Маңғыстау облысы ресурстарының рекреациялық әлеуеті
МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯСЫ
КІРІСПЕ
1. РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ...
1.1. Рекреация түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Рекраециялық ресурстардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Туризмді дамытудағы рекреациялық ресурстарының ролі ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1. Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
2.2. Табиғи жағдайы мен су қорлары
2.3. Туристерге арналған өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі жайлы арнайы мәліметтер
3 МАҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСІНІҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАРҚЫНДЫ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
3.1 Батыс Қазақстанда Ұлы Жібек жолының қалыптасу тарихынан туристерге бағытталған тарихи деректер
3.2 Маңғыстау өлкесінің Ұлы Жібек жолындағы қазіргі кездегі жаңғыртылған тарихи-мәдени, діни туристік объектілері
3.3 Маңғыстау облысының туристік-рекреациялық әлеуетіне кешенді баға беру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысы 68 беттен, 3 бөлімнен, 4 кестеден, 9 суреттен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Түйін сөздер: рекреация, рельеф, геоморфологиялық тартымдылық, мәдени мұра, табиғи мұра, су ресурстары, қорғалатын территория, туристік жоба, экологиялық туризм, туристік-рекреациялық әлеует.
Зepттeудiң ныcaны: Маңғыстау облысы ресурстарының рекреациялық әлеуеті.
Зepттeудiң мaқcaты: Маңғыстау облысының рекреациялық ресурстарын сипаттама бере отырып, туристік-рекреациялық әлеуетіне кешенді баға беру.
Зepттeудiң ғылыми жaңaлығы: зерттеліп отырған аумаққа физикалық - географиялық жағдайына шолу жүргізілді, туристік индустриясының қарқынды дамуына әсер ететін рекреациялық ресурстарына кешенді баға берілді. Маңғыстау облысында туризмнің дамуының әлсіз және күшті жақтары талданды.
Маңғыстау облысының рекреациялық мамандануы ең алдымен табиғат жағдайларының өзіндік ерекшеліктерімен анықталады. Облыстың шөлдер аймағында орналасуы оған экзотикалық сипат берсе, Каспий теңізінің болуы оның рекреациялық тартымдылығын арттырады. Маңғыстау облысы тарихи мәдени ескерткіштерге бай аймақ. Қазақстанда 25 мыңнан астам тарихи ескерткіш бар. Оның тең жартысы Маңғыстауда шоғырланған. Бұл өңірдің ашық аспан астындағы мұражай аталуы да сондықтан.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа состоит из 68 страниц, 3 разделов, 4 таблиц, 9 рисунков, заключения и списка литературы, приложений.
Ключевые слова: рекреация, рельеф, геоморфологическая привлекательность, культурное наследие, природное наследие, водные ресурсы, охраняемая территория, туристский проект, экологический туризм, туристско - рекреационный потенциал
Объект исследования: рекреационный потенциал ресурсов Мангистауской области.
Цель исследования: дать комплексную оценку туристско-рекреационного потенциала Мангистауской области с описанием ее рекреационных ресурсов.
Научная новизна исследования: проведен обзор физико-географического положения исследуемой территории, дана комплексная оценка рекреационных ресурсов, влияющих на интенсивное развитие туристской индустрии. Проанализированы слабые и сильные стороны развития туризма в Мангистауской области.
Рекреационная специализация Мангистауской области определяется прежде всего особенностями природных условий. Расположение области в зоне пустынь придает ей экзотический характер, а наличие Каспийского моря делает ее рекреационно привлекательной. Мангистауская область-регион, богатый историческими памятниками культуры. В Казахстане насчитывается более 25 тысяч исторических памятников. Половина из них сосредоточена в Мангистау. Именно поэтому этот регион носит название музея под открытым небом.
Annotation
The thesis consists of 68 pages, 3 sections, 4 tables, 9 figures, conclusions and a list of references, appendices.
Keywords: recreation, relief, geomorphological attractiveness, cultural heritage, natural heritage, water resources, protected area, tourist project, ecological tourism, tourist and recreational potential.
Object of research: recreational potential of Mangystau region resources.
The purpose of the study: to give a comprehensive assessment of the tourist and recreational potential of the Mangystau region with a description of its recreational resources.
Scientific novelty of the study: a review of the physical and geographical location of the studied territory was conducted, a comprehensive assessment of recreational resources affecting the intensive development of the tourism industry was given. The weak and strong sides of tourism development in the Mangystau region are analyzed.
Recreational specialization of the Mangystau region is determined primarily by the peculiarities of natural conditions. The location of the region in the desert zone gives it an exotic character, and the presence of the Caspian Sea makes it recreationally attractive. Mangystau region-reg
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда туризмнің жедел түрде дамуы өркениеттің даму жолының, қоршаған ортаны танудың бірден-бір әдісі болып табылады. Өз кезегінде, туризмнің дамуы географиялық - табиғи, демографиялық, мәдени, тарихи, экономикалық - әлеуметтік және тағы басқа да бірнеше факторларға байланысты. Туризм мен рекреацияның дамуы қарқынды сипатта дамып жатқан жалпы әлемдік үрдістердің бірі. Табиғи ресурстарды пайдалану арқылы адамдар белгілі бір территорияны рекреациялық мақсатта пайдалану нәтижесінде аумақтық рекреациялық кешендер (АРК) қалыптасады. Өздерін құрайтын элементтердің күрделі кеңістіктік байланыстар жиынтығымен аумақтық рекреациялық кешендер сипатталады. Экономика дамуының маңызды бағыттарының бірі туризм және рекреация қазіргі заман өмір салтының ажырамас бөлігі болып табылады. Ел экономикасының тұжырымдамасын дамыту негізінде Қазақстан - 2050 стратегиясында, сонымен қатар Қазақстанның индустриалды - инновациялық даму бағдарламасында туристік саланы дамытудың басымдық бағыты ретінде туризм мен туристік инфрақұрылым негізге алынады. Ұлттық экономиканы табыс көзіне айналдыру елімізде туризмді дамытудың негізгі мақсаты болып табылады. Осы міндетті қазіргі кезде еліміздің кейбір өңірлерінде туристік - рекреациялық әлеуетін тиімді пайдалану және дамытуды, туризм мен демалудың мәдени деңгейі мен адам денсаулығын қалпына келтіруді арнайы жоспарсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Табиғи ресурстарға бай болу туризмді дамытуда басты орынды алады. Табиғи ресурстарға бай аумақты рекреациялық пайдалану, демалыс пен саяхатты таңдау кезінде жетекші рөл атқарады. Сонымен қатар әртүрлі рекреациялық іс - әрекетті дамытуға мүмкіншіліктер тудыруда ерекше ескерілетін жағдайлар ландшафт пен климат, гидрография, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің алуантүрлілігі, су акваторийлерінің болуы есептеледі. Табиғи ресурстар мен тарихи-мәдени құндылықтардың болуы туризм мен демалысты дамыту мақсатында аумақты рекреациялық пайдалануға байланысты болмақ. Рекреациялық табиғи орта - Маңғыстау облысының өте бай әр түрлі табиғат ресурстарын пайдалануда қажетті бағыттардың бірі. Аймақтық ерекшеліктерді анықтауда оның аумақтық табиғи ортадағы ерекшеліктерін зерттеуді талап етеді.
Маңғыстау - кім-кімді де қызықтыратын, тарихы терең өлке, сонымен қатар егемен еліміздің ең бай өңірі, экономикалық даму тұрғысынан көшбасшы болып отырған қазыналы өлке. Осындай қасиетті мекеннің рекреациялық ресурстарын анықтап, әрбір кешенге жан-жақты сипаттама беру, оларды көпшілікке таныстыру - бұл бүгінгі күннің басты талабы болып табылады. Батыс Қазақстан аймағындағы Маңғыстау облысының рекреациялық мүмкіндігі зор өңір. Сондықтан облыстың туристік-рекреациялық әлеуетін кешенді зерттеу қазіргі кездегі өзекті мәселе болып саналады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Маңғыстау облысының рекреациялық ресурстарын сипаттама бере отырып, туристік-рекреациялық әлеуетіне кешенді баға беру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo рекраециялық ресурстарды пайдаланудың теориялық және әдіснамалық негіздерін сипаттау;
oo Маңғыстау облысының жер бедеріне оның экзотикалық танымдылық маңызына, өлкенің су ресурстары мен өсімдік пен жануарлар дүниесіне сипаттама беру
oo облыс территориясындағы жаңғыртылған тарихи-мәдени, діни туристік объектілері бойынша толық ақпарат ұсыну
oo туристік-рекреациялық әлеуетін кешенді зерттеу
Зерттеу нысаны: Маңғыстау облысы ресурстарының рекреациялық әлеуеті.
Зерттеу пәні: Маңғыстау облысының аумақтық рекреациялық ресурстарының табиғи - ресурстық әлеуеті
Зерттеу әдістері: құрылымдық - қызметтік талдау, сараптамалық бағалау, бастапқы материалдар мен олардың нәтижелерін өңдеу, жүйелі анықтамалық талдау, синтездеу
Ғылыми жаңалығы: зерттеліп отырған аумаққа физикалық - географиялық жағдайына шолу жүргізілді, туристік индустриясының қарқынды дамуына әсер ететін рекреациялық ресурстарына кешенді баға берілді. Маңғыстау облысында туризмнің дамуының әлсіз және күшті жақтары талданды.
Зерттей жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері Маңғыстау облысының рекреациялық ресурстары туралы жалпы түсінік береді, оларды туризм және рекреация саласында пайдалануға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, зерттеу материалдары мектептегі географ-мұғалімдер үшін ғылыми жобаларды жазу кезінде маңызды.
Жұмыстың құрылымы: кipiспе, IIІ - бөлiмнен, қоpытындыдан, пайдаланылған әдебиеттеp тiзiмiнен, қосымшалаpдан тұpады.
1.
2. РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Рекреация түсінігі
Рекреация - мамандандырылған аумақтарда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени - ойын - сауық қызметі үшін бос уақытты пайдалану үдерісінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстардың жиынтығы [1]. Бұл анықтама бізге оңтайлы болып табылады, себебі адамдар қызметінің белгілі бір түрлерін ғана емес, сондай-ақ олар жүзеге асырылатын кеңістікті де сипаттайды.
Адамдардың күнделікті іс-әрекетіне жұмсалатын уақыт жұмыс кезі және бос уақыт болып бөлінеді. Бос уақыт - адамның табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыру (ұйқы, тамақтану) және үйренбеген табиғаттың мәжбүрлі қызметіне (кеңістікте қозғалу) байланысты емес жұмыстан тыс уақытының бөлігі. 1991 жылға дейін бұл бос уақыт, бұқаралық демалыстың басты факторы болып саналды. Бос уақыт массивінің ұлғаюымен ХХ - ғасырдың 60 -80 жылдары рекреацияның дамуының күрт жандануы түсіндіріледі. Рекреациялық ағындардың қалыптасу факторы ретінде бос уақыттың маңыздылығы және олардың бағыттылығы туралы 1991 жылдан кейін халықтың едәуір бөлігінде бос уақыт пайда болды, ал рекреациялық ағындар тек қана ұлғайып қана қоймай, ауыр дағдарысқа байланысты тіпті қысқарды. Қазіргі уақытта жағдай біршама теңестіріледі, алайда бұрынғы ағындар сандық жағынан да, бағыттылығы жағынан да қалпына келтірілмейді [2].
Қазіргі уақытта рекреация қалыпты адам өмірінің қажетті шарты, жұмыс қабілетін қалпына келтіру құралы, жан - жақты даму құралы болып табылатын қызметтің таңдаулы түріне жатады. Осыған байланысты оны жүзеге асыру қажеттілігі туындайды. Рекреациялық қажеттіліктердің үш түрін ажырату керек:
oo қоғамдық - физикалық және психикалық күштерді қалпына келтіру, сондай-ақ оның барлық мүшелерінің жан-жақты дамуы үшін қоғамның қажеттілігі;
oo топтық - халықтың әртүрлі әлеуметтік және жас топтары қажеттілігінің мазмұнын көрсетеді;
oo жеке - жеке адамның қажеттілігі [1].
Қажеттіліктердің бұл түрлері жеке емес, бір-біріне әсер ете отырып, үздіксіз қарым-қатынаста болады. Рекреациялық қажеттіліктерді зерттеу маңызды және қажет, өйткені олардың кеңістіктік-уақытша динамикасы рекреациялық қызметтің аумақтық нысандарында көрініс табады. Рекреациялық қажеттіліктердің қалыптасуы факторлар кешенінің әсерінен болады. Рекреациялық қажеттіліктер деп белгілі бір процестерге сәйкес келетін және оларды жасау үшін қажетті күштер түсініледі.
Әртүрлі факторлардың әсерінен рекреациялық қажеттіліктерді қалыптастыру және рекреациялық қызметтің дамуын айқындайды, өйткені олар оның белгілі бір түрлерінде іске асырылады. Рекреациялық қызмет адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру және дамыту мақсатында жүзеге асырылатын бос уақыттағы қызметі болып табылады. Басқа қызмет түрлерімен салыстырғанда бұл қызмет түрі адамдардың мінез-құлқының салыстырмалы әртүрлілігімен және оның процесінің өзіндік құнымен ерекшеленеді [3].
Маңғыстау облысы аумағының рекреациялық әлеуетін толыққанды талдау және бағалау үшін біз топтастырған рекреациялық қызмет факторларын ескеру қажет (1-кесте).
Кесте 1 - Рекреациялық қызмет факторлары
№
Факторы
Мысалдар
1
Табиғи
Географиялық орналасуын қоса алғанда, аумақтың ландшафтық ерекшеліктері, геологиялық - геморфологиялық белгілері, климаты, жер үсті және жер асты сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің ерекшеліктері.
2
Әлеуметтік-экономикалық
Өндіргіш күштердің даму деңгейі, тұтыну игіліктері өндірісінің, оның ішінде көрсетілетін қызметтердің деңгейі; демалыс және туризм саласының даму деңгейі; халықтың нақты ақшалай табыстары; тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің бөлшек бағалары; көлік инфрақұрылымы мен көлік құралдарының даму деңгейі; демалыс ұзақтығы; жарнама және рекреациялық аудандар мен бағыттар туралы ақпарат қою; халықтың әлеуметтік және кәсіби құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың қозғалушылығы; ұлттық дәстүрлер.
3
Демографиялық
Урбанизация дәрежесі, халықтың жыныстық - жас құрылымы, қоныстандыру ерекшеліктері.
4
Әлеуметтік-психологиялық
Мәдени және іскерлік байланыстардың қарқындылығы, мәдени өмірдің түрі, сән әсері, тұлғаның құндылықты бағдарлары.
5
Медициналық-биологиялық
Халықтың денсаулық жағдайы.
6
Экологиялық
Табиғи ортаның жай-күйі және оның адамның болуы үшін қолайлылық дәрежесі
Н. С. Мироненко және И. Т. Твердохлебов (1981) [1] рекреациялық қызметтің жіктелуін келесі белгілер бойынша ұсынады.
1) рекреацияның басты себебі бойынша: емдік (климатпен емдеу, бальнеоемдеу, балшықпен емдеу); сауықтыру және спорттық (шомылу-жағажай, серуендеу, су спорты, балық аулау, аңшылық, альпинизм); танымдық (натуралистік, мәдени-тарихи).
2) құқықтық мәртебесі бойынша: ұлттық (ішкі); халықаралық (шетелдік).
3) ұзақтығы бойынша: қысқа мерзімді (3 тәуліктен кем); ұзақ мерзімді (3 тәуліктен астам).
4) аумақтық белгісі бойынша: қала маңындағы (жергілікті); ауданішілік (жалпы мемлекеттік); халықаралық.
5) ұйымның сипаты бойынша: регламенттелген (жоспарланған) - нақты, алдын ала жарияланған регламент бойынша саяхат және болу (мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде және т. б. демалыс); өзіндік - рекреациялық кәсіпорындармен ешқандай өзара міндеттемелермен байланысы жоқ рекреанттың өзіндік саяхаты.
6) маусымдық: жыл бойы; маусымдық (жазғы, қысқы).
7) жас белгісі бойынша: балалар; ересектер; аралас.
8) қатысушылар саны бойынша: жеке; топтық.
9) қозғалу дәрежесі бойынша: стационарлық - саяхат белгілі бір жерде болу үшін жүзеге асырылады; көшпелі - тұрақты жүріп-тұруды, орнын өзгертуді болжайды.
10) пайдаланылатын көлік құралдарының сипаты бойынша: автомобиль; автобус; авиациялық; темір жол; теплоход.
11) рекреациялық ресурстарды пайдалану сипаты бойынша: климаттық емдеу; тау шаңғысы; мәдени-тарихи және т. б.
12) тығыз әлеуметтік байланыстар бойынша: ортадан тепкіш; ортаға тартқыш. Адам қызметінің басқа түрлері сияқты рекреация белгілі бір ресурстарды пайдаланады, даму процесінде олардың құрамдас элементтері арасындағы кеңістіктік қатынастардың барлық жиынтығымен аумақтық рекреациялық жүйелерді қалыптастырады.
2.2. Рекраециялық ресурстардың түрлері.
Рекреациялық ресурстар - бұл халықтың демалыс пен туризмге қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланатын ресурстардың барлық түрлері. Рекреация түсінігі латын тілінен аударғанда rесrеаtiо - қалпына келтіру деген мағынаны білдіреді [3].
Рекреациялық әлеуеттің маңызды құрамдас бөлігі рекреациялық ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар деп табиғи ортаның компоненттері; рекреациялық қызметтердің әртүрлі түрлері мен нысандарын ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін бірегейлігі, эстетикалық тартымдылығы, емдік - сауықтыру маңызы бар шаруашылық қызметінің нысандарын түсінеміз [4].
Рекреациялық ресурстар термині ғылымға жақында енгенін атап өткен жөн. Бұл термин 50 - 60 жылдары ғылыми әдебиетте кездеспеді, 1968 -1971 жылдар аралығында пайда болды. Дәл осы жылдары Ефремов Ю.К. өз жұмыстарының бірінде рекреациялық ресурстарға демалыс және туризм орындарын, көркем пейзаждарды, организмдердің әдемі және сәндік түрлерін жатқызуды ұсынды [5]. 1980 жылы Нефедова В. Б. рекреациялық ресурстар ретінде геологиялық құрылыс, рельеф, климат, жер үсті және жер асты сулары, өсімдіктер мен топырақ сияқты табиғат элементтерін қарастыруды ұсынды [6]. 1971 жылы Родоман Б. Б. демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық ортаның элементтерін ғана рекреациялық ресурстарға жатқызуды ұсынды. Белгілі ғалым А. А. Минц табиғи ресурстардың құрамына табиғаттың қандай да бір элементтерін қосу тәуелді болатын негізгі өлшемдер: техникалық мүмкіндік, экономикалық қажеттілік және пайдаланудың орындылығы, сондай-ақ зерттелудің белгілі бір деңгейі болып табылатынын атап өтті [7].
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметті аумақтық ұйымдастыруға, рекреациялық аудандар мен орталықтарды қалыптастыруға, олардың мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бірақ бұл әсер тікелей емес. Ол әлеуметтік-экономикалық факторлармен және ең алдымен рекреациялық қажеттіліктердің көлемі мен құрылымымен байланысты.
Рекреациялық ресурстар үшін әлеуметтік-мәдени кеңістіктік және уақытша салыстырмалылық, адамның әдеттегі өмір сүру ортасымен қарама-қайшылық және әртүрлі табиғи және мәдени ортаның үйлесуі тән. Рекреациялық ресурс келесі екі өлшемге жауап беретін кез келген орын болып табылады: 1) адамның әдеттегі өмір сүру ортасынан ерекшеленетін орын; 2) табиғи қатынаста әр түрлі екі ортаның және одан да көп үйлесімі болып табылатын орын [8].
Статистикалық жағынан ең тартымды аймақ және әртүрлі орталар жиынтығы (су - құрлық, орман - дала, төбе - жазық және т.б.). Ең дұрысы, қарама - қарсы ортаның жиынтығы: таулар + теңіз + әртүрлі мәдени орта. Аумақтарды әлеуметтік - мәдени игеру қажеттілігі - бұл аумақтың белгілі бір қасиеттерінің жиынтығын рекреациялық ресурстарға айналдырудың негізгі себебі мен факторы болып табылады.
Рекреациялық ресурстар көбінесе халықтың рекреациялық қажеттіліктерінен пайда болады, олар өз кезегінде аумақтарды әлеуметтік-мәдени тұрғыдан игерудің міндеттерімен айқындалады. Рекреациялық ағындар игеруге болатын өңірлерге бағытталған. Көпшілік сананың деңгейінде осы жерлерде ең маңызды және беделді рекреациялық ресурстар шоғырланып, қалыптасады [3]. Аумақты игеру процесінің шыңына жеткен кезде оның рекреациялық ресурстарының маңыздылығы айтарлықтай төмендейді. Ешқашан олардың маңыздылығын толық жоққа шығармайды, бірақ бір рекреациялық ресурстарды бұрынғы бағалауға қайтару да жоқ.
Қазіргі уақытта рекреациялық ресурстар терминіне анықтама берілетін түрлі ғылыми және оқу басылымдары бар. Ғалымдардың рекреациялық ресурстар ұғымына берген анықтамаларына тоқталсақ.
Родоман Б. Б.: рекреациялық ресурстар деп демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық орта элементтерін (сөздің кең, табиғи-әлеуметтік мағынасында) түсінген [9].
Реймерс Н. Ф. (1990) былай анықтама береді: рекреациялық ресурстар - адамдардың еңбекке қабілеттілігі мен денсаулығын қолдау және қалпына келтіру құралы ретінде демалыспен қамтамасыз ететін табиғи және мәдени ресурстардың бір бөлігі [10].
Михно В. Б. рекреациялық ресурстарға белгілі бір мақсатта рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи ортаның компоненттері және әлеуметтік - мәдени сипаттағы феномендер (ерекше нысандар, факторлар) жатады [11].
Рекреациялық ресурстар - бұл рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру үшін қолданыстағы техникалық және материалдық мүмкіндіктер кезінде пайдаланылуы мүмкін табиғи, табиғи - техникалық және әлеуметтік -экономикалық геожүйелер және олардың элементтері [4].
Ғалым Н.С.Мироненко рекреациялық ресурстар ретінде табиғат нысандары мен құбылыстарын, демалыс, туризм және емдеу үшін пайдалануға болатын адам (антропогендік) қызметінің нәтижелерін түсінеді. Бұл анықтама ең табысты және кең деп есептеледі. Рекреациялық ресурстар бірқатар қасиеттерге ие [1].
Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық қажеттіліктердің, техникалық-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерінің өсуіне қарай түрленуі мүмкін. Мысалы, рекреациялық ресурстар (туристік көрсету объектілері) батпақтар, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ескі техника мен жабдықтар және т. б. болады.
Екіншіден, олар аумақтық, яғни үлкен алаңдарды алып жатыр; демалыс әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде қазіргі уақытта ауыл және орман шаруашылығымен бірдей пайдаланатын аумақтарды қажет етеді.
Үшіншіден, белгілі бір мамандануы бар ерекше рекреациялық пункттерді, аудандар мен аймақтарды қалыптастыруға ықпал ете отырып, ұйымдастырушы рөлге ие.
Кейбір авторлар [12] рекреациялық ресурстар ретінде табиғи және антропогендік кешендер элементтерінің барлық жиынтығын, сондай-ақ олардың кеңістіктік - уақыттық үйлесімдерін түсінеді. Олар рекреациялық ресурстарды генезиске және олардың жай-күйін бағалауға негізделген жеті үлкен типке бөледі:
1. Жер бетінің компоненттерінің ресурстары: литосфера, гидрофера және атмосфера;
2. биосфера ресурстары, адамның түрлендіргіш әсерін сезінбейтін әр түрлі табиғи кешендердің элементтерімен ұсынылған;
3. табиғи объектілер мен кешендерге антропогендік әсер ету кезінде туындайтын рекреациялық ресурстардың метаморфты типі;
4. рекреациялық ресурстардың метаморфтық типіне белсенді антропогендік әсер етуді тоқтатумен туындайтын рекреациялық ресурстардың реституциялық-динамикалық типі;
5. адамның шаруашылық қызметі процесінде туындайтын және оның жиі немесе тұрақты болуының арқасында өзінің жай-күйін сақтайтын рекреациялық ресурстардың конструкциялық түрі;
6. табиғаттың апатты құбылыстарына немесе адамның шаруашылық қызметіндегі қателіктерге байланысты рекреациялық ресурстардың деструкциялық түрі: жер сілкіністерінің, көшкіндерінің немесе жанартаулардың атқылауының, сондай-ақ техногендік авариялар мен апаттардың іздері;
7. бұрын антропогендік әсерге ұшыраған, алайда тоқтатылған сәттен бастап ұзақ уақыт кезеңінде ол өзінің табиғи жағдайын қалпына келтіре алатын немесе оған табиғи ауыспалы формация сатысында болатын рекреациялық ресурстардың эпиантропоморфты типі.
Келтірілген деректер негізінде рекреациялық ресурстарды екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи және мәдени-тарихи.
Табиғи рекреациялық ресурстар - белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір алаңда көрінетін және рекреация мен туризм мақсаттары үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи кешеннің элементтері [2].
Табиғи рекреациялық ресурстар деп сондай-ақ тартымдылық (аттрактивтілік), ландшафттардың қарама-қайшылығы мен кезектесуі, экзотикалық, бірегейлігі, туристік нысандардың өлшемдері мен түрлері, оларды шолу мүмкіндігі сияқты табиғи-аумақтық кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері түсініледі [13].
Демалуды ұйымдастырудың табиғи жағдайларының мынадай топтары бөлінеді: орографиялық; гидрологиялық; климаттық (биоклимат); бальнеологиялық; кешенді (ландшафттық); теңіз маңы; фауналық және флоралық (сирек кездесетін).
Мәдени - тарихи ресурстар - бұл мәдени нысандар, ескерткіштер, тарихи жерлер, этнографиялық әртүрлілік және т.б. рекреациялық ресурстар ретінде олар адамдардың кейбір бөлігінің рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру құралы ретінде оларды талдау кезінде ғана қаралуы мүмкін [14].
Мәдени-тарихи ресурстар:
а) материалдық ресурстар - өндірістің барлық құралдары және қоғамның материалдық құндылықтары (тарих және мәдениет ескерткіштері, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары);
б) рухани ресурстар - ғылымдағы, мәдениеттегі, өнердегі жетістіктер [15].
Бұдан басқа, туристердің демалысы барысында ресурстар сияқты жағдайлар болатын әлеуметтік-экономикалық нысандар бар. Сонымен, курорттық жердің халқы рекреациялық қызметтің шарты ретінде, ал оның демалыс мекемелерінде жұмыс істеуі мүмкін бөлігі - осы шаруашылықтың еңбек ресурстары ретінде әрекет етеді.
Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие, яғни рекреанттардың белгілі бір санын қабылдауға, экологиялық және табиғи тепе-теңдік жағдайын бұзбай белгілі бір антропогендік жүктемелерге төтеп беруге қабілетті. Рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы табиғи кешендер жүйесіндегі туристік ағындардың шекті жүктемесінің маңызды факторы болып табылады және мынадай жүктемелермен айқындалатын рекреациялық ресурстардың көлемімен тығыз байланысты болады:
1) әртүрлі табиғи зоналардағы әртүрлі биогеоценоздарға (серуендеу, жаяу жүргіншілер және экскурсиялық) қатысты анықталатын антропогендік;);
2) ұлғаюы әртүрлі деңгейдегі геожүйелер тұрақтылығының бұзылуына, сондай - ақ адам денсаулығы жағдайында қайтымсыз өзгерістерге әкеп соқтыратын шекті жол берілетін болады [3].
Қазақстанның туризм саласын зерттеуге үлес қосқан ғалым, көптеген зерттеулердің авторы Ердаулетов С.Р. туристік - рекреациялық ресурстар ұғымына былай анықтама береді: туристік - экскурсиялық қызмет көрсету мен емделу, спорттық - сауықтыру және танымдық туризмнің қажеттілігін өтеуге жарамды табиғи және адамның қолымен жасалған нысандардың, қоршаған ортаның құбылыстарының үйлесімділігі деп атаған [16].
Туристік рекреациялық ресурстарды жіктелімі Сазыкин А.М., Мироненко И.С., Мазбаев О.Б. бойынша 1 суретте көрсетілген.
Сурет 1 - Туристік рекреациялық ресурстар жіктелімі
Барлық табиғи рекреациялық ресурстар тура, жанама және кешенді болып бөлінеді.
Тікелей рекреациялық ресурстар - бұл адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамытуға тікелей ықпал ететін табиғаттың денелері мен күштері. Оларға геоморфологиялық, климаттық, гидрологиялық және энергоинформациялық, флоралық, фауналық және кешенді ресурстар жатады. Жанама рекреациялық ресурстар тікелей ресурстарды қалыптастыруға әсер етеді. Оларға мынадай ресурстар жатады: геологиялық, топырақ, ішінара геоморфологиялық, энергоинформациялық, флоралық және фауналық. Кешенді рекреациялық ресурстар-бұл адамның рухани және физикалық күштерін қалпына келтіру үшін медициналық - биологиялық, психоэстетикалық және ғылыми құндылығы бар заттар мен энергияның өзара тығыз байланысқан барлық табиғи рекреациялық ресурстардың үйлесімі [17].
Табиғи рекреациялық ресурстар әртүрлі, бұл олардың егжей-тегжейлі жіктелуін талап етеді. Туризмнің табиғи ресурстарының ішінде үш топты бөлуге болады: алғашқы, табиғи жағдайда; әртүрлі құрылымдарды салу нәтижесінде пайда болған; жасанды түрде жасалған (су қоймалары, тоғандар, орман саябақтары мен орман белдеулері). Тек бәрін ескере жоғарыда айтылғандар рекреациялық табиғи ресурстардың сандық сипаттамасы туралы айтуға болады.
1.3. Туризмді дамытудағы рекреациялық ресурстарының ролі
Маңғыстау - Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Бүкіл жер шары көлемінде алып қарағанда, Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен Азияның түйіскен өңірінде орналасқан. Облыстың шеткі нүктелері төмендегідей: батысы - Каспий теңізіндегі Құлалы аралы 5000050000' ш.б. 44057'44057 с.е; шығысы - Қазақстанның Ақтобе облысы және Өзбекстан, Маңғыстаудың шектескен жерінде 560 45 ш.б. пен 45009 с.е; оңтүстігі - облыстың Түрікменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар қабағы 410 15 с.е. пен 55040550 40 ш.б; ал қиыр солтүстігі - Атырау облысымен шекарадағы Желтау 46026'460 26 с.е. пен
550 20 ш.б. болып табылады []
Бүгінде Маңғыстау - іргелі өлке. Қайталанбас табиғаты, есепсіз байлығы бар өлке. Ол ұйқыдағы ару емес, ұйқыдағы алып батыр өлкесі. Маңғыстау бос жатқан иесіз құла, сұрқай шөл емес. Жақындап келіп ала тауларға, шыңдар мен сайларға үңілсең, Темірхан ақын айтқандай: Сен оған алыстан қара, сонда оның біртұтас организм екенін бұлжытпай мойындарсың!
Маңғыстау табиғаты қандай романтикалық ой сарынын тудырмады десеңізші... Маңғыстауда барған сапарды жұлдызды өлкеге жасаған саяхат деуге де болар еді. Мен еш жерде мұндай жұлдыз нөсерін, олардың көз шаршатар жарқылын көргем жоқ. Оның жарқындығы сондай, түн сайын шексіз тұңғиықтан жұлдыздар осынау үнсіз Маңғыстауға ұшып келіп жатқандай сезіледі деп К. Паустовский жазған еді.
Маңғыстауды көрген, зерттеген адамдар да кейінгілер есте сақталарлықтай көркем теңеулер қалдырыпты. өткен ғасырда осы өлкеде айдауда болған поляк Бронислав Заллеский Маңғыстау таулары туралы: Күн сәулелері бұлттардан өте осынау тауларға алуан түрлі, әр бояу тигізіп, ауық-ауық ғажайып көрік береді. Түнде, ай жарығында бұл жер басқа түрге бөленіп, бұрынғыдан да зор ғаламатқа айналады. Айналада жалғыз отырып, осынау кеңістік пен үнсіздіктің ұлылығы мен ерен елестерге кенелген шөлді алқаптың ерекше бір тылсымына еніп кеткендей сезінесің депті.
Егер жер шарының геологиялық тарихын білгіңіз келсе, Маңғыстауды барып көруіңіз керек деп айтқан Н.Андрусов сөзінде де қанша салмақ жатыр.
... Егер сіз жер бетінің шөлдерінің барлық типі туралы, қарауытқан сеңгір де жалаң тау-төбелер туралы, аппақ және қызғылт түске боянған алып мұнаралы, биік баған мен қабырғалы қамалдары бар шөлдің тас қамалдары туралы санаңызда түсінік қалыптастырғыңыз келсе, куэстер мен шың-құздардың классикалық үлгілерін көргіңіз келсе, мұхит деңгейінен 130 м төмен жатқан құрлықта. тұйық ойыстарда болғыңыз келсе, түнерген тастақтарға қарағыңыз келсе, айран тақырлардың қатқылдығын байқағыңыз келсе, желдің ғаламат жұмысының ауқымын және шөлдің басқа да кереметтерін танып білгіңіз келсе, Маңғыстаудан артық жерді таппайсыз. Бейне бір құпия сандықша ішіне толтырылғандай, бұл өлкеде, шағын кеңістікте шөл табиғатының сан алуан құбылыстары мен көріністері жинақталған [].
Қазіргі таңда әлемдік экономикада туристік сала - аса жанды және перспективалы салалардың бірі, кейбір елдерде туризм мемлекет кірісінің бірден-бір көзі болып табылады. Бүкіләлемдік туристік ұйымның болжамы бойынша, Қазақстан тұрақты туризмді дамыту үшін болашағы бар елдер қатарында. Барлық туристік нарықта Қазақстанның табиғатына, ландшафтарына және ұлттық мәдениетіне үлкен қызығушылық білдіреді. Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытуда үлкен мүмкіндігі бар аймақ - Маңғыстау облысы.
Бұл жер шөл даланың керемет ландшафтарының барлық түрін, қарт Каспийдің көкшіл суы мен шексіз құмды жағажайын, көшпелі сәулет өнерінің жарқын да, қайталанбастай үлгілерін, қазақтың алғашқы қауымдық дәстүрлі мәдениетін өзіне сіңіріп алған. Маңғыстауда туризмді дамытудың басым бағыттарының бірі - өлкенің экономикасын дамыту. Бүгінгі таңда осы сала қызметін тұтынушылардың әлемдік нарығында облыстың туристік ресурстарын белсенді насихаттаудың аса өзекті мәселелерін қарастыру қажет. Маңғыстаудағы тартымды туристік объектілерге тоқтала кетсек...
Каспий теңізі - Қазақстан, Ресей, Әзiрбайжан, Иран және Түркіменстан - бес мемлекетті бiрiктiретiн үлкен тұйықталған су қоймасы. Сондықтан Маңғыстау облысында теңіз туризмін дамыту жобасы мақұлданды. Мамандар өлкеде туризмді дамытудың басым бағыттарының бірі круиз (кемеге отырып саяхат жасау) және желкенді қайық спортын ұйымдастыру керек деп есептейді. Асау Каспийдің жағасындағы демалыс ұмытылмайтын әсер қалдырады. Жағаға соққан толқынның мейiрiмдi сыбдыры тыныштық орнатады. Теңіз суы тәулік бойында сұр түстен жасыл түске дейін өзгеріп отырады. Қарақия ойпаты - әлемнiң ең терең ойпаттарының бірі. Оның шұңқыры үлкен болып келеді. Ең терең жері - әлемдік мұхит деңгейінен 132 метр төмен. Бұл жерде ойпаттың түбін Батыр деп аталатын көлемдi сор жапқан. Ойпат өткен замандағы мұхит өмірінің қалдықтары бар ашылып қалған қабаттармен молайып отырады. Сонымен қатар Шопан ата, Масат ата, Қараман ата, Шақпақ-ата, Бекет-ата, Темір баба киелі орындары, Форт-Шевченко мұражай қалалары, Үстірттегі Бозжыра шыңы, Марс тәріздес Көкесем жері, Көкала үңгір тауы, Шоманай таулары, Түпқараған жазығы, Сұлтан-үпі сайы, Қаракөл көлі т.б әлі сыры ашылмаған керемет жерлер жетерлік.
Туризм индустриясын дамыту, өркендетудiң де Маңғыстауда болашағы бар iс деуге болады. Шөлдегi туризм және шөл-шөлейттi елдердегi туризм индустриясын дамыту адамды қанағаттандыру және экономикалық пайда түсiру жағынан басқа табиғат зоналары мен елдерден кем болмайтындығын көрсетедi.
Кей ретте туризмдi тек курортта емделiп, демалу деп түсiнетін жайлар бар. Расында да, бұл iспен туризмдi сабақтастыра жүргiзудiң де орны бар. Құрықтағы және Ақтау маңындағы сулар, Қияқтының емдiк балшығы мен Көгездің минералды суы, Шопан ата тұзы (аталған қорымның шығыс жақ бетiнде 14 км жерiнде) пайдаланылып та жүр. Осы геомедициналық ресурстарды аймақтық (Батыс Қазақстан) деңгейде пайдалануға болады.
Маңғыстауда туризмдi дамытудың басқа да жолдары жеткiлiктi, байлығы да мол. Ол - жердiң өзi, сол жердiң бетiндегi табиғат, адамзат тарихымен ұштасқан ескерткiштер мен объектiлер.
Әр жер өзiндiк бiр әсемдiкке ие. Көркем табиғаты бар жер қашан да адамға жақсы әсер етедi, оның миын тынықтырады, бойына күш берiп, шабыттандырады. Осыған орай қазiргi географиялық әдебиетте "шабыттандырушы ресурстар" (вдохновляющие ресурсы) немесе "жертарапты эстетикалық ресурстары" (эстетические ресурсыландшафтов) деген терминдер қолданылады.
Эстетикалық ресурс дегенiмiз - бақылаушы адамның эстетикалық рухани әсемдiк қызығушылығын, қанағаттанушылығын туғызатын табиғи орта немесе жеке табиғи объект. Кез келген адам табиғаты ерекше, көрiктi жерлердi немесе жеке тұрған тартымды объектiлердi (биiк тау, сарқырама, үңгiр, үлкен ағаш, т.б.) көрiп таңданады, қызығады, яғни эстетикалық тұрғыдан қанағаттанады. Маңғыстау жерi осындай қасиеттен кенде емес. Өз территориясында шөл даланың барлық түрi (сазды, құмды, тастақты, сор шөлдер) орналасқан Маңғыстауда күн, жел, судың әсер етуiнен пайда болған төрткүлдер, қапылар, шыңдар, тас мүсiндер, т.б. көптеп кездеседi. Бұлардың түрiнiң, санының, мөлшерiнiң алуан түрлiлiгi өлкенiң теңдесi жоқ, яғни Қазақстандық табиғи уникум екендiгiн көрсетедi. Табиғат егер де көркем болса, газ бен мұнай сияқты тауарға айнала алады. Ол үшiн тек туризм индустриясын өркендету қажет.
Маңғыстаудың Қазақстандағы шөлдi өлкелерден артықшылығы - теңiзбен шектес болуы (600-800 км). Жер бедерiнiң көптірлiлiгi және тарихи-мәдени ескерткiштерiнiң көптiгi. Қазаєстанда тiркелген 25 мың тарихи ескерткiшiнiң 12 мыңы Маңғыстауда, бiр артықшылығы, олар көп өзгерiске түспеген. Маңғыстау мәдени жертарабының табиғи қабаты жалаңаш шұқырлардан, ойпаттардан, сорлар мен құмдардан, тiк қабырғалы шыңдардан, үңгiр, бұлақ т.б. тұрады. Ал мәдени қабаттың негiзiн зираттар мен құдықтар, мешiттер мен ескi қорғандар, тас обалар, т.б. құрайды.
Маңғыстау қазақтарының қазiргi мәдениетi ертедегiдей дай, алан, оғыз, кейiнгi түрiкмен, ноғай, қалмақ, орыс мұраларымен бiрге "туған жертарапты" негiзiн құрайды.Өлкеде "мекен еткен жетi жұрт" єұдықтар мен зираттардан басқа өздерiнiң "елестерiн" қалдырып кеткен. Атап айтқанда: маңызды оқиғалар мен шайқас болған жерлер, атақты адамдардың (ақын, жыршы, батыр, биші, емшi, тағы басқа) өмiрiне байланысты орындар аңыз-әңгiмелер мен ертегiлерге арқау болған жерлер, керуен жолдары мен көш соқпақтары, көне жұрт орындары, тағы басқалары. Сонымен, бiрiншiден, тiзiлiп айтылған объектiлердi түгелдей үлкен-кiшiлiгiне, керек-керексiздiгiне, алыс-жаєындығына, маңызды-маңызсыздығына қарамастан есепке алынып, олар туралы аңыз, ертегiлiк бүкiл Маңғыстаулық ақпарат жинақталып, зерттелiнiп, өңделiнiп әртүрлi (оны iшiнде туристiк) мақсатта пайдаланылғаны жөн.
Екiншiден, жинақталған материалдарға сай табиғат және мәдениет ескерткiш - объектiлерiне маңызы, сапасы, көркiне қарай ресми мәртебе беру керек, ол дегенiмiз "мемлекеттiк қорық", "Ұлттық парк", "тарихи ескерткiш" сияқты әртүрлi деңгейдегi қорғауға алынған жерлер мен объектiлер. Маңғыстау табиғатының әсем бұрыштары мен жәке табиғи денелерiнiң, мәдени, археологиялық тарихының, сәулет өнерi ескерткiштерiнiң жергiлiктi облыстың және жалпыұлттық деңгейдегi жаңа категориялы жүйесi керек. Бұл iске шетелдердiң, әсiресе, АҚШ-тың тәжiрибесiн үлгi етуге болар едi. Құрама Штаттарда "Ұлттық парктен" бастап Ұлттық зират, Ұлттық мемориал, Ұлттық тарихи жер, Ұлттық шайқас болған жер, Ұлттық тарихи жол, Ұлттық теңiз жағалауы, тарихи ескерткiш сияқты тағы да басқа жиырмадан аса категорияларды бiрiктiретiн жүйе қалыптасқан.
2 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
0.1 Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса, оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып табылады.
Маңғыстауды 1950ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық - 75,1%, құмдық жер - 5,5%, сор - 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап - 6,4%, тақырлар - 0,6%, сулы жерлер - 1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер - 0,89% болып келеді.
Маңғыстау облысына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы сораңды кебіртең, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысты теңіз деңгейінен - 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстігінде теңіз деңгейінен - 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай - 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз деңгейінен - 19-27м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоника-эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады. Таулы Маңғыстау - ұзындығы 117 км, ені 10-15 км-ге созылған батыс және шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан тұрады. Орташа биіктігі 300-400м, биіктігі 532-556 м-ге жететін Отман, Бесқошы Қаратаудың ең биік тау-шоқыларының санатына жатады.
Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300-327 м болады. Тау жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де оңт. және оңт. батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік Маңғыстау жазығына жалғасады.
Батыс аймақ - Түпқараған түбегі. Түбек солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шыңдар сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке қарай әр түрлі ұзындықта орналасқан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы, сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңтүстік беті солтүстігіне қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың ішіндегі ең ірілері Саура, Түлкілі, Сақа Құдық, Қарлыбас алқапты-аңғарлары Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Алқаптың аяқталар жерлерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік батыс адырлы аймақ. Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі Ақтаулар оңтүстік-батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салалармен жинақтала келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5-6 км-дей болып Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып, одан әрі оңтүстікке қарай Ұзынбас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен Қарақия ойпатына құлайды.
Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың батысы Боржақты адыры арқылы исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Қарақия сорының теңіз беті бір тегіс 0,03 м-лік белгідегі қоңырлық болып келеді де арасында табиғи деңгейі төмен, ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқаптар кездеседі. Оның теңіз деңгейімен салыстырғанда кей жері - 8, орта жері - 20, ал теңіз жағасына жақындаған сайын - 28 м-ге дейін төмендейтін жерлері кездеседі.
Шығыс құмдық аймақ. Шығыс құмдық аймақ жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес жоғарыда айтылған 4 ауданға қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ...
1.1. Рекреация түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Рекраециялық ресурстардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Туризмді дамытудағы рекреациялық ресурстарының ролі ... ... ... ..
2. МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1. Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
2.2. Табиғи жағдайы мен су қорлары
2.3. Туристерге арналған өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі жайлы арнайы мәліметтер
3 МАҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСІНІҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАРҚЫНДЫ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫ
3.1 Батыс Қазақстанда Ұлы Жібек жолының қалыптасу тарихынан туристерге бағытталған тарихи деректер
3.2 Маңғыстау өлкесінің Ұлы Жібек жолындағы қазіргі кездегі жаңғыртылған тарихи-мәдени, діни туристік объектілері
3.3 Маңғыстау облысының туристік-рекреациялық әлеуетіне кешенді баға беру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
АННОТАЦИЯ
Диплом жұмысы 68 беттен, 3 бөлімнен, 4 кестеден, 9 суреттен, қорытынды мен әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Түйін сөздер: рекреация, рельеф, геоморфологиялық тартымдылық, мәдени мұра, табиғи мұра, су ресурстары, қорғалатын территория, туристік жоба, экологиялық туризм, туристік-рекреациялық әлеует.
Зepттeудiң ныcaны: Маңғыстау облысы ресурстарының рекреациялық әлеуеті.
Зepттeудiң мaқcaты: Маңғыстау облысының рекреациялық ресурстарын сипаттама бере отырып, туристік-рекреациялық әлеуетіне кешенді баға беру.
Зepттeудiң ғылыми жaңaлығы: зерттеліп отырған аумаққа физикалық - географиялық жағдайына шолу жүргізілді, туристік индустриясының қарқынды дамуына әсер ететін рекреациялық ресурстарына кешенді баға берілді. Маңғыстау облысында туризмнің дамуының әлсіз және күшті жақтары талданды.
Маңғыстау облысының рекреациялық мамандануы ең алдымен табиғат жағдайларының өзіндік ерекшеліктерімен анықталады. Облыстың шөлдер аймағында орналасуы оған экзотикалық сипат берсе, Каспий теңізінің болуы оның рекреациялық тартымдылығын арттырады. Маңғыстау облысы тарихи мәдени ескерткіштерге бай аймақ. Қазақстанда 25 мыңнан астам тарихи ескерткіш бар. Оның тең жартысы Маңғыстауда шоғырланған. Бұл өңірдің ашық аспан астындағы мұражай аталуы да сондықтан.
АННОТАЦИЯ
Дипломная работа состоит из 68 страниц, 3 разделов, 4 таблиц, 9 рисунков, заключения и списка литературы, приложений.
Ключевые слова: рекреация, рельеф, геоморфологическая привлекательность, культурное наследие, природное наследие, водные ресурсы, охраняемая территория, туристский проект, экологический туризм, туристско - рекреационный потенциал
Объект исследования: рекреационный потенциал ресурсов Мангистауской области.
Цель исследования: дать комплексную оценку туристско-рекреационного потенциала Мангистауской области с описанием ее рекреационных ресурсов.
Научная новизна исследования: проведен обзор физико-географического положения исследуемой территории, дана комплексная оценка рекреационных ресурсов, влияющих на интенсивное развитие туристской индустрии. Проанализированы слабые и сильные стороны развития туризма в Мангистауской области.
Рекреационная специализация Мангистауской области определяется прежде всего особенностями природных условий. Расположение области в зоне пустынь придает ей экзотический характер, а наличие Каспийского моря делает ее рекреационно привлекательной. Мангистауская область-регион, богатый историческими памятниками культуры. В Казахстане насчитывается более 25 тысяч исторических памятников. Половина из них сосредоточена в Мангистау. Именно поэтому этот регион носит название музея под открытым небом.
Annotation
The thesis consists of 68 pages, 3 sections, 4 tables, 9 figures, conclusions and a list of references, appendices.
Keywords: recreation, relief, geomorphological attractiveness, cultural heritage, natural heritage, water resources, protected area, tourist project, ecological tourism, tourist and recreational potential.
Object of research: recreational potential of Mangystau region resources.
The purpose of the study: to give a comprehensive assessment of the tourist and recreational potential of the Mangystau region with a description of its recreational resources.
Scientific novelty of the study: a review of the physical and geographical location of the studied territory was conducted, a comprehensive assessment of recreational resources affecting the intensive development of the tourism industry was given. The weak and strong sides of tourism development in the Mangystau region are analyzed.
Recreational specialization of the Mangystau region is determined primarily by the peculiarities of natural conditions. The location of the region in the desert zone gives it an exotic character, and the presence of the Caspian Sea makes it recreationally attractive. Mangystau region-reg
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда туризмнің жедел түрде дамуы өркениеттің даму жолының, қоршаған ортаны танудың бірден-бір әдісі болып табылады. Өз кезегінде, туризмнің дамуы географиялық - табиғи, демографиялық, мәдени, тарихи, экономикалық - әлеуметтік және тағы басқа да бірнеше факторларға байланысты. Туризм мен рекреацияның дамуы қарқынды сипатта дамып жатқан жалпы әлемдік үрдістердің бірі. Табиғи ресурстарды пайдалану арқылы адамдар белгілі бір территорияны рекреациялық мақсатта пайдалану нәтижесінде аумақтық рекреациялық кешендер (АРК) қалыптасады. Өздерін құрайтын элементтердің күрделі кеңістіктік байланыстар жиынтығымен аумақтық рекреациялық кешендер сипатталады. Экономика дамуының маңызды бағыттарының бірі туризм және рекреация қазіргі заман өмір салтының ажырамас бөлігі болып табылады. Ел экономикасының тұжырымдамасын дамыту негізінде Қазақстан - 2050 стратегиясында, сонымен қатар Қазақстанның индустриалды - инновациялық даму бағдарламасында туристік саланы дамытудың басымдық бағыты ретінде туризм мен туристік инфрақұрылым негізге алынады. Ұлттық экономиканы табыс көзіне айналдыру елімізде туризмді дамытудың негізгі мақсаты болып табылады. Осы міндетті қазіргі кезде еліміздің кейбір өңірлерінде туристік - рекреациялық әлеуетін тиімді пайдалану және дамытуды, туризм мен демалудың мәдени деңгейі мен адам денсаулығын қалпына келтіруді арнайы жоспарсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Табиғи ресурстарға бай болу туризмді дамытуда басты орынды алады. Табиғи ресурстарға бай аумақты рекреациялық пайдалану, демалыс пен саяхатты таңдау кезінде жетекші рөл атқарады. Сонымен қатар әртүрлі рекреациялық іс - әрекетті дамытуға мүмкіншіліктер тудыруда ерекше ескерілетін жағдайлар ландшафт пен климат, гидрография, жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің алуантүрлілігі, су акваторийлерінің болуы есептеледі. Табиғи ресурстар мен тарихи-мәдени құндылықтардың болуы туризм мен демалысты дамыту мақсатында аумақты рекреациялық пайдалануға байланысты болмақ. Рекреациялық табиғи орта - Маңғыстау облысының өте бай әр түрлі табиғат ресурстарын пайдалануда қажетті бағыттардың бірі. Аймақтық ерекшеліктерді анықтауда оның аумақтық табиғи ортадағы ерекшеліктерін зерттеуді талап етеді.
Маңғыстау - кім-кімді де қызықтыратын, тарихы терең өлке, сонымен қатар егемен еліміздің ең бай өңірі, экономикалық даму тұрғысынан көшбасшы болып отырған қазыналы өлке. Осындай қасиетті мекеннің рекреациялық ресурстарын анықтап, әрбір кешенге жан-жақты сипаттама беру, оларды көпшілікке таныстыру - бұл бүгінгі күннің басты талабы болып табылады. Батыс Қазақстан аймағындағы Маңғыстау облысының рекреациялық мүмкіндігі зор өңір. Сондықтан облыстың туристік-рекреациялық әлеуетін кешенді зерттеу қазіргі кездегі өзекті мәселе болып саналады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Маңғыстау облысының рекреациялық ресурстарын сипаттама бере отырып, туристік-рекреациялық әлеуетіне кешенді баға беру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo рекраециялық ресурстарды пайдаланудың теориялық және әдіснамалық негіздерін сипаттау;
oo Маңғыстау облысының жер бедеріне оның экзотикалық танымдылық маңызына, өлкенің су ресурстары мен өсімдік пен жануарлар дүниесіне сипаттама беру
oo облыс территориясындағы жаңғыртылған тарихи-мәдени, діни туристік объектілері бойынша толық ақпарат ұсыну
oo туристік-рекреациялық әлеуетін кешенді зерттеу
Зерттеу нысаны: Маңғыстау облысы ресурстарының рекреациялық әлеуеті.
Зерттеу пәні: Маңғыстау облысының аумақтық рекреациялық ресурстарының табиғи - ресурстық әлеуеті
Зерттеу әдістері: құрылымдық - қызметтік талдау, сараптамалық бағалау, бастапқы материалдар мен олардың нәтижелерін өңдеу, жүйелі анықтамалық талдау, синтездеу
Ғылыми жаңалығы: зерттеліп отырған аумаққа физикалық - географиялық жағдайына шолу жүргізілді, туристік индустриясының қарқынды дамуына әсер ететін рекреациялық ресурстарына кешенді баға берілді. Маңғыстау облысында туризмнің дамуының әлсіз және күшті жақтары талданды.
Зерттей жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері Маңғыстау облысының рекреациялық ресурстары туралы жалпы түсінік береді, оларды туризм және рекреация саласында пайдалануға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, зерттеу материалдары мектептегі географ-мұғалімдер үшін ғылыми жобаларды жазу кезінде маңызды.
Жұмыстың құрылымы: кipiспе, IIІ - бөлiмнен, қоpытындыдан, пайдаланылған әдебиеттеp тiзiмiнен, қосымшалаpдан тұpады.
1.
2. РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
2.1. Рекреация түсінігі
Рекреация - мамандандырылған аумақтарда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени - ойын - сауық қызметі үшін бос уақытты пайдалану үдерісінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстардың жиынтығы [1]. Бұл анықтама бізге оңтайлы болып табылады, себебі адамдар қызметінің белгілі бір түрлерін ғана емес, сондай-ақ олар жүзеге асырылатын кеңістікті де сипаттайды.
Адамдардың күнделікті іс-әрекетіне жұмсалатын уақыт жұмыс кезі және бос уақыт болып бөлінеді. Бос уақыт - адамның табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыру (ұйқы, тамақтану) және үйренбеген табиғаттың мәжбүрлі қызметіне (кеңістікте қозғалу) байланысты емес жұмыстан тыс уақытының бөлігі. 1991 жылға дейін бұл бос уақыт, бұқаралық демалыстың басты факторы болып саналды. Бос уақыт массивінің ұлғаюымен ХХ - ғасырдың 60 -80 жылдары рекреацияның дамуының күрт жандануы түсіндіріледі. Рекреациялық ағындардың қалыптасу факторы ретінде бос уақыттың маңыздылығы және олардың бағыттылығы туралы 1991 жылдан кейін халықтың едәуір бөлігінде бос уақыт пайда болды, ал рекреациялық ағындар тек қана ұлғайып қана қоймай, ауыр дағдарысқа байланысты тіпті қысқарды. Қазіргі уақытта жағдай біршама теңестіріледі, алайда бұрынғы ағындар сандық жағынан да, бағыттылығы жағынан да қалпына келтірілмейді [2].
Қазіргі уақытта рекреация қалыпты адам өмірінің қажетті шарты, жұмыс қабілетін қалпына келтіру құралы, жан - жақты даму құралы болып табылатын қызметтің таңдаулы түріне жатады. Осыған байланысты оны жүзеге асыру қажеттілігі туындайды. Рекреациялық қажеттіліктердің үш түрін ажырату керек:
oo қоғамдық - физикалық және психикалық күштерді қалпына келтіру, сондай-ақ оның барлық мүшелерінің жан-жақты дамуы үшін қоғамның қажеттілігі;
oo топтық - халықтың әртүрлі әлеуметтік және жас топтары қажеттілігінің мазмұнын көрсетеді;
oo жеке - жеке адамның қажеттілігі [1].
Қажеттіліктердің бұл түрлері жеке емес, бір-біріне әсер ете отырып, үздіксіз қарым-қатынаста болады. Рекреациялық қажеттіліктерді зерттеу маңызды және қажет, өйткені олардың кеңістіктік-уақытша динамикасы рекреациялық қызметтің аумақтық нысандарында көрініс табады. Рекреациялық қажеттіліктердің қалыптасуы факторлар кешенінің әсерінен болады. Рекреациялық қажеттіліктер деп белгілі бір процестерге сәйкес келетін және оларды жасау үшін қажетті күштер түсініледі.
Әртүрлі факторлардың әсерінен рекреациялық қажеттіліктерді қалыптастыру және рекреациялық қызметтің дамуын айқындайды, өйткені олар оның белгілі бір түрлерінде іске асырылады. Рекреациялық қызмет адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру және дамыту мақсатында жүзеге асырылатын бос уақыттағы қызметі болып табылады. Басқа қызмет түрлерімен салыстырғанда бұл қызмет түрі адамдардың мінез-құлқының салыстырмалы әртүрлілігімен және оның процесінің өзіндік құнымен ерекшеленеді [3].
Маңғыстау облысы аумағының рекреациялық әлеуетін толыққанды талдау және бағалау үшін біз топтастырған рекреациялық қызмет факторларын ескеру қажет (1-кесте).
Кесте 1 - Рекреациялық қызмет факторлары
№
Факторы
Мысалдар
1
Табиғи
Географиялық орналасуын қоса алғанда, аумақтың ландшафтық ерекшеліктері, геологиялық - геморфологиялық белгілері, климаты, жер үсті және жер асты сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің ерекшеліктері.
2
Әлеуметтік-экономикалық
Өндіргіш күштердің даму деңгейі, тұтыну игіліктері өндірісінің, оның ішінде көрсетілетін қызметтердің деңгейі; демалыс және туризм саласының даму деңгейі; халықтың нақты ақшалай табыстары; тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің бөлшек бағалары; көлік инфрақұрылымы мен көлік құралдарының даму деңгейі; демалыс ұзақтығы; жарнама және рекреациялық аудандар мен бағыттар туралы ақпарат қою; халықтың әлеуметтік және кәсіби құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың қозғалушылығы; ұлттық дәстүрлер.
3
Демографиялық
Урбанизация дәрежесі, халықтың жыныстық - жас құрылымы, қоныстандыру ерекшеліктері.
4
Әлеуметтік-психологиялық
Мәдени және іскерлік байланыстардың қарқындылығы, мәдени өмірдің түрі, сән әсері, тұлғаның құндылықты бағдарлары.
5
Медициналық-биологиялық
Халықтың денсаулық жағдайы.
6
Экологиялық
Табиғи ортаның жай-күйі және оның адамның болуы үшін қолайлылық дәрежесі
Н. С. Мироненко және И. Т. Твердохлебов (1981) [1] рекреациялық қызметтің жіктелуін келесі белгілер бойынша ұсынады.
1) рекреацияның басты себебі бойынша: емдік (климатпен емдеу, бальнеоемдеу, балшықпен емдеу); сауықтыру және спорттық (шомылу-жағажай, серуендеу, су спорты, балық аулау, аңшылық, альпинизм); танымдық (натуралистік, мәдени-тарихи).
2) құқықтық мәртебесі бойынша: ұлттық (ішкі); халықаралық (шетелдік).
3) ұзақтығы бойынша: қысқа мерзімді (3 тәуліктен кем); ұзақ мерзімді (3 тәуліктен астам).
4) аумақтық белгісі бойынша: қала маңындағы (жергілікті); ауданішілік (жалпы мемлекеттік); халықаралық.
5) ұйымның сипаты бойынша: регламенттелген (жоспарланған) - нақты, алдын ала жарияланған регламент бойынша саяхат және болу (мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде және т. б. демалыс); өзіндік - рекреациялық кәсіпорындармен ешқандай өзара міндеттемелермен байланысы жоқ рекреанттың өзіндік саяхаты.
6) маусымдық: жыл бойы; маусымдық (жазғы, қысқы).
7) жас белгісі бойынша: балалар; ересектер; аралас.
8) қатысушылар саны бойынша: жеке; топтық.
9) қозғалу дәрежесі бойынша: стационарлық - саяхат белгілі бір жерде болу үшін жүзеге асырылады; көшпелі - тұрақты жүріп-тұруды, орнын өзгертуді болжайды.
10) пайдаланылатын көлік құралдарының сипаты бойынша: автомобиль; автобус; авиациялық; темір жол; теплоход.
11) рекреациялық ресурстарды пайдалану сипаты бойынша: климаттық емдеу; тау шаңғысы; мәдени-тарихи және т. б.
12) тығыз әлеуметтік байланыстар бойынша: ортадан тепкіш; ортаға тартқыш. Адам қызметінің басқа түрлері сияқты рекреация белгілі бір ресурстарды пайдаланады, даму процесінде олардың құрамдас элементтері арасындағы кеңістіктік қатынастардың барлық жиынтығымен аумақтық рекреациялық жүйелерді қалыптастырады.
2.2. Рекраециялық ресурстардың түрлері.
Рекреациялық ресурстар - бұл халықтың демалыс пен туризмге қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланатын ресурстардың барлық түрлері. Рекреация түсінігі латын тілінен аударғанда rесrеаtiо - қалпына келтіру деген мағынаны білдіреді [3].
Рекреациялық әлеуеттің маңызды құрамдас бөлігі рекреациялық ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар деп табиғи ортаның компоненттері; рекреациялық қызметтердің әртүрлі түрлері мен нысандарын ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін бірегейлігі, эстетикалық тартымдылығы, емдік - сауықтыру маңызы бар шаруашылық қызметінің нысандарын түсінеміз [4].
Рекреациялық ресурстар термині ғылымға жақында енгенін атап өткен жөн. Бұл термин 50 - 60 жылдары ғылыми әдебиетте кездеспеді, 1968 -1971 жылдар аралығында пайда болды. Дәл осы жылдары Ефремов Ю.К. өз жұмыстарының бірінде рекреациялық ресурстарға демалыс және туризм орындарын, көркем пейзаждарды, организмдердің әдемі және сәндік түрлерін жатқызуды ұсынды [5]. 1980 жылы Нефедова В. Б. рекреациялық ресурстар ретінде геологиялық құрылыс, рельеф, климат, жер үсті және жер асты сулары, өсімдіктер мен топырақ сияқты табиғат элементтерін қарастыруды ұсынды [6]. 1971 жылы Родоман Б. Б. демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық ортаның элементтерін ғана рекреациялық ресурстарға жатқызуды ұсынды. Белгілі ғалым А. А. Минц табиғи ресурстардың құрамына табиғаттың қандай да бір элементтерін қосу тәуелді болатын негізгі өлшемдер: техникалық мүмкіндік, экономикалық қажеттілік және пайдаланудың орындылығы, сондай-ақ зерттелудің белгілі бір деңгейі болып табылатынын атап өтті [7].
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметті аумақтық ұйымдастыруға, рекреациялық аудандар мен орталықтарды қалыптастыруға, олардың мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бірақ бұл әсер тікелей емес. Ол әлеуметтік-экономикалық факторлармен және ең алдымен рекреациялық қажеттіліктердің көлемі мен құрылымымен байланысты.
Рекреациялық ресурстар үшін әлеуметтік-мәдени кеңістіктік және уақытша салыстырмалылық, адамның әдеттегі өмір сүру ортасымен қарама-қайшылық және әртүрлі табиғи және мәдени ортаның үйлесуі тән. Рекреациялық ресурс келесі екі өлшемге жауап беретін кез келген орын болып табылады: 1) адамның әдеттегі өмір сүру ортасынан ерекшеленетін орын; 2) табиғи қатынаста әр түрлі екі ортаның және одан да көп үйлесімі болып табылатын орын [8].
Статистикалық жағынан ең тартымды аймақ және әртүрлі орталар жиынтығы (су - құрлық, орман - дала, төбе - жазық және т.б.). Ең дұрысы, қарама - қарсы ортаның жиынтығы: таулар + теңіз + әртүрлі мәдени орта. Аумақтарды әлеуметтік - мәдени игеру қажеттілігі - бұл аумақтың белгілі бір қасиеттерінің жиынтығын рекреациялық ресурстарға айналдырудың негізгі себебі мен факторы болып табылады.
Рекреациялық ресурстар көбінесе халықтың рекреациялық қажеттіліктерінен пайда болады, олар өз кезегінде аумақтарды әлеуметтік-мәдени тұрғыдан игерудің міндеттерімен айқындалады. Рекреациялық ағындар игеруге болатын өңірлерге бағытталған. Көпшілік сананың деңгейінде осы жерлерде ең маңызды және беделді рекреациялық ресурстар шоғырланып, қалыптасады [3]. Аумақты игеру процесінің шыңына жеткен кезде оның рекреациялық ресурстарының маңыздылығы айтарлықтай төмендейді. Ешқашан олардың маңыздылығын толық жоққа шығармайды, бірақ бір рекреациялық ресурстарды бұрынғы бағалауға қайтару да жоқ.
Қазіргі уақытта рекреациялық ресурстар терминіне анықтама берілетін түрлі ғылыми және оқу басылымдары бар. Ғалымдардың рекреациялық ресурстар ұғымына берген анықтамаларына тоқталсақ.
Родоман Б. Б.: рекреациялық ресурстар деп демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық орта элементтерін (сөздің кең, табиғи-әлеуметтік мағынасында) түсінген [9].
Реймерс Н. Ф. (1990) былай анықтама береді: рекреациялық ресурстар - адамдардың еңбекке қабілеттілігі мен денсаулығын қолдау және қалпына келтіру құралы ретінде демалыспен қамтамасыз ететін табиғи және мәдени ресурстардың бір бөлігі [10].
Михно В. Б. рекреациялық ресурстарға белгілі бір мақсатта рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи ортаның компоненттері және әлеуметтік - мәдени сипаттағы феномендер (ерекше нысандар, факторлар) жатады [11].
Рекреациялық ресурстар - бұл рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру үшін қолданыстағы техникалық және материалдық мүмкіндіктер кезінде пайдаланылуы мүмкін табиғи, табиғи - техникалық және әлеуметтік -экономикалық геожүйелер және олардың элементтері [4].
Ғалым Н.С.Мироненко рекреациялық ресурстар ретінде табиғат нысандары мен құбылыстарын, демалыс, туризм және емдеу үшін пайдалануға болатын адам (антропогендік) қызметінің нәтижелерін түсінеді. Бұл анықтама ең табысты және кең деп есептеледі. Рекреациялық ресурстар бірқатар қасиеттерге ие [1].
Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық қажеттіліктердің, техникалық-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерінің өсуіне қарай түрленуі мүмкін. Мысалы, рекреациялық ресурстар (туристік көрсету объектілері) батпақтар, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ескі техника мен жабдықтар және т. б. болады.
Екіншіден, олар аумақтық, яғни үлкен алаңдарды алып жатыр; демалыс әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде қазіргі уақытта ауыл және орман шаруашылығымен бірдей пайдаланатын аумақтарды қажет етеді.
Үшіншіден, белгілі бір мамандануы бар ерекше рекреациялық пункттерді, аудандар мен аймақтарды қалыптастыруға ықпал ете отырып, ұйымдастырушы рөлге ие.
Кейбір авторлар [12] рекреациялық ресурстар ретінде табиғи және антропогендік кешендер элементтерінің барлық жиынтығын, сондай-ақ олардың кеңістіктік - уақыттық үйлесімдерін түсінеді. Олар рекреациялық ресурстарды генезиске және олардың жай-күйін бағалауға негізделген жеті үлкен типке бөледі:
1. Жер бетінің компоненттерінің ресурстары: литосфера, гидрофера және атмосфера;
2. биосфера ресурстары, адамның түрлендіргіш әсерін сезінбейтін әр түрлі табиғи кешендердің элементтерімен ұсынылған;
3. табиғи объектілер мен кешендерге антропогендік әсер ету кезінде туындайтын рекреациялық ресурстардың метаморфты типі;
4. рекреациялық ресурстардың метаморфтық типіне белсенді антропогендік әсер етуді тоқтатумен туындайтын рекреациялық ресурстардың реституциялық-динамикалық типі;
5. адамның шаруашылық қызметі процесінде туындайтын және оның жиі немесе тұрақты болуының арқасында өзінің жай-күйін сақтайтын рекреациялық ресурстардың конструкциялық түрі;
6. табиғаттың апатты құбылыстарына немесе адамның шаруашылық қызметіндегі қателіктерге байланысты рекреациялық ресурстардың деструкциялық түрі: жер сілкіністерінің, көшкіндерінің немесе жанартаулардың атқылауының, сондай-ақ техногендік авариялар мен апаттардың іздері;
7. бұрын антропогендік әсерге ұшыраған, алайда тоқтатылған сәттен бастап ұзақ уақыт кезеңінде ол өзінің табиғи жағдайын қалпына келтіре алатын немесе оған табиғи ауыспалы формация сатысында болатын рекреациялық ресурстардың эпиантропоморфты типі.
Келтірілген деректер негізінде рекреациялық ресурстарды екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи және мәдени-тарихи.
Табиғи рекреациялық ресурстар - белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір алаңда көрінетін және рекреация мен туризм мақсаттары үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи кешеннің элементтері [2].
Табиғи рекреациялық ресурстар деп сондай-ақ тартымдылық (аттрактивтілік), ландшафттардың қарама-қайшылығы мен кезектесуі, экзотикалық, бірегейлігі, туристік нысандардың өлшемдері мен түрлері, оларды шолу мүмкіндігі сияқты табиғи-аумақтық кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері түсініледі [13].
Демалуды ұйымдастырудың табиғи жағдайларының мынадай топтары бөлінеді: орографиялық; гидрологиялық; климаттық (биоклимат); бальнеологиялық; кешенді (ландшафттық); теңіз маңы; фауналық және флоралық (сирек кездесетін).
Мәдени - тарихи ресурстар - бұл мәдени нысандар, ескерткіштер, тарихи жерлер, этнографиялық әртүрлілік және т.б. рекреациялық ресурстар ретінде олар адамдардың кейбір бөлігінің рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру құралы ретінде оларды талдау кезінде ғана қаралуы мүмкін [14].
Мәдени-тарихи ресурстар:
а) материалдық ресурстар - өндірістің барлық құралдары және қоғамның материалдық құндылықтары (тарих және мәдениет ескерткіштері, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары);
б) рухани ресурстар - ғылымдағы, мәдениеттегі, өнердегі жетістіктер [15].
Бұдан басқа, туристердің демалысы барысында ресурстар сияқты жағдайлар болатын әлеуметтік-экономикалық нысандар бар. Сонымен, курорттық жердің халқы рекреациялық қызметтің шарты ретінде, ал оның демалыс мекемелерінде жұмыс істеуі мүмкін бөлігі - осы шаруашылықтың еңбек ресурстары ретінде әрекет етеді.
Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие, яғни рекреанттардың белгілі бір санын қабылдауға, экологиялық және табиғи тепе-теңдік жағдайын бұзбай белгілі бір антропогендік жүктемелерге төтеп беруге қабілетті. Рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы табиғи кешендер жүйесіндегі туристік ағындардың шекті жүктемесінің маңызды факторы болып табылады және мынадай жүктемелермен айқындалатын рекреациялық ресурстардың көлемімен тығыз байланысты болады:
1) әртүрлі табиғи зоналардағы әртүрлі биогеоценоздарға (серуендеу, жаяу жүргіншілер және экскурсиялық) қатысты анықталатын антропогендік;);
2) ұлғаюы әртүрлі деңгейдегі геожүйелер тұрақтылығының бұзылуына, сондай - ақ адам денсаулығы жағдайында қайтымсыз өзгерістерге әкеп соқтыратын шекті жол берілетін болады [3].
Қазақстанның туризм саласын зерттеуге үлес қосқан ғалым, көптеген зерттеулердің авторы Ердаулетов С.Р. туристік - рекреациялық ресурстар ұғымына былай анықтама береді: туристік - экскурсиялық қызмет көрсету мен емделу, спорттық - сауықтыру және танымдық туризмнің қажеттілігін өтеуге жарамды табиғи және адамның қолымен жасалған нысандардың, қоршаған ортаның құбылыстарының үйлесімділігі деп атаған [16].
Туристік рекреациялық ресурстарды жіктелімі Сазыкин А.М., Мироненко И.С., Мазбаев О.Б. бойынша 1 суретте көрсетілген.
Сурет 1 - Туристік рекреациялық ресурстар жіктелімі
Барлық табиғи рекреациялық ресурстар тура, жанама және кешенді болып бөлінеді.
Тікелей рекреациялық ресурстар - бұл адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамытуға тікелей ықпал ететін табиғаттың денелері мен күштері. Оларға геоморфологиялық, климаттық, гидрологиялық және энергоинформациялық, флоралық, фауналық және кешенді ресурстар жатады. Жанама рекреациялық ресурстар тікелей ресурстарды қалыптастыруға әсер етеді. Оларға мынадай ресурстар жатады: геологиялық, топырақ, ішінара геоморфологиялық, энергоинформациялық, флоралық және фауналық. Кешенді рекреациялық ресурстар-бұл адамның рухани және физикалық күштерін қалпына келтіру үшін медициналық - биологиялық, психоэстетикалық және ғылыми құндылығы бар заттар мен энергияның өзара тығыз байланысқан барлық табиғи рекреациялық ресурстардың үйлесімі [17].
Табиғи рекреациялық ресурстар әртүрлі, бұл олардың егжей-тегжейлі жіктелуін талап етеді. Туризмнің табиғи ресурстарының ішінде үш топты бөлуге болады: алғашқы, табиғи жағдайда; әртүрлі құрылымдарды салу нәтижесінде пайда болған; жасанды түрде жасалған (су қоймалары, тоғандар, орман саябақтары мен орман белдеулері). Тек бәрін ескере жоғарыда айтылғандар рекреациялық табиғи ресурстардың сандық сипаттамасы туралы айтуға болады.
1.3. Туризмді дамытудағы рекреациялық ресурстарының ролі
Маңғыстау - Қазақстанның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Бүкіл жер шары көлемінде алып қарағанда, Еуразия құрлығының ортасында, Еуропа мен Азияның түйіскен өңірінде орналасқан. Облыстың шеткі нүктелері төмендегідей: батысы - Каспий теңізіндегі Құлалы аралы 5000050000' ш.б. 44057'44057 с.е; шығысы - Қазақстанның Ақтобе облысы және Өзбекстан, Маңғыстаудың шектескен жерінде 560 45 ш.б. пен 45009 с.е; оңтүстігі - облыстың Түрікменстан шекарасындағы Қапыланқыр шыңдарының жар қабағы 410 15 с.е. пен 55040550 40 ш.б; ал қиыр солтүстігі - Атырау облысымен шекарадағы Желтау 46026'460 26 с.е. пен
550 20 ш.б. болып табылады []
Бүгінде Маңғыстау - іргелі өлке. Қайталанбас табиғаты, есепсіз байлығы бар өлке. Ол ұйқыдағы ару емес, ұйқыдағы алып батыр өлкесі. Маңғыстау бос жатқан иесіз құла, сұрқай шөл емес. Жақындап келіп ала тауларға, шыңдар мен сайларға үңілсең, Темірхан ақын айтқандай: Сен оған алыстан қара, сонда оның біртұтас организм екенін бұлжытпай мойындарсың!
Маңғыстау табиғаты қандай романтикалық ой сарынын тудырмады десеңізші... Маңғыстауда барған сапарды жұлдызды өлкеге жасаған саяхат деуге де болар еді. Мен еш жерде мұндай жұлдыз нөсерін, олардың көз шаршатар жарқылын көргем жоқ. Оның жарқындығы сондай, түн сайын шексіз тұңғиықтан жұлдыздар осынау үнсіз Маңғыстауға ұшып келіп жатқандай сезіледі деп К. Паустовский жазған еді.
Маңғыстауды көрген, зерттеген адамдар да кейінгілер есте сақталарлықтай көркем теңеулер қалдырыпты. өткен ғасырда осы өлкеде айдауда болған поляк Бронислав Заллеский Маңғыстау таулары туралы: Күн сәулелері бұлттардан өте осынау тауларға алуан түрлі, әр бояу тигізіп, ауық-ауық ғажайып көрік береді. Түнде, ай жарығында бұл жер басқа түрге бөленіп, бұрынғыдан да зор ғаламатқа айналады. Айналада жалғыз отырып, осынау кеңістік пен үнсіздіктің ұлылығы мен ерен елестерге кенелген шөлді алқаптың ерекше бір тылсымына еніп кеткендей сезінесің депті.
Егер жер шарының геологиялық тарихын білгіңіз келсе, Маңғыстауды барып көруіңіз керек деп айтқан Н.Андрусов сөзінде де қанша салмақ жатыр.
... Егер сіз жер бетінің шөлдерінің барлық типі туралы, қарауытқан сеңгір де жалаң тау-төбелер туралы, аппақ және қызғылт түске боянған алып мұнаралы, биік баған мен қабырғалы қамалдары бар шөлдің тас қамалдары туралы санаңызда түсінік қалыптастырғыңыз келсе, куэстер мен шың-құздардың классикалық үлгілерін көргіңіз келсе, мұхит деңгейінен 130 м төмен жатқан құрлықта. тұйық ойыстарда болғыңыз келсе, түнерген тастақтарға қарағыңыз келсе, айран тақырлардың қатқылдығын байқағыңыз келсе, желдің ғаламат жұмысының ауқымын және шөлдің басқа да кереметтерін танып білгіңіз келсе, Маңғыстаудан артық жерді таппайсыз. Бейне бір құпия сандықша ішіне толтырылғандай, бұл өлкеде, шағын кеңістікте шөл табиғатының сан алуан құбылыстары мен көріністері жинақталған [].
Қазіргі таңда әлемдік экономикада туристік сала - аса жанды және перспективалы салалардың бірі, кейбір елдерде туризм мемлекет кірісінің бірден-бір көзі болып табылады. Бүкіләлемдік туристік ұйымның болжамы бойынша, Қазақстан тұрақты туризмді дамыту үшін болашағы бар елдер қатарында. Барлық туристік нарықта Қазақстанның табиғатына, ландшафтарына және ұлттық мәдениетіне үлкен қызығушылық білдіреді. Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытуда үлкен мүмкіндігі бар аймақ - Маңғыстау облысы.
Бұл жер шөл даланың керемет ландшафтарының барлық түрін, қарт Каспийдің көкшіл суы мен шексіз құмды жағажайын, көшпелі сәулет өнерінің жарқын да, қайталанбастай үлгілерін, қазақтың алғашқы қауымдық дәстүрлі мәдениетін өзіне сіңіріп алған. Маңғыстауда туризмді дамытудың басым бағыттарының бірі - өлкенің экономикасын дамыту. Бүгінгі таңда осы сала қызметін тұтынушылардың әлемдік нарығында облыстың туристік ресурстарын белсенді насихаттаудың аса өзекті мәселелерін қарастыру қажет. Маңғыстаудағы тартымды туристік объектілерге тоқтала кетсек...
Каспий теңізі - Қазақстан, Ресей, Әзiрбайжан, Иран және Түркіменстан - бес мемлекетті бiрiктiретiн үлкен тұйықталған су қоймасы. Сондықтан Маңғыстау облысында теңіз туризмін дамыту жобасы мақұлданды. Мамандар өлкеде туризмді дамытудың басым бағыттарының бірі круиз (кемеге отырып саяхат жасау) және желкенді қайық спортын ұйымдастыру керек деп есептейді. Асау Каспийдің жағасындағы демалыс ұмытылмайтын әсер қалдырады. Жағаға соққан толқынның мейiрiмдi сыбдыры тыныштық орнатады. Теңіз суы тәулік бойында сұр түстен жасыл түске дейін өзгеріп отырады. Қарақия ойпаты - әлемнiң ең терең ойпаттарының бірі. Оның шұңқыры үлкен болып келеді. Ең терең жері - әлемдік мұхит деңгейінен 132 метр төмен. Бұл жерде ойпаттың түбін Батыр деп аталатын көлемдi сор жапқан. Ойпат өткен замандағы мұхит өмірінің қалдықтары бар ашылып қалған қабаттармен молайып отырады. Сонымен қатар Шопан ата, Масат ата, Қараман ата, Шақпақ-ата, Бекет-ата, Темір баба киелі орындары, Форт-Шевченко мұражай қалалары, Үстірттегі Бозжыра шыңы, Марс тәріздес Көкесем жері, Көкала үңгір тауы, Шоманай таулары, Түпқараған жазығы, Сұлтан-үпі сайы, Қаракөл көлі т.б әлі сыры ашылмаған керемет жерлер жетерлік.
Туризм индустриясын дамыту, өркендетудiң де Маңғыстауда болашағы бар iс деуге болады. Шөлдегi туризм және шөл-шөлейттi елдердегi туризм индустриясын дамыту адамды қанағаттандыру және экономикалық пайда түсiру жағынан басқа табиғат зоналары мен елдерден кем болмайтындығын көрсетедi.
Кей ретте туризмдi тек курортта емделiп, демалу деп түсiнетін жайлар бар. Расында да, бұл iспен туризмдi сабақтастыра жүргiзудiң де орны бар. Құрықтағы және Ақтау маңындағы сулар, Қияқтының емдiк балшығы мен Көгездің минералды суы, Шопан ата тұзы (аталған қорымның шығыс жақ бетiнде 14 км жерiнде) пайдаланылып та жүр. Осы геомедициналық ресурстарды аймақтық (Батыс Қазақстан) деңгейде пайдалануға болады.
Маңғыстауда туризмдi дамытудың басқа да жолдары жеткiлiктi, байлығы да мол. Ол - жердiң өзi, сол жердiң бетiндегi табиғат, адамзат тарихымен ұштасқан ескерткiштер мен объектiлер.
Әр жер өзiндiк бiр әсемдiкке ие. Көркем табиғаты бар жер қашан да адамға жақсы әсер етедi, оның миын тынықтырады, бойына күш берiп, шабыттандырады. Осыған орай қазiргi географиялық әдебиетте "шабыттандырушы ресурстар" (вдохновляющие ресурсы) немесе "жертарапты эстетикалық ресурстары" (эстетические ресурсыландшафтов) деген терминдер қолданылады.
Эстетикалық ресурс дегенiмiз - бақылаушы адамның эстетикалық рухани әсемдiк қызығушылығын, қанағаттанушылығын туғызатын табиғи орта немесе жеке табиғи объект. Кез келген адам табиғаты ерекше, көрiктi жерлердi немесе жеке тұрған тартымды объектiлердi (биiк тау, сарқырама, үңгiр, үлкен ағаш, т.б.) көрiп таңданады, қызығады, яғни эстетикалық тұрғыдан қанағаттанады. Маңғыстау жерi осындай қасиеттен кенде емес. Өз территориясында шөл даланың барлық түрi (сазды, құмды, тастақты, сор шөлдер) орналасқан Маңғыстауда күн, жел, судың әсер етуiнен пайда болған төрткүлдер, қапылар, шыңдар, тас мүсiндер, т.б. көптеп кездеседi. Бұлардың түрiнiң, санының, мөлшерiнiң алуан түрлiлiгi өлкенiң теңдесi жоқ, яғни Қазақстандық табиғи уникум екендiгiн көрсетедi. Табиғат егер де көркем болса, газ бен мұнай сияқты тауарға айнала алады. Ол үшiн тек туризм индустриясын өркендету қажет.
Маңғыстаудың Қазақстандағы шөлдi өлкелерден артықшылығы - теңiзбен шектес болуы (600-800 км). Жер бедерiнiң көптірлiлiгi және тарихи-мәдени ескерткiштерiнiң көптiгi. Қазаєстанда тiркелген 25 мың тарихи ескерткiшiнiң 12 мыңы Маңғыстауда, бiр артықшылығы, олар көп өзгерiске түспеген. Маңғыстау мәдени жертарабының табиғи қабаты жалаңаш шұқырлардан, ойпаттардан, сорлар мен құмдардан, тiк қабырғалы шыңдардан, үңгiр, бұлақ т.б. тұрады. Ал мәдени қабаттың негiзiн зираттар мен құдықтар, мешiттер мен ескi қорғандар, тас обалар, т.б. құрайды.
Маңғыстау қазақтарының қазiргi мәдениетi ертедегiдей дай, алан, оғыз, кейiнгi түрiкмен, ноғай, қалмақ, орыс мұраларымен бiрге "туған жертарапты" негiзiн құрайды.Өлкеде "мекен еткен жетi жұрт" єұдықтар мен зираттардан басқа өздерiнiң "елестерiн" қалдырып кеткен. Атап айтқанда: маңызды оқиғалар мен шайқас болған жерлер, атақты адамдардың (ақын, жыршы, батыр, биші, емшi, тағы басқа) өмiрiне байланысты орындар аңыз-әңгiмелер мен ертегiлерге арқау болған жерлер, керуен жолдары мен көш соқпақтары, көне жұрт орындары, тағы басқалары. Сонымен, бiрiншiден, тiзiлiп айтылған объектiлердi түгелдей үлкен-кiшiлiгiне, керек-керексiздiгiне, алыс-жаєындығына, маңызды-маңызсыздығына қарамастан есепке алынып, олар туралы аңыз, ертегiлiк бүкiл Маңғыстаулық ақпарат жинақталып, зерттелiнiп, өңделiнiп әртүрлi (оны iшiнде туристiк) мақсатта пайдаланылғаны жөн.
Екiншiден, жинақталған материалдарға сай табиғат және мәдениет ескерткiш - объектiлерiне маңызы, сапасы, көркiне қарай ресми мәртебе беру керек, ол дегенiмiз "мемлекеттiк қорық", "Ұлттық парк", "тарихи ескерткiш" сияқты әртүрлi деңгейдегi қорғауға алынған жерлер мен объектiлер. Маңғыстау табиғатының әсем бұрыштары мен жәке табиғи денелерiнiң, мәдени, археологиялық тарихының, сәулет өнерi ескерткiштерiнiң жергiлiктi облыстың және жалпыұлттық деңгейдегi жаңа категориялы жүйесi керек. Бұл iске шетелдердiң, әсiресе, АҚШ-тың тәжiрибесiн үлгi етуге болар едi. Құрама Штаттарда "Ұлттық парктен" бастап Ұлттық зират, Ұлттық мемориал, Ұлттық тарихи жер, Ұлттық шайқас болған жер, Ұлттық тарихи жол, Ұлттық теңiз жағалауы, тарихи ескерткiш сияқты тағы да басқа жиырмадан аса категорияларды бiрiктiретiн жүйе қалыптасқан.
2 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
0.1 Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса, оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып табылады.
Маңғыстауды 1950ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық - 75,1%, құмдық жер - 5,5%, сор - 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап - 6,4%, тақырлар - 0,6%, сулы жерлер - 1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер - 0,89% болып келеді.
Маңғыстау облысына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы сораңды кебіртең, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысты теңіз деңгейінен - 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстігінде теңіз деңгейінен - 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай - 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз деңгейінен - 19-27м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоника-эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады. Таулы Маңғыстау - ұзындығы 117 км, ені 10-15 км-ге созылған батыс және шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан тұрады. Орташа биіктігі 300-400м, биіктігі 532-556 м-ге жететін Отман, Бесқошы Қаратаудың ең биік тау-шоқыларының санатына жатады.
Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300-327 м болады. Тау жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де оңт. және оңт. батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік Маңғыстау жазығына жалғасады.
Батыс аймақ - Түпқараған түбегі. Түбек солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шыңдар сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке қарай әр түрлі ұзындықта орналасқан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы, сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңтүстік беті солтүстігіне қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың ішіндегі ең ірілері Саура, Түлкілі, Сақа Құдық, Қарлыбас алқапты-аңғарлары Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Алқаптың аяқталар жерлерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік батыс адырлы аймақ. Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі Ақтаулар оңтүстік-батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салалармен жинақтала келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5-6 км-дей болып Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып, одан әрі оңтүстікке қарай Ұзынбас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен Қарақия ойпатына құлайды.
Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың батысы Боржақты адыры арқылы исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Қарақия сорының теңіз беті бір тегіс 0,03 м-лік белгідегі қоңырлық болып келеді де арасында табиғи деңгейі төмен, ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқаптар кездеседі. Оның теңіз деңгейімен салыстырғанда кей жері - 8, орта жері - 20, ал теңіз жағасына жақындаған сайын - 28 м-ге дейін төмендейтін жерлері кездеседі.
Шығыс құмдық аймақ. Шығыс құмдық аймақ жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес жоғарыда айтылған 4 ауданға қарағанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz