайымдаулар жасау бүгінгі ғылыми қауымға қажетті іс болмақ. Мұндағы: Кісі аласы ішінде, Жылқы аласы сыртында, Ұлық болсаң, кішік бол, Іңген ыңыраса, бота боздайды, Құс қанатымен, Ер атымен атты мақал-мәтелдер түркі тілдес халықтардың өмірінде күні бүгінге дейін қолданылып келеді. Халықтың асыл сөз үлгісін жинақтаудағы Кодекс-куманикус қыпшақ сөздігінің де айтарлықтай үлес-салмағы барлығы мәлім. Рухани байланыстар мен қарым-қатынастардың сырын бұдан бір аңғарсақ, мейілінше қанықтыра түсетін шежірелер деуге болады. Шежіре жазу түркі тілдес халықтардың көбінде орын алған. Ежелгі түркі тілдес халықтардың естелігі Оғызнама одан кейінгі Рашид-ад Диннің Жамиғат ат тауарих, Әбілғазының Түркі шежіресі, Түркімен шежіресі және т.б. әрбір рудың, халықтың шығу тарихымен қоса, онда әпсана, миф, аңыз, нақыл сөздер араласып жүреді. Бұның бәрі де түркі әлемін танытуға қосатын мол мағлұматтар мен дәлелді деректер болатындығы белгілі.
Түркі халықтарының рухани ортақ құндылықтары туралы мәселелерді соза беруге әбден болады. Алайда осы мақсатта келелі істерді күн тәртібіне шығарып, ұлаңғайыр игілікті істер тындыру түркологияға жаңа бағыт пен соны серпіліс әкелмек.
Еліміз егемендік алғаннан кейін әлемдегі сандаған елдермен түрлі саладағы байланыстар жасалып, қазақ халқының тәуелсіздігі мойындалып, еліміздің ұстанған бағыт-бағдарлары айқындалды. Туысқан халықтардың жақындасуына қолайлы нәтижелерге қол жеткізілді. Бұл мәселеде түркі тілдес халықтардың бір-бірімен байланысы, достық пен ынтымақтастық қарым-қатынастардың орнығуына ғылым мен өнер барынша ықпал етуі тиіс. Түрлі тарихи оқиғалар мен аласапыран уақыт үстемдігі түбі бір түріктерді бір-бірінен алыстатып, әдеп-ғұрып, салт-дәстүрлері тамырлас халықтардың өмірлеріне өзіндік өзгерістер жасағаны баршаға аян.
Көне түркі мәдениеті шарықтап, IX-XII ғасырларда небір жазба ескерткіштер дүниеге келді. Бұл шығармалардан байырғы түркілердің мәдениетімен қоса ел басқарған, мемлекет құрған өркениетін де көреміз. Еуразия территориясында көне түркілік көшпелі тайпалар белгілі бір этномәдени негізде қалыптасты. Олардың материалдық және рухани жетістіктері кейінгі қазақ халқының мәдениетінің қалыптасуының қайнар көзі болды. Елбасы Н.Назарбаев Тарих толқынында кітабында Біз өз мемлекетімізді ұзақ уақытта меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн деп көрсетті.
Сондықтан байырғы түркі бабаларымыз, этногенетикалық тамырымыз қандай еді, ХV-ХVІ ғасырдан кейінгі сол ежелгі жұрттың ұрпағы болып отырған біз түркілерден қалған рухани мұраларымыздың орнын бағалай алдық па деген сұрақ туындайды. Сонымен түркі дәуіріндегі жазба мұраларымыз бен қазақ халқының рухани мұрасының сабақтастығын қарастырып көрейік.
Көне жырлардағы поэтикалық тектестік, көркемдік жалғастық белгілері сол кезеңнің кез - келген жәдігерінен табылады. Бұл, әсіресе, ежелгі дәуірдегі әдеби ескерткіштері қатарында айшықтана, шоқтықтана көрінетін ерекше туындылар: Тәңірлік дәуір әдебиетіндегі Сақтардың қаһармандық дастандары - Алып ер тоңға, Шу дастандарында, Ғұндардың батырлық жырлары - Оғыз-қаған, Аттила, Көк бөрі, Ергенекон дастандарында, Түркі жазба жәдігерліктері Тонынкөк пен Күлтегін жырлары, Қорқыт ата кітабы, Ислам дәуірі әдебиетіндегі - Әбу Насыр әл-Фараби туындылары, тағы сондай-ақ Жүсіп Баласағұнның Құтты білігі, Махмұд Қашқаридың Түркі тілдері жинағында, Ахмед Иүгінекидің Ақиқат сыйы, Ахмет Яссауидің Даналық кітабы, Алтын орда дәуірі әдебиетіндегі Сайф Сараи Гүлістан бит-түрки, Хорезми Махаббат - наме, Құтб Хұсрау - Шырын, Дүрбек Жүсіп-Зылиха дастандарында, Тарихи шежіре және көркемдік дәстүр әдебиетіндегі Әбілғазы Баһадурхан Шежіре - и түрік, Қадырғали Жалаири Жами - ат тауарих, Захириддин Мұхаммед Бабыр Бабыр-наме, Мұхамед Хайдар Дулати Тарихи - и Рашиди атты еңбектерінде айқын аңдалады [7, 98-101б.]
Көне тарихтың куәсіндей болып, бізге жеткен рухани мұралардың бірі, ежелгі түркі поэзиясын қазақ фольклорымен ғасырлар бойы үзілмей ұласып келе жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы тұрғысынан зерттеу қажет.
Сан ғасырлық тарихы бар қазақ ауыз әдебиеті мен ежелгі жазба әдебиетінің түп-төркінін, қайнар бастауларын объективті түрде алып қарастыру, яғни көркемдік дәстүр жалғастығы заңдылықтары арқылы танып-білу болып табылады. Өйткені тарихи жалғастықтың өзі қоғамда бұрыннан қалыптасқан белгілі бір дәстүрге негізделеді.
Дәстүр дегеніміз - бір ұрпақтан келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғастығына, идеясына, сюжетіне, бейнелеу құралдарына, композициясына, тіліне қатысты болып келеді. Міне, сол себепті біз ежелгі түркі поэзиясымен қазақтың өзіндік төл әдебиеті арасындағы сан ғасырлар бойы үзілмей ұласып келе жатқан қөркемдік дәстүр жалғастығы проблемасын осы тұрғыдан қарастыруды жөн көрдік. Сонымен, ендігі міндет ежелгі тарихтың түрлі кезендерінде өмірге келген шығармалардың бірінен бірі туындап жататын ішкі логикалық байларыстарын, өзара ықпал әсерін, даму жолдарын, жаңа көріктеу құралдарының пайда болуын, тағы басқа байланыстарын талдау болып табылады. Сол арқылы ғана біз көне түркі әдеби ескерткіштері мен қазақтың өзіндік төл әдебиеті арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығы бір сәтке де үзілмей жалғасып, ұласып келе жатқандығын дәлелдей аламыз.
Біз ежелгі түркі дәуірінің махаббат дастандары мен қазақтың ғашықтық жырлары арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын айқындай түсуге өз мүмкіндігіміз жеткенше әрекет жасадық.
Асылы, әлемдік әдебиет аренасынан өзіндік орын алған қазіргі қазақ әдебиеті өзінің бүгінгі асқар биігіне, кемелденген дәрежесіне жету үшін сан ғасырлық тар жол, тайғақ кешулерден, қиын-қыстау асулардан, зар-замандардан өтіп келді. Өйткені қазақ әдебиетінің тарихы - қазақ халқының қоғамдық, әлеуметтік-саяси өмірінің бейнелі көрінісі, соның сүрлеуі болып табылады.
Сөйтіп, басқа да түркі тілдес халықтар секілді қазақ халқының да ежелгі дәуірдегі қалыптасып, өсіп дамып келе жатқан өзіндік материалдық және рухани мәдениеті бар екені мәлім. Қазақ халқының әлемдік мәдениетке қосқан үлесі туралы кезінде академик Әлкей Марғұлан мынадай пікір айтқан еді: қазақ халқына көп ғасырдан бері мұра болып келе жатқан ғажайып аңыздарды, мазмұны ертегіге айналған терең мифтерді, жай-күйін көкке сермейтін асқақ ерлік жырлары мен сыршылдық тұнған махаббат жырларын, философиялық қария сөздерін тереңнен алып қарасақ, онда бүкіл дүние мәдениетіне қосылатын сәулетті сыр бар екені көрінеді [8, 35-38б] .
Мұның өзі ежелгі түркі әдебиеті мен қазақтың төл әдебиеті арасындағы сан ғасырлар бойы бір сәтке үзілмей келе жатқан көркемдік дәстүр жалғастығы. Дипломдық жұмыс барысында алға қойған мақсатымыз - ежелгі түркі халықтары арасында тараған махаббат дастандарының ортақтығы мен зерттелуін, көркемдік ерекшеліктерін айқындап алу. Адамзат тарихының түрлі кезеңдерінде өмірге келген туындыларды өзара байланысты түрінде алып қарау арқылы ғана әрбір шығарманың туындау жолдарын, мән-мағынасын, мақсат-мұратын, бейнелеу құралдарын, поэтикасын, т.б. айқындап алуға болады.
Сол арқылы ғана біз бүгінгі күнге ғасырлар қойнауынан жеткен көркем жәдігерлердің қалыптасу тарихын, әдеби өмірдің кемелдену кезеңдерін, сан алуан әдеби бағыттар мен идеялардың даму сатыларын, әдеби процеске ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың шынайы табиғатын тереңнен танып білеміз.
2. ҒАШЫҚТЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ СЮЖЕТТІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНДАҒЫ КЕЗДЕСЕТІН МОТИВТЕР
2.1. Түркі халқына ортақ қазақ дәстүрлі романдық эпостарының сюжеттік
ерекшеліктері
Эпикалық үлгідегі дәстүрлі жырлар Қозы Көрпеш - Баян сұлу мен
Қыз Жібек жырларын Шыңжаң өлкесіндегі ақындар жаңаша жырлауға тырысты. Біз өз кезегімізде Қазақстандағы жарық көрген нұсқалармен қатар Шыңжаңдағы Дәуіт ақын мен Шериаздан ақындардың жырлауындағы нұсқаларды салыстырамыз.
Эпос жанры бүгінге дейін әр ұлттарда әр түрлі жанрда сақталған. Мысалы, Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры Башқұрларда Кузы-Курпес және Майян-Хылу ертегі ретінде белгілі болса, алтайда Козюка және Баян атты қаһармандық эпосына жатады. Ал қазақ фольклорындағашықтық эпос (бұрынғы нұсқаларда лирикалық эпос) деп танылды.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жырының алғаш ғылыми басылымын дайындап (1959), монография (1973) жазған Ы.Дүйсенбаевболатын.
Ғалым өз монографиясында жырдың белгісіз болып келген бес нұсқасын тауып, олардың жариялануы мен зерттелу жайын зерттеп, башқұрт, барабин татарлары, алтайлық нұсқаларды қатар алып, түржанр жағынан ажыратып, ұқсастықтары мен ерекшеліктерінайқындайды.
Сонымен қатар ғалым Қыз Жібек, Айман-Шолпан жырларының шығу төркінін зерттейді.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры қазақтар ғана емес, бірнеше түркі тілдес халықтар арасына да кең танымал. Біз жырдың Қазақстандағы
Бабалар сөзі жүзтомдығының 54-томына енген жеті нұсқасымен салыстыру жұмыстарын жүргізіп, талдайтын боламыз.
Шоқан нұсқасын қазақтың ұлы ғалымы - Шоқан Уәлиханов Жанақ ақынның айтуы бойынша жазып алған. Көшірген - Андрей Фролов. Жыр қолжазбасы Санкт-Петербург қаласында Шығыстану институтында (П. №2) сақтаулы. (Инв. № 4043) Жыр араб әрпінде жазылған. Көлемі - 86 бет.
Жырда кездесетін негізгі сарындар: ежеқабыл оқиғасы, болашақ кейіпкердің әкесі үйде жоқта туу мотиві,түс көру, құбылу, естірту, сақтандыру, жоқтау, ат таңдау, өліп-тірілу мотивтері кездеседі.
Жырда С.Қасқабасовтың орыс ғалымдарының еңбектеріне сүйеніп айтқанкувада деп аталатын ырым байқалады. Кувада матриархат заманы ыдыраған кезде пайда болған яғни салттың өзгеріп, күйеуінің босанатын әйелінен аулаққа кетуі [24, 122].
Жырда түс көру мотиві төмендегідей көрініс береді: Қозы Күрең астына мінді дейді,
Құрсай садақ беліне ілді дейді, Періштелер түсіне аян беріп,
Қосыларын Баянға білді дейді[94, 26 ].
Осы орайда ғалым Р.Бердібаев Ер Көкше жыры жөнінде айтқан пікірінде, белгілі бір оқиғаларды түс көріп болжау, қиын-қыстау кезеңдерде атқа тіл бітіп сөйлейтін болуы, өлген батырдың қайта тірілуі, жай тасының құдіретімен жауын жаудыру секілділер - ескі дәуірдегі анимистік, магиялық, тотемистік дүниетанымдардың қалдығы екендігін айтқан болатын.
Мұнда Қозы өзі үшін өте маңызды ақпарат алады. Ол періштелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz