Қызанақ жылу сүйгіш өсімдік

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

Серікбай А.Б

Шымкент қаласы КазАгрономЖШС-гі жылыжай кешені жағдайында қызанақты өсіру технологиясын жетілдіру

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

мамандығы 5В080100-Агрономия

Нұр-Сұлтан 2022
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

Қорғауға жіберілді
Егіншілік және өсімдік шаруашылығы
Кафедрасының меңгерушісі
______________________Б.О. Амантаев
__________________2022ж

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Шымкент қаласы КазАгрономЖШС-гі жылыжай кешені жағдайында қызанақты өсіру технологиясын жетілдіру

мамандығы 5В080100-Агрономия

Орындаған Серікбай А.Б

Ғылыми жетекшісі Хурметбек О.
а.ш.ғ.д.,

Нұр-Сұлтан 2022
С.Сейфуллин атындағы Қазақ Агротехникалық университеті КеАҚ
Агрономия факультеті
Егіншілік және өсімдік шаруашылығы кафедрасы
5В080100 - Агрономия мамандығы

БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_____________Б.О.Амантаев
_____________2022 ж

Студент Серікбай Айгерім Берікқызы
Дипломдық жобаны орындау бойынша

ТАПСЫРМА

Жобаның тақырыбы:Шымкент қаласы КазАгрономЖШС-гі жылыжай кешені жағдайында қызанақты өсіру технологиясын жетілдіру

2021 ж. № бұйрықпен бекітілді

Студент бітірген жұмыстың тапсыру мерзімі сәуір 2022 жыл

Жобаның шығыс мәліметтері: 2021-2022 жылдардағы ҚР АШМ ғылыми бағдарламасы аясында жүргізілген Шымкент қаласы КазАгроном ЖШС-гі жылыжай кешені жағдайында қызанақты өсіру технологиясын жетілдіру атты дипломдық жобаның мәлімметтері.Осы жоба аясында жазылған жылдық есептер және жарияланған мақалалар мен ұсыныстар,оқулықтар,монографиялар.

Кіріспе,әдебиетке шолу, негізгі бөлім,экономикалық бөлім,қоршаған ортаны қорғау,әдебиеттер тізімі,қорытынды.

Графикалық материалдар тізімі кесте, сурет ,техникалық карта
Ұсынылған әдебиеттер

Бөлім
Кеңесші
Бақылау

мерзімі
қолы
Кіріспе
Хурметбек О.
10.02.2022

І тарау. Әдебиетке шолу
Хурметбек О.
10.02.2022

ІІ Негізгі бөлім
Хурметбек О.
10.02.2022

2.1 Зерттеу жүргізілген орынның топырақ климаттық жағдайлары

Хурметбек О.
10.02.2022

2.2 Жүргізілген зерттеулердің бағдарламасы және әдістемесі
Хурметбек О.
10.02.2022

2.3 Зерттеу нәтижелері
Хурметбек О.
21.03.2022

ІІІ Тарау. Экономикалық бөлім
Хурметбек О.
04.04.2022

Еңбек қорғау
Хурметбек О.
18.04.2022

Қоршаған ортаны қорғау

18.04.2022

Қорытындылар мен ұсыныстар
Хурметбек О.
18.04.2022

Нормалық бақылау
Есенжолов Д.Г.
06.05.2022

Тапсырманың берілу күні 22.10.2021ж.

Жоба жетекшісі:аға оқытушы,Phd докторы

________________Хурметбек О.

Тапсырманы орындауға алған студент______________Серікбай Айгерім Берікқызы

МАЗМҰНЫ

Нормативтік сілтемелер

Анықтамалар

Белгілер мен қысқартулар

Кіріспе

1
Әдебиетке шолу

1.2
Қызанақтың шығу орталығы және тарихы

1.3
Шаруашылық маңызы және қолданылуы

1.4
Қызанақтың биологиялық ерекшеліктері

1.5
Қызанақ дақылының аурулар мен зиянкестері

2
КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінің жалпы сипаттамасы

2.1
КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінің микроклиматтық жағдайы

2.2
КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінде қолданылатын субстраттың сипаттамасы

2.3
КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінде өсірілетін қызанақ сорттарына сипаттама

3
Жобалау бөлім

3.1
Қолданылатын әдіснама

3.2
Күтіп баптау шаралары

3.3
Зиянкестер мен ауруларға қарсы күрес шаралары

4
Зерттеу нәтижелері

4.1
Фенологиялық зерттеулер нәтижесі

4.2
Биометриялық зерттеулер нәтижесі

5
Өнімділікті бағалау

6
Экономикалық тиімділік

7
Еңбек қорғау

8
Қоршаған ортаны қорғау

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Бұл дипломдық жобада мынадай белгілер мен қысқартулар қолданылды:
г - грамм
мм - миллиметр.
кгга - килограмм гектарына.
га - гектар
т - тонна
м - метр
тг - тенге
млн - миллион
кгм3 - куб метр килограмына.
ст - стақан.
а.қ - ас қасық.
мин минут.
л - литр.
см - сантиметр.
м2 - квадрат метр.
м3 - куб метр.
ш.м - шаршы метр.
мл - миллилитр.
аш - ауыл шаруашылығы.

Бұл дипломдық жобада мынадай анықтамалар қолданылды:

Дәрумен - адам мен жануарлардың тіршілігіне,олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар.
Фотосинтез - жасыл жапырақ органоидтері,яғни Күн сәулесі энергиясының хлоропласт арқылы химиялық байланыс энергиясына айналуы.
Сорт дегеніміз - тұқым қуалайтын морфологиялық ,биологиялық және шаруашылық белгілері ұқсас бір түрге жататын даралар жиынтығы.
Вегетациялық кезең деп-өсімдіктің өсіп дамуына қолайлы жыл маусымын айтамыз.
Гидропоника - өсімдіктерді топырақсыз жасанды қоректік ортада қоректік заттардың судағы ерітіндісінде өсіру әдісі.
Субстрат - өсімдіктер мен микроағзаларға арналған қоректік орта.
Климат - белгілі бір жердегі ауа-райында көп жылдық режимі.
Ассимиляция-жұмсалған ткандардың құрылымын қалпына келтіріп және әртүрлі тағамдармен бірге келген химиялық заттардан тірі заттарды синтездеп шығару үрдісі.
Диссимиляция - ассимиляцияға қарама қарсы үдеріс.Ол тірі құрылымдардың ыдырауын қамтамасыз етеді.
Хлорофилл - күн сәулесінің қатысуымен фотосинтез процесін іске асыратын пигмент.
Дезинфекция - адам мен жануарларда өсімдіктерде ауру қоздыратын микроорганизмдерді жоюға бағытталған шаралар жүйесі.
Фунгицидтер - мәдени дақылдарды саңырауқұлақ қоздыратын аурулардан қорғау үшін қолданылатын химиялық препараттар.
Өнімділік дегеніміз-өнімнің 1га немесе 1м2-тан алынған өнім мөлшері.
Рентабельділік деген - өндірістің тиімділігін есептеудегі қорытындылайтын көрсеткіш.
Фенология дегеніміз-табиғаттың маусымдық құбылыстарын ,олардың заңдылықтарын зерттейтін ғылым саласы.
Биометрия-гректің metreо өлшеу,есептеу деген сөзінен шыққан,тәжірбиелердің санын анықтау арқылы оларға математикалық әдіспен дұрыс есептеулер жүргізіп,нақты дәл қорытынды беретін ғылым саласы.

Кіріспе

Ауыл шаруашылығының ең негізгі өндірістік салаларын мал шаруашылығы сондай-ақ егін шаруашылығы құрайды.Егіншілік шаруашылығы өз кезегінде жеміс және көкөніс шаруашылығына жіктеледі.Осы екі саланың міндеті халықтың азық-түлігі және өңдеу өнеркәсібінің шикізаты болып саналатын көкөністермен жеміс-жидектерді өндіру болып табылады.Қазіргі таңда Қазақстанда ауыл шаруашылығын дамыту мақсатында көптеген мемлекеттік бағдарламалар іске асырылуда.Соның ең негізгісі- Қазақстан Республикасының Агроөнеркәсіптік кешенін дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламалар.Осы бағдарламаның басты мақсаты-агроөнеркәсіптік кешеніндегі еңбек өнімділігін,өңделген өнім экспортын ұлғайту.
Өсімдік шаруашылығы-Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешенінің маңызды бағытының бірі болып табылады.
Өсімдік шаруашылығын тиімді дамыту мақсатында өнімді өңдеудің және өткізудің инфрақұрылым ескере отырып өнідірістің аймақтық мамандандырылуы қамтамасыз етіледі.Өнімді сақтау,тасымалдау өңдеу және өткізудің инфақұрылымын ескере отырып өндірістің аймақтық мамандандырылуы қамтамасыз етіледі.Өнімді сақтау,тасымалдау,өңдеу және өткізу,минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді пайдалану,сондай-ақ жоғары мөлшерде тұқымдарды алу және пайдалану үшін жоғары өнімді және жоғары сапалы өнім алуға мүмкіндік беретін инфрақұрылым құру бойынша бірлескен күш-жігер жұмсалады.
2015-2016 жылдары жабық топырақтағы құрылыстардың алаңы 967,8 гектарды жылыжай көкөністердің жалпы жиналымы 147,7 мың тоннаға артық.Халықтың жылыжай көкөністерімен қамтамасыз етілуі 60% -ды құраған.
Қазақстан 2050 Стратегиясы Агробизнес 2022 бағдарламасына сәйкес жаңа технологиялары енгізу арқылы жылыжайларда өсірілетін экологиялық таза өнімді өндіру агробизнестің басты міндеті болып табылады.
Қазақстан жылыжайлар қауымдастығының деректері бойынша бүгінгі таңда елімізде 56 гектар жабық топырақ алқабы бар,ал оның жалпы өнімділігі 16 мың тоннаны құрайды,бұл дегеніміз еліміздің көкөніске деген қажеттілігінің -18,3%-ды құрайды.Бұл көрсеткішке өнеркәсіптік жылыжайлар кешені сияқты шағын жылыжайлар да кіреді.
Сауда желілері мен қоғамдық тамақтандыру орындары көбіне жас және сапалы өнімдері аса қажет етеді.Тұрақты жұмыс істейтін жылыжай шаруашылықтары жыл бойы табыс табуға мүмкіндігі жоғары болады.Ондай жылыжайлар өнімділігі жоғары және өзін тез ақтайды,рентабелділігі жақсы және жылыжай шаруашылығының артықшылығы бұнымен шектелмейді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2018 жылы 10 қаңтардағы жолдауында өңделген ауыл шаруашылығы өнімін 5 жыл ішінде 2,5 есе ұлғайту,еңбек өнімділігін ауыл шаруашылығында еңбек ететін жұмысшыларға 1 адамға 2015 жылы 1,2 млн теңгеден 2021 жылға қарай 3,7 млн теңгеге дейін өсіру көзделген.
Мемлекеттік бағдарламаны іске асыру барысындағы қаражат көлемі 2774,6 млрд теңгені құрайды.Бағдарламада АӨК саласын дамытуда 6 міндет жоспарланған.Соның 1-міндеті өсімдік шаруашылығын дамыту,азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады.Бұл міндет бойынша 4 бағытта жұмыс атқарылады.
1.ҚР-ның азық-түлік тәуелсіздігін қамтамасыз ету;
2.ҚР-да азық-түліктің экономикалық қолжетімділігі;
3.ҚР-да азық - түліктің физикалық қолжетімділігін қамтамасыз ету;
4.ҚР-да тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі[2].
Қазақстан халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жайылымдық, шабындық жерлерді игерумен шектелмеу керек.Осы мақсатта елімізде көптеген жылыжайлар салынуда.Жылыжай дегеніміз - күн сәулесімен,биологиялық-техникалық жолмен,жасанды жарықпен жылытылатын көкөністер мен жеміс- жидектерді жыл он екі ай өсіруге мүмкіндік беретін ,жылытылған қорғалған жер[2].
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Шымкент қаласы КазАгроном ЖШС-гі жылыжай кешені жағдайында қызанақ дақылын өсіру жолын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың міндеті:
oo КазАгроном жылыжай кешені жағдайында температуралық режимді бағалау:
oo КазАгрономжылыжай кешені жағдайында мерзімі және мөлшерін зерделеу:
oo Экономикалық тиімділігі.

1 Әдебиетке шолу
1.1 Қызанақтың шығу орталығы және тарихы

Қызанақ - көкөніс дақылдарының арасындағы кеңінен таралған дақылдардың бірі. Қызанақтың Отаны - Орталық және Оңтүстік Американың тропикалық ыстық аймақтары. Бақша өсімдігі санатында XVI ғасырда Еуропа елдері - Испания, Португалия, Франция, Италия елдерінде өсірілген. Алғашында улы саналған бұл өсімдік қазіргі таңда Канада, Жапония, Орта Азия, Америка елдерінде экологиялық төзімді, жоғары өнімді, сапалы етіп өсіріледі. Жабайы және жартылай жабайы түрлері Эквадор, Галапагос аралдары, Перу, Солтүстік Чили жерлерінде әлі күнге дейін өседі. Көптеген ғалымдардың пікірінше, Lycopersicon esculentum Mill шыққан жері Перу болып саналады. Ал Гумбольдттың ойынша Мексика болса, Н.И.Вавилов Оңтүстік Американың Перуан-Эквадор-Боливия аудандарын қызанақтың шыққан ошағы ретінде көрсетеді.
Қызанақ Еуропаға 1493 жылы Батыс Индия арқылы Х.Колумб экспедициясы кезінде жеткізілген. Еуропада XVI ғасырдың 50-60 жылдардан өсіре бастады. Алғашқы ботаникалық мәліметерді 1554 жылы итальяндық ботаник Маттиоли берген болатын. XVI ғасырдың соңында Франция, Англия, Бельгия, Германия, Италия, Испания, Португалия елдерінде қызанақты помидоро, помо аморис деп атаған, оның мағынасы махаббат алмасы, алтын алма дегенді білдіреді.
Томат термині туземдік оңтүстік америкалық Tumatle - томатиль, милтомат сөзінен шыққан. Қазіргі таңда көптеген елдерде ғылыми термин ретінде қолданылады [3].
К.Кондратовичтің сөздігінде алма - арапша - алкакенги деп аталған, ал қазіргі таңда әр елде түрліше аталады: әзірбайжандар, голландтар, армяндар мен молдавандарда - томат, испандар, португалдар, немістерде - томате, ағылшындарда - томато, лове аппле, француздарда - томаат, поми д амур, даттарда - томатер, шведтер - томтес, италяндарда - памидоро, румындарда - патлагела розии, чехтерде - раиска иаблиска, поляктарда - помидор, иаблко злоте, венгрлерде - парадиксом, словендерде - раизко иаболко, сербтерде - раикика [4].
ТМД елдерінде қызанақ 370 мың гектар жерге отырғызылады. Қазақстанда бұл дақылдың өсірілетін ауданы 18 мың гектарды құрайды. Барлық егістіктің үй маңайында 72,3% қамтыса, 25,2% -ы қожалықтарға тиесілі. Орташа өнімі 150-170 цга, қорғаулы жерде 8-10 кгм2. Қызанақтың негізгі егістік аудандары - Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Қызылорда облыстарында. Ең жоғары өнімділік - Алматы және Солтүстік Қазақстан облыстарында көрсетілген [5].
Қазақстан халқын азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жайылымдық, шабындық жерлерді игерумен шектелмеу керек. Осы мақсатта елімізде көптеген жылыжайлар салынуда. Жылыжайлар Ассоциациясының президенті Қанат Кошманның есебі бойынша қазіргі кезде жылыжайлардың жалпы көлемі 1061 гектарды құрайды, бұл дегеніміз 10 жылда 18 есе өскенін көрсетеді. Жылыжай дегеніміз - күн сәулесімен, биологиялық-техникалық жолмен, жасанды жарықпен жылытылатын көкөністер мен жеміс-жидектерді жыл он екі ай өсіруге мүмкіндік беретін, жылытылған қорғаулы жер. Қазіргі таңда Республика аумағында 31-ден астам жылыжай кешені жұмыс атқаруда [6].

1.2 Шаруашылық маңызы және қолданылуы

Қызанақтың отаны Оңтүстік Америка болып табылады. Мексикандықтар оны томател деп атап, содан қазіргі томат атауы пайда болған. Ал италяндықтар оны помидор, яғни алтын алма деп атаған. Қызанақ көкөніс ретінде 1778 жылдан белгілі.Қызанақ дәрумен мөлшері бойынша лимон мен апельсиннен тұрады.Қызанақта 20-23 мг С дәрумені 0,6% каротин,сонымен қатар В, РР дәрумендері біраз мөлшерде кездеседі.
Қызанақ дәруменге өте бай болып келеді. Құрамында А-дәрумені 1,2-1,6 мг, В дәрумені 0,08-0,15мг, С дәрумені 20-28мг, РР дәрумені 0,5-16,5 мг,К дәрумені 50мг, сонымен бірге біршама құрғақ заттар кездеседі.
Қызанақ дақылының құрамындағы дәрумендер адам ағзасына өте қажетті болып келеді.Дәрумен жетіспеушілігі салдарынан адам әлсіреуі,сырқаттануы, бас ауруы пайда болады. Адам ағзасы С дәруменін қабылдауы тиіс.Қызанақ құрамындағы көмірсу, май ақуыздың сіңірілуі кезінде адам ағзасынан энергия бөліп шығарады, бұл адам тіршілігі үшін өте маңызды [7].
Қызанақ жылу сүйгіш өсімдік. Оның өсуі үшін оңтайлы температура: күндіз 20-25 °С, түнде 12-15 °С. Температура 15°С төмендесе,қызанақ гүлдемейді. 10°С өсуін тоқтатады, ал опат -1,5°С опат болады.Сонымен бірге ол үшін өте жоғары температура да зиянды. Температура 33°С - қа жеткенде, өсімдік өсуін баяулатады, ал 35°С болғанда фотосинтез тоқтатылады.
Егер осы кезде ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмендесе, онда түйіні түсе бастайды. 25-30 °С және топырақтың орташа ылғалдылығы жағдайында өскін 5-6 тәулікте пайда болады. Егер топырақтың температурасы 11°С - тан аспаса, онда тұқымдар дерлік өнбейді [8].

1.3 Қызанақтың биологиялық ерекшеліктері

Қызанақ дақылы алқа тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік. Қызанақтың латынша ғылыми атауы Licopersicon esculentum Mill. Қазақстанда 1 түрі - кәдімгі қызанақ көкөніс дақылы ретінде ашық жерде және қорғаулы жерлерде өсіріледі. Қызанақ сорттары детерминантты және индетерминанты типті болады.
Детерминантты қызанақ дегеніміз - аласа бойлы, жуан сабақты, ерте пісетін қызанақ сорттары. Көшеттің өсу ұзақтығы 40-45 күн, өнім беруі 75-90 күннен кейін, 4-8 өнім беретін жапыраққа дейін өседі де, өсуін тоқтатады. Биіктігі 1 метрге дейін жетеді.
Индетерминанты қызанақ типіне шексіз биіктеп өсе беретін қызанақ сорттарын жатқызамыз. Қолайлы климат жағдайында бір жылдан аса уақыт өседі, гүлдеуі 9-12 жапырақтан кейін басталады, әр үш жапырақ сайын гүлдену бұтасы орналасады. Көшеттің өсу ұзақтығы 60-65 күн, жеміс беру кезеңі 105-130 күнде басталады. Индетерминантты қызанақ сорттары негізінен жылыжай жағдайында өсіруге тиімді [9].
Қызанақтың тұқымының мың тұқымдық массасы 2,7-3,4 г. Пішіні үшбұрышты, жалпақ немесе бүйрек пішіндес болып келеді.
Қызанақтың тамыр жүйесі қатты және жақсы дамыған, 1метр тереңдікке дейін бойлап өсе береді. Тамыры алғашында кіндік тамыр болып, бірінші, екінші, үшінші, төртінші қатардағы тамырлары дамиды, оларды қою тамыр шашақтары жабады.
Қызанақ тамыры моноподиальды бұтақтанған, бұтақтануы 55-80 см жер асты тереңдігінде өтеді.
Сабағы тік жұмыр болып өседі де, жеміс бергеннен кейін жан - жағына жайылады. Алғашқы кезеңде нәзік болып, кейіннен қатаяды, дегенмен күрт сынғыш болады. Индетерминантты қызанақтарда сабағының ұзындығы 2 -2,5 м - ден бастап шектеусіз өсе береді. Детерминантты сорттарының сабағының ұзындығы 35-80 см болады.
Қызанақ жапырақтарының қалыпты, сидамды, картоптікіне ұқсас түрлері бар. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, шеттерінде ылғалды артық буландырудан қорғайтын түктері болады. Түсі - сұрғылт жасыл, ашық және күңгірт жасыл келеді, жапырақ тақтасының беті тегіс және сәл жиырылған болады. Гүл шоғыры - бұйра, қарапайым, шашақ болып келеді, ұзындығы 12см-ден 20 см-ге дейін. Гүлдері қос жынысты, 5-7 жапырақшалы сары күлте, 5-8 аталық және 1 аналықтан тұрады, кішкене, сары түсті. Қызанақ өздігінен тозаңданатын өсімдік, қатты ыстық және құрғақ күндері желдің және насекомдардың көмегімен айқас тозаңдандыру да жүреді.
Қызанақ жемісінің пішіні: жайпақ, эллипс тәрізді, өрік тәрізді, дөңгелекше пішіндес, алмұрт тәріздес, ұзынша, сопақша, шар тәрізді болып келеді, түсі - қызыл, қызғылт, сары, күлгін, қоңыр, қызыл-қоңыр болады. Жемістің беті тегіс, түксіз, орташа, көп қырлы келеді. Ірі 100-120 гр, орташа 80-100 гр, ұсақ 50-70 гр түрлері болады.
Жемісінің пісу мерзіміне байланысты ерте 75-90 күн, ортадан ерте 90-100 күн, ортадан кеш 100-115 күн, кеш 120 күннен жоғары деп бөлінеді. Жемісте тұқым болуы оның камерасының санына байланысты болады: аз камера саны 2-4 тұқым саны 50-ге дейін, орташа 5-9-ға дейін ондағы тұқым саны 50-120, ал көп камералы 9 және одан да жоғары болады, тұқым саны 125-тен көп. Өзінің өсіп-даму кезеңінде екі фазадан өтеді: гүлденгенннен кейін 27-32 күнде, одан кейін 12-15 күнде әрі қарай өсуін жалғастыра отырып піседі. Осы кезде (сүттене пісу) ашық жасыл түстен қызғылт - қызыл түске дейін түсін өзгертеді [10].

1.4 Қызанақтың биологиялық ерекшеліктері

Қызанақ - жылу сүйгіш өсімдік. Қызанақтың өсіп-дамуы үшін оңтайлы температура: күндіз 20-20 ℃, ал түнгі уақытта 12-15 ℃. Егер температура 15 ℃ - тан төмен болса, онда қызанақ гүлдемейді, ал 10 ℃-тан төмендесе, өсуін тоқтатады, 1,5 ℃-та опат болады. Алайда өте жоғары температура да қызанақтың өсуіне зиянын тигізеді: 33 ℃-та өсімдіктің өсуі баяулайды, 35 ℃ болғанда фотосинтездің жүруі тоқтайды. Температура 25-30 ℃ болғанда орташа ылғалды топыраққа 5-6 күнде өскін пайда болады. Топырақ температурасы 11 ℃-тан аспайтын болса, тұқым өнбейді, дегенмен тұқымдар термиялық өңдеуден өткен болса, 8 ℃ немесе одан төмен температурада өскін береді.
Тұқымдардың көктеп шығуы үшін оңтайлы температура 10-15 ℃, жемісінің пісуіне: күндіз 22-25 ℃, түнгі уақытта 17-19 ℃, ал 10 ℃- та өсуін тоқтатып, 1,5 ℃ температурада опат болады. 10-12 тәулікте көктеп шыға бастаса, 20-25 ℃ болған жағдайда өнеді.
Қызанақтың өсуі үшін ылғалға және жарыққа қойылатын талаптары жоғары болады. Қызанақ дақылы топырақтың ылғалдылығын қажет етеді, оның себебі топырақта ылғал жеткілікті болған сайын, тамыр жүйесі жақсы дамиды. Егер ылғал жетіспесе, жапырақ шеттері жиырылады, одан да аз болса, өсуін тоқтатады. Ауаның оптималды салыстырмалы ылғалдылығы 50-60% болады. Жемістің пісу сатысында ылғалдылық күрт өзгерсе, жемістің сыртқы қабыршағы жарылады. Ылғалдылық жоғарыласа, фитофтора, бактериялық дақ, қызанақтың төбе шірігі ауруларына шалдығады. Сонымен қатар, саңырауқұлақ ауруы да өршігеді. Топырақ ылғалдылығының оңтайлы жағдайы жемістенгенге дейін 60-70%, жемістің пісіп жетілуі үшін 70-80% болуы керек.
Жарыққа қоятын талаптары. Жылыжай жағдайында қысқы уақытта дақылдың гүлдеуі 80-85 тәулікте басталады, көктемде 40-45 тәулікте гүлдеп шығады. Жылыжайда күн сәулесінің жарығын алмастыратын жасанды жарық көзі диодты шамдар орналасқан. Ол арнайы программа арқылы қысқы уақытта 1 тәулікте 18 сағат бойы, жаз мезгілінде тек түнгі уақытта қосылып тұрады. Жылыжай жарықпен жеткілікті қамтылмаса, фотосинтез процесі жүрмейді, бұл өсімдіктің өсіп дамуына, жемісінің толыққанды пісіп жетілуіне кері әсерін тигізеді [11].

1.5 Қызанақ дақылының ауруы мен зиянкестері

Көкөніс өсімдіктері қорғалған топырақта жыл бойы өсіріледі,сондықтан зиянды организмдердің жаппай көбеюі мен тез таралуы үшін қолайлы жағдайлар жасалады. Бұған сондай-ақ топырақтың бір дақылдарға ауыспай пайдаланылуы,ылғалдың жоғарылауы,ауа мен топырақтың температурасы, жарықтандырудың жеткіліксіздігі, өсімдіктерге күтім жасау кезінде адамдардың жиі жанасуы ықпал етеді. Сонымен қатар, зиянды патогендер тұқымдық және отырғызылатын материалдар, топырақ, қи және ыдыстар арқылы жылыжайларға енеді. Республикамыздың түрлі облыстарында қорғалған топырақтағы көкөніс дақылдарының зиянкестері мен аурулар қоздырғыштарының құрамы бірдей болып келеді.Тек кейбір түрлері ғана қорғалған топырақ аймағы мен түріне байланысты локальді таралған. Режимі тұрақты қысқы жылыжайларда: ұндық шықтар,кенелер ақкөбелектер жиі байқалады. Температура мен ылғалдылығы реттелмейтін жылытылмайтын пленкалы жылыжайларда күндізгі және түнгі температуралардың күрт ауытқуы байқалады, бұл тамшылы - сұйық ылғалдың пайда болуына әкеліп соқтырады.
Мұндай жағдайлар бірінші кезекте саңырауқұлақ ауруларының дамуына ықпал етеді сонымен қатар ақ және сұр шірік, пероноспороз және тле мен трипс зиянкестерінің пайда болуына әсер етеді. Көбіне өрмекші кене,бақша тлясы, темекі трипсі,оранжереялық аққанат, галлдық нематод,ұнды шық, переноспороз,тамырдағы шірік,ақ шірік, аскотиоз, мозаика вирусы; қызанақ үшін - оранжереялық тля, үлкен картоп тялсы, қоңыр және қара кене,аққанат, галлдық нематод, кладоспориоз, фитофтороз, септериоз, темекі мозаикасы вирусы кездеседі 12.
Кәдімгі өрмекші кенесі: кеңінен таралған және Антарктидадан басқа барлық жерде кездеседі. 200-ден астам өсімдік түрлерімен, атап айтқанда, қияр, раушан, алма, құлпынай, қызанақ сияқты өнеркәсіптік дақылдармен қоректенеді. Зиянкестер жапырақтың төменгі жағында орналасып, онда өсімдік шырынымен қоректенеді, жабынды тіндерде тесік жасайды. Жапырақтарда түссізденген нүктелер түрінде тән зақымданулар пайда болады. Уақыт өте келе нүктелер төгіледі, бұл ретте бүлінген жапырақтар сарғаяды және кебеді. Сопақ формалы дернәсілдері мен ересек құрттарының, тельц бүйіріне тән екі ашық жасыл түсті дақтары болады. Қыстайтын аналықтар қызғылт немесе қызыл түсті болып келеді. Аналық 0,5-0,6 мм, ал аталық форма 0,3-0,4 мм болады. Личинкаларда 3 жұп аяқ, ал нимфальды және ересек дернәсілдерінде 4 жұп аяқ болады
Өсімдіктің қоныстануы төменгі жапырақтардан басталады, ол жерден кене колониясының ұлғаюына қарай жоғарғы жапырақтарға ауыстырылады. Өсімдіктер зиянкестермен қатты қоныстанған кезде, онда ұсақ өрмекші пайда болады. Зиянкестер жыныстық жолмен және партогенетикалық жолмен көбейеді.
Ұрықтандырылмаған жұмыртқалардан аталықтар шығады. Ортаның оңтайлы жағдайында аналықтар мен еркектердің арақатынасы 3:1 қатынасына тең. Зиянкестер үшін қолайлы жағдайлар ауа ылғалдылығы төмен (35-55%) және жоғары температура (30°С жуық) болып табылады. Жұмыртқадан жұмыртқаға дейін дамудың толық циклі 4-тен 30 күн аралығы. Жұмыртқадан имаго дейін даму үшін 8-ден 20-ға дейін және одан да көп күн қажет. Бір аналық өмірінің барлық кезеңінде (шамамен 30 күн) 150-200 жұмыртқа салады. Барлық кенелердің 4 даму кезеңі бар: жұмыртқа, личинок және нтифальды кезең, имаго.
Зиянкестер киімдермен, ауа ағындарымен әкелінуі мүмкін. Қолайсыз жайдайларда немесе жарық күні 14 сағатқа дейін қысқарғанда ересек ұрықтанған аналықтар ұйықтауға кетеді және тамақтануды тоқтатады. Өрмекші кенесіне қарсы Қазақстанда Basillus thuringiensis негізіндегі препараттар тіркелген. Бірақ бұл препараттар тек зиянкестерге ғана емес, сонымен зиянкестің табиғи жауы жыртқыш кенелерге де ұзақ мерзімді әсер етеді 13.
Жылыжай аққанаты - Тепличная белокрылка-Trialeurodesvaporariorum . Жылыжай аққанатты-ашық және қорғаулы жер топырағының барлық түрінде кездесетін тропикалық зиянкес түрі. 200-ден астам өсімдік түрін зақымдай алады.Зиянкестің мөлшері 0,9-1,5 мм, ұзын сарғыш денесі және бір жазықтықта жиналатын ақ қанаттары бар.Бірінші болып өсімдіктің жоғарғы жапырақтары зақымданады, содан кейін бүкіл өсімдіктер бойынша төмен таралады және
Көрші өсімдіктерге қоныстанады. Жәндіктер көбіне жапырақтың төменгі жағында орналасады. Дернәсіл сатылары көптеген өсімдік шырынын қажет етеді. Зиянкеспен зақымданған жапырақтар кебеді және сарғаяды.
Жылыжай аққанатының өмірлік циклі 6 сатыдан тұрады: жұмыртқа, 4 личинка сатысы және имаго.Зиянкес жұмыртқасының имагоға дейінгі даму кезеңі 20-40 күнге созылады және ол зиянкес ортасы мен өсімдік түріне байланысты болады. Зиянкес үшін ауаның оңтайлы температурасы болып 21-27 °С, ал ауа ылғалдылығы 60-75 % оңтайлы болып табылады.Бір аналық зиянкес өмірлік циклінде (30) күн 85-130 жұмыртқа салады. Ұрықтандырылған жұмыртқадан аталықта аналық зиянкесте 1:1 қатынасындай шығады.Жоғары температурада аталықтар саны артады. Ұрықтанбаған жұмыртқалардан аталықтар қалыптасады.Жұмыртқадан имагоға дейінгі аққанаттың даму кезеңі 7-10 күн қамтиды.
Оңтүстік аймақтарда тек жылыжайларда ғана емес, сонымен қатар ашық топырақтарда да зиянкеспен күресу үшін энтомофагтарға аз қауіпті препараттарды таңдап алады. Соңғы жылдары көп қолданылған препарат неоникотиноид тобының Актара препараты болып табылады. Препаратты тамырына топыраққа жақын енгізгенде тиімділігі жоғары дәрежеде болады. Препаратты 0,4-0,8 кгга енгізгенде 3-5 күннен соң нәтиже бере бастайды 14.
Жылыжайдағы аурулар отырғызылған өсімдіктердің дамуы мен өсуін тежейді.Сондай-ақ өнімнің айтарлықтай төмендетіп ,жемістердің сапасын төмендетеді.Сондай-ақ өнімнің айтарлықтай төмендетіп ,жемістердің сапасын төмендетеді. Егер жылыжайда микроклиматтық жағдай өсімдік үшін қолайсыз болса, қажетті күтім жасалмай, сыртқа орта теріс әсер етсе (қатты ыстық немесе салқын, ылғалдылық жоғары болса) өсімдіктер саңырауқұлақ ауруларымен зақымданады. Жылыжайда өсімдіктер арасында ең көп тараған ауруларға:азықтық шық , тамыр шірігі және вирустық аурулар.
Азықтық шық - Erysiphe cichoracearum және Sphaerotheca fuliginea. Азықтық шықтың қоздырғыштары болып-облигациялық паразиттер табылады.Өсімдік жапырақтарында беттік мицелий қалыптасады. Патоген гаусторий арқылы эпердермис жасушаларына енеді. Вегетация кезінде мицелияға көп конидиальды дау дамиды. Спораның қарқынды пайда болуы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы төмен және ашық күн сәулесі кезінде орын алады. Конидияларды өсіру үшін 16-20 градус температура және ауаның жоғары салыстырмалы ылғалдылығы қажет. Бұл жағдайда инкубациялық ұзақтығы кезеңнің ұзақтығы 3-5 күнге тең болады 12.

2. КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінің жалпы сипаттамасы

КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешені өз жұмысын 2012 жылдың 16 шілдеде бастаған. КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінің жалпы жер көлемі 3 га құрайды. Жылыжай кешені 2020 жылы 520 тонна қияр өнімін өндірген. ЖШС КазАгроном шаруашылықтың жер пайдалану үлгісі 1 - кестеде көрсетілген.

Кесте 1. 2020 ж шаруашылықтың жер пайдалану жағдайы

Жалпы жер көлемі
3 га
Егістік жерлер
-
Көкөніс дақылдар
3 га
Жайылымдық жерлер
-
Суармалы жерлердің болуы
-
Орман алқабы
-
Үй жанындағы учаскелер
-

а б

Сурет 1 (а, б). КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінің сыртқы және ішкі көрінісі

Қазіргі таңда облыстағы жылыжайлар көлемі 1123 гектарды құрап, республикадағы үлесі 86 пайызға жетіп отыр. Жылыжайлардың басым бөлігі Сарыағаш ауданында орналасқан (591 га - 53%). Жылыжай шаруашылықтарын дамытуға мемлекет тарапынан қолдау бар. Өндірістік жылыжайдың әр гектарына 1,5 млн. теңге (жылыту жүйесі жоқ жылыжайдың 1 гектарына - 800 мың теңге) субсидия беріледі. Тыңайтқыштар мен гербицидтердің бағасының 50% дейін субсидия қарастырылған. Өнеркәсіптік бағыттағы жылыжайларға 11,3%- бен несие берілсе, коопертив мүшелерінің 6% -бен несие алуға мүмкіндігі бар.
Бүгінде жылыжайдан жылына 400 тонна қияр, 400 тонна қызанақ өнімі алынуда. Жылыжайда 50 - ге жуық адам жұмыс жасайды. КазАгроном ЖШС-гі өткен жылы 520 тонна қияр өнімін өндірген. Оның 50 тоннасын Ресейге экспорттаса , 100 тоннаға жуығын өзге аймақтарға жіберген . Испаниялық заманауи жабдықтарымен жабдықталған жылыжай 50 адамды жұмыспен қамтып отыр.

2.1 КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінің микроклиматтық жағдайы

Өсімдіктің өсіп дамуы қоршаған ортаға тығыз байланысты болады.Ең негізгілері болып: жарық, жылу, ауа, қоректік заттар мен ылғал болып табылады. Олар өсімдіктің болмауы мүмкін емес факторлар кешенін құрайды. Биологиялық ерекшеліктеріне байланысты көкөніс дақылдары сыртқы орта жағдайларына әртүрлі талаптар қояды. Мысалы, қияр ылғалды тропикалық аумақта жақсы өсіп дамыса, қызанақ керісінше құрғақ субтропикалық аумақта, күндіз жоғары температура мен түнде салқын температура жағдайында, сонымен қатар, жақсы жарықтандырылған, ауаның ылғалдылығы төмен болған жағдайда мол өнім алуға жақсы сыртқы орта факторы болып табылады. Көкөніс дақылдары сыртқы орта факторлары: температура, жарықтандыру, су және қоректік заттармен қамтамасыздандыру күрт өзгеруіне шұғыл әсер етеді. Аталған факторлармен қызанақтың өсіп- дамуы, өнімділігі анықталады.
Ауа температурасы. Ауаның температурасы өсу қарқыны, даму бағыты, көмірқышқыл газының ассимиляциялық жылдамдығы , органикалық заттардың сіңірілуі, ылғалдың түсуі мен өсімдіктің тыныс алуының маңызды факторы болып табылады. Ассимиляция мен диссимиляция арасындағы айырмашылық өсімдіктің құрғақ массасының ұлғаюын сипаттайды .
Көкөніс дақылдары сорты, түрі, шығу тегі, өсу және даму фазалары, жарықтандыру қарқындылығы және өсіру тәсілдері температураға әртүрлі талаптар қояды.
Қызанақ тұқымы 13-14℃ температурада өсе бастайды. Ең қолайлы температура болып 25-30℃ табылады. Өскін қалыптасқан соң оның пайда болу уақытына қарағанда төмен температура қажет. Өсіп-дамудың алғашқы сатысында тұқымдағы негізгі қорлармен қоректенеді. Осы кезеңде температураның жоғары болуының әсерінен өсу процесі қарқынды жүреді де, нәтижесінде өсімдіктің жерасты мүшелері созылып, тамырдың дамуы әлсірейді. Ауа температурасын реттегіш құрылғысы 2 - суретте көрсетілген.

Сурет 2. Ауа температурасын реттегіш

Ұзарған өсімдіктерде жұқа қабырғалы ірі жасушалар болады. Олар сыртқы ортаның қолайсыздығына төзімсіз,аурулар мен зиянкестермен көп шалдыққыш болып келеді, нашар өседі, жеміс беру кезеңінде кеш түседі және өнімді аз береді
Жарық және фотосинтез. Фотосинтез нәтижесінде түзілетін құрғақ заты өсімдіктің өсуі үшін пайдаланылады, сонымен қатар, жаңа жапырақ пен өскіннің қалыптасуы үшін де қолданылады. Фотосинтез неғұрлым қарқынды болса, соғұрлым көп құрғақ зат пайда болады және өсімдіктің өсуі де жылдам жүреді, осыған орай ол көмірқышқыл газын және суды көп мөлшерде қажет етеді. Жасанды жарықтандыру жүйесінің сыртқы көрінісі 3 суретте көрсетілген.

Сурет 3. Жасанды жарықтандыру жүйесі.
Жарық өсімдік жапырағының жасылдануына қажет хлорофилдің түзілуі үшін қажет болып табылады. Хлорофилл болмаған жағдайда гүлдерде фотосинтезге жарамсыз болып табылады. Жарық өсімдіктің тек жер үсті мүшелеріне қолданылады. Тамырда фотосинтез процесі жүрмейді. Бірақ тамыр фотосинтезге су тасымалдау үшін маңызды болып табылады. Осы әдіспен фотосинтез тек өсімдіктің жер үсті мүшесінде, жапырағында және тек күндіз жүреді.
Тыныс алу немесе диссимиляция. Тыныс алу немесе диссимиляция-фотосинтезге қарама-қарсы процес.Фотосинтез жарық пен көмірсулардың байланысы болса, тыныс алғанда бұл байланысқан энергия құрғақ заттардың көмірсулардың баяу тотығуы нәтижесінде шығады.
Тыныс алу көмірқышқыл газының бөлінуі. Ауа орта есеппен 0,003% көмірқышқыл газынан тұрады. Фотосинтезге көмірқышқыл газынан тұрады. Фотосинтезге көмірқышқыл газының көп пайдаланылуына қарамай оның қоры азаймайды. Ол өсімдік өз бойындағы көмірқышқыл газын шығарып оттегін жұту арқылы жүзеге асады. 13. CO2 берілетін құрылғы жүйесінің сыртқы көрінісі 4 - суретте көрсетілген.

Сурет 4. CO2 берілетін құрылғы жүйесінің сыртқы көрінісі

Аймақтың микроклиматтық жағдайы.Аймақтың климаты континенттік. Қысы қысқа, жұмсақ, қар жамылғысы жұқа, тұрақсыз. Қаңтар айының жылдық орташа температурасы солтүстігінде - 7 - 9°С, оңтүстігінде - 2 - 4°С. Жазы ұзақ, ыстық, қуаң және аңызақты. Шілде айының жылдық орташа температурасы 25 - 29°С. Шөлді аймағында жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 - 150 мм, тау алдында 300 - 500 мм, биік таулы бөлігінде 800 мм.
Зерттеу жылындағы 2020 жылмен 2021 жылдық жауын- шашын мен ауа температурасы есептелініп алынды. Ол көрсеткіштер төмендегі 2 кестеде көрсетілген.

Кесте 2. Шаруашылықтың метеорологиялық мәліметтері, жақын орналасқан метеостанция мбойынша (2020-2021 жж).

Айлар
Ауа температурысы, оС
Ай бойынша жауын-шашын мөлшері, мм

көпжылдық
2020
2021
көпжылдық
2020
20 21
Мамыр
Маусым
Шілде
Тамыз
Қыркүйек
20
22,5
22,5
27
27,5
18-20
23
25
28
28

20
22
20
25
27
620 мл
600 мл
650 мл
800 мл
900 мл
560 мл
600 мл
600 мл
800мл
880 мл
560 мл
600 мл
700 мл
800 мл
900 мл

2 - кестеде келтірілген мәліметтер бойынша көпжылдық ауа температурасы қыркүйек айында жоғары көрсеткішті көрсетті 27,5 оС. Ал ауа температурасы төмен болған мамыр айы 20 оС көрсетті. Жылдық жауын - шашында қыркүйек айында жоғары көрсеткіш көрсетті 900 мл, төмен көрсеткішті маусым айы болды 600 мл. Ауа температурасы бойынша 2021 жыл 2020 жылдан қарағанда кішкене төмен көрсеткіш көрсетсе, жауын - шашын бойынша керсінше 2021 жыл жоңары көрсеткіш көрсетті.

2.2 КазАгроном ЖШС-нің жылыжай кешенінде қолданылатын субстраттың сипаттамасы

Қазіргі кезде жыл бойы халықты көкөніс дақылдарымен қамтамасыз ету қажеттілігі артып келеді. Бұл сұрақты шешуде айтарлықтай үлес жылыжай кешендеріне тиесілі. Жылыжай кешені жоғары өнім алуға мүмкіндік береді. Ашық топырақтан айырмашылығы көп күш-жігер мен назар аударуды талап етеді. Дегенмен мұнда өсімдіктердің өсуі мен дамуының көптеген факторларын (Жарық,тамақтану, субстрат, топырақ пен ауаның микроклиматы және т.б) реттеу мүмкіндігі беріледі, яғни дақылдардың жоғары өнімділігін қалыптастыру үшін барлық алғышарттар, жағдай жасалған. Алайда, көптеген жылыжай кешендерінде тиісті өнім көп жағдайда алынбайды. Ол ең алдымен, жылыжайдың техникалық жабдықталу деңгейіне, субстратқа, тамақтануға, микроклиматқа және басқа да жағдайларға, соның ішінде агроном біліміне байланысты. Көкөніс дақылдарының түсімділігін анықтайтын факторлардың бірі субстрат болып табылады Жылыжай кешеніне субстраттың минералды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.