Оқыту үдерісіндегі бақылау әдістері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бақылау формасы ұғымына түсінік және оқу үдерісінде білім мен білікті бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бақылау ұғымына түсінік және бақылау функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Білім, білік және дағдыны бақылау формасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.3 Білімді бақылау принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.4 Оқыту үдерісіндегі бақылау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. География сабағында бақылау формасын қолдану арқылы білім сапасын көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2.1 География пәні бойынша бақылау формасының жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 География сабағында бақылауды ұйымдастыру формалары арқылы білім сапасын көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.3 География сабағында тест тапсырмаларын бақылау формасы ретінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
3.География сабағында бақылау формасын тәжірибеде ұйымдастыру ... ... ... .. 47
3.1 География сабағында бақылау формасын тәжірибеде қолдану ... ... ... ... ... 47
3.2 Тәжірибедегі география сабағы бойынша бақылау нәтижесін талдау ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік һәм өз жанымызға (қазақ жанына) үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады. Бұл - Мағжан Жұмабаевтың сөзі. Күллі алаш қайраткерлерінің, ұлт зиялыларының - ойы. Ал, біз бүгін өзгемен серттесе аламыз ба, ұрпағымыз өзгеден оқ бойы озық тұра ала ма? Бәрі де мектебіміздің қыры мен сыры, ішкі-сыртқы әлеуетімен байланысты. Оқу-оқыту ісі - Отанның болашағы, һәм ұлттың тұғыры. Бұл тұғырдың беріктігі сіз бен біздің келешегіміз, ұрпақтың үндестігі.
Ал, бұл сабақтастық бүгін өз жалғасын табуда, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін... біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізудің маңызы зор,- деп атап көрсетті ҚР Президенті Н.Назарбаев Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында.[1]
Даму - дау жүрмейтін шындық, дамыған озық тәжірибелер мен оқыту технологияларын қолдану заманның негізгі талабы. Ал, жақсы ұстаз үлгілі әдіс амалдар мен өз ісіне пайдасын тигізер, шәкіртін биікке жетелер озық әрекеттерге белсене баратыны ақиқат.
Ал, оқытудағы бақылау жүйесі мен оқушыларды бағалау жүйесі өте маңызды басқыш. Бұл екі басқыштың жаңаша формасын бірлестіре отырып, ғылым техникасы озық елдердің оқыту тәжірибесінен ала отырып, болашақ мамандарға пайдасы тисін деген ниетпен жұмыста, география сабақтарында бақылау формасын жүргізу және бағалауды қолдану туралы мәселені қозғау көзделді.
Себебі, бұл жүйе оқушыларды шабыттандырып, еңбекке баули отырып, оқушылардың арасындағы әділетті бәсекелестікті қалыптастырып білім сапасының артуына және оқушылардың сан-қырлы дарынын арттыруға көмегі тиеді.
Оқыту - динамикалық процесс. Оның сапасын үнемі жетілдіріп отыру - өмір талабы. Білім беру саласында оқу-таным әрекетінің сапасын, дәрежесін есепке алу, тексеру және бағалаудың білім, білік, дағдының нәтижесін арттыруда қызметі ерекше. Сөйтіп, оның технологиясын әр кезде өмір талабына сай жетілдіріп отыру оқыту міндеттерінің өзекті мәселелерінің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Жұмысты зерттеу барысында тақырыптың қазіргі заманауи оқыту үдерісіндегі өзектілігін айқындай отырып, жұмысты зерттемес бұрын басты бір мақсат қойылды. Жұмыстың мақсаты - қазіргі бақылау формасының әдіс-тәсілдерін, түрлерін, білім сапасын арттырудағы маңызын аша отырып, география сабағында бақылау формасын қолдану арқылы білім сапасын көтеру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың міндеттері. Жоғарыда көрсетілген басты мақсатқа нәтижелі жету үшін және жұмыстың мазмұнын толық әрі жүйелі түрде ашу үшін жұмысты зерттеудің бірнеше міндеттері алға қойылды:
Бақылау формасы ұғымына түсінік беру, бақылау функциялары, білім, білік және дағдыны бақылау формасының түрлерін айқындау;
Білімді бақылау принциптері, оқыту үдерісіндегі бақылау әдістеріне сипаттама беру;
География пәні бойынша бақылау формасын топтастырып жіктеу;
География сабағында бақылауды ұйымдастыру формалары арқылы білім сапасын көтеру жолдарын қарастыру;
География сабағында тест тапсырмаларын бақылау формасы ретінде қолдануға сараптама жасау;
География сабағында бақылау формасын тәжірибеде ұйымдастыру;
Тәжірибеде қолданылған бақылау нәтижесіне салыстырмалы талдау жасау.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тоғыз бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың теориялық негізі. Зерттеу жұмысының мазмұнын толық ашу үшін және алға қойылған мақсатқа нәтижелі жету үшін бірнеше ғылыми еңбектерді, ғылыми мақалаларды пайдаландық және интернет желісіне жарияланған материалдарға сүйендік. Айталық, Ахметова Э.Б., Баймағанбетова Қ.Т., т.б. Географияны оқыту әдістемесі пәнінен дәрістік оқу курсы, Аванесов В.С. Основы научной организации педагогического контроля в высшей школе. Учебное пособие. Аванесов В.С. Теоретические основы разработки заданий в тестовой форме, т.б.
Зерттеу әдістері. Жұмысты зерттеу барысында материал жинау және өңдеу, топтау, жүйелеу, көрнекілік - демонстрациялық, талдау, тәжірибелік бақылау әдістері қолданылды.
1. Бақылау формасы ұғымына түсінік және оқу үдерісінде білім мен білікті бақылау
1.1 Бақылау ұғымына түсінік және бақылау функциялары
Оқытудың өнімділігі оқушылардың санына, оқудың сапасына, сыныптың толықтығына, заманауилығына, тереңдігіне, бақылаудың объективтілігіне тәуелді болуы - дидактикалық үдерістің жалпы заңдылығы. Қазіргі теорияда баға, бақылау, тексеру, есепке алу және осылармен байланысатын басқа да ұғымдардың анықтамасына әлі де енгізілген алғышарттары жоқ. Бұл ұғымдар өзара араласып, алмасып кейде бір мағынада, кейде әр түрлі мағынада қолданылады.
Ортақ түсінік ретінде бақылау алынады.
Бақылау - білім алушылардың білімін, біліктілігін анықтау, өлшеу және бағалау. [2]
Анықтау мен өлшеуді тексеру деп атайды.Сондықтан тексеру - бақылаудың құрамдас компоненті, мұғалім мен оқушы арасында кері байланыс орнататын, педагогтың оқу материалын меңгеру деңгейі туралы объективті ақпарат алу, білімнің жетіспеуін және үзілістерін уақытында анықтау болып табылатын негізгі дидактикалық функция. Тексеру тек оқушылардың білім деңгейі мен сапасын ғана анықтау емес, сонымен қатар оқу еңбегінің көлемін анықтау мақсатына ие. Бақылау құрамына тексеруден басқа бағалау (үдеріс ретінде) және баға (нәтижесі ретінде) кіреді.
Білім, білік және дағдыны бақылау, басқару теориясы тұрғысынан жеке тұлғаны кәсіби дамуын басқарудағы кері байланысты қамтамасыз ететін басқару функциясы ретінде қарастырылады.
Оқушылардың оқу материалын меңгергенін тексеру және бағалау - оқыту нәтижелерін бақылау, оқу процесінің әр түрлі кезеңіндегі оқушылардың танымдық іс-әрекетін басқару.
Білімді тексеру және бағалау оқушының білім алуына көмектесіп, оның және мұғалімнің білім сапасы жөнінде сандық мәлімет береді. Мұғалім оқушының білім деңгейінен хабар алып, оның танымдық жұмысын ұйымдастыруға негіз жасайды. Мұғалім өз жұмысындағы жетістіктер мен кемшіліктерге баға беріп, жұмыс әдістерін толықтырып, түзетіп, жеке оқушылармен жұмыстың жолдарын және құралдарын тауып, бағдарламалық білімдердің меңгерілуі деңгейін анықтайды. Оқушы тақырыпты қаншалықты деңгейде меңгергенін ұғады. Егер білімді тексермесе, онда оқушы өз білімін терең, жан-жақты және дұрыс бағалай алмайды. Оқушы баға алған соң өзінің мектептегі, үйдегі жұмыстарын жетілдіруге, жақсы сапаларын дамытуға, білім, іскерлік, дағдыларындағы кемшіліктерді жоюға мүмкіндік алады.
Білім, іскерлік және дағдыларды тексеру және бағалау тәрбиеге де ықпал етеді. Оқушылардың өз оқулары, табысы, сәтсіздіктері туралы ой-пікірлері қалыптасып, қиындықты жеңуге ұмтылады. Баға оқушының өзі туралы ойына қозғау салады.
Білімді тексеру және бағалаудың мемлекеттік маңызы бар. Мектептің, мұғалімдер ұжымының жұмысын білімді басқару органдары оқушылардың үлгеріміне қарап бағалайды. Мектеп әкімшілігі, қалалық, аудандық, облыстық білім беру ісін басқару органдары, Білім және ғылым министрлігі оқушылардың білімдерінің сапасын, мектеп және мұғалімдердің жұмысының жетістіктерін және кемшіліктерін білу үшін бақылау және тексеру жұмыстарын береді.
Тексерудің және бақылаудың жүйелілігі арқылы мұғалім оқушылардың тәртібін, білімді қалай қабылдайтынын және түсінетінін, тәжірибелік іскерлік және дағдыларға машықтандыру кезінде өз бетімен атқара алатын жұмыстарын, оқуға икемділігін, қызығушылығын, қабілетін, білімді жүйелі алуын қадағалайды. Бақылау мәліметтеріне сүйеніп, мұғалім оқушылардың жеке ерекшіліктерін анықтап, оларды өз жұмысында қолданып, оқушылардың білімдерін дұрыс тексеруге және бағалауға мүмкіндік алады.
Білім алушылардың білімін, біліктілігін және дағдысын тексеру және бағалау оқыту үдерісінің маңызды құрылымдық компоненті болып табылады және оқытудың жүйелілік, бірізділік және тұрақтылық принциптеріне сәйкес оқытудың барлық кезеңдері бойы жүзеге асырылу қажет.
Білім, білік және дағдыны бақылау - оқу процесінің ең маңызды элементтерінің бірі.
Оқу процесінде білім, білік және дағдыны бақылау бірқатар функцияларды атқарады - бақылау, оқыту, дамытушылық, тәрбиелеушілік және әдістемелік.
Бақылау функциясы: бақылау көрсеткіштері оқу нәтижесін талдау үшін басты себебі болып табылады. Бақылау мәлеметтері білім алушының іс-әрекет бағасын және нәтижесін қарастырып қана қоймай және де барлық білім беру мекемесінің оқу-тәрбиелік жұмысының жағдайын талдайды.
Оқыту функциясы: бақылау тапсырмаларын орындауда алынған білім нақтылау, толықтыру, түсіну арқылы қайталау және шоғырландыру жүзеге асырылады.
Бақылау оқу іс-әрекетін ұтымды ұйымдастыруға үйретеді.
Дамытушы функция: бақылау білім алушының тұлғалық, оның танымдық қабілеттерінің дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер береді. Кез келген бақылау формасы адамнан жұмысқа жоғары назарын, жадының, ойлауын, қиялын, бар білімін жүйелеп салыстыра алуын талап етеді.
Тәрбиелеуші функция: оқушыға өздік ұйымдасуға көмектесіп, өз бойындағы күшті және әлсіз жақтарын анықтауға көмектесу. Оқушы білімін бақылауда тәрбиелік функция дұрыс ұйымдастырылса, оның білімге деген сезімдік, бағалаушылық қатынасын арттырады.
Әдістемелік функция: мұнда бақылау тек білім алушыны ғана емес, педагогты да үйретіп, оған өз қателіктерін көруге мүмкіндік бере отыра, оқытудың тиімді түрін таңдауға көмектеседі.[2]
Бақылау -- тәртіптің мәні мен мазмұнын анықтау үшін қолданылатын жүйелі және бағытты психологиялық-педагогикалық зерттеу әдісі.
Педагогика саласындағы зерттеудегі бақылау екі қызмет атқарады:
теориялың зерттеуді эмпириялық ақпаратпен қамтамасыз ету;
теорияның тәжірибедегі тепе-теңділігі мен шыншылдығын тексеру.[2]
Бақылау әдісі -- ұзақ мақсатқа бағытталған және жоспарды қабылдауға негізделген педагогикалық үрдіс танымының әдісі.
Бақылаудың негізгі міндеті -- тәжірибе мәселесіне жауап беретін ғылыми-зерттеу мәселелерін дұрыс анықтап алу. Бақылау әдеттегідей алдын-ала белгіленген жоспар бойынша нақты бақылау нысандарын анықтау арқылы жүзеге асырылады. Мақсатты түрде бағытталған бақылау ғылыми қызметкерге қызығушылық тудырған құбылыстарды айқындайтын жағымды және жағымсыз факторларды жинастыруға мүмкіндік береді.
Алайда, бақылау алға қойылған сұраққа анық жауап бере алмайды, олар тек эмпириялық таным тудырады. Эмпириялық білім толық түрде анық емес, дәлелсізі көбінесе қате болады. Педагогикалық ғылымнын міндеттері осы кемшіліктерді жеңу, педагогикалық білімді тереңдету, нақтылау, дәлелдемелі қылу, себебі осыларға сүйене отырып педагогикалық үрдіске одан да тиімді түрде басқару жүргізу.
1.2 Білім, білік және дағдыны бақылау формасының түрлері
Педагогика ғылымы саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген түрлері кең таралған. Мысалы, ғалым - педагогтар Ю.К. Бабанский, Н.А.Сорокин бақылауды күнделікті, аралық, қорытынды деген түрлерін көрсетеді. Ал Г.И.Щукина - күнделікті, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды және емтихан көзқарастарын білдіреді. Е.А.Дмитриев - күнделікті, тақырыптық және қорытынды деп бөледі.
Педагогика саласының профессорлары Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев Педагогика оқулықтарында тақырыптық, тараулар бойынша, оқтын-оқтын және қорытынды бақылау деп бөлген.[3]
Күнделікті бақылау - оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады, соның негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Күнделікті бақылау мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен маңызға ие болады.
Тақырыптық бақылау - оқу бағдарламарларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерінің өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелердің оқушылардың есіне салады.
Қорытынды бақылау - барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың жылдық бақылаудың үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларына педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал. Сонда оқушы білімін бағалауда немқұрайлылыққа салынуға болмайды. Баға балл есебінде көрсетіледі. [3]
Оқу процесіндегі қадағалау əртүрлі, көп формалы бола келіп, сан қилы əдістермен атқарылады. Педагогикалық тəжірбиеде қадағалаудың бірнеше түрін атауға болады: алдын-ала, ағымдық, мерзімдік, тақырыптық, қорытынды жəне өтілген материал ізімен. [4]
Бастапқы (диагностикалық) бақылау білім беру процесін табысты басқару үшін қажет. Білім алушының бастапқы даярлық деңгейін анықтауға мүмкіндік береді, соның негізінде оқу материалының рұқсат етілген күрделілігін бағыттайды. Бастапқы бақылаудың талданған деректері оқытушыға оқыту әдістемесіне, дидактикалық материалдарға және т.б. өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді.
Алдын-ала қадағалау - əдетте, диагностикалық міндеттерге орай жүргізіледі. Ондағы мақсат - оқушылардың оқуды бастауға дейін игерген білім, ептілік, дағдыларының деңгей, дəрежесін анықтау. Бұл жұмыс жыл басында не тақырыпты өту алдынан өткізіледі. Алдын-ала қадағалау нəтижесінің негізінде мұғалім оқу жұмыстарының тиімді түрлері мен формаларын таңдастырады. Алдын ала тексеру тақырыпты, бөлімді немесе курсты түсіну бұрынғы оқу материалдарын білуге байланысты. Егер мұғалімде ол туралы ақпарат жоқ болса, онда ол одан әрі оқыта алмайды, қажетті ақпаратты мұғалім бастапқы білімдерді тестілеу арқылы алып, қол жеткен деңгейді анықтайды. Бұрынғы нәтиже мен қазіргіні салыстырып, білім, іскерліктің қандай деңгейде екенін біліп, процестің тиімділігін талдап, өз оқушыларының жетістігіне қосқан үлесі туралы қорытынды жасайды.
Білімдену процесінің ажыралмас бір бөлігі диагностика болып табылады. Диагностика жəрдемімен белгіленген мақсат, міндеттердің табысты орындалуы анықталып барады. Ол болмаған жерде дидактикалық процесті тиімді басқару мүмкін емес. Диагностика - бұл дидактикалық процестің нəтижесін анықтау. [4]
"Диагностика" түсінігінің мəні "білім, ептілік жəне дағдыларды тексеру" түсінігімен салыстырғанда едəуір тереңдеу əрі кең. "Тексеру" нəтиженің тек көрсеткіштерін ғана аңдатады, не себептен болғаны жөнінде дерек бермейді. Ал диагностикалауда нəтиже өзіне қол жеткізген əдіс - тəсілдермен бірге қарастырылады, дидактикалық процестің бағдар - бағытын, ілгерілі не кері қозғалысы анықталады.
Диагностика өз ішіне бақылау мен тексеруді, бағалау мен бағаны, жинақталған статистикалық деректер талдауын, дидактикалық процестің жүрісін, бағытын жəне жобалануын қамтиды.
Диагностикалаудың маңызды бөлігі - бұл қадағалау. Қадағалау - білім, ептілік жəне дағдылардың игерілу процесіне бақылау қоюды аңғартады. Қадағалау тексерулерден тікелей құралады. Тексеру - бұл білім, ептілік жəне дағдыларды игеру барысын бақылау үшін жүргізілетін əрекет - қимылдар жүйесі. [4]
Мəн - мағыналық тұрғысынан бақылау, қадағалау кері байланыс түзуді қамтамасыз етеді, яғни оқушылардың оқу əрекеттерінің нəтижесі жөніндегі мəліметтерді алу мүмкіндігін ашады. Оқытушы өз шəкірттерінің қай білімді қандай деңгейде игергенін, жаңа ақпарат қабылдауға қаншалықты дайын екендігін анықтайды. Сонымен бірге оқушылардың өзіндік оқу жұмыстарының сипаты мен сапасын байқастырады. Қадағалау нəтижесінде мұғалім өз оқу жұмыстарының қаншама дəрежеде жемісті болғанын, педагогикалық процес мүмкіндіктерін оқыту - оқу мақсатында қай деңгейде пайдаланғанын сарапқа сала алады.
Бақылау, қадағалау кезінде оқушының өзі де өз оқу жұмыстарының нəтижесі бойынша ақпарат алады. Бұл оған білім игеру барысында қандай жетістіктерді қолға түсіргенін, сонымен бірге өз кемшіліктері мен олқылықтарының пəн бағдарламаларының қай тұстарымен байланысты болғанына көз жеткізеді. Тұрақты да бірізді қадағалаудан оқушының тəртібі жақсарады, белгілі жұмыс қарқынына үйренеді, ұнамды мінез, ерік сапаларын дамытады.
Тексеруден диагностикаға көшу. Оқытудың әр бөлігін оқып-үйренуді аяқтаған соң оның нәтижелерін білу үшін диагностика қолданылады.
Диагностика - оқу-тәрбие процесінің барысы және нәтижелері туралы ақпарат алу тәсілі.
Мектептегі диагностиканық міндеттері:
оқушылардың даму барысына және нәтижелеріне талдау жасау (білім алуға әзірлігі, психикасының жұмысы, дамуы);
оқыту процесінің барысын және нәтижелерін талдау (білімнің көлемі және тереңдігі, білім, іскерлік, дағдыларды қолдана білуі, ой жұмысының негізгі тәсілдерінің болуы, шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін білу);
тәрбие барысын және оның нәтижелерін талдау (тәрбиелік деңгейін, адамгершілікке сенімін, адамгершілігін).[4]
Неге тексеруден гәрі диагностика туралы көп айтылуда? Дәстүрлі тексеру әдістері неге қайта қаралуда? Бұл оқу-тәрбие процесін ізгілендіруге байланысты.
Егер өткен тәрбиеде талдау, тексеру және бағалаудың объектісі оқушының еңбегі болса, енді жаңа жағдайда мұғалім мен оқушының бірлескен еңбегі, оның нәтижелері талданады. "Енді жоспарланған көрсеткішке неге толықтай жете алмадық?" - деген сұраққа жауап беру керек. "Оқыту процесі тиімді болу үшін не істеу керек?" - деген сұраққа диагностика жауап береді.
Диагностика нәтиже мен процесті бірге зерттейді. Оқушының еңбегі мұғалімнің еңбегімен бірге талданып, оқушының мүмкіндігі, қабілеті және икемділігі зерттеледі. Мұғалімнің жұмысына ықпал еткен жағдайлар ескеріледі. Тексеру оқушының "оқығым келмейді" деген пікірімен санаспайды. Ал диагностика онымен санасады, оқушының оқуға ынтасын арттыру тәсілдерін табады. Мысалы, тексеру арқылы 6-сыныптың оқушысы барлық тапсырманы дұрыс орындағаны анықталады. Мұғалім оған "өте жақсы" деген баға қойды және мадақтады. Процесс те, нәтиже де жақсы сияқты. Тек қана диагностика оқушының "өте жақсы" баға алғаны есте сақтау қабілетінің жақсылығынан екендігін, бірақ оның ақыл-ой жұмысына қабілеті нашарлығын анықтайды. Мұғалім кемшілікті жою мақсатымен оқушыға түрлі тапсырмалар береді.
Дәстүрлі тексеру нәтижелерді бағалап, олардың себептерін түсіндірмейді. Диагностика арқылы оқушылардың білім, іскерліктері тексеріліп бағаланады, сандық мәліметтер талданады, бағыттар айқындалып, одан арғы жұмыстар болжанады. Диагностика үшін көптеген әдістер және әдістемелер қолданылады. Мысалы, дәстүрлі тексеру, бағалау әдістерімен қатар тест әдісі, оқушылардың оқуға керекті психикалық сапаларын, атап айтсақ, есті, зейінді, ақыл-ойды, т.б. зерттеу, жеке оқушылармен жұмысты жобалау әдісі қолданылады. Қазіргі мектепте қолданылатын диагностика педагогикалық қатынастар жүйесіндегі оқушыны (сыныпты) жан-жақты зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер мен әдістемелердің жиынтығы.
Дәстүрлі тексеру әдістері диагностика арқылы ізгілікке қызмет етіп, мектепте жақсы қарым-қатынас орнатады. Диагностика оқушыларды "орташа", "үздік" деп бөлмей, олардың мүмкіндіктерін анықтайды. Диагностикалық қорытындылар дәл, толық болу керек. Барлық мұғалімдер гуманистік идеяларды мойындағанда ғана диагностика арқылы әрбір оқушы туралы ақпараттар жиналып, оның қабілетін, дарындылығын дамытуға қолайлы жағдай жасалады.
Оқушылардың білімдерін тексеру, бағалаумен байланысты әлі шешілмеген мәселелер көп. Гуманистік педагогикада бірінші орында оқу тәрбие процесінің барысы және нәтижелері туралы ақпараттар алудың тәсілі, мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен еңбегінің нәтижелерін көтеру жолдарын табу үшін талдайтын диагностика тұрады. Диагностика керекті ақпаратты алудың қосымша тәсілі ретінде тексеру және бақылауды қолданады.
Оқушылардың білім, іскерліктерін тексеру, бағалау педагогикалық технологияның ежелгі бөлігі диагностикалық құрамына кіреді. Бақылаусыз, тексерусіз оқытуға бола ма? Зерттеулер оқу жұмысының сапасы мадақтау әдісіне байланысты екенін дәлелдеп отыр. Мектеп өміріндегі демократиялық өзгерістер, ізгілендіру білім, іскерліктерді бақылау және бағалауды жетілдіруді талап етеді.
Ағымдағы (күнделікті) қадағалау - оқу барысында ұйымдастырылып, білім, ептілік жəне дағдылардың қалыптасу дəрежесін, сонымен бірге игерілген материалдың қаншалықты терең жəне берік бекігенін анықтау үшін қолданылады.
Ағымдық бақылау оқу материалын меңгеру барысы мен сапасы жөнінде үздіксіз ақпарат алуға, оқу процесіне жедел түрде өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді.Ағымдағы бақылауда утестілік бақылау үшін 6-8 тапсырма беріліп, 5-8 минут ішінде соңғы 2-3 сабақта алынған білім мен іскерліктер тексеріледі. Жұмысты аяқтаған соң міндетті түрде қателері талданады. Ең басты назар оқушының қатесінің себептерін білуге аударылады.
Ағымдық тексеру - бұл тексеру емес, бұл оқыту, өйткені ол оқу материалын қайталау, шоғырландыру және талдаумен байланысты.
Бұл қадағалаудың тиімділігі - оқушылар біліміндегі кемшіліктер мен олқылықтарды дер кезінде байқап, бағдарлама ақпараттарын меңгеруде көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Күнделікті қадағалаудың дұрыс жолға қойылуы оқушылардың əр сабаққа мұқият əрі тыңғылықты дайындалып жүру жауапкершілігін арттырады. [5]
Мерзімді қадағалау - белгілі уақыт аралығындағы жұмыстардың қорытындысын алуға пайдаланылады. Ол не тоқсан не жыл жартысы аяғында жүргізіледі. Аралық (мезгілдік) бақылау пән бойынша (тарау, тақырып, модуль және т.б.) үйренушілердің оқу материалын қандай деңгейде меңгергендігін анықтауға мүмкіндік береді. Әдетте оны тоқсанда немесе жылда 1-2 рет өткізеді.
Мерзімдік бақылау түрлері: бақылау тапсырмалары, реферат, сызба жұмыстар, бақылау жұмыстары. Онда ағымдық бақылау мәліметтері де ескеріледі.[5]
Тақырыптық қадағалау - тақырып, бөлім материалдары өтіліп болған соң өткізіледі. Тақырыптық бақылау үшін оның жекелеген ұғымдарын олардың арасындағы байланыстарды қалай түсінгендігін анықтауға тапсырмалар беріледі. Білімді тест арқылы тексеру үшін мамандардың тестілерін қолданған дұрыс.[5]
Қорытынды қадағалау - оқу процесінің соңғы нəтижелерін жинақтау үшін қолданылады. Ол пəн бойынша бүкіл білім, ептіліктер мен дағдылар жүйесін қамтиды. Қорытынды бақылау пәндер тізімі немесе белгілі бір оқу пәні бойынша білімнің қорытынды нәтижелерін анықтайды.[5]
Қорытынды бақылау - біріктірмелі. Ол сыныптан сыныпқа ауыстыруда және қорытынды емтихан, мемлекеттік емтихан, ғылыми жобаны қорғауда және т.б. жүзеге асырылады.
Қорытындыны тексеру әрбір оқу тоқсаны және оқу жылы аяғында өтеді, оқу материалы жүйеленеді және талдап қорытылады. Білімді тексерген кезде ең алдымен өз бетімен оқу үшін өте маңызды болып табылатын білімдегі кемшіліктер анықталады. Әрине, білім, іскерлік, дағдылардың меңгерілгенін тесті арқылы толықтай анықтау мүмкін емес. Мысалы, өз жауабына мысалдар келтіру, өз ойын жүйелі, дәлелді етіп айту тест арқылы анықталмайды. Сондықтан тест әдісі басқа тексеру формалары және әдістері мен ұштасу керек. Жазбаша тестінің жауаптарын ауызша да сұрауға болады. Тесті білімді әділ бағалайды, бірақ нашар оқушыға бір балл артық, жақсы оқушыға бір балл төмен қоюға болмайды. Сонымен балалардың бәрі балабақшадан бастап тестілік сынақтан өтеді. Мемлекеттік білім стандартына сай міндетті деңгейдегі білім, іскерлік, дағдыларды тексеруге арналған әдістемелік нұсқау жаңа оқу бағдарламаларында жазылған.
Қазіргі кезде білім беру саласының құрылымында сапасын оқу-танымдық әрекет анықталатын 5 балдық жүйелер қолданылады.
5 - Оқу материалын толық дәл логикалық бірізділікпен айтылған жауапқа қойылады.
4- Оқу материалын толық дәл біледі, бірақ болар - болмас кемшілігі бар жауапқа қойылады.
3- жауабы негізі дұрыс, бірақ толық емес. Біліміндегі кейбір проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады.
2- Оқушы жауабында қателер, білімінде кемшілігі бар жауапқа қойылады. Тексерілген оқу материалы бойынша білімі жоқ толып жатқан өрескел қателер үшін қойылады.
Емтихан оқушылар білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың арнаулы формасы.
Өтілген материал, тақырып ізімен қадағалау - тақырып, тарау, бөлім өтіліп, біршама уақыт озған соң қалдық білімді анықтау үшін қолданылады. Мерзім үш айдан жарты жылға дейін не одан көп созылуы мүмкін. Мұндай қадағалау оқу процесінің тиімділігін соңғы нəтиже бойынша пайымдау талаптарына сəйкес келеді. [4]
Қадағалау əрқилы формада жүргізілуі мүмкін. Формалық жағынан мұндай жұмыс жеке-дара, топтық жəне сыныптық болып бөлінеді.
Бақылауды жіктеудің түрлі жолдары бар. Бақылау жиілігіне қарай тұрақты, қайталанбалы, біржолғы болып бөлінеді.
Тұрақты бақылау, мысалға белгілі бір уақыт жиілігінде кейбір пән бойынша сабақты қамтиды; қайталанбалы белгіленген мезгіл аралығында, біржолғы -- бір сабақтағы көрініс қана тіркеледі.
Нысанды қамту көлемі жағынан тұтас және тұтас емес бақылау болып бөлінеді. Бірінші жағдайда барлық зерттелетін нышандар бақыланса, екіншісінде, оның бөлігі ғана.
Мәлімет жинау тәсіліне қарай бақылауды тікелей және қосалқы деп бөледі. Тікелей немесе тура бақылауда зерттеуші бақылау кезінде көрген деректерді тіркейді. Қосалқы немесе жанама бақылауда нысанның өзі емес, тек оның нәтижесі бақылауға түседі.
Бақылаудың қосылған түрі болады, мұнда зерттеуші бақылау жүргізілетін топ мүшесі болып қосылады. Және қосылмаған түрі болады, яғни сырттан (инкогнито). Сонымен қатар, тұтас, таңдамалы түрлері болады.[5]
1.3 Білімді бақылау принциптері
Бақылау - білім, іскерліктерді анықтау, өлшеу және бағалау. Тексеру - бақылаудың бір бөлігі, негізгі дидактикалық қызметі мұғалім мен оқушы арасындағы кері байланысты қамтамасыз ету, оқушылардың материалды қалай түсінгендігі туралы мұғалімнің ақпарат алуы, білімдегі кемшіліктерді дер кезінде табу. Бақылаудың жалпы қызметі; тексеру, оқыту, тәрбиелеу, дамыту, ынталандыру. Тексерудің мақсаты - оқушылардың білім деңгейін, оның сапасын, оқу еңбегінің көлемін анықтау. Бақылау арқылы процеске, оның нәтижелеріне баға беріледі. Үлгерімнің табеліне, сынып журналына бағалар қойылады. Әділ бағаның ықпалымен оқушылар дұрыс баға беруге үйренеді.
Оқу процесіндегі қадағалауларға төмендегідей педагогикалық талаптар қойылады:
қадағалаудың даралықты сипаты. Əр оқушы жұмысы, оның жеке оқу іс-əрекеттері өз алдына қадағаланады. Бір шəкірттің оқуындағы нəтижелерді ұжымдық жұмыстар қорытындыларымен не керісінше алмастыруға болмайды;
жүйелілік қадағалаудың оқу процесі барша кезеңдерінде үздіксіз, ретімен өтіп тұруы;
қадағалау формаларының əртүрлігі. Осыдан қадағалаудың оқыту-үйрету, дамыту жəне тəрбиелеу қызметтері қамтамасыз етіледі;
қадағалаудың жан-жақтылығы. Қадағалау баланың теориялық білімдерін, ақыл-ой парасаттылығын, тəжірибелік ептіліктер мен дағдыларын тексеруге мүмкіндік береді;
қадағалаудың шынайылығы. Қадағалауда субъектив жəне қателікті пікірлер мен қорытындыларға жол берілмеуі тиіс;
жекелестірілген бағыт-бағдар. Оқушылардың жеке-дара тұлғалық сапа-қасиеттері ескерілуі тиіс;
мұғалім тарапынан болған талаптардың бірыңғай болуы. [6]
Соңғы кездері тестік қадағалау көптеп қолданылуда. Мұндай тексерудің негізгі құралы - тест тапсырмалары. Өлшестіру, анықтау нысаны тұрғысынан педагогикалық, психологиялық, əлеуметтік - психологиялық, мəдени - эстетикалық таным тестері ажыралады.
Білімді тексеруге қойылатын талаптар:
тексерудің және бақылаудың жүйелілігі, тұрақтылығы, міндеттілігі. Бұл талапты орындамау оқушылардың оқуға деген қатынасын нашарлатып, білімнің сапасына кері әсер етеді;
әрбір оқушы өзінің білімінің, іскерлік дағдысының бағаланатынын түсіну керек. Егер білімді тексеру және бағалау оқыту процесінің құрылымына тұрақты түрде енсе, онда оқушы мұғалімнің сұрақтары мен тапсырмаларына жауап беруге дайын болады.
оқушылардың білім, іскерлік және дағдылары мемлекеттік .оқу бағдарламаларына сәйкес тексеріледі. Бағдарламаны меңгеру - білімді бағалаудың негізгі өлшемі. Мұғалім оқушының қосымша біліміне, оқыған қосымша әдебиеттеріне кеңес, нұсқау, беріп, баға қоймайды.
оқушылардың теорияны және фактілерді білуін тексеру және бағалау арқылы, білімдерінің жалпы және ақыл-ой дамуына, жеке тұлғалық сапаларын қалыптастыруға ықпалын, оқуға әсерін білу;
білім, іскерлік, дағдыларды түрлі тәсілдер арқылы тексеру;
байқалған кемшіліктерді оқушының өзі түзетуі;
мұғалімнің оқушыларды білімдерін бақылап, бағалауға, кемшіліктерді жоюдың әдістемесі мен тәсілдерін білуге үйретуі;
бағаны әділ қойылуы;
оқушының өзін-өзі және басқаны бақылауы және бағалауы;
әр тақырыпты оқудың нәтижесіне мұғалімнің және оқушылардың баға беруі;
бақылау-бағалау процесінің әрбір баланың оқу үлгерімінің төмендемеуіне, көңіл-күйінің жақсы болуына көмектесуі.[6]
Жоғарыда айтылған талаптарды орындау, ең алдымен бақылаудың сенімділігін және оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған міндеттердің орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер мен сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды.
Үлгерімді диагностикалау мен бақылаудың маңызды принципі әділдік, жүйелілік, көрнекілік. Баға әділ қойылу үшін диагностикалық тестілердің (тапсырма, сұрақтардың) мазмұны ғылыми әдістермен жасалып, мұғалімдер мен оқушылардың арасында дұрыс қарым-қатынас болу керек.
Білімді бақылау және бағалау ғылыми дәлелденген, тәжірибеде қолданылған принциптер негізінде жүргізіледі: әділдік, жан-жақтылық, жүйелік, жеке-даралық, дифференциалдық. [7]
Әділдік, шындық (білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі нормасына қатысты) - бұлсубъективтік факторларды болдырмауды көздейді.
Жан-жақтылықта - бақылауоқу бағдарламасының барлық бөлігін қамтиды, оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуалдық және практикалық білік пен дағдысын бақылауды қамтамасыз етеді.
Жүйелік, бірізділік - әрбірсабақ, тақырып бойынша оқушылар оқу әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық кезең-дерінде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту нәтижесін қорытындылау, тақырыптық бақылау, сабақтар бойынша балл қою т.с.с.)
Жеке-дара қатынас - әрбір оқушының ерекшелігін бағалау (оның қабілеті, бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б.) қарастырады.
Диффериенциалдық қатынас - әрбір пәннің ерекшелігін, жекелеген бөлімдерін, сонымен бірге оқушылардың жеке-дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес бақылаудың әртүрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын талап етеді. [7]
Жүйелілік принципінің талабына сәйкес диагностикалық бақылау білімді қабылдаудан оны тәжірибеде қолдануға дейін жүру керек.
Көрнекілік принципіне сәйкес барлық оқушыларды бір өлшеммен сынақтан өткізіп, бағаны талдап қойып, тестілердің нәтижелері талқыланады.
Кешенді тексеру арқылы оқушылардың әр түрлі пәндерден алған білімдерін қолдана білуі анықталады.
Оқушылардың білім алғанын, үлгерімін диагностикалау дегеніміз - педагогикалық үдерісте болатын барлық жағдайларды анықтау, оның нәтижелерін анық белгілеу, дидактикалық процесті тиімді басқару, оның көмегімен тиімді нәтижелерге жету деген ұғымды білдіреді.
Диагностика оқушылардың білім және іскерлік, дағдыларын тексеруге қарағанда кең де және терең мағынаға ие. Тексеру тек нәтижелерді ғана белгілеп, олардың келіп шығу себептерін тусіндірмейді, ал диагностикалау білім алудағы нәтижелерді оларға жету жолдарымен, әдіс-тәсілдерімен байланыстыра анықтайды, яғни диагностикалау тексеру бақылау, бағалау, статистикалау мағлұматтарды топтау, оларды талдау, динамика, теңденцияларды анықтау, іс-әрекеттердің әрі қарай дамуын болжауды да қамтиды. Оқушылардың білімін, тексерілетін, дағдыларын бақылау және бағалау диагностиканың құрамдас бөлігі ретінде тән алынуы керек. Оқытуды бақылау және бағалауды көрнекті педагог ғалымдар атап өткенін анғарамыз (Я.А.Коменский К.Д.Ушинский, А.Байтұрсынов және т.б.). Олар оқушылар білімін бақылау, бағалау құқығын ақылдылықпен, объективті өлшемімен, әділеттілікпен, көрнекілікпен, жариялылықпен қолдануға шақырған.
Дидактикалық бақылау оқытудың әдістемесі ретінде анық белгіленген оқыту, дамыту бағытына ие болуы, өзін-өзі бақылаумен бірігуі, білім алушының өзі үшін қажет және пайдалы болуы керек. Диагностикалау жүйесінде бақылау, бағалау ынталандыру қызметін де өтеуі қажет.
Оқушылардың білім алғанын, үлгерімін диагностикалау және бақылау принциптері әділеттілік, жүйелілік, көрнекілік, жариялылық сияқты принциптермен(ұстанымдармен) есептелініп жүр.[7]
Әділеттілік (объективтілік) ғылыми дәлелденген диагностикалық тестер (тапсырмалар, сұрақтар) мазмұны, диагностикалық рәсімдерін (процедурасы) мұғалімнің барлық білім алушылармен тең, достық қарым-қатынасын және білім, іскерліктерді бағалаудың дәл бірдей белгіленген критерилерін (өлшемін) өз ішіне алады. Іс жүрзінде диагностикалаудың әділдігі қойылған бағалар әрдайым бақылау методтары мен тәсілдеріне және диагностикалауды жүргізген оқытушыға байланыссыз түрде дәл болуын көрсетеді.
Жүйелілік принципінің талабы бойынша диагностикалық бақылауды дидактикалық процестің барлық этаптарында білімдерді бастапқы қабылдаудан оны іс жүзінде қолдануға дейін жүргізу керек. Жүйелілік принципі диагностикалауды комплекеті түрде өткізуді талап етеді, сонда ғана бақылаудың, тексерудің, бағалаудың әртүрлі формалары, методтары және тәсілдері өзара, бір мақсатқа бағынатын болады.
Көрнекілік принципі ең алдымен, барлық білім алушыларды біртүрлі критерийлер бойынша анық сынаудан өткізуді көрсетеді. Диагностикалау барысында белгіленген әрбір оқушының рейтингі көрнекілік және салыстырмалы сипатқа ие болады.
Жариялылық принципі, сондай - ақ бағаларды жариялауды және дәлелдеуді талап етеді. Баға - бұл оқушылардың өзіне қойылатын талаптың мөлшерін, сондай-ақ педагогтың әділеттілігін өлшейтін бағыты. Бұл принципті іске асырудың қажетті шарты әрбір өткізілген талқылау және талдау, кемшіліктерді жоюдың перспективалы жоспарларын жасау.[7]
Оқыту процесінің маңызды компонентерінің бірі-бақылау мен есепке алу. Оқытушы оқыту барысында бақылау мен есепке алуды дұрыс ұйымдастырса, онда оқыту процесінің тиімділігі артады. Бұл үшін ол оқушының оқу материалдарын меңгеруін анықтап баруы керек.
Бақылау түсінігі оқушының білім, дағды және іскерліктерін анықтау, өлшеу мен бағалауды білдіреді. Анықтау мен өлшеу дидактикада тексеру деп аталады.
Тексеру бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде оқытушы мен оқушының арасында кері байланыс орнатуды, оқу материалын меңгеру дәрежесі туралы оқытушының хабар алуың білімдегі кемшілктер мен қателіктерді дер кезінде анықтауды қамтамасыз етеді. Тексерудің мақсаты тек оқушының білім алғандық дәрежесі мен сапасын анықтау емес, оның оқу қызметінің көлемін де анықтау болып табылады.
Тексеру оқушының білім дәрежесін алдын-ала анықтау болып, жаңа тарауда бастаудан алдын оқушылардың алдыңғы алған білімдерін анықтау мақсатында өткізіледі.
Білімдерді тексерудің кейінгі түрі әрбір тақырыпты меңгеру барысында жүргізілетін күнделікті тексеру болып есептеледі. Күнделікті тексерудің міндеті - үйрету.
Оқушылардың білімін, іскерлігін тексерудің тағы бір түрі қайта тексеру. Қайта тексеру білімдерді бекітуге көмектеседі.
Тексерудің тағы бір кезеңі - оқтын-оқтын тексеру. Мұндай тексеру бір тарауды яки маңызды бір тақырыпты аяқтағанда жүргізіледі. Оның негізгі міндеті - системаға түсіру, қорыту.
Тексеруді ұйымдастырудың сонғы кезеңі оқушылардың дидактикалық процестің барлық кезеңдерінде алған білімдері мен іскерліктерін қорытынды тексеру және есепке алудан тұрады. Қорытынды тексеру әр ширектің соңында, оқу жылының аяғында жүргізіледі.
Тексеруден тыс бақылау өз ішіне бағалауды және бағаны алады. Бағалау дегеніміз білім, іскерлік және дағдыларды оқу программасында көрсетілген эталондармен (өлшеуіш) салыстыру. Баға дегеніміз бағалаудың балл формасында көрініс тапқан сан жағынан өлшемі.[6]
Оқытушы оқыту барысында оқушылардың үйреніліп жатқан материалды қалай қабылдауын, түсінуін, есте сақтауын, оны іс жүзінде қолдана алу іскерліктерін есепке алып отыру керек. Есепке алу - бұл оқытудың белгілі бір кезеңінде оқушылар мен мұғалімнің жұмысын жинақтап қорыту.[7]
Мектепте есепке алудың өзіндік ерекшелігі бар, ол мұнда оқыту және тәрбиелеу мәніне ие. Есепке алудың нәтижесінде оқытушы да оқушы да өздерінің кейінгі жұмыстарының формасын, мазмұнын белгілейді. Үлгерімді есепке алу оқушылардың танымдық қызметін ынталандырып отырады, белгілі бір әрекеттерді орындау үшін оның ерік-жігерін тәрбиелейді.
Үлгерімді есепке алу оқытушының да жұмысын ұйымдастырады. Дұрыс ұйымдастырылған есепке алу нәтижесінде оқушылардың үлгерімін дәл бағалай алады, олардың өз білімін жетілдіруге ынтасын оятады, ақыл-ойының және моралдық қасиеттерінің дамуына көмектеседі.
1.4 Оқыту үдерісіндегі бақылау әдістері
Қадағалау барысында əрқилы əдістер де қолданылуы мүмкін. Қадағалау əдістері дегеніміз - бұл оқушылардың оқу танымдық іс - əрекеттері мен мұғалімдер жұмыстарының нəтижелілігін айқындауға жəрдемші жол, тəсілдер.
Педагогикалық практикада ауызша, жазбаша, тəжірибелік, компьютерлі (машынды) қадағалау жəне өзіндік қадағалаулар қолданылуда.
Ауызша қадағалау - оқушыларға ауызекі сұрақ қоюмен орындалады. Ол шəкірттердің білім, ептілік жəне дағдылар деңгейін айқындауға, сонымен бірге оқушының материалды баяндау қисынымен танысуға, меңгерген білімдерін процестер мен төңіректе болып жатқан оқиғаларды түсіндіре алу ептіліктерін байқауға, өз пікірін білдіру мен дəйектеу жəне қателікті көзқарастарға қарсы тұрып, дəлел келтіре алу ұқыптарын анықтауға мүмкіндік береді.
Жазбаша қадағалау - жазба бақылау тапсырмаларын (жаттығулар, бақылау жұмыстары, шығармалар, істелген жұмыстар бойынша есеп беру ж. т. б.) орындау формасында жүргізіледі. Мұндай қадағалау əдісі барлық оқушылар білімін бір уақытта тексеруге мүмкіндік береді, алайда жазба жұмыстары көзден өткізіліп, бағалау көп уақытты талап етеді.
Тəжірибелік қадағалау - оқу, тұрмыс жəне өндірістік ептілік, дағдылардың қалыптасуын не қозғалыс, қимыл дағдыларының орнығуын анықтауда пайдаланылады.
Ақпараттық технологиялардың дамуымен компьютерлі қадағалау кең жаюда. Мұндай машынды қадағалау оқытушының да, оқушының да уақытын үнемдеуге көп көмегін тигізеді. Компьютерлі қадағалау арқылы білім деңгейін өлшестіру мен бағалауға бірыңғай талаптар белгілеу мүмкін. Бұл қадағалауда оқу нəтижелерін статистикалық талдау мен өңдеу өте жеңіл. Білім бағалаудағы мұғалім субьективизміне машын шек қояды.
Тәжірибелік қадағалау қолданумен өзіндік қадағалауды да оңтайлы ұйымдастыруға болады, дегенмен өзіндік қадағалауды қарапайым жолмен де өткізу мүмкін. Бірақ бұл үшін оқушыларды өз бетінше қателіктерін байқауға, танымдық міндеттердің қате шешілу себептерін талдауға, оларды болдырмау, түзеу жəне реттеуге үйрету қажет.
Əртүрлі қадағалау əдістерінің бірге қолданылуы аралас (тығыздалған) қадағалау деп аталады. Əдетте, мұндай тексеру ауызша жəне жазба сауалнамалар беру түрінде өтеді. [5]
Оқушылардың оқу жұмысын күнде бақылап отыру. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушылардың төртібін, білімді қалай қабылдайтынын және түсінетінін, тәжірибелік іскерлік және дағдыларға машықтандыру кезінде өз бетімен атқара алатын жұмыстарын, оқуға икемділігін, қызығушылығын, қабілетін, білімді жүйелі алуын қадағалайды. Бақылау мәліметтеріне сүйеніп, мұғалім оқушылардың жеке ерекшіліктерін анықтап, оларды өз жұмысында қолданып, оқушылардың білімдерін дұрыс тексеруге және бағалауға мүмкіндік алады.
Ауызша жауаптар алу үшін мұғалім сұрақтарды тұжырымдап, кеңестер береді, міндеттер қояды.
Ауызша сұрау оқушылардың білімін тексеріп бағалау үшін жиі қолданылады. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушыларға оқылған материал бойынша сұрақ беріп, жауаптарын бағалап, материалды қаншалықты деңгейде түсінгендерін анықтайды. Кейде балалардың білімін ауызша тексеруді әңгімелесу деп атайды. Мұғалім бір оқушыға барлық тақырыпты түгел баяндатады. Толық жауап білімінің тереңдігін, жүйесін көрсетеді. Бірақ оқушылардың білімін ауызша тексерудің кемшіліктері де бар, себебі оған көп уақыт кетіп, 45 минут ішінде 3-4 оқушының ғана білімін тексеруге мүмкіндік береді.
Ауызша тексерудің жетілдірілген түрі жаппай тексеру. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқылған материалды ұсақ бөліктерге бөліп, оларды оқушылардың қалай меңгергенін білу үшін сыныпқа сұрақтар беріп, олардың білімдерін тексеріп, көп оқушылардың білімдерін анықтауға мүмкіндік алады. Бірақ жаппай тексеру арқылы оқушыларға әділ баға қою қиын, себебі бір-екі шағын сұраққа жауап берген оқушының толық білімін анықтау қиын.
Ауызша сұрауға сабаққа үнемі қатысып отырған оқушылардың біліміне ұпай беру де жатады. Мәселен, өз жолдасының жауаптарын толықтырған, нақтыландырған және тереңдеткен оқушылар, мысалдар келтірген, мұғалімнің жаңа материалды баяндау кезінде қойған сұрақтарына жауап берген, жаңа тақырыпты тез түсінген балалар ұпай ала алады. Сабақтың соңында аталған өлшемдер бойынша 4-8 оқушыға ұпай беріп, олардың танымдық белсенділігіне және зейініне жақсы әсер етіп, баға қорын жинауға болады.
Баға 5 балдық шкала бойынша қойылады. Жақсы оқитын оқушылар оқу жұмысында үлкен белсенділік танытады, сондықтан оларды бағалау қиын емес, бірақ та басқа оқушыларға да сабақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Бақылау формасы ұғымына түсінік және оқу үдерісінде білім мен білікті бақылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Бақылау ұғымына түсінік және бақылау функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Білім, білік және дағдыны бақылау формасының түрлері ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.3 Білімді бақылау принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
1.4 Оқыту үдерісіндегі бақылау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. География сабағында бақылау формасын қолдану арқылы білім сапасын көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2.1 География пәні бойынша бақылау формасының жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 География сабағында бақылауды ұйымдастыру формалары арқылы білім сапасын көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.3 География сабағында тест тапсырмаларын бақылау формасы ретінде қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
3.География сабағында бақылау формасын тәжірибеде ұйымдастыру ... ... ... .. 47
3.1 География сабағында бақылау формасын тәжірибеде қолдану ... ... ... ... ... 47
3.2 Тәжірибедегі география сабағы бойынша бақылау нәтижесін талдау ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Қазақтың тағдыры, келешекте ел болуы да мектебінің қандай негізде құрылуына барып тіреледі. Мектебімізді таза, берік һәм өз жанымызға (қазақ жанына) үйлесетін негізде құра білсек, келешегіміз үшін тайынбай-ақ серттесуге болады. Бұл - Мағжан Жұмабаевтың сөзі. Күллі алаш қайраткерлерінің, ұлт зиялыларының - ойы. Ал, біз бүгін өзгемен серттесе аламыз ба, ұрпағымыз өзгеден оқ бойы озық тұра ала ма? Бәрі де мектебіміздің қыры мен сыры, ішкі-сыртқы әлеуетімен байланысты. Оқу-оқыту ісі - Отанның болашағы, һәм ұлттың тұғыры. Бұл тұғырдың беріктігі сіз бен біздің келешегіміз, ұрпақтың үндестігі.
Ал, бұл сабақтастық бүгін өз жалғасын табуда, Қазақстанда адами капиталдың сапалы өсуі. Бұл, ең алдымен, білім беру мен денсаулық сақтау. Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін... біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізудің маңызы зор,- деп атап көрсетті ҚР Президенті Н.Назарбаев Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында.[1]
Даму - дау жүрмейтін шындық, дамыған озық тәжірибелер мен оқыту технологияларын қолдану заманның негізгі талабы. Ал, жақсы ұстаз үлгілі әдіс амалдар мен өз ісіне пайдасын тигізер, шәкіртін биікке жетелер озық әрекеттерге белсене баратыны ақиқат.
Ал, оқытудағы бақылау жүйесі мен оқушыларды бағалау жүйесі өте маңызды басқыш. Бұл екі басқыштың жаңаша формасын бірлестіре отырып, ғылым техникасы озық елдердің оқыту тәжірибесінен ала отырып, болашақ мамандарға пайдасы тисін деген ниетпен жұмыста, география сабақтарында бақылау формасын жүргізу және бағалауды қолдану туралы мәселені қозғау көзделді.
Себебі, бұл жүйе оқушыларды шабыттандырып, еңбекке баули отырып, оқушылардың арасындағы әділетті бәсекелестікті қалыптастырып білім сапасының артуына және оқушылардың сан-қырлы дарынын арттыруға көмегі тиеді.
Оқыту - динамикалық процесс. Оның сапасын үнемі жетілдіріп отыру - өмір талабы. Білім беру саласында оқу-таным әрекетінің сапасын, дәрежесін есепке алу, тексеру және бағалаудың білім, білік, дағдының нәтижесін арттыруда қызметі ерекше. Сөйтіп, оның технологиясын әр кезде өмір талабына сай жетілдіріп отыру оқыту міндеттерінің өзекті мәселелерінің бірі.
Жұмыстың мақсаты. Жұмысты зерттеу барысында тақырыптың қазіргі заманауи оқыту үдерісіндегі өзектілігін айқындай отырып, жұмысты зерттемес бұрын басты бір мақсат қойылды. Жұмыстың мақсаты - қазіргі бақылау формасының әдіс-тәсілдерін, түрлерін, білім сапасын арттырудағы маңызын аша отырып, география сабағында бақылау формасын қолдану арқылы білім сапасын көтеру жолдарын ұсыну.
Жұмыстың міндеттері. Жоғарыда көрсетілген басты мақсатқа нәтижелі жету үшін және жұмыстың мазмұнын толық әрі жүйелі түрде ашу үшін жұмысты зерттеудің бірнеше міндеттері алға қойылды:
Бақылау формасы ұғымына түсінік беру, бақылау функциялары, білім, білік және дағдыны бақылау формасының түрлерін айқындау;
Білімді бақылау принциптері, оқыту үдерісіндегі бақылау әдістеріне сипаттама беру;
География пәні бойынша бақылау формасын топтастырып жіктеу;
География сабағында бақылауды ұйымдастыру формалары арқылы білім сапасын көтеру жолдарын қарастыру;
География сабағында тест тапсырмаларын бақылау формасы ретінде қолдануға сараптама жасау;
География сабағында бақылау формасын тәжірибеде ұйымдастыру;
Тәжірибеде қолданылған бақылау нәтижесіне салыстырмалы талдау жасау.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, тоғыз бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың теориялық негізі. Зерттеу жұмысының мазмұнын толық ашу үшін және алға қойылған мақсатқа нәтижелі жету үшін бірнеше ғылыми еңбектерді, ғылыми мақалаларды пайдаландық және интернет желісіне жарияланған материалдарға сүйендік. Айталық, Ахметова Э.Б., Баймағанбетова Қ.Т., т.б. Географияны оқыту әдістемесі пәнінен дәрістік оқу курсы, Аванесов В.С. Основы научной организации педагогического контроля в высшей школе. Учебное пособие. Аванесов В.С. Теоретические основы разработки заданий в тестовой форме, т.б.
Зерттеу әдістері. Жұмысты зерттеу барысында материал жинау және өңдеу, топтау, жүйелеу, көрнекілік - демонстрациялық, талдау, тәжірибелік бақылау әдістері қолданылды.
1. Бақылау формасы ұғымына түсінік және оқу үдерісінде білім мен білікті бақылау
1.1 Бақылау ұғымына түсінік және бақылау функциялары
Оқытудың өнімділігі оқушылардың санына, оқудың сапасына, сыныптың толықтығына, заманауилығына, тереңдігіне, бақылаудың объективтілігіне тәуелді болуы - дидактикалық үдерістің жалпы заңдылығы. Қазіргі теорияда баға, бақылау, тексеру, есепке алу және осылармен байланысатын басқа да ұғымдардың анықтамасына әлі де енгізілген алғышарттары жоқ. Бұл ұғымдар өзара араласып, алмасып кейде бір мағынада, кейде әр түрлі мағынада қолданылады.
Ортақ түсінік ретінде бақылау алынады.
Бақылау - білім алушылардың білімін, біліктілігін анықтау, өлшеу және бағалау. [2]
Анықтау мен өлшеуді тексеру деп атайды.Сондықтан тексеру - бақылаудың құрамдас компоненті, мұғалім мен оқушы арасында кері байланыс орнататын, педагогтың оқу материалын меңгеру деңгейі туралы объективті ақпарат алу, білімнің жетіспеуін және үзілістерін уақытында анықтау болып табылатын негізгі дидактикалық функция. Тексеру тек оқушылардың білім деңгейі мен сапасын ғана анықтау емес, сонымен қатар оқу еңбегінің көлемін анықтау мақсатына ие. Бақылау құрамына тексеруден басқа бағалау (үдеріс ретінде) және баға (нәтижесі ретінде) кіреді.
Білім, білік және дағдыны бақылау, басқару теориясы тұрғысынан жеке тұлғаны кәсіби дамуын басқарудағы кері байланысты қамтамасыз ететін басқару функциясы ретінде қарастырылады.
Оқушылардың оқу материалын меңгергенін тексеру және бағалау - оқыту нәтижелерін бақылау, оқу процесінің әр түрлі кезеңіндегі оқушылардың танымдық іс-әрекетін басқару.
Білімді тексеру және бағалау оқушының білім алуына көмектесіп, оның және мұғалімнің білім сапасы жөнінде сандық мәлімет береді. Мұғалім оқушының білім деңгейінен хабар алып, оның танымдық жұмысын ұйымдастыруға негіз жасайды. Мұғалім өз жұмысындағы жетістіктер мен кемшіліктерге баға беріп, жұмыс әдістерін толықтырып, түзетіп, жеке оқушылармен жұмыстың жолдарын және құралдарын тауып, бағдарламалық білімдердің меңгерілуі деңгейін анықтайды. Оқушы тақырыпты қаншалықты деңгейде меңгергенін ұғады. Егер білімді тексермесе, онда оқушы өз білімін терең, жан-жақты және дұрыс бағалай алмайды. Оқушы баға алған соң өзінің мектептегі, үйдегі жұмыстарын жетілдіруге, жақсы сапаларын дамытуға, білім, іскерлік, дағдыларындағы кемшіліктерді жоюға мүмкіндік алады.
Білім, іскерлік және дағдыларды тексеру және бағалау тәрбиеге де ықпал етеді. Оқушылардың өз оқулары, табысы, сәтсіздіктері туралы ой-пікірлері қалыптасып, қиындықты жеңуге ұмтылады. Баға оқушының өзі туралы ойына қозғау салады.
Білімді тексеру және бағалаудың мемлекеттік маңызы бар. Мектептің, мұғалімдер ұжымының жұмысын білімді басқару органдары оқушылардың үлгеріміне қарап бағалайды. Мектеп әкімшілігі, қалалық, аудандық, облыстық білім беру ісін басқару органдары, Білім және ғылым министрлігі оқушылардың білімдерінің сапасын, мектеп және мұғалімдердің жұмысының жетістіктерін және кемшіліктерін білу үшін бақылау және тексеру жұмыстарын береді.
Тексерудің және бақылаудың жүйелілігі арқылы мұғалім оқушылардың тәртібін, білімді қалай қабылдайтынын және түсінетінін, тәжірибелік іскерлік және дағдыларға машықтандыру кезінде өз бетімен атқара алатын жұмыстарын, оқуға икемділігін, қызығушылығын, қабілетін, білімді жүйелі алуын қадағалайды. Бақылау мәліметтеріне сүйеніп, мұғалім оқушылардың жеке ерекшіліктерін анықтап, оларды өз жұмысында қолданып, оқушылардың білімдерін дұрыс тексеруге және бағалауға мүмкіндік алады.
Білім алушылардың білімін, біліктілігін және дағдысын тексеру және бағалау оқыту үдерісінің маңызды құрылымдық компоненті болып табылады және оқытудың жүйелілік, бірізділік және тұрақтылық принциптеріне сәйкес оқытудың барлық кезеңдері бойы жүзеге асырылу қажет.
Білім, білік және дағдыны бақылау - оқу процесінің ең маңызды элементтерінің бірі.
Оқу процесінде білім, білік және дағдыны бақылау бірқатар функцияларды атқарады - бақылау, оқыту, дамытушылық, тәрбиелеушілік және әдістемелік.
Бақылау функциясы: бақылау көрсеткіштері оқу нәтижесін талдау үшін басты себебі болып табылады. Бақылау мәлеметтері білім алушының іс-әрекет бағасын және нәтижесін қарастырып қана қоймай және де барлық білім беру мекемесінің оқу-тәрбиелік жұмысының жағдайын талдайды.
Оқыту функциясы: бақылау тапсырмаларын орындауда алынған білім нақтылау, толықтыру, түсіну арқылы қайталау және шоғырландыру жүзеге асырылады.
Бақылау оқу іс-әрекетін ұтымды ұйымдастыруға үйретеді.
Дамытушы функция: бақылау білім алушының тұлғалық, оның танымдық қабілеттерінің дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер береді. Кез келген бақылау формасы адамнан жұмысқа жоғары назарын, жадының, ойлауын, қиялын, бар білімін жүйелеп салыстыра алуын талап етеді.
Тәрбиелеуші функция: оқушыға өздік ұйымдасуға көмектесіп, өз бойындағы күшті және әлсіз жақтарын анықтауға көмектесу. Оқушы білімін бақылауда тәрбиелік функция дұрыс ұйымдастырылса, оның білімге деген сезімдік, бағалаушылық қатынасын арттырады.
Әдістемелік функция: мұнда бақылау тек білім алушыны ғана емес, педагогты да үйретіп, оған өз қателіктерін көруге мүмкіндік бере отыра, оқытудың тиімді түрін таңдауға көмектеседі.[2]
Бақылау -- тәртіптің мәні мен мазмұнын анықтау үшін қолданылатын жүйелі және бағытты психологиялық-педагогикалық зерттеу әдісі.
Педагогика саласындағы зерттеудегі бақылау екі қызмет атқарады:
теориялың зерттеуді эмпириялық ақпаратпен қамтамасыз ету;
теорияның тәжірибедегі тепе-теңділігі мен шыншылдығын тексеру.[2]
Бақылау әдісі -- ұзақ мақсатқа бағытталған және жоспарды қабылдауға негізделген педагогикалық үрдіс танымының әдісі.
Бақылаудың негізгі міндеті -- тәжірибе мәселесіне жауап беретін ғылыми-зерттеу мәселелерін дұрыс анықтап алу. Бақылау әдеттегідей алдын-ала белгіленген жоспар бойынша нақты бақылау нысандарын анықтау арқылы жүзеге асырылады. Мақсатты түрде бағытталған бақылау ғылыми қызметкерге қызығушылық тудырған құбылыстарды айқындайтын жағымды және жағымсыз факторларды жинастыруға мүмкіндік береді.
Алайда, бақылау алға қойылған сұраққа анық жауап бере алмайды, олар тек эмпириялық таным тудырады. Эмпириялық білім толық түрде анық емес, дәлелсізі көбінесе қате болады. Педагогикалық ғылымнын міндеттері осы кемшіліктерді жеңу, педагогикалық білімді тереңдету, нақтылау, дәлелдемелі қылу, себебі осыларға сүйене отырып педагогикалық үрдіске одан да тиімді түрде басқару жүргізу.
1.2 Білім, білік және дағдыны бақылау формасының түрлері
Педагогика ғылымы саласында білім, білік, дағдыны бақылаудың көптеген түрлері кең таралған. Мысалы, ғалым - педагогтар Ю.К. Бабанский, Н.А.Сорокин бақылауды күнделікті, аралық, қорытынды деген түрлерін көрсетеді. Ал Г.И.Щукина - күнделікті, тақырыптық, оқтын-оқтын, қорытынды және емтихан көзқарастарын білдіреді. Е.А.Дмитриев - күнделікті, тақырыптық және қорытынды деп бөледі.
Педагогика саласының профессорлары Ж.Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев Педагогика оқулықтарында тақырыптық, тараулар бойынша, оқтын-оқтын және қорытынды бақылау деп бөлген.[3]
Күнделікті бақылау - оқыту процесінде күнделікті қолданылады және сабақ барысында оқушылардың оқу-танымдық әрекетіне басшылық жасайды. Ол ішкі және сыртқы байланысты жан-жақты жүзеге асыруға мүмкіндік туғызады, соның негізінде оқушылардың келесі оқу әрекетіне ықпал етеді.
Күнделікті бақылау мұғалімнің жалпы немесе жекелеген оқушылар жұмысына жүйелі түрде бақылау жасау көмегімен жүргізіледі. Бақылаудың бұл түрі оқушылардың сынып немесе үй тапсырмаларын өз бетінше орындауға деген ниеттері мен берілген тапсырманы орындауға деген олардың қызығушылығы және жауапкершілдік сезімін ынталандыруда үлкен маңызға ие болады.
Тақырыптық бақылау - оқу бағдарламарларындағы белгілі тақырыптар бойынша өткізіледі. Сабақтың тақырыбы және әрбір кезеңдері оқушылардың білімді, іскерлікті, дағдыны игеруі тексеріледі. Сонымен бірге мұғалім жаңа тақырыптың кейбір басты мәселелерінің өткен сабақтардағы оқу материалдарымен толықтырады, кейбір ұғымдарды, анықтамаларды, ғылыми ережелердің оқушылардың есіне салады.
Қорытынды бақылау - барлық пәндер бойынша жыл аяғында өткізіледі. Бақылау процесінде тақырыптық және тарау бойынша бақылау нәтижелері есепке алынады. Оқушылардың жыл бойында алған теориялық және тәжірибелік білімдері анықталады. Сондықтан қорытынды бақылаудың негізі емтихан және оқушылардың жылдық бақылаудың үлгерім бағалары болады. Емтихан мен жылдық үлгерім бағаларына педагогикалық кеңестің шешімі бойынша қорытынды бағалар шығарылады. Баға білімді есепке алу ғана емес, ол тәрбиелік құрал. Сонда оқушы білімін бағалауда немқұрайлылыққа салынуға болмайды. Баға балл есебінде көрсетіледі. [3]
Оқу процесіндегі қадағалау əртүрлі, көп формалы бола келіп, сан қилы əдістермен атқарылады. Педагогикалық тəжірбиеде қадағалаудың бірнеше түрін атауға болады: алдын-ала, ағымдық, мерзімдік, тақырыптық, қорытынды жəне өтілген материал ізімен. [4]
Бастапқы (диагностикалық) бақылау білім беру процесін табысты басқару үшін қажет. Білім алушының бастапқы даярлық деңгейін анықтауға мүмкіндік береді, соның негізінде оқу материалының рұқсат етілген күрделілігін бағыттайды. Бастапқы бақылаудың талданған деректері оқытушыға оқыту әдістемесіне, дидактикалық материалдарға және т.б. өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді.
Алдын-ала қадағалау - əдетте, диагностикалық міндеттерге орай жүргізіледі. Ондағы мақсат - оқушылардың оқуды бастауға дейін игерген білім, ептілік, дағдыларының деңгей, дəрежесін анықтау. Бұл жұмыс жыл басында не тақырыпты өту алдынан өткізіледі. Алдын-ала қадағалау нəтижесінің негізінде мұғалім оқу жұмыстарының тиімді түрлері мен формаларын таңдастырады. Алдын ала тексеру тақырыпты, бөлімді немесе курсты түсіну бұрынғы оқу материалдарын білуге байланысты. Егер мұғалімде ол туралы ақпарат жоқ болса, онда ол одан әрі оқыта алмайды, қажетті ақпаратты мұғалім бастапқы білімдерді тестілеу арқылы алып, қол жеткен деңгейді анықтайды. Бұрынғы нәтиже мен қазіргіні салыстырып, білім, іскерліктің қандай деңгейде екенін біліп, процестің тиімділігін талдап, өз оқушыларының жетістігіне қосқан үлесі туралы қорытынды жасайды.
Білімдену процесінің ажыралмас бір бөлігі диагностика болып табылады. Диагностика жəрдемімен белгіленген мақсат, міндеттердің табысты орындалуы анықталып барады. Ол болмаған жерде дидактикалық процесті тиімді басқару мүмкін емес. Диагностика - бұл дидактикалық процестің нəтижесін анықтау. [4]
"Диагностика" түсінігінің мəні "білім, ептілік жəне дағдыларды тексеру" түсінігімен салыстырғанда едəуір тереңдеу əрі кең. "Тексеру" нəтиженің тек көрсеткіштерін ғана аңдатады, не себептен болғаны жөнінде дерек бермейді. Ал диагностикалауда нəтиже өзіне қол жеткізген əдіс - тəсілдермен бірге қарастырылады, дидактикалық процестің бағдар - бағытын, ілгерілі не кері қозғалысы анықталады.
Диагностика өз ішіне бақылау мен тексеруді, бағалау мен бағаны, жинақталған статистикалық деректер талдауын, дидактикалық процестің жүрісін, бағытын жəне жобалануын қамтиды.
Диагностикалаудың маңызды бөлігі - бұл қадағалау. Қадағалау - білім, ептілік жəне дағдылардың игерілу процесіне бақылау қоюды аңғартады. Қадағалау тексерулерден тікелей құралады. Тексеру - бұл білім, ептілік жəне дағдыларды игеру барысын бақылау үшін жүргізілетін əрекет - қимылдар жүйесі. [4]
Мəн - мағыналық тұрғысынан бақылау, қадағалау кері байланыс түзуді қамтамасыз етеді, яғни оқушылардың оқу əрекеттерінің нəтижесі жөніндегі мəліметтерді алу мүмкіндігін ашады. Оқытушы өз шəкірттерінің қай білімді қандай деңгейде игергенін, жаңа ақпарат қабылдауға қаншалықты дайын екендігін анықтайды. Сонымен бірге оқушылардың өзіндік оқу жұмыстарының сипаты мен сапасын байқастырады. Қадағалау нəтижесінде мұғалім өз оқу жұмыстарының қаншама дəрежеде жемісті болғанын, педагогикалық процес мүмкіндіктерін оқыту - оқу мақсатында қай деңгейде пайдаланғанын сарапқа сала алады.
Бақылау, қадағалау кезінде оқушының өзі де өз оқу жұмыстарының нəтижесі бойынша ақпарат алады. Бұл оған білім игеру барысында қандай жетістіктерді қолға түсіргенін, сонымен бірге өз кемшіліктері мен олқылықтарының пəн бағдарламаларының қай тұстарымен байланысты болғанына көз жеткізеді. Тұрақты да бірізді қадағалаудан оқушының тəртібі жақсарады, белгілі жұмыс қарқынына үйренеді, ұнамды мінез, ерік сапаларын дамытады.
Тексеруден диагностикаға көшу. Оқытудың әр бөлігін оқып-үйренуді аяқтаған соң оның нәтижелерін білу үшін диагностика қолданылады.
Диагностика - оқу-тәрбие процесінің барысы және нәтижелері туралы ақпарат алу тәсілі.
Мектептегі диагностиканық міндеттері:
оқушылардың даму барысына және нәтижелеріне талдау жасау (білім алуға әзірлігі, психикасының жұмысы, дамуы);
оқыту процесінің барысын және нәтижелерін талдау (білімнің көлемі және тереңдігі, білім, іскерлік, дағдыларды қолдана білуі, ой жұмысының негізгі тәсілдерінің болуы, шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін білу);
тәрбие барысын және оның нәтижелерін талдау (тәрбиелік деңгейін, адамгершілікке сенімін, адамгершілігін).[4]
Неге тексеруден гәрі диагностика туралы көп айтылуда? Дәстүрлі тексеру әдістері неге қайта қаралуда? Бұл оқу-тәрбие процесін ізгілендіруге байланысты.
Егер өткен тәрбиеде талдау, тексеру және бағалаудың объектісі оқушының еңбегі болса, енді жаңа жағдайда мұғалім мен оқушының бірлескен еңбегі, оның нәтижелері талданады. "Енді жоспарланған көрсеткішке неге толықтай жете алмадық?" - деген сұраққа жауап беру керек. "Оқыту процесі тиімді болу үшін не істеу керек?" - деген сұраққа диагностика жауап береді.
Диагностика нәтиже мен процесті бірге зерттейді. Оқушының еңбегі мұғалімнің еңбегімен бірге талданып, оқушының мүмкіндігі, қабілеті және икемділігі зерттеледі. Мұғалімнің жұмысына ықпал еткен жағдайлар ескеріледі. Тексеру оқушының "оқығым келмейді" деген пікірімен санаспайды. Ал диагностика онымен санасады, оқушының оқуға ынтасын арттыру тәсілдерін табады. Мысалы, тексеру арқылы 6-сыныптың оқушысы барлық тапсырманы дұрыс орындағаны анықталады. Мұғалім оған "өте жақсы" деген баға қойды және мадақтады. Процесс те, нәтиже де жақсы сияқты. Тек қана диагностика оқушының "өте жақсы" баға алғаны есте сақтау қабілетінің жақсылығынан екендігін, бірақ оның ақыл-ой жұмысына қабілеті нашарлығын анықтайды. Мұғалім кемшілікті жою мақсатымен оқушыға түрлі тапсырмалар береді.
Дәстүрлі тексеру нәтижелерді бағалап, олардың себептерін түсіндірмейді. Диагностика арқылы оқушылардың білім, іскерліктері тексеріліп бағаланады, сандық мәліметтер талданады, бағыттар айқындалып, одан арғы жұмыстар болжанады. Диагностика үшін көптеген әдістер және әдістемелер қолданылады. Мысалы, дәстүрлі тексеру, бағалау әдістерімен қатар тест әдісі, оқушылардың оқуға керекті психикалық сапаларын, атап айтсақ, есті, зейінді, ақыл-ойды, т.б. зерттеу, жеке оқушылармен жұмысты жобалау әдісі қолданылады. Қазіргі мектепте қолданылатын диагностика педагогикалық қатынастар жүйесіндегі оқушыны (сыныпты) жан-жақты зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер мен әдістемелердің жиынтығы.
Дәстүрлі тексеру әдістері диагностика арқылы ізгілікке қызмет етіп, мектепте жақсы қарым-қатынас орнатады. Диагностика оқушыларды "орташа", "үздік" деп бөлмей, олардың мүмкіндіктерін анықтайды. Диагностикалық қорытындылар дәл, толық болу керек. Барлық мұғалімдер гуманистік идеяларды мойындағанда ғана диагностика арқылы әрбір оқушы туралы ақпараттар жиналып, оның қабілетін, дарындылығын дамытуға қолайлы жағдай жасалады.
Оқушылардың білімдерін тексеру, бағалаумен байланысты әлі шешілмеген мәселелер көп. Гуманистік педагогикада бірінші орында оқу тәрбие процесінің барысы және нәтижелері туралы ақпараттар алудың тәсілі, мұғалімдер мен оқушылардың бірлескен еңбегінің нәтижелерін көтеру жолдарын табу үшін талдайтын диагностика тұрады. Диагностика керекті ақпаратты алудың қосымша тәсілі ретінде тексеру және бақылауды қолданады.
Оқушылардың білім, іскерліктерін тексеру, бағалау педагогикалық технологияның ежелгі бөлігі диагностикалық құрамына кіреді. Бақылаусыз, тексерусіз оқытуға бола ма? Зерттеулер оқу жұмысының сапасы мадақтау әдісіне байланысты екенін дәлелдеп отыр. Мектеп өміріндегі демократиялық өзгерістер, ізгілендіру білім, іскерліктерді бақылау және бағалауды жетілдіруді талап етеді.
Ағымдағы (күнделікті) қадағалау - оқу барысында ұйымдастырылып, білім, ептілік жəне дағдылардың қалыптасу дəрежесін, сонымен бірге игерілген материалдың қаншалықты терең жəне берік бекігенін анықтау үшін қолданылады.
Ағымдық бақылау оқу материалын меңгеру барысы мен сапасы жөнінде үздіксіз ақпарат алуға, оқу процесіне жедел түрде өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді.Ағымдағы бақылауда утестілік бақылау үшін 6-8 тапсырма беріліп, 5-8 минут ішінде соңғы 2-3 сабақта алынған білім мен іскерліктер тексеріледі. Жұмысты аяқтаған соң міндетті түрде қателері талданады. Ең басты назар оқушының қатесінің себептерін білуге аударылады.
Ағымдық тексеру - бұл тексеру емес, бұл оқыту, өйткені ол оқу материалын қайталау, шоғырландыру және талдаумен байланысты.
Бұл қадағалаудың тиімділігі - оқушылар біліміндегі кемшіліктер мен олқылықтарды дер кезінде байқап, бағдарлама ақпараттарын меңгеруде көмек көрсетуге мүмкіндік береді. Күнделікті қадағалаудың дұрыс жолға қойылуы оқушылардың əр сабаққа мұқият əрі тыңғылықты дайындалып жүру жауапкершілігін арттырады. [5]
Мерзімді қадағалау - белгілі уақыт аралығындағы жұмыстардың қорытындысын алуға пайдаланылады. Ол не тоқсан не жыл жартысы аяғында жүргізіледі. Аралық (мезгілдік) бақылау пән бойынша (тарау, тақырып, модуль және т.б.) үйренушілердің оқу материалын қандай деңгейде меңгергендігін анықтауға мүмкіндік береді. Әдетте оны тоқсанда немесе жылда 1-2 рет өткізеді.
Мерзімдік бақылау түрлері: бақылау тапсырмалары, реферат, сызба жұмыстар, бақылау жұмыстары. Онда ағымдық бақылау мәліметтері де ескеріледі.[5]
Тақырыптық қадағалау - тақырып, бөлім материалдары өтіліп болған соң өткізіледі. Тақырыптық бақылау үшін оның жекелеген ұғымдарын олардың арасындағы байланыстарды қалай түсінгендігін анықтауға тапсырмалар беріледі. Білімді тест арқылы тексеру үшін мамандардың тестілерін қолданған дұрыс.[5]
Қорытынды қадағалау - оқу процесінің соңғы нəтижелерін жинақтау үшін қолданылады. Ол пəн бойынша бүкіл білім, ептіліктер мен дағдылар жүйесін қамтиды. Қорытынды бақылау пәндер тізімі немесе белгілі бір оқу пәні бойынша білімнің қорытынды нәтижелерін анықтайды.[5]
Қорытынды бақылау - біріктірмелі. Ол сыныптан сыныпқа ауыстыруда және қорытынды емтихан, мемлекеттік емтихан, ғылыми жобаны қорғауда және т.б. жүзеге асырылады.
Қорытындыны тексеру әрбір оқу тоқсаны және оқу жылы аяғында өтеді, оқу материалы жүйеленеді және талдап қорытылады. Білімді тексерген кезде ең алдымен өз бетімен оқу үшін өте маңызды болып табылатын білімдегі кемшіліктер анықталады. Әрине, білім, іскерлік, дағдылардың меңгерілгенін тесті арқылы толықтай анықтау мүмкін емес. Мысалы, өз жауабына мысалдар келтіру, өз ойын жүйелі, дәлелді етіп айту тест арқылы анықталмайды. Сондықтан тест әдісі басқа тексеру формалары және әдістері мен ұштасу керек. Жазбаша тестінің жауаптарын ауызша да сұрауға болады. Тесті білімді әділ бағалайды, бірақ нашар оқушыға бір балл артық, жақсы оқушыға бір балл төмен қоюға болмайды. Сонымен балалардың бәрі балабақшадан бастап тестілік сынақтан өтеді. Мемлекеттік білім стандартына сай міндетті деңгейдегі білім, іскерлік, дағдыларды тексеруге арналған әдістемелік нұсқау жаңа оқу бағдарламаларында жазылған.
Қазіргі кезде білім беру саласының құрылымында сапасын оқу-танымдық әрекет анықталатын 5 балдық жүйелер қолданылады.
5 - Оқу материалын толық дәл логикалық бірізділікпен айтылған жауапқа қойылады.
4- Оқу материалын толық дәл біледі, бірақ болар - болмас кемшілігі бар жауапқа қойылады.
3- жауабы негізі дұрыс, бірақ толық емес. Біліміндегі кейбір проблемалар еске алынбаған жауапқа қойылады.
2- Оқушы жауабында қателер, білімінде кемшілігі бар жауапқа қойылады. Тексерілген оқу материалы бойынша білімі жоқ толып жатқан өрескел қателер үшін қойылады.
Емтихан оқушылар білімін қорытынды тексерудің және бағалаудың арнаулы формасы.
Өтілген материал, тақырып ізімен қадағалау - тақырып, тарау, бөлім өтіліп, біршама уақыт озған соң қалдық білімді анықтау үшін қолданылады. Мерзім үш айдан жарты жылға дейін не одан көп созылуы мүмкін. Мұндай қадағалау оқу процесінің тиімділігін соңғы нəтиже бойынша пайымдау талаптарына сəйкес келеді. [4]
Қадағалау əрқилы формада жүргізілуі мүмкін. Формалық жағынан мұндай жұмыс жеке-дара, топтық жəне сыныптық болып бөлінеді.
Бақылауды жіктеудің түрлі жолдары бар. Бақылау жиілігіне қарай тұрақты, қайталанбалы, біржолғы болып бөлінеді.
Тұрақты бақылау, мысалға белгілі бір уақыт жиілігінде кейбір пән бойынша сабақты қамтиды; қайталанбалы белгіленген мезгіл аралығында, біржолғы -- бір сабақтағы көрініс қана тіркеледі.
Нысанды қамту көлемі жағынан тұтас және тұтас емес бақылау болып бөлінеді. Бірінші жағдайда барлық зерттелетін нышандар бақыланса, екіншісінде, оның бөлігі ғана.
Мәлімет жинау тәсіліне қарай бақылауды тікелей және қосалқы деп бөледі. Тікелей немесе тура бақылауда зерттеуші бақылау кезінде көрген деректерді тіркейді. Қосалқы немесе жанама бақылауда нысанның өзі емес, тек оның нәтижесі бақылауға түседі.
Бақылаудың қосылған түрі болады, мұнда зерттеуші бақылау жүргізілетін топ мүшесі болып қосылады. Және қосылмаған түрі болады, яғни сырттан (инкогнито). Сонымен қатар, тұтас, таңдамалы түрлері болады.[5]
1.3 Білімді бақылау принциптері
Бақылау - білім, іскерліктерді анықтау, өлшеу және бағалау. Тексеру - бақылаудың бір бөлігі, негізгі дидактикалық қызметі мұғалім мен оқушы арасындағы кері байланысты қамтамасыз ету, оқушылардың материалды қалай түсінгендігі туралы мұғалімнің ақпарат алуы, білімдегі кемшіліктерді дер кезінде табу. Бақылаудың жалпы қызметі; тексеру, оқыту, тәрбиелеу, дамыту, ынталандыру. Тексерудің мақсаты - оқушылардың білім деңгейін, оның сапасын, оқу еңбегінің көлемін анықтау. Бақылау арқылы процеске, оның нәтижелеріне баға беріледі. Үлгерімнің табеліне, сынып журналына бағалар қойылады. Әділ бағаның ықпалымен оқушылар дұрыс баға беруге үйренеді.
Оқу процесіндегі қадағалауларға төмендегідей педагогикалық талаптар қойылады:
қадағалаудың даралықты сипаты. Əр оқушы жұмысы, оның жеке оқу іс-əрекеттері өз алдына қадағаланады. Бір шəкірттің оқуындағы нəтижелерді ұжымдық жұмыстар қорытындыларымен не керісінше алмастыруға болмайды;
жүйелілік қадағалаудың оқу процесі барша кезеңдерінде үздіксіз, ретімен өтіп тұруы;
қадағалау формаларының əртүрлігі. Осыдан қадағалаудың оқыту-үйрету, дамыту жəне тəрбиелеу қызметтері қамтамасыз етіледі;
қадағалаудың жан-жақтылығы. Қадағалау баланың теориялық білімдерін, ақыл-ой парасаттылығын, тəжірибелік ептіліктер мен дағдыларын тексеруге мүмкіндік береді;
қадағалаудың шынайылығы. Қадағалауда субъектив жəне қателікті пікірлер мен қорытындыларға жол берілмеуі тиіс;
жекелестірілген бағыт-бағдар. Оқушылардың жеке-дара тұлғалық сапа-қасиеттері ескерілуі тиіс;
мұғалім тарапынан болған талаптардың бірыңғай болуы. [6]
Соңғы кездері тестік қадағалау көптеп қолданылуда. Мұндай тексерудің негізгі құралы - тест тапсырмалары. Өлшестіру, анықтау нысаны тұрғысынан педагогикалық, психологиялық, əлеуметтік - психологиялық, мəдени - эстетикалық таным тестері ажыралады.
Білімді тексеруге қойылатын талаптар:
тексерудің және бақылаудың жүйелілігі, тұрақтылығы, міндеттілігі. Бұл талапты орындамау оқушылардың оқуға деген қатынасын нашарлатып, білімнің сапасына кері әсер етеді;
әрбір оқушы өзінің білімінің, іскерлік дағдысының бағаланатынын түсіну керек. Егер білімді тексеру және бағалау оқыту процесінің құрылымына тұрақты түрде енсе, онда оқушы мұғалімнің сұрақтары мен тапсырмаларына жауап беруге дайын болады.
оқушылардың білім, іскерлік және дағдылары мемлекеттік .оқу бағдарламаларына сәйкес тексеріледі. Бағдарламаны меңгеру - білімді бағалаудың негізгі өлшемі. Мұғалім оқушының қосымша біліміне, оқыған қосымша әдебиеттеріне кеңес, нұсқау, беріп, баға қоймайды.
оқушылардың теорияны және фактілерді білуін тексеру және бағалау арқылы, білімдерінің жалпы және ақыл-ой дамуына, жеке тұлғалық сапаларын қалыптастыруға ықпалын, оқуға әсерін білу;
білім, іскерлік, дағдыларды түрлі тәсілдер арқылы тексеру;
байқалған кемшіліктерді оқушының өзі түзетуі;
мұғалімнің оқушыларды білімдерін бақылап, бағалауға, кемшіліктерді жоюдың әдістемесі мен тәсілдерін білуге үйретуі;
бағаны әділ қойылуы;
оқушының өзін-өзі және басқаны бақылауы және бағалауы;
әр тақырыпты оқудың нәтижесіне мұғалімнің және оқушылардың баға беруі;
бақылау-бағалау процесінің әрбір баланың оқу үлгерімінің төмендемеуіне, көңіл-күйінің жақсы болуына көмектесуі.[6]
Жоғарыда айтылған талаптарды орындау, ең алдымен бақылаудың сенімділігін және оқыту процесінде өздерінің алдында тұрған міндеттердің орындалуын қамтамасыз етеді, бақылауда әр түрлі қателіктер мен сәтсіздіктердің болмауына кепілдік жасайды.
Үлгерімді диагностикалау мен бақылаудың маңызды принципі әділдік, жүйелілік, көрнекілік. Баға әділ қойылу үшін диагностикалық тестілердің (тапсырма, сұрақтардың) мазмұны ғылыми әдістермен жасалып, мұғалімдер мен оқушылардың арасында дұрыс қарым-қатынас болу керек.
Білімді бақылау және бағалау ғылыми дәлелденген, тәжірибеде қолданылған принциптер негізінде жүргізіледі: әділдік, жан-жақтылық, жүйелік, жеке-даралық, дифференциалдық. [7]
Әділдік, шындық (білім сапасының нақтылығы, баға өлшемі мен ережесі нормасына қатысты) - бұлсубъективтік факторларды болдырмауды көздейді.
Жан-жақтылықта - бақылауоқу бағдарламасының барлық бөлігін қамтиды, оқушылардың теориялық білімдерін, интеллектуалдық және практикалық білік пен дағдысын бақылауды қамтамасыз етеді.
Жүйелік, бірізділік - әрбірсабақ, тақырып бойынша оқушылар оқу әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық кезең-дерінде бақылау жүргізуді көздейді: түйінді сұрақтар бойынша оқыту нәтижесін қорытындылау, тақырыптық бақылау, сабақтар бойынша балл қою т.с.с.)
Жеке-дара қатынас - әрбір оқушының ерекшелігін бағалау (оның қабілеті, бейімділігі, денсаулығы, оқу әрекеті т.б.) қарастырады.
Диффериенциалдық қатынас - әрбір пәннің ерекшелігін, жекелеген бөлімдерін, сонымен бірге оқушылардың жеке-дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес бақылаудың әртүрлі әдістері мен мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын талап етеді. [7]
Жүйелілік принципінің талабына сәйкес диагностикалық бақылау білімді қабылдаудан оны тәжірибеде қолдануға дейін жүру керек.
Көрнекілік принципіне сәйкес барлық оқушыларды бір өлшеммен сынақтан өткізіп, бағаны талдап қойып, тестілердің нәтижелері талқыланады.
Кешенді тексеру арқылы оқушылардың әр түрлі пәндерден алған білімдерін қолдана білуі анықталады.
Оқушылардың білім алғанын, үлгерімін диагностикалау дегеніміз - педагогикалық үдерісте болатын барлық жағдайларды анықтау, оның нәтижелерін анық белгілеу, дидактикалық процесті тиімді басқару, оның көмегімен тиімді нәтижелерге жету деген ұғымды білдіреді.
Диагностика оқушылардың білім және іскерлік, дағдыларын тексеруге қарағанда кең де және терең мағынаға ие. Тексеру тек нәтижелерді ғана белгілеп, олардың келіп шығу себептерін тусіндірмейді, ал диагностикалау білім алудағы нәтижелерді оларға жету жолдарымен, әдіс-тәсілдерімен байланыстыра анықтайды, яғни диагностикалау тексеру бақылау, бағалау, статистикалау мағлұматтарды топтау, оларды талдау, динамика, теңденцияларды анықтау, іс-әрекеттердің әрі қарай дамуын болжауды да қамтиды. Оқушылардың білімін, тексерілетін, дағдыларын бақылау және бағалау диагностиканың құрамдас бөлігі ретінде тән алынуы керек. Оқытуды бақылау және бағалауды көрнекті педагог ғалымдар атап өткенін анғарамыз (Я.А.Коменский К.Д.Ушинский, А.Байтұрсынов және т.б.). Олар оқушылар білімін бақылау, бағалау құқығын ақылдылықпен, объективті өлшемімен, әділеттілікпен, көрнекілікпен, жариялылықпен қолдануға шақырған.
Дидактикалық бақылау оқытудың әдістемесі ретінде анық белгіленген оқыту, дамыту бағытына ие болуы, өзін-өзі бақылаумен бірігуі, білім алушының өзі үшін қажет және пайдалы болуы керек. Диагностикалау жүйесінде бақылау, бағалау ынталандыру қызметін де өтеуі қажет.
Оқушылардың білім алғанын, үлгерімін диагностикалау және бақылау принциптері әділеттілік, жүйелілік, көрнекілік, жариялылық сияқты принциптермен(ұстанымдармен) есептелініп жүр.[7]
Әділеттілік (объективтілік) ғылыми дәлелденген диагностикалық тестер (тапсырмалар, сұрақтар) мазмұны, диагностикалық рәсімдерін (процедурасы) мұғалімнің барлық білім алушылармен тең, достық қарым-қатынасын және білім, іскерліктерді бағалаудың дәл бірдей белгіленген критерилерін (өлшемін) өз ішіне алады. Іс жүрзінде диагностикалаудың әділдігі қойылған бағалар әрдайым бақылау методтары мен тәсілдеріне және диагностикалауды жүргізген оқытушыға байланыссыз түрде дәл болуын көрсетеді.
Жүйелілік принципінің талабы бойынша диагностикалық бақылауды дидактикалық процестің барлық этаптарында білімдерді бастапқы қабылдаудан оны іс жүзінде қолдануға дейін жүргізу керек. Жүйелілік принципі диагностикалауды комплекеті түрде өткізуді талап етеді, сонда ғана бақылаудың, тексерудің, бағалаудың әртүрлі формалары, методтары және тәсілдері өзара, бір мақсатқа бағынатын болады.
Көрнекілік принципі ең алдымен, барлық білім алушыларды біртүрлі критерийлер бойынша анық сынаудан өткізуді көрсетеді. Диагностикалау барысында белгіленген әрбір оқушының рейтингі көрнекілік және салыстырмалы сипатқа ие болады.
Жариялылық принципі, сондай - ақ бағаларды жариялауды және дәлелдеуді талап етеді. Баға - бұл оқушылардың өзіне қойылатын талаптың мөлшерін, сондай-ақ педагогтың әділеттілігін өлшейтін бағыты. Бұл принципті іске асырудың қажетті шарты әрбір өткізілген талқылау және талдау, кемшіліктерді жоюдың перспективалы жоспарларын жасау.[7]
Оқыту процесінің маңызды компонентерінің бірі-бақылау мен есепке алу. Оқытушы оқыту барысында бақылау мен есепке алуды дұрыс ұйымдастырса, онда оқыту процесінің тиімділігі артады. Бұл үшін ол оқушының оқу материалдарын меңгеруін анықтап баруы керек.
Бақылау түсінігі оқушының білім, дағды және іскерліктерін анықтау, өлшеу мен бағалауды білдіреді. Анықтау мен өлшеу дидактикада тексеру деп аталады.
Тексеру бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде оқытушы мен оқушының арасында кері байланыс орнатуды, оқу материалын меңгеру дәрежесі туралы оқытушының хабар алуың білімдегі кемшілктер мен қателіктерді дер кезінде анықтауды қамтамасыз етеді. Тексерудің мақсаты тек оқушының білім алғандық дәрежесі мен сапасын анықтау емес, оның оқу қызметінің көлемін де анықтау болып табылады.
Тексеру оқушының білім дәрежесін алдын-ала анықтау болып, жаңа тарауда бастаудан алдын оқушылардың алдыңғы алған білімдерін анықтау мақсатында өткізіледі.
Білімдерді тексерудің кейінгі түрі әрбір тақырыпты меңгеру барысында жүргізілетін күнделікті тексеру болып есептеледі. Күнделікті тексерудің міндеті - үйрету.
Оқушылардың білімін, іскерлігін тексерудің тағы бір түрі қайта тексеру. Қайта тексеру білімдерді бекітуге көмектеседі.
Тексерудің тағы бір кезеңі - оқтын-оқтын тексеру. Мұндай тексеру бір тарауды яки маңызды бір тақырыпты аяқтағанда жүргізіледі. Оның негізгі міндеті - системаға түсіру, қорыту.
Тексеруді ұйымдастырудың сонғы кезеңі оқушылардың дидактикалық процестің барлық кезеңдерінде алған білімдері мен іскерліктерін қорытынды тексеру және есепке алудан тұрады. Қорытынды тексеру әр ширектің соңында, оқу жылының аяғында жүргізіледі.
Тексеруден тыс бақылау өз ішіне бағалауды және бағаны алады. Бағалау дегеніміз білім, іскерлік және дағдыларды оқу программасында көрсетілген эталондармен (өлшеуіш) салыстыру. Баға дегеніміз бағалаудың балл формасында көрініс тапқан сан жағынан өлшемі.[6]
Оқытушы оқыту барысында оқушылардың үйреніліп жатқан материалды қалай қабылдауын, түсінуін, есте сақтауын, оны іс жүзінде қолдана алу іскерліктерін есепке алып отыру керек. Есепке алу - бұл оқытудың белгілі бір кезеңінде оқушылар мен мұғалімнің жұмысын жинақтап қорыту.[7]
Мектепте есепке алудың өзіндік ерекшелігі бар, ол мұнда оқыту және тәрбиелеу мәніне ие. Есепке алудың нәтижесінде оқытушы да оқушы да өздерінің кейінгі жұмыстарының формасын, мазмұнын белгілейді. Үлгерімді есепке алу оқушылардың танымдық қызметін ынталандырып отырады, белгілі бір әрекеттерді орындау үшін оның ерік-жігерін тәрбиелейді.
Үлгерімді есепке алу оқытушының да жұмысын ұйымдастырады. Дұрыс ұйымдастырылған есепке алу нәтижесінде оқушылардың үлгерімін дәл бағалай алады, олардың өз білімін жетілдіруге ынтасын оятады, ақыл-ойының және моралдық қасиеттерінің дамуына көмектеседі.
1.4 Оқыту үдерісіндегі бақылау әдістері
Қадағалау барысында əрқилы əдістер де қолданылуы мүмкін. Қадағалау əдістері дегеніміз - бұл оқушылардың оқу танымдық іс - əрекеттері мен мұғалімдер жұмыстарының нəтижелілігін айқындауға жəрдемші жол, тəсілдер.
Педагогикалық практикада ауызша, жазбаша, тəжірибелік, компьютерлі (машынды) қадағалау жəне өзіндік қадағалаулар қолданылуда.
Ауызша қадағалау - оқушыларға ауызекі сұрақ қоюмен орындалады. Ол шəкірттердің білім, ептілік жəне дағдылар деңгейін айқындауға, сонымен бірге оқушының материалды баяндау қисынымен танысуға, меңгерген білімдерін процестер мен төңіректе болып жатқан оқиғаларды түсіндіре алу ептіліктерін байқауға, өз пікірін білдіру мен дəйектеу жəне қателікті көзқарастарға қарсы тұрып, дəлел келтіре алу ұқыптарын анықтауға мүмкіндік береді.
Жазбаша қадағалау - жазба бақылау тапсырмаларын (жаттығулар, бақылау жұмыстары, шығармалар, істелген жұмыстар бойынша есеп беру ж. т. б.) орындау формасында жүргізіледі. Мұндай қадағалау əдісі барлық оқушылар білімін бір уақытта тексеруге мүмкіндік береді, алайда жазба жұмыстары көзден өткізіліп, бағалау көп уақытты талап етеді.
Тəжірибелік қадағалау - оқу, тұрмыс жəне өндірістік ептілік, дағдылардың қалыптасуын не қозғалыс, қимыл дағдыларының орнығуын анықтауда пайдаланылады.
Ақпараттық технологиялардың дамуымен компьютерлі қадағалау кең жаюда. Мұндай машынды қадағалау оқытушының да, оқушының да уақытын үнемдеуге көп көмегін тигізеді. Компьютерлі қадағалау арқылы білім деңгейін өлшестіру мен бағалауға бірыңғай талаптар белгілеу мүмкін. Бұл қадағалауда оқу нəтижелерін статистикалық талдау мен өңдеу өте жеңіл. Білім бағалаудағы мұғалім субьективизміне машын шек қояды.
Тәжірибелік қадағалау қолданумен өзіндік қадағалауды да оңтайлы ұйымдастыруға болады, дегенмен өзіндік қадағалауды қарапайым жолмен де өткізу мүмкін. Бірақ бұл үшін оқушыларды өз бетінше қателіктерін байқауға, танымдық міндеттердің қате шешілу себептерін талдауға, оларды болдырмау, түзеу жəне реттеуге үйрету қажет.
Əртүрлі қадағалау əдістерінің бірге қолданылуы аралас (тығыздалған) қадағалау деп аталады. Əдетте, мұндай тексеру ауызша жəне жазба сауалнамалар беру түрінде өтеді. [5]
Оқушылардың оқу жұмысын күнде бақылап отыру. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушылардың төртібін, білімді қалай қабылдайтынын және түсінетінін, тәжірибелік іскерлік және дағдыларға машықтандыру кезінде өз бетімен атқара алатын жұмыстарын, оқуға икемділігін, қызығушылығын, қабілетін, білімді жүйелі алуын қадағалайды. Бақылау мәліметтеріне сүйеніп, мұғалім оқушылардың жеке ерекшіліктерін анықтап, оларды өз жұмысында қолданып, оқушылардың білімдерін дұрыс тексеруге және бағалауға мүмкіндік алады.
Ауызша жауаптар алу үшін мұғалім сұрақтарды тұжырымдап, кеңестер береді, міндеттер қояды.
Ауызша сұрау оқушылардың білімін тексеріп бағалау үшін жиі қолданылады. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқушыларға оқылған материал бойынша сұрақ беріп, жауаптарын бағалап, материалды қаншалықты деңгейде түсінгендерін анықтайды. Кейде балалардың білімін ауызша тексеруді әңгімелесу деп атайды. Мұғалім бір оқушыға барлық тақырыпты түгел баяндатады. Толық жауап білімінің тереңдігін, жүйесін көрсетеді. Бірақ оқушылардың білімін ауызша тексерудің кемшіліктері де бар, себебі оған көп уақыт кетіп, 45 минут ішінде 3-4 оқушының ғана білімін тексеруге мүмкіндік береді.
Ауызша тексерудің жетілдірілген түрі жаппай тексеру. Бұл әдіс арқылы мұғалім оқылған материалды ұсақ бөліктерге бөліп, оларды оқушылардың қалай меңгергенін білу үшін сыныпқа сұрақтар беріп, олардың білімдерін тексеріп, көп оқушылардың білімдерін анықтауға мүмкіндік алады. Бірақ жаппай тексеру арқылы оқушыларға әділ баға қою қиын, себебі бір-екі шағын сұраққа жауап берген оқушының толық білімін анықтау қиын.
Ауызша сұрауға сабаққа үнемі қатысып отырған оқушылардың біліміне ұпай беру де жатады. Мәселен, өз жолдасының жауаптарын толықтырған, нақтыландырған және тереңдеткен оқушылар, мысалдар келтірген, мұғалімнің жаңа материалды баяндау кезінде қойған сұрақтарына жауап берген, жаңа тақырыпты тез түсінген балалар ұпай ала алады. Сабақтың соңында аталған өлшемдер бойынша 4-8 оқушыға ұпай беріп, олардың танымдық белсенділігіне және зейініне жақсы әсер етіп, баға қорын жинауға болады.
Баға 5 балдық шкала бойынша қойылады. Жақсы оқитын оқушылар оқу жұмысында үлкен белсенділік танытады, сондықтан оларды бағалау қиын емес, бірақ та басқа оқушыларға да сабақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz