Кылмыстық құқықбұзушылық жасаған кәмелетке толмағандар саны
Такырып: Кәмелет жасқа толмағандардың жеке басы және кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы мәселелері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАР ТАРАПЫНАН ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмыстық-құқықтық қатынастар аясына тап болған жасөспірімдерге қатысты заңнаманың дамуы
1.2 Қазақстандағы кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың жай-күйі. Жасөспірім құқық бұзушының жеке басы туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәмелетке толмағандардың девиантты мінез-құлқы: түсінігі, жіктелуі және девианттылықтың факторлары
1.4 Кәмелетке толмағандардың мінез-құлқына түрткі болатын себептер (мотив)
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫ ЖАУАПТЫЛЫҚҚА ТАРТУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша жүргізілетін процессуалдық шаралардың ерекшеліктері
2.2 Кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігі жүйесіндегі ықпал ету шаралары мен жазалар
2.3 Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу: түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ІСТЕРІ ЖӨНІНДЕГІ МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН СОТТАР ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ, ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Кәмелетке толмағандар істері бойынша мамандандырылған соттарды құрудың тарихи кезеңдері мен алғышарттары
3.2 Кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған соттың өкілеттігі
3.3 Қазақстанның кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған соттарының тәжірибесі, проблемалары мен қызметінің нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
К ІРІСПЕ
Кәмелетке толмағандар мемлекеттің ерекше қорғауында. Қоғамдық-әлеуметтік дамуының толыққанды болмауына және жеткіншектің психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты, кәмелетке толмағандар өзінің қоғамға қауіпті әрекетінің сипатына жеткілікті деңгейде баға бере алмайды деген тұжырым Қазақстан Республикасының заңнамасында басты назарға алынған. Сондықтан, кәмелетке толмағандардың заңды жауаптылығы, әсіресе қылмыстық жауаптылығы, тұрғысында көптеген ерекшеліктер мен шектеулер заң негізінде бекітілген. Кез келген қылмыстық құқық бұзушылық сияқты, жасөспірімдер арасындағы қылмыстылық та мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылық - қазіргі қоғамның өзекті мәселерінің бірі. Сонымен қатар, балалар - қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі.. Кәмелетке толмағанның құқықтарының сақталуын қамтамасыз ету, олардың құқықтық қорғалуымен тығыз байланысты болып табылады. 1989 жылы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған Бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, балалардың ерекше қамқорлық пен жәрдем алуға құқықтары мойындалған.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы проблемасы әрқашанда әлем қауымдастығы үшін басты назарда және өте өзекті болған, әлем мұндай қауіпті құбылыспен күресуге, оның алдын алу ықпал ету шараларын іздеумен және жасаумен әлек. Ол негізді, өйткені жас буын, жас ұрпақ әлеуметтік дамудың табиғи резервы болып қала береді, ал жасөспірімдердің қылмыстық заң нормаларын бұзуы тәрбиенің дұрыс және жеткілікті берілмеуінің салдары болып табылады.
Аталған проблема - қаупітілердің қатарында, өйткені кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылық жасауы, қоғамға қауіпті әрекеттердің криминогендік ортаның артуына әкеп соқтыруы тек жасөспірімнің өзіне, оның болашағына ғана төнетін қауіп емес, ол сонымен қатар ұлттың өсіп, өркендеуіне, ұрпақтың болашағына, мемлекеттің қауіпсіздігіне, ұлттық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатер деп білу керек.
Осыған байланысты кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттерге баруын тоқтату, кәмелетке толмағандардың құқықтық санасы мен қылмысқа бейімдік санасын және олардың құқықтық мәдениетін көтермелеу жолымен ғана ұлтымыздың қауіпсіздігін нығайтуға болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтарының өзіне тән белгілері, себептері және жағдайлары бар және олар кәмелетке толмаған қылмыскердің тұлғасымен, оның мінез-құлқымен байланысты болады. Кәмелетке толмағандарды жазалау шараларының жүйесі осы аталғандар мән-жайларға байланысты қолданылады. Бірақ, осы саладағы бұлтарптау шараларының жүйесінде бірқатар кемшіліктер бар. Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстардың алдын-алу саласындағы жағдай мемлекеттік деңгейде танылған күрделі мәселе, және ол тиімділігін арттыруға бағытталған шараларды жедел қабылдауды талап етеді.
Осы уақытта аталған тақырып бірқатар зерттеушілердің қызығушылығын тұдырып келеді, бірақ оған қарамастан әлі де зерттеле қоймаған қырлары мен тұстары баршылық, ал осы аядағы бар ғылыми білімдер практикада жеткілікті түрде қолданыла бермейді және ары қарай жүйелендіруді қажет етеді.
Кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын құқықбұзушылықтардың қоғамға қауіптілігі және жасөспірімдердің дұрыс қалыптасып дамымауы, зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, кәмелетке толмағандардың ішімдік ішуіне, нашақорлық, жезөкшелік сияқты басқа да қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға алып келуде.
Сондықтан, ұсынылып отырған тақырып ұдайы өз өзектілігн жоймайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтармен күресу шараларының жүйесiн анықтау,кәмелетке толмағандардың жеке басы, олардың қылмыстылық жауаптылығы жөніндегі ұлттық және халықаралық құқықтық актілерді зерттеу, кәмелетке толмағандарға қатысты қолданымдағы Қазақстан Республикасының заңдарын жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау, ювеналді әділет және ювеналді соттың қалыптасуы мен дамуына талдау жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді саралау, осы аяда халықаралық-құқықтық нормаларды талдау;
- кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтарын анықтау және оларға жаза тағайындаудың негіздерін ашу, кәмелетке толмағандарға қатысты медиацияның қолданылуын негіздеу, тәрбиелеу шаралары жүйесін құқықтық талдау;
- ювеналді әділет және ювенальді соттың қалыптасуы мен дамуын ашу, мамандандырылған ауданаралық соттардың құқықтық мәртебесін анықтау және қызметінің құқықтық негіздерін ашу, кәмелетке толмағандарға қатысты әділсоттың жүзеге асырылуын зерттеу;
- кәмелетке толмағандарға қатысты Қазақстан Республикасының қылмыстық-құқықтық және өзге де заңдарын жетілдіру жөнінде, ювеналді әділетті одан ары дамыту жөнінде ұсыныстар жасау.
Ізденіс жорамалы. Ізденіс жорамалы (болжамы) құқық қорғау және балалардың құқықтарын қорғау органдарының қызметтерін дұрыс, тиімді реттеуге мүмкіндік береді. Құқық қорғау органдарының қызметкерлерін оқыту, құқықбұзушылықтардың алдын алуға, олардың координациялық іс әрекеттерін жетілдіруге әсер етеді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
1. Кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтар - адам мен азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ететін және заңмен қорғалынатын қоғамдық қатынастарға және ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтіретін мәнөжайдың бірі болып табылады.
2. Ювеналды сот, ювеналды полиция, ювеналды прокуратура, әлеуметтік және әлеуметтік-педагогикалық қызметтер бөлімшелерін, кәмелетке толмағандармен жұмыс жүргізушілер, омбудсмен қызметі (кәмелетке толмағандар құқықтары жөніндегі өкілдер); жабық тәрбиелеу мекемелері; арнайы жартылай жабық және ашық оқу-тәрбиелік түзетілім мекемелері, арнайы жартылай жабық және жабық медицина-тәрбиелеу мекемелерінің қызметтерін реттейтін арнайы орталық құру.
3. Бұл орталықта арнайы электронды жүйе қалыптастыру.
Ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыс кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтарды зерттеу бағытындағы ізденіс болып табылады. Еңбекте кәмелетке толмағандар жасаған құқықбұзушылықтарға ықпал етуші негізгі жағдайлар шоғырландырылып, бұл құқықбұзушылықтардың алдын алу шаралары ұсынылды.
Тақырыптың объектісі. Кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтарға байланысты туындайтын қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәнін кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қцылмыстық құқықбұзушылық әрекеттер, отбасы мүшелерінің және балалардың заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделері құрайды.
Жұмыстың нормативтiк базасын Адам құқығы жөнінде 1948 жылғы Жалпыға бірдей Декларация, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық пактісі, 20.11.89 ж. қабылданған Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процесстік Кодексі, Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы Заңы, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі құрайды.
Зерттеудiң теориялық және тәжiрибелiк маңызы. Ізденушi жүргiзiлген зерттеулер іс-тәжірибеде кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстарға, құқықбұзушылықтарға байланысты фактілер бойынша өзекті мәселелерді шешуге мүмкiндiк береді.
Жұмыс нәтижелерiн кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын құқықбұзушылықтармен күрес шараларын әрi қарай жетiлдiруге, балалардың құқықтарын қорғау органдарының қызметтерін және құқық қорғау органдарының аталған саладағы құқықбұзушылықтармен күресу шараларын ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Зерттеудiң әдiстемелерi мен теориялық негiздерi. Жұмыстың методологиялық негiзiн материалистiк диалектиканың қағидалары, құбылыстардың дамуы мен өзара байланыстылығының объективтi заңдылықтарының тарихи негiздiлiгi туралы зерттеулер құрайды. Жалпы диалектикалық зерттеулермен бiрге зерттеудiң тарихи, салыстырмалы-құқықтық, жүйелi-құрылымдық, формальды-логикалық, статистикалық және басқа да жаңа ғылыми және iшiнара ғылыми әдiстерi қолданылды.
Сонымен бiрге, енбекте құқық қорғау органдары қылмыскерлерiнiң арасында сауалнама мен сұхбат жүргiзу сияқты зерттеудiң әлеуметтiк әдiстерi пайдаланылды. Зерттеу нәтижесiнiң объективтiлiгiне қол жеткiзу үшін аталған әдістер жинақталып, кешендi түрде қолданылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемi. Дипломдық жұмыс кiрiспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың құрылымы жүргiзiлген ғылыми зерттеулердiк мақсатымен және белгiлерiмен анықталған. Дипломдық жұмыстың көлемi қойылған талаптарға сай келедi.
1. Кәмелетке толмағандар ТАРАПЫНАН жасалатын ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚТАРҒА ЖАЛПЫ СИпаттама
1.1 Қылмыстық-құқықтық қатынастар аясына тап болған жасөспірімдерге қатысты заңнаманың дамуы
Қылмыстық-құқықтық қатынастар аясына тап болған кәмелетке толмағандарға қатысты қазақстандық заңнаманың қалыптасуы және даму эволюциясын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Бірінші кезең - жеке тұлғаға, оның ішінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты және кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктері туралы нормалардың қалыптасуы мен дамуын көздейтін Кеңестік уақыттағы қылмыстық заңнамалар кезеңі.
Екінші кезең - осы заманғы қылмыстық құқық арқау болған, кәмелетке толмағандар жасаған және оларға қарсы жасалған қылмыстар үшін жауаптылықты көрсететін теориялық және құқықтық базаның қалыптасуымен сипатталатын Посткеңестік қылмыстық заңнама кезеңі.
Үшінші кезең - кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықа тарту кезінде олардың құқықтарын қорғау аясының кеңеюі көрініс табады. Яғни, отандық қылмыстық заңнама адам құқығы саласындағы халықаралық стандарттарға көбірек сәйкес бола бастаған Осы кезеңдегі қылмыстық заңнама кезеңі.
Тәуелсіз Қазақстанның қылмыстық заңнамасының қалыптасуының бастамасы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен айқындалды. Бұл құқықтық құжатта Қазақстан - тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет екендігі белгіленді. Ол өз аумағында жеке, толық билік жүргізе отырып, дербес ішкі және сыртқы саясатын анықтап, жүзеге асыратыны бекітілді.
Бұл кезеңде Қазақ ССР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексі өз күшін жоймаған тұғын. Ол әлі де әрекет етіп жатқан кезең болатындығын.
Бұл нормативтік-құқықтық актіде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жеке адамға қарсы қылмыстардың ішінде қарастырылды және мына түрлері орын алған болатын:
- баланы асыраудан немесе тәрбиелеуден жалтару;
- қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану;
- бөтеннің баласын ауыстыру;
- азаматтық хал жағдай актілеріндегі жазбаларға қатысты заңдарды бұзу;
- асырап алу құпиясын жария ету;
- кәмелетке толмаған адамды мас күйге дейін жеткізу немесе оны маскүнемдікке тарту;
- кәмелетке толмаған адамды дәрі-дәрмектерді немесе басқа да есеңгірететін заттарды медициналық емес мақсатта тұтынуға тарту;
- кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға тарту.
Егеменді еліміздің қылмыстық заңының дамуының екінші кезеңі 1995 жылы жалпыхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясымен байланысты болды.
Қолданымдағы Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында неке мен отбасы, ана, әке мен бала мемлекет тарапынан қорғалады деп көрсетілген. Балаларға қамқорлық жасау және тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы және міндеті. Ересектердің еңбекке қабілетті балалары мүгедек ата-аналарға қамқорлық жасауы керек. Бұл негізгі конституциялық ережелер отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қылмыстық-құқықтық қорғаудың негізін құрады.
Осы кезеңде 1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі қабылданды. Бұл құқықтық актіде алғаш рет кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық жауапкершілік нормалары белгіленді. Ерекше бөлімнің 2-тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстарға арналды.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыс жасау қоғам үшін үлкен қауіп тұдырады. Бұл құқық бұзушылықтардың шеңберінің көбеюіне ғана байланысты емес, ол сонымен қатар жеке тұлғаның конституциялық және құқықтық мәртебесінің негіздерінің бұзылуымен де тығыз байланысты болып отыр.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстық қол сұғушылықтардың ішінде кәмелетке томағандарға қарсы қылмыс ерекше орынды алады. Өйткені бұл қылмыстар ерекше қатыгездікпен сипаттала отырып, мұны жасаған тұлғалардың әрекетінің моральді деградацияға ұшырағандығын айқын көрсетеді.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жиынтығын зерттеу бұл қылмыстар тобының дербес қылмыстық проблемаға айналып отырғандығын көрсетіп отыр.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар әлеуметтік басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады және әртүрлі және бір уақытта өзара байланысты құқық бұзушылардың жеке басын анықтауға және қылмыс жасауға итермелейтін әрекеттерді бейтараптандыруға бағытталған әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, ұйымдастырушылық, тәрбиелік, медициналық сипаттағы шаралар кешендерін жүзеге асыруды қамтиды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында қылмыстық заңнаманың қалыптасуы мен дамуының тағы бір ерекше тұстарының бірі 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануы болды. Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің 2-тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға арналған.
Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың ең айқын бағыттарының бірі - бұл ересектердің кәмелетке толмағандарға қарсы жасаған көптеген қылмыстары, әрекеттер үшін, қылмыстың ауырлығына қарай айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығынан айыру, бас бостандығын шектеу, мүлкін тәркілеу жазалары қарастырылған.
Балаларға қатысты анағұрлым ауыр қылмыстар жасалады, мысалы, зорлау, он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынасқа түсу немесе жыныстық сипаттағы басқа әрекеттер, сексуалды сипаттағы зорлық-зомбылық, мұнда жаза белгілі бір лауазымдарды атқару құқығынан өмір бойына бас бостандығынан айырумен немесе балаларды тәрбиелеумен байланысты белгілі бір қызметпен айналысудан айыруды көздейді.
1989 жылғы Балалар құқығы туралы Конвенция негізінде Қазақстанда 2002 жылы Қазақстан Республикасындағы Баланың құқықтары туралы заңы қабылданды. Бұл заң Қазақстан Республикасының балалар мүддесiн көздейтiн мемлекеттiк саясатын іске асыруға бағытталған.
Елімізде қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған соттарында келіп түскен істерді талдау практикасы 2 жастан және одан асқан жас балалардың ересектердің зорлық-зомбылық әрекеттеріне душар болатындығын көрсетеді. Мұндай қылмыс жасаған адамдардың іс-әрекеттері ешқандай моральдық қағидаларға сәйкес келмейді, алайда олар көп жағдайда есі дұрыс болып танылады. Көбіне қиянат жасаушылар - жақын туыстары немесе көрші тұратын адамдар. Қылмыс жасаған кезде олар жәбірленушілердің жасына және қарсылықтарына қарамай, жәбірленушілердің жалғыз қалатын уақыттарын алдын ала күтіп, өздерінің қылмыстық әрекеттерін аяқтайды. Іс жүзінде өгей әкесі немесе өзінің тұған әкесі ұзақ уақыт бойы қылмыстық әрекеттерді жасаған, тіпті кәмелетке толмаған баланың жүктілігі сияқты салдарға соқтырған жағдайлар да болып жатады.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау, оларды қамтамасыз ету және кәмелетке толмағандарға қарсы жасалған қылмыстар үшін жауаптылықтарды белгілейтін халықаралық - құқықтық құжаттардың маңызы зор.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғаудың жалпы мәселелері мен қағидалары көптеген декларативтік сипаттағы құжаттар мен халықаралық актілерде көрініс тапқан, олардың ішінде мыналарды атап өтуге болады: 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясы, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пакті, 1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакті, 1959 жылғы Бала құқықтары декларациясы, 1989 жылғы Балалар құқығы туралы Конвенция, 2000 жылғы Балалардың өмір сүруі, қорғалуы және дамуы туралы дүниежүзілік Декларация, 1996 жылғы Балалар құқығын іске асыру туралы Еуропалық конвенция, 2007 жылғы Балаларды жыныстық қанаушылықтан және жыныстық зорлық-зомбылықтан қорғау туралы Еуропа Кеңесінің Конвенциясы және т.б.
Шет мемлекеттерде отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғауда құқықтық құралдар жүйесінде қылмыстық заңдар маңызды орынға ие.
Шетел заңнамаларын талдау қазіргі уақытта әлемнің барлық елдерінде кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғаумен байланысты нормалар бар екендігін көрсетеді.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жүйесі бірқатар еуропалық мемлекеттердің заңдарында ХІХ ғасырда қалыптаса бастаған.
Еуропа елдерінің қылмыстық заңнамасында кәмелетке толмағандарға қарсы құқық бұзушылықтар туралы көптеген қылмыстық заңдар бар.
Шет мемлекеттері кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына және қалыпты физикалық және өнегелік дамуына аса назар аударады.
Шетелдердің қылмыстық заңдары отбасы мүшелерінің көптеген жеке құқықтарын қорғайды. Оның ішінде өмір сүру, денсаулық сақтау, жыныстық бостандық, ар-намыс, абырой және т.б.
Мысалы, Швейцарияның Қылмыстық кодексінің 195 бабында кәмелетке толмаған баланы жезөкшелікпен айналысуға итермелеу үшін жауапкершілік қарастырылған. Ал, Голландияның қылмыстық заңында кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар легі көрсетілген, олар: он екі жасқа толмаған адамның денесіне жыныстық жолмен кіру; он екі жасқа толған адаммен некеде тұрмаған, бірақ он алты жасқа толмаған адамның денесіне жыныстық жолмен кіру және ұятсыз әрекеттер жасау; кәмелетке толмаған адамды біле тұра сыйға беру, ақшаны не заттарды беру туралы уаде беру, билікті теріс пайдалану немесе сенімге кіру арқылы ұятсыз әрекеттер жасауға итермелеу және т.б.
Кәмелетке толмағандармен туыстық, құқықтық немесе әлеуметтік байланыста болған тұлғалар ұятсыз әрекеттер жасаған үшін жауаптылыққа тартудың жекелеген нормасы көзделген. Қылмыстық кодекстің 249 бабына сәйкес бұл қылмыстың субъектілері болады: заңды өкілдер, жария қызметкерлер, басшы, дәрігер, мұғалім, бас бостандығынан айыру мекемелерінің, мемлекеттік түзеу мекемелерінің қараушысы немесе қызметкері, балаларға қамқорлықпен және қорғаншылықпен айналысатын, балалар үйінің немесе қайырымдылық қорының басшысы, денсаулық сақтау мекемелерінде немесе әлеуметтік секторда жұмыс істейтін адамдар және т.б.
Голландияның Қылмыстық кодексінің 250 бабында өзінің кәмелетке толмаған баласына, өгей баласына немесе өгей қызына, асырап алынған балаға, тәрбиеленушіге немесе кәмелетке толмаған қызметкерге, оқытылуына немесе қадағалауына сеніп тапсырылған бағынысты қызметкерге қатысты ұятсыз әрекеттер жасауға үшінші тұлғалардың көмектесуі, делдал болғаны үшін жауапкершілік қарастырылған.
Сонымен қатар, Голландияның Қылмыстық Кодексінде кәмелетке толмаған адамды жезөкшелікпен айналысуға итермелесе немесе кәмелетке толмағанға қатысты кез-келген осы секілді әрекеттер жасаса немесе оны жезөкшелікпен айналысуға әкеп соқтыратын кез келген әрекет негізді болса тұлға кінәлі деп танылады. Бұл үшін жауаптылық кәмелетке толмаған адамның жасына қатысты тағайындалады. Сондай ақ он алты жасқа толмаған адамды сату әрекетін жасаса тұлға кінәлі болып танылады. Дәл осындай мазмұндағы норма Герман Федеративтік Республикасының Қылмыстық Кодексінде де бекітілген.
Германия мемлекетінің заңы Голландия мемлекетінің заңынан жәбірленушінің жасымен ерекшеленеді. Германия Қылмыстық кодексінің 180 бабында жәбірленуші болып жиырма бір жасқа толмаған адам танылады. Германия Қылмыстық кодексі жезөкшелікпен айналысу орнына да мән береді. Егер мектеп жанында немесе он сегіз жасқа толмаған адамдар жүретін жерлерде немесе он сегіз жасқа толмаған адамдар тұратын үйлерде жезөкшелікпен айналысса кінәліні бір жылға дейін бас бостандығынан айырады немесе ақшалай айыппұл салынады, себебі мұндай әрекеттер жастардың мораль мен өнегесіне елеулі зиян әкеледі деп есептелінеді.
Алайда, осы тұрғыдан алып қарағанда қылмыстың объектісі, біздің ойымызша, кәмелетке толмағандардың өнегелік мүдделері болып отыр.
Кәмелетке толмағандардың өнегелігін бұзатын порнографиялық материалдармен және заттармен байланысты заңсыз әрекеттер үшін жауаптылық мәселелесі шет мемлекеттердің басты назарында тұрған проблемалардың бірі болып саналады.
Мысалы, Испания мемлекетінің Қылмыстық кодексінде он алты жасқа толмаған адамға порнографиялық материалдарды таратқан, сатқан немесе көрсеткен тұлға жазаланатыны туралы норма бекітілген. Бұл норма, сонымен қатар, швейцариялық заңнаманың мазмұнында орын алған, онда жәбірленушінің жасы он алты жас болып бекітілген.
Сондай ақ, испандық заңнамада он сегіз жасқа толмаған адамдарды жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрлеуге, итермелеуге немесе ықпал етуге жауаптылық көзделген. Бұл ретте қылмысты ауырлататын мән-жай ретінде кінәлінің өзінің қоғамдық немесе лауазымдық жағдайын пайдалануы қарастырылған.
Кәмелетке толмағандардың дамуына қауіп төндіретін қол сұғушылық үшін жауаптылық мәселелері Швейцария мемлекетінің Қылмыстық кодексінде жекелеп қарастырылған. Швейцария заңдарына сәйкес он алты жасқа толмаған балаға қатысты жыныстық әрекеттер жасалса немесе итермелесе немесе жасауға енгізсе әрекет жазалануға жатады. Бұл қылмыстың құрамындағы ерекше жағдайлардың бірі ол қасақаналы белгісінің болуымен ұштасады.
Жоғарыда талдау нәтижелері Германия, Испания, Швейцария, голландия мемлекеттерінің Қылмыстық заңдарының ерекше тұстарын көрсетіп отыр. Бұл елдердің Қылмыстық кодекстерінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар туралы жеке, дербес тарау қарастырылмаған. Аталған қылмыстар Қылмыстық кодекстің басқа тарауларында мазмұндалған. Осы жағдайларды ескере отырып, біздің ойымызша, шет мемлекеттердің Қылмыстық кодекстерінің отбасыға қарсы қылмыстар тарауларында кәмелетке толмағандарды қылмысқа не болмаса қоғамға қарсы әрекеттер жасауға тарту туралы арнайы нормалар орын алмаған. Ерекше жағдай тек Испания мемлекетінің Қылмыстық кодексінде Отбасылық қатынастарға қарсы қылмыстар ХІІ бөлімінде Отбасылық құқықтар мен міндеттерге қарсы қылмыстар ІІІ тарауында көрсетілген. Онда қайыр сұраумен айналысу үшін жасөспірімді немесе әрекет қабілеттілігі жоқ адамды пайдалануға немесе ұсынғандарға қылмыстың құрамы қарастырылған. Білікті нысанда кәмелетке толмағандарға қарсы қылмысқа итеремелеудің түрлері көрсетілген, олар: жасөспірімді немесе әрекет қабілеттіліг жоқ адамды сату, оларға қатыгез қарау немесе оларды үрейлендіру, денсаулықтарына қауіпті заттармен оларды уландыру және т.б.
Германия, Швейцария, Испания, Голландия мемлекеттерінің қылмыстық заңдары баланы ұрлауға, сатуға және тастауға қылмыстық-құқықтық тыйым салуды белгілейді.
АҚШ-та кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар, әсіресе, кәмелетке толмаған жасөспірімдерді зорлау қылмысы өте қатаң жазаланады.
Сондай ақ Қытай Халық Республикасында он төрт жасқа толмаған қыз балаға қатысты азғыру әрекеттерін жасаса зорлау қылмысы ретінде бағаланып, ең жоғарғы жаза тағайындалады.
Эстонияның Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар егжей-тегжей белгіленген, атап айтсақ 145 бабында жасөспіріммен жыныстық қатынасқа түсу қылмысы орын алған, ал 146 бабында жасөспіріммен жыныстық құмарлықты қанағаттандыру қылмысы көрсетілген.
Ал, Дания мемлекетінің қылмыстық заңдарында жыныстық қылмыстардан жәбір көргендердің ішінде кәмелетке толмағандарды жекелеген санатқа белгілемеген.
Көптеген шет мемлекеттерде кәмелетке толмағандармен жыныстық қатынасқа заңсыз түсу құрамын анықтау үшін ең төменгі жас мөлшері көрсетілген. Мысалы, Австралияда, Италияда, Норвегияда, Перуда, Эстонияда - 10 жас; Люксембургта, АҚШ-та - 11 жас; Аргентинада, Венесуэлада, Данияда, Испанияда, Коста Рикада, Ливанда, Мексикада - 12 жас; Ұлыбританияда, Вьетнамда, Кипрда - 13 жас; Бразилияда - 14 жас.
Аталған мәселелер кәмелетке толмағандар тұлғасын қалыпты социализациялауға, оның физикалық, өнегелік, рухани және жыныстық дамуын қамтамасыз етуге бағытталған шетел заңнамасының нормаларын жекелеген топтарын көрсетуге мүмкіндік беріп отыр.
1.2 Қазақстандағы кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың жай-күйі. Жасөспірім құқық бұзушының жеке басы туралы.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ресми мәліметтеріне сәйкес, соңғы 5 жылда қылмыстық құқық бұзушылықтаржасаған адамдардың жалпы саны тұрақты азайып келеді. Осыған сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмағандардың саны да кеміген:
2017 жыл
2018 жыл
2019 жыл
2020 жыл
2021 жыл
Қылмыстық құқық бұзушылықтар жасағандардың жалпы саны
115682
108290
99508
76459
64110
Кылмыстық құқықбұзушылық жасаған кәмелетке толмағандар саны
3148
2949
2650
1870
1529
Кәмелетке толмағандар жасаған ауыр қылмыстар
574
487
601
702
561
Кәмелетке толмағандар жасаған аса ауыр қылмыстар
49
43
25
46
62
Кәмелетке толмаған қыз балалар жасаған
220
242
193
149
119
Кәмелетке толмағандар жасаған меншікке қарсы қылмыстар
2603
2402
2139
1358
1055
\s
Адамның дамуы, оның тұлғасының қалыптасуы сыртқы объективтік жағдайлар әсерінде ішкі субъективтік алғышарттармен бірге қалыптасады.
Қылмыстылық деңгейіндегі аумақтық айырмашылықтарды талдау кезінде ірі қалаларда, өнеркәсіптік орталықтарда, курорттық қалаларда, әдетте, жасөспірімдер қылмыстылығының жоғары көрсеткіштері көрінеді.
Бала төрбиесіндегі отбасы рөлін халықта Ұяда не көрсең - ұшқанда соны көресің деп босқа айтпаған. Сондықтан, отбасы, ошақ қасындағы тәрбие әлсіз болса, бұл баланың бақылаусыз қалуына алып келеді. Сәби кезінен бастап халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына сүйене отырып тәрбиеленбеген бала қолы бос, не істерін білмей, өзінің жасына сәйкес әуестенгіштік негізінде жағымсыз әрекеттерге бас ұрады. Егер жағымсыз ортаға түсіп қалса, ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәлім алады дегенге алып келіп соғады.
Дұрыс тәрбиеленген адам қарапайым еліктегеннен саналы тәртіпке көшеді, мақсатты әрекетпен айналысуға, сыртқы жағдайлар мен шарттарға белсенді әсер етуге, оларды дұрыс бағалап, нақты әрекет жасауға және оларға тәуелді болмауға мүмкіндік алады.
Алайда, кәмелетке толмағандардың сыртқы тәртібін анықтайтын теріс қасиеттердің қалыптасуы тек қана жаман тәрбие мен жаман сыртқы әсер мен қолайсыз мән-жайлардың нәтижесі ғана емес, ол тұлға мен сыртқы ортаның қайшылықты әрекеттестігінің нәтижесі де болады. Мұнда тұлғаның тікелей және жақын айналасы - микроорта және неғұрлым кең мағынадағы орта туралы сөз болып тұр.
Қоғам адам психикасың оның барлық идеяларымен, сезімдерімен және тәртібімен бірге қалыптастырады, ал дұрыс тәрбиенің берілмеуі өз кезегінде, әлеуметтік ортаға теріс ықпалын тигізеді.
Кеңес дәуірінде бала тәрбиесінің негізін балабақша, мектеп, әртүрлі қоғамдық ұйымдар атқарса, қоғамның өзгеруіне байланысты негізгі тәрбие жұмысы отбасымен байланысты. Ол жаман да емес, себебі халықтың тәрбие бойынша сәби туғаннан бастап ата-анасының бауырында өссе, бауырмал, иманды, көпшіл ата-анасына мейірімді болып өсуі тиіс, әрине бұл жағдайда отбасының өзінде қоғамға қауіпті теріс қылықтары болмауы керек.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде жасөспірімдерге камқорлық жасау барлық азамттардың, мемлекеттік органдардың және қоғамдық ұйымдардың конституциялык міндеттері ретінде қарастырылады.
Ежелгі ғалымдар айтқандай, балалар, дұрыс тәрбиелеуге бүкіл халықтың әлеуметтік жағдайы әсер етеді. Егер халықтың әлеуметтік жағдайы төмен болса, ол қылмыстылыққа жамандыққа алып келеді де, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы он есе көбейтілген жамандық түрінен керінеді деген сөз бар.
Көптеген қала көшелеріндегі жасөспірімдердің каңғыбастығы, сергелдеңдік және қайыршылық бүгінгі күннің шындығы болып отыр. Оған әсер ететін негізгі себеп кәмелетке толмағандардың қалыпты дамуы мен тәртібі үшін қолайлы жағдай жасалмайтын отбасындағы маскүнемдік, ересектердің жұмыссыздығы, олардың бос уақытын тәрбиелік мәнде өткізетін коғамдық орындардың болмауы, ішімдіктің қалай болса солай күндіз-түні сатылуы, жезөкшелікпен айналысатын притондардың қаптап кетуі сияқты мән-жайлар.
Сарапшы ғалымдардың пікірінше, қылмыстылық деңгейіне тұтасымен алғанда 250 фактор әсер етеді. Құқық қорғау органдары белгілі бір деңгейде 40-50 факторға әсер ете алады, қалғандары олардың әсер ету салаларынан тыс жатыр.
Жоғарыдағы факторлар жасөспірімдер арасында криминалды белсенділік тұрақты түрде жоғарғы деңгейге көтеріліп, кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығын арттырады.
Мамандар жастар ортасындағы криминализацияның мынадай алаңдаушылық туғызатын үдерістерін атап көрсетеді:
1) қазіргі уақытта кәмелетке толмағандардың қылмысы белсенді түрде өршіп келеді. Ол негізі әлеуметтік-демографиялық, аймақтық және кәсіптік-білім беретін аспектілеріндегі топтарын қамтиды.
2) Кәмелетке толмағандар қылмысы жасарын келеді: криминогендік әсерге бейім қауіпті жасқа жеке бас дамуындағы маңызды кезең 15-16 жас аралығы жатады; жасөспірімдер арасындағы құқықбұзушылық өсіп келеді, олардың істері кодексте қаралғанымен, оларға 14 жас (қоғамға үлкен қауіп төндіретін жауапкершілік жасы) толмағандықтан қылмыстық іс қозғалмайды немесе тоқтатылады.
3) Әйелдер бөлігінің құқықбұзушылықы, әсіресе нашақорлық пен жезөкшелікке байланысты қылмыстар үлесі өсіп келеді.
4) Кәмелетке толмағандар қылмысының құрамында ауыр қылмыстар: қасақана кісі өлтіру, тонау, қарақшылықтар үлесі өсіп келеді.
5) Кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылықының топпен жасалатын қылмыстарының саны өсіп отыр. Олардың асоциалдық сипатындағы бейресми бірлестіктерінің құқыққа қарсы жағына қатысты әрекеттері өз шеңберін кеңейтіп келеді. Бақылаусыз қалған кәмелетке толмағандар құқықбұзушылық әлемді өздеріне сіңірген жартылай криминалдық топтарға бірігеді.
6) 14 жастан 18 жасқа дейінгі жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандар ересектердің құқық бұзушылықтары сияқты қасақана, зорлық жасау арқылы жасайтын құқыққа қарсы мінез-құлықтарға барады. Кейбір ғалымдардың пікірлерінше, көрсетілген жастағы жас адамдардың арасында кеңінен тараған типтік қасақана құқық бұзушылықтарына -- жастар арасында сәнді болып есептелетін заттарды (радиоаппаратура, дүңгіршіктерден шарап, темекі заттарын және т.б.) ұрлау, автокөліктерді ұрлау; зорлық арқылы жасалытын құқық бұзушылықтарға -- денеге жарақат жасау арқылы жасалатын, олардың арасындағы талқылаулар, сексуалдық зорлау. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың қылмыстарының сапалық құрамы кеңейіп келеді, оларға дәстүрлі қарақшылықтар мен тонаулардан басқа бопсалау мен қорқытып ақша талап етулер жатады.
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы кейбір деректерге сүйенсек, құқықбұзушылық жасайтын кәмелетке толмағандардың жастық құрамы келесідей көрінеді: 14 пен 15 жас арасы - 27,9 %, 16-17 жас - 72,1%. Кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының үлесі шамамен барлық қылмыстардың 5 пайызынан төмендегенін байқаймыз. Көріп отырғанымыздай, қылмыстарды көп жардайда үлкен жастағы кәмелетке толмағандар жасайды. Ол бұл жас санатындағы субъектілердің мынадай ерекшеліктерімен түсіндіріледі:
- неғұрлым белсенді өзін-өзі жоғары қоюға икемділік;
- бірқатар жағдайда тәртіпті дұрыс бағалай алмау және өзге тұлғалардың әрекеттерін белсенді түрде дұрыс ұғуға қабілеттің болмауы;
- даулы жағдайдан дұрыс жол тауып шыға алмау;
Кәмелетке толмағандардың дәл осы ерекшеліктері әдетте оларды сәтсіз қоршаған орта әсеріне тәуелді етеді;
Соңғы кезде республикада жүріп жатқан кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының жасару үрдісі алаңдаушылық тудырады. 14 пен 15 жас аралығындағы құқықбұзушылық жасаған адамдар саны жылдан-жылға елдің барлық аумағында өсіп келеді.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай құқықбұзушылықтың қайталануы құқықбұзушының шамамен үштен екісінің алғашқы құқықбұзушылықын кәмелетке толмаған кезінде жасаған.
Қалай десек те, бүгінгі жастар тәрбиесі төңірегіндегі тізгінін ұстатпай отырған қомақты проблемаларды жеделдетіп шешуді қажет етіп отырған мәселелердің ауқымы кең. Сәбидің дүниеге келгенінен бастап ол азамат болып қалыптасқанға дейінгі аралықты қамтитын тәрбие жүйесі өз мәресіне жетпей, орта жолдан үзілсе, оның қылаудай тиімділігі болмайтындығын өмірдің өзі көрсетуде.
Жоғарыда аталған мән-жайлардың ерекшеліктерін және өзге де ерекшеліктерді ескере отырып, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде, Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте алғаш рет ол мәселеге арнайы тарау арналған, ол БҰҰ Бас Ассамблеясы қолдаған Бала құқықтары туралы конвенцияда орын алған гуманизм мен әділдік қағидаларына сәйкес келеді. Бұл жағдайда заң шығарушылар кәмелетке толмағандар кылмыстылығына жас психологиялық ерекшеліктердің тән екенін, жақын айналасының криминогендік факторлары, қоғамдағы өз орнын табуға талпыныстарын ескерген
Кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін түсіндіруде тұлғаның қалыптасу сипатына қоғамның дамуындағы қайшылықтар, әлеуметтік жағдайдың әсерін тану шешуші жағдай болып табылады. Саяси, экономикалық, идеологиялық, мәдени-тәрбиелік, демографиялық, әлеуметтік-психологиялық сипаттағы үрдістер мен құбылыстар адам тәртібіне әсер етеді, оның тәртібінің сипаты мен мәнін анықтайды. Аталған үрдістер, қоғамдағы өмір жағдайларын неғұрлым жалпы нысанда анықтай отырып, балалар мен жеткіншектерді оқыту мен тәрбиелеу бойынша олардың жеке тұлғасын қалыптастыру, азаматтардың отбасы мен қоғамдағы тұлғааралық қатынасының сипатына мәнді түрде әсер етеді. Белгілі бір жағдайда олар ауру мен өлім деңгейінің өсуі, ажырасу, айналадағыларға қатыгездікпен қарау, өзін-өзі өлтіру, маскүнемдік, жезөкшелік, есірткіге құмарлық сияқты теріс құбылыстарды тудырады да, олар теріс қылық, соның ішінде, кылмыстық тәртіптің негізінде болатын әлеуметтік факторлар кешеніне кіреді. Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде Казақстанда балалардың дамуы мен тәрбиесіне, денсаулығын корғауға жеткілікті көңіл бөлінбей отыр. Мемлекет тарапынан бірқатар шаралардың колданылуына қарамастан, кәмелетке толмағандарға бюджеттен қаржыландыру көлемі, жалпы білім беру мекемелері санының азаюы, жоғары оқу орындарының ақылы негізге ауысуы өз салдарын туғызып жатыр. Экономикадағы дағдарыс жасөспірімдер мудделеріне кері ықпалын тигізді, олар спорт секцияларына бара алмайды. Нәтижесінде оларда бос уақыт пайда болып, ол криминалдық, жағдайға алып келеді.
Ақпарат құралдарының деректері балалар мен жеткіншектердің ауруы өсуде екенін көрсетеді. Оның салдары кәмелетке толмағандардың кәсіпті таңдау, дербес және тұрмыстық жұмысқа орналасу мүмкіндіктеріне нұқсан келтіреді, психикалық аурулар мен құқыққа қарсы тәртіпке алып келеді.
Кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының негізгі себептеріне мына төмендегілерді жатқызуға болады:
- кәмелетке толмағандардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырмауы;
- отбасындагы сәтсіздік;
- мектептегі кәмелетке толмағандардын, жеткіліксіз құқықтық тәрбиесі;
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тартатын ересек тұлғалардың әрекеттерінің теріс ықпалы;
- халықтың, материалдық қамтамасыз етілуі және әлеуметтік мәртебесі бойынша елеулі түрде бөлінуі;
- еңбекке ақы төлеу және ақшалай, өзге де материалдық игіліктерді тұтыну қағидаларының бүлінуі (қажеттік бойынша өмір сүре алмау, еңбекке ақы төлеудің төмен деңгейі);
- қоғам өміріндегі олардың нақты позицияларын айқындайтын халықтың жекелеген топтарының оқуының, тәрбиеленуінің, еңбек етуінің сипаты мен мазмұнындағы ерекшеліктер;
- тұлғааралық қатынастардағы қатыгездікпен қатар жүретін ата-аналарды және тұлға тәрбиесіне жауапты өзге де тұлғаларды қосқандағы халықтың жекелеген топтарының ішімдікке құмарлықпен, жүйке-психикалық және өзге де тұрақты ауруларға шалдығуы;
- балалар мен жеткіншектердің дербестікке субъективтік тұрғыда талпынуы және әлеуметтену институттары қолданатын, олардың объективтік шектерін тартатын шараларының арасындағы қайшылықтар;
- азаматтардың рухани және материалдық кажеттіліктері және оларды ңақты жүзеге асыру мүмкіндіктерінің арасындағы сәйкессіздіктер;
- құқықтық мәдениеттің төменгі деңгейі халықтың жекелеген топтарының әлеуметтік және құқықтық санасының ауытқуы;
- дәстүрлі тәрбиелік және алдын алу қызметін бұл салада жеткілікті кәсіби деңгейі жоқ адамдардың жүзеге асыруы;
- құқықбұзушыларды түзеу және қайта тәрбиелеу үшін, мамандандырылған қоғамның өмір сүру саласын кадрлық және қор жағын қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі.
ТМД елдерінің қазіргі даму кезеңі құқық бұзушылықтың, соның ішінде қылмыстың барынша өсуімен сипатталады. Бұл процестің ерекшелігіне кәмелетке толмағандар қылмысының ересектерге қарағанда жылдам қарқында өсуі жатады. Статистика мәліметтері бойынша, Қазақстандағы әкімшілік жауапкершілікке тартылғандардың көпшілігінің жасы 18-29 жаста екен, ал әрбір оныншы 18 жасқа толмаған.
Сараптама жасау барысында кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылықты жасау негіздері мен факторлары соған әсер етуіші ықпалдарын анықтау керек.
Кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылығы объект ретінде өз алдына зерттеуге негіз бар. Жасөспірімдер құқықбұзушылығын жас ерекшелігі, әлеуметтік, технологиялық негіздермен қарастырылып, өз алдына әлеуметтік топ ретінде және әлеуметтік статусы бар.
Біздің еліміздегі жасөспірімдердің қылмысының өсу деңгейі біркелкі емес. Статистикалық мәліметтерді саралап қарасақ, кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылығы үшін жауапқа тартылғаны осы мерзім аралығында өсумен қатар төмендеп те отырған. Құқықбұзушылықтың өсуі қоғам тарихында біркелкі болмауы мүмкін, ол өсіп кетуі де мүмкін немесе керісінше түсіп кетуі де мүмкін.
ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстандағы кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының кейбір көрсеткіштеріне тоқталып кетсек.
Кәмелетке толмағандардың қылмысының 70 пайызын мүліктік құқық бұзушылық әрекеттер құрайды. Мүлікке байланысты қылмыстардың кең етек алуы қоғамдағы әлеуметтік хал-ахуалдың төмендегенінен туындап отыр.
Ұрлық, тонау, бұзақылық, зорлау, автокөлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап кету сияқты қылмыстар кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың шамамен 80 пайызын құрап отырған. Ал қазіргі кезде, жоғарыдағы айтылған қылмыстарға қосымша кәмелетке толмағандардың арасында бопсалау, алаяқтық, заңсыз наркотиктер айналымы сияқты қылмыстар көбейе бастады.
Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік қауіптік тобының әлеуметтік толысуы мен ересектер әлеміне енуі кезеңінде теріс қылықтарға бейімдеуі ерекше болады, өйткені бұл уақытта олардың психикасы тұрақсыз, әрі мінез-құлықтары қалыптаспаған болып келеді. Алқаштардың, нашақорлардың, рецидивистердің балалары өздерінің осы отбасында дүниеге келуімен-ақ қауіпті топтың аса ауыр тобына жатады, олардың болашақта қылмыскер болуы қалыпты отбасы балаларына қарағанда 3-4 есе жоғары. Қауіпті топтарға толық емес отбасынан шыққан, жалғыз шешесімен немесе әкесімен ғана тұратын балаларды да жатқызуға болады. Әкесі болсын, шешесі болсын заңды жоғары ұстанатын және ішімдікті аузына алмайтын азаматтар болса да, бұл балалар үшін, екі ата-анасымен де тұратын балаларға қарағанда, қылмыскерлер ортасына түсу мүмкіндігі 1,5 есе жоғары. Одан басқа: ... әл-ауқаты жақсы, толық отбасыларынан шыққан балалардың өздері мінез-құлықтары мен психикасында, қолайсыз жағдайларда қайғыға ұшыратуға апаратын, ерекше белгілерге ие болғанда қауіпті топқа жатқызылуы мүмкін деген осындай пікірлер де орын алған. Бұл мынадай балалар:
:: басқа адамға жаны ашымайтын, өзін оның орнына қоя білмейтін;
:: еңбек ете білмейді, не оны жақсы көрмейді, оның күрделенген нұсқасы: олар сонымен қатар өмірдің деңгейіне жоғарғы талаптар қояды;
:: қорқақ және дербес емес, өзінің қадір-қасиеттерін бағалай білмейтін, көшбасшылардың басқаруында қалатын;
:: эмоционалды дамымаған, беріліп жақсы көру мен тереңінен сезіне білу қасиеттері жоқ;
:: өзінің қылықтарының салдарын саналы түрде бағалай алмайтын, түк құрымаса, алдыңғы күнін болжай алмайтын;
:: рухани және мәдени қызығушылықтары жоқ, оның барлық қажеттіліктері түкке тұрғысыз нәрселердің маңайына шоғырланған: дәмді тамақ ішу, видик көру, керемет прикид кию, клёвый дос немесе құрбы тауып алу;
:: қызғаншақ, өзгенің табысы мен қуанышына қуана алмайтын.
Қауіпті топтарға кіретін балалар жұмыста олардың құқық бұзуға апарып соғатын мінездеріне көңіл бөлу өте маңызды. Мектеп психологиясының мамандары мұндай мінездерге мына ерекшеліктерді атайды: сабақты босату, баланы құрдастарының қабылдамауы, үлгермеушілік. Оқушы құқықты бұзар алдында, әдетте, сабақты босатады, нәтижесінде құқыққа қарсы теріс қылық жасалатын теріс мінез-құлықтың нысаны деп және оқушының невротизациясын көрсететін, мектеп фобиясы (грек. -- қорқыныш) деп аталатын, оқудан, мектеп өмірінен қорқуды білдіретін, симптомды сабақты босатулар деп бөлуге болады. Сабақты босатуларды ертерек анықтап, оларды жоюда дұрыс жұмыс жүргізу профилактиканың өте бір бағалы әдісі болып табылады.
Құқық бұзушылықтың алдын-алудағы тағы бір тиімді жұмыс баланы құрдастарының қабылдамауын ертерек анықтау, оны мұғалім, психолог тарапынан мұқият назар аударып қараса бастауыш сыныпта-ақ байқауға мүмкіндік бар. Бақылаулардың көрсетіп отырғанындай, құрдастары бұл жаста түрін көрсе болды жыны келетін, топас, білгіш, мақтаншақ балаларды қабылдамайды екен. Жоғары сыныптарда қабылданбайтын жасөспірімдер мен бозбалаларға, олардың топтарының құндылықтары мен нормалары өзімшіл және агрессивті, өздері бәрін менсінбей тұратын құрдастарынан өздерін тәуелсіз ұстайтындар мен ең ақылдылар категориясына кіретіндер жатады. Әлеуметтік педагогтар мен әлеуметтік қызметкерлер осылай бөлектенуге әкеп соққан себептерді анықтап, әрбір нақты қабылдамаушылықты тексеріп, соған сәйкес түзету жұмыстарын (қарым-қатынас тренингі және т. б.) жүргізулері керек.
Құқық бұзушылықтың алдын-алуға байланысты үлгермеушіліктің проблемасын қарастырғанда қиын тәрбиеленетін оқушылардың үлгермеушілігі олардың интеллектуалдық дамуының кемшілігі ғана емес, олардың танымдық қызығушылықтарының, танымдық қажеттіліктерінің дамымай қалуы да себепкер екенін есте сақтау керек. Мектеп өмірінің негізгі саласы -- оқуда өз-өзін көрсете алмаған (не көрсеткісі келмеген) үлгерімі нашар оқушылар оның орнын алмастыру үшін құқық бұзушылыққа әкеп соғатын девианттық мінез-құлық нысандарын табады.
Құқық бұзушылыққа баратын тағы бір топқа жоғарғы сынып оқушылары -- өсіп кеткендер жатады, олар негізінен оқымайды, тосып отырып мектеп өмірінен босауды күтеді. Осы топтардағы бозбалалар мен бойжеткендермен жүргізілетін профилактикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАР ТАРАПЫНАН ЖАСАЛҒАН ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмыстық-құқықтық қатынастар аясына тап болған жасөспірімдерге қатысты заңнаманың дамуы
1.2 Қазақстандағы кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың жай-күйі. Жасөспірім құқық бұзушының жеке басы туралы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәмелетке толмағандардың девиантты мінез-құлқы: түсінігі, жіктелуі және девианттылықтың факторлары
1.4 Кәмелетке толмағандардың мінез-құлқына түрткі болатын себептер (мотив)
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫ ЖАУАПТЫЛЫҚҚА ТАРТУДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1 Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша жүргізілетін процессуалдық шаралардың ерекшеліктері
2.2 Кәмелетке толмағандарға қатысты сот әділдігі жүйесіндегі ықпал ету шаралары мен жазалар
2.3 Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу: түсінігі, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ІСТЕРІ ЖӨНІНДЕГІ МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН СОТТАР ҚЫЗМЕТІНІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ, ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН БОЛАШАҒЫ
3.1 Кәмелетке толмағандар істері бойынша мамандандырылған соттарды құрудың тарихи кезеңдері мен алғышарттары
3.2 Кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған соттың өкілеттігі
3.3 Қазақстанның кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған соттарының тәжірибесі, проблемалары мен қызметінің нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
К ІРІСПЕ
Кәмелетке толмағандар мемлекеттің ерекше қорғауында. Қоғамдық-әлеуметтік дамуының толыққанды болмауына және жеткіншектің психофизикалық ерекшеліктеріне байланысты, кәмелетке толмағандар өзінің қоғамға қауіпті әрекетінің сипатына жеткілікті деңгейде баға бере алмайды деген тұжырым Қазақстан Республикасының заңнамасында басты назарға алынған. Сондықтан, кәмелетке толмағандардың заңды жауаптылығы, әсіресе қылмыстық жауаптылығы, тұрғысында көптеген ерекшеліктер мен шектеулер заң негізінде бекітілген. Кез келген қылмыстық құқық бұзушылық сияқты, жасөспірімдер арасындағы қылмыстылық та мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылық - қазіргі қоғамның өзекті мәселерінің бірі. Сонымен қатар, балалар - қоғамымыздың ең әлсіз және қорғансыз бөлігі.. Кәмелетке толмағанның құқықтарының сақталуын қамтамасыз ету, олардың құқықтық қорғалуымен тығыз байланысты болып табылады. 1989 жылы 20 қарашада Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы қабылдаған Бала құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес, балалардың ерекше қамқорлық пен жәрдем алуға құқықтары мойындалған.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы проблемасы әрқашанда әлем қауымдастығы үшін басты назарда және өте өзекті болған, әлем мұндай қауіпті құбылыспен күресуге, оның алдын алу ықпал ету шараларын іздеумен және жасаумен әлек. Ол негізді, өйткені жас буын, жас ұрпақ әлеуметтік дамудың табиғи резервы болып қала береді, ал жасөспірімдердің қылмыстық заң нормаларын бұзуы тәрбиенің дұрыс және жеткілікті берілмеуінің салдары болып табылады.
Аталған проблема - қаупітілердің қатарында, өйткені кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылық жасауы, қоғамға қауіпті әрекеттердің криминогендік ортаның артуына әкеп соқтыруы тек жасөспірімнің өзіне, оның болашағына ғана төнетін қауіп емес, ол сонымен қатар ұлттың өсіп, өркендеуіне, ұрпақтың болашағына, мемлекеттің қауіпсіздігіне, ұлттық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатер деп білу керек.
Осыған байланысты кәмелетке толмағандардың қылмыстық әрекеттерге баруын тоқтату, кәмелетке толмағандардың құқықтық санасы мен қылмысқа бейімдік санасын және олардың құқықтық мәдениетін көтермелеу жолымен ғана ұлтымыздың қауіпсіздігін нығайтуға болады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтарының өзіне тән белгілері, себептері және жағдайлары бар және олар кәмелетке толмаған қылмыскердің тұлғасымен, оның мінез-құлқымен байланысты болады. Кәмелетке толмағандарды жазалау шараларының жүйесі осы аталғандар мән-жайларға байланысты қолданылады. Бірақ, осы саладағы бұлтарптау шараларының жүйесінде бірқатар кемшіліктер бар. Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстардың алдын-алу саласындағы жағдай мемлекеттік деңгейде танылған күрделі мәселе, және ол тиімділігін арттыруға бағытталған шараларды жедел қабылдауды талап етеді.
Осы уақытта аталған тақырып бірқатар зерттеушілердің қызығушылығын тұдырып келеді, бірақ оған қарамастан әлі де зерттеле қоймаған қырлары мен тұстары баршылық, ал осы аядағы бар ғылыми білімдер практикада жеткілікті түрде қолданыла бермейді және ары қарай жүйелендіруді қажет етеді.
Кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын құқықбұзушылықтардың қоғамға қауіптілігі және жасөспірімдердің дұрыс қалыптасып дамымауы, зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, кәмелетке толмағандардың ішімдік ішуіне, нашақорлық, жезөкшелік сияқты басқа да қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға алып келуде.
Сондықтан, ұсынылып отырған тақырып ұдайы өз өзектілігн жоймайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтармен күресу шараларының жүйесiн анықтау,кәмелетке толмағандардың жеке басы, олардың қылмыстылық жауаптылығы жөніндегі ұлттық және халықаралық құқықтық актілерді зерттеу, кәмелетке толмағандарға қатысты қолданымдағы Қазақстан Республикасының заңдарын жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау, ювеналді әділет және ювеналді соттың қалыптасуы мен дамуына талдау жасау.
Зерттеу жұмысының міндеттері.
- кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау саласындағы нормативтік-құқықтық актілерді саралау, осы аяда халықаралық-құқықтық нормаларды талдау;
- кәмелетке толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылықтарын анықтау және оларға жаза тағайындаудың негіздерін ашу, кәмелетке толмағандарға қатысты медиацияның қолданылуын негіздеу, тәрбиелеу шаралары жүйесін құқықтық талдау;
- ювеналді әділет және ювенальді соттың қалыптасуы мен дамуын ашу, мамандандырылған ауданаралық соттардың құқықтық мәртебесін анықтау және қызметінің құқықтық негіздерін ашу, кәмелетке толмағандарға қатысты әділсоттың жүзеге асырылуын зерттеу;
- кәмелетке толмағандарға қатысты Қазақстан Республикасының қылмыстық-құқықтық және өзге де заңдарын жетілдіру жөнінде, ювеналді әділетті одан ары дамыту жөнінде ұсыныстар жасау.
Ізденіс жорамалы. Ізденіс жорамалы (болжамы) құқық қорғау және балалардың құқықтарын қорғау органдарының қызметтерін дұрыс, тиімді реттеуге мүмкіндік береді. Құқық қорғау органдарының қызметкерлерін оқыту, құқықбұзушылықтардың алдын алуға, олардың координациялық іс әрекеттерін жетілдіруге әсер етеді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
1. Кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтар - адам мен азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ететін және заңмен қорғалынатын қоғамдық қатынастарға және ұлттық қауіпсіздікке нұқсан келтіретін мәнөжайдың бірі болып табылады.
2. Ювеналды сот, ювеналды полиция, ювеналды прокуратура, әлеуметтік және әлеуметтік-педагогикалық қызметтер бөлімшелерін, кәмелетке толмағандармен жұмыс жүргізушілер, омбудсмен қызметі (кәмелетке толмағандар құқықтары жөніндегі өкілдер); жабық тәрбиелеу мекемелері; арнайы жартылай жабық және ашық оқу-тәрбиелік түзетілім мекемелері, арнайы жартылай жабық және жабық медицина-тәрбиелеу мекемелерінің қызметтерін реттейтін арнайы орталық құру.
3. Бұл орталықта арнайы электронды жүйе қалыптастыру.
Ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыс кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтарды зерттеу бағытындағы ізденіс болып табылады. Еңбекте кәмелетке толмағандар жасаған құқықбұзушылықтарға ықпал етуші негізгі жағдайлар шоғырландырылып, бұл құқықбұзушылықтардың алдын алу шаралары ұсынылды.
Тақырыптың объектісі. Кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстық құқықбұзушылықтарға байланысты туындайтын қатынастар болып табылады.
Зерттеу пәнін кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қцылмыстық құқықбұзушылық әрекеттер, отбасы мүшелерінің және балалардың заңмен қорғалынатын құқықтары мен мүдделері құрайды.
Жұмыстың нормативтiк базасын Адам құқығы жөнінде 1948 жылғы Жалпыға бірдей Декларация, Азаматтық және саяси құқықтар туралы 1966 жылғы Халықаралық пактісі, 20.11.89 ж. қабылданған Бала құқықтары жөніндегі Конвенция, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі, Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процесстік Кодексі, Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы Заңы, Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі құрайды.
Зерттеудiң теориялық және тәжiрибелiк маңызы. Ізденушi жүргiзiлген зерттеулер іс-тәжірибеде кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын қылмыстарға, құқықбұзушылықтарға байланысты фактілер бойынша өзекті мәселелерді шешуге мүмкiндiк береді.
Жұмыс нәтижелерiн кәмелетке толмағандар арасында жасалынатын құқықбұзушылықтармен күрес шараларын әрi қарай жетiлдiруге, балалардың құқықтарын қорғау органдарының қызметтерін және құқық қорғау органдарының аталған саладағы құқықбұзушылықтармен күресу шараларын ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Зерттеудiң әдiстемелерi мен теориялық негiздерi. Жұмыстың методологиялық негiзiн материалистiк диалектиканың қағидалары, құбылыстардың дамуы мен өзара байланыстылығының объективтi заңдылықтарының тарихи негiздiлiгi туралы зерттеулер құрайды. Жалпы диалектикалық зерттеулермен бiрге зерттеудiң тарихи, салыстырмалы-құқықтық, жүйелi-құрылымдық, формальды-логикалық, статистикалық және басқа да жаңа ғылыми және iшiнара ғылыми әдiстерi қолданылды.
Сонымен бiрге, енбекте құқық қорғау органдары қылмыскерлерiнiң арасында сауалнама мен сұхбат жүргiзу сияқты зерттеудiң әлеуметтiк әдiстерi пайдаланылды. Зерттеу нәтижесiнiң объективтiлiгiне қол жеткiзу үшін аталған әдістер жинақталып, кешендi түрде қолданылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемi. Дипломдық жұмыс кiрiспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың құрылымы жүргiзiлген ғылыми зерттеулердiк мақсатымен және белгiлерiмен анықталған. Дипломдық жұмыстың көлемi қойылған талаптарға сай келедi.
1. Кәмелетке толмағандар ТАРАПЫНАН жасалатын ҚҰҚЫҚБҰЗУШЫЛЫҚТАРҒА ЖАЛПЫ СИпаттама
1.1 Қылмыстық-құқықтық қатынастар аясына тап болған жасөспірімдерге қатысты заңнаманың дамуы
Қылмыстық-құқықтық қатынастар аясына тап болған кәмелетке толмағандарға қатысты қазақстандық заңнаманың қалыптасуы және даму эволюциясын үш кезеңге бөліп қарастыруға болады.
Бірінші кезең - жеке тұлғаға, оның ішінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар үшін жауаптылықты және кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың қылмыстық жауаптылығының ерекшеліктері туралы нормалардың қалыптасуы мен дамуын көздейтін Кеңестік уақыттағы қылмыстық заңнамалар кезеңі.
Екінші кезең - осы заманғы қылмыстық құқық арқау болған, кәмелетке толмағандар жасаған және оларға қарсы жасалған қылмыстар үшін жауаптылықты көрсететін теориялық және құқықтық базаның қалыптасуымен сипатталатын Посткеңестік қылмыстық заңнама кезеңі.
Үшінші кезең - кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықа тарту кезінде олардың құқықтарын қорғау аясының кеңеюі көрініс табады. Яғни, отандық қылмыстық заңнама адам құқығы саласындағы халықаралық стандарттарға көбірек сәйкес бола бастаған Осы кезеңдегі қылмыстық заңнама кезеңі.
Тәуелсіз Қазақстанның қылмыстық заңнамасының қалыптасуының бастамасы Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен айқындалды. Бұл құқықтық құжатта Қазақстан - тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет екендігі белгіленді. Ол өз аумағында жеке, толық билік жүргізе отырып, дербес ішкі және сыртқы саясатын анықтап, жүзеге асыратыны бекітілді.
Бұл кезеңде Қазақ ССР-нің 1959 жылы қабылданған Қылмыстық Кодексі өз күшін жоймаған тұғын. Ол әлі де әрекет етіп жатқан кезең болатындығын.
Бұл нормативтік-құқықтық актіде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жеке адамға қарсы қылмыстардың ішінде қарастырылды және мына түрлері орын алған болатын:
- баланы асыраудан немесе тәрбиелеуден жалтару;
- қорғаншы құқықтарын теріс пайдалану;
- бөтеннің баласын ауыстыру;
- азаматтық хал жағдай актілеріндегі жазбаларға қатысты заңдарды бұзу;
- асырап алу құпиясын жария ету;
- кәмелетке толмаған адамды мас күйге дейін жеткізу немесе оны маскүнемдікке тарту;
- кәмелетке толмаған адамды дәрі-дәрмектерді немесе басқа да есеңгірететін заттарды медициналық емес мақсатта тұтынуға тарту;
- кәмелетке толмаған адамды қылмыс жасауға тарту.
Егеменді еліміздің қылмыстық заңының дамуының екінші кезеңі 1995 жылы жалпыхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясымен байланысты болды.
Қолданымдағы Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында неке мен отбасы, ана, әке мен бала мемлекет тарапынан қорғалады деп көрсетілген. Балаларға қамқорлық жасау және тәрбиелеу - ата-ананың табиғи құқығы және міндеті. Ересектердің еңбекке қабілетті балалары мүгедек ата-аналарға қамқорлық жасауы керек. Бұл негізгі конституциялық ережелер отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қылмыстық-құқықтық қорғаудың негізін құрады.
Осы кезеңде 1997 жылы 16 шілдеде Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі қабылданды. Бұл құқықтық актіде алғаш рет кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық жауапкершілік нормалары белгіленді. Ерекше бөлімнің 2-тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстарға арналды.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыс жасау қоғам үшін үлкен қауіп тұдырады. Бұл құқық бұзушылықтардың шеңберінің көбеюіне ғана байланысты емес, ол сонымен қатар жеке тұлғаның конституциялық және құқықтық мәртебесінің негіздерінің бұзылуымен де тығыз байланысты болып отыр.
Жеке тұлғаға қарсы қылмыстық қол сұғушылықтардың ішінде кәмелетке томағандарға қарсы қылмыс ерекше орынды алады. Өйткені бұл қылмыстар ерекше қатыгездікпен сипаттала отырып, мұны жасаған тұлғалардың әрекетінің моральді деградацияға ұшырағандығын айқын көрсетеді.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстардың жиынтығын зерттеу бұл қылмыстар тобының дербес қылмыстық проблемаға айналып отырғандығын көрсетіп отыр.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар әлеуметтік басқарудың ажырамас бөлігі болып табылады және әртүрлі және бір уақытта өзара байланысты құқық бұзушылардың жеке басын анықтауға және қылмыс жасауға итермелейтін әрекеттерді бейтараптандыруға бағытталған әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, ұйымдастырушылық, тәрбиелік, медициналық сипаттағы шаралар кешендерін жүзеге асыруды қамтиды.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасында қылмыстық заңнаманың қалыптасуы мен дамуының тағы бір ерекше тұстарының бірі 2014 жылы 3 шілдеде Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің қабылдануы болды. Қылмыстық Кодекстің Ерекше бөлімінің 2-тарауы отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға арналған.
Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың ең айқын бағыттарының бірі - бұл ересектердің кәмелетке толмағандарға қарсы жасаған көптеген қылмыстары, әрекеттер үшін, қылмыстың ауырлығына қарай айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығынан айыру, бас бостандығын шектеу, мүлкін тәркілеу жазалары қарастырылған.
Балаларға қатысты анағұрлым ауыр қылмыстар жасалады, мысалы, зорлау, он алты жасқа толмаған адаммен жыныстық қатынасқа түсу немесе жыныстық сипаттағы басқа әрекеттер, сексуалды сипаттағы зорлық-зомбылық, мұнда жаза белгілі бір лауазымдарды атқару құқығынан өмір бойына бас бостандығынан айырумен немесе балаларды тәрбиелеумен байланысты белгілі бір қызметпен айналысудан айыруды көздейді.
1989 жылғы Балалар құқығы туралы Конвенция негізінде Қазақстанда 2002 жылы Қазақстан Республикасындағы Баланың құқықтары туралы заңы қабылданды. Бұл заң Қазақстан Республикасының балалар мүддесiн көздейтiн мемлекеттiк саясатын іске асыруға бағытталған.
Елімізде қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған соттарында келіп түскен істерді талдау практикасы 2 жастан және одан асқан жас балалардың ересектердің зорлық-зомбылық әрекеттеріне душар болатындығын көрсетеді. Мұндай қылмыс жасаған адамдардың іс-әрекеттері ешқандай моральдық қағидаларға сәйкес келмейді, алайда олар көп жағдайда есі дұрыс болып танылады. Көбіне қиянат жасаушылар - жақын туыстары немесе көрші тұратын адамдар. Қылмыс жасаған кезде олар жәбірленушілердің жасына және қарсылықтарына қарамай, жәбірленушілердің жалғыз қалатын уақыттарын алдын ала күтіп, өздерінің қылмыстық әрекеттерін аяқтайды. Іс жүзінде өгей әкесі немесе өзінің тұған әкесі ұзақ уақыт бойы қылмыстық әрекеттерді жасаған, тіпті кәмелетке толмаған баланың жүктілігі сияқты салдарға соқтырған жағдайлар да болып жатады.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау, оларды қамтамасыз ету және кәмелетке толмағандарға қарсы жасалған қылмыстар үшін жауаптылықтарды белгілейтін халықаралық - құқықтық құжаттардың маңызы зор.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғаудың жалпы мәселелері мен қағидалары көптеген декларативтік сипаттағы құжаттар мен халықаралық актілерде көрініс тапқан, олардың ішінде мыналарды атап өтуге болады: 1948 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Адам құқығының жалпыға бірдей Декларациясы, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пакті, 1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық Пакті, 1959 жылғы Бала құқықтары декларациясы, 1989 жылғы Балалар құқығы туралы Конвенция, 2000 жылғы Балалардың өмір сүруі, қорғалуы және дамуы туралы дүниежүзілік Декларация, 1996 жылғы Балалар құқығын іске асыру туралы Еуропалық конвенция, 2007 жылғы Балаларды жыныстық қанаушылықтан және жыныстық зорлық-зомбылықтан қорғау туралы Еуропа Кеңесінің Конвенциясы және т.б.
Шет мемлекеттерде отбасы мен кәмелетке толмағандардың мүдделерін қорғауда құқықтық құралдар жүйесінде қылмыстық заңдар маңызды орынға ие.
Шетел заңнамаларын талдау қазіргі уақытта әлемнің барлық елдерінде кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғаумен байланысты нормалар бар екендігін көрсетеді.
Кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар жүйесі бірқатар еуропалық мемлекеттердің заңдарында ХІХ ғасырда қалыптаса бастаған.
Еуропа елдерінің қылмыстық заңнамасында кәмелетке толмағандарға қарсы құқық бұзушылықтар туралы көптеген қылмыстық заңдар бар.
Шет мемлекеттері кәмелетке толмағандардың жыныстық қол сұғылмаушылығына және қалыпты физикалық және өнегелік дамуына аса назар аударады.
Шетелдердің қылмыстық заңдары отбасы мүшелерінің көптеген жеке құқықтарын қорғайды. Оның ішінде өмір сүру, денсаулық сақтау, жыныстық бостандық, ар-намыс, абырой және т.б.
Мысалы, Швейцарияның Қылмыстық кодексінің 195 бабында кәмелетке толмаған баланы жезөкшелікпен айналысуға итермелеу үшін жауапкершілік қарастырылған. Ал, Голландияның қылмыстық заңында кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар легі көрсетілген, олар: он екі жасқа толмаған адамның денесіне жыныстық жолмен кіру; он екі жасқа толған адаммен некеде тұрмаған, бірақ он алты жасқа толмаған адамның денесіне жыныстық жолмен кіру және ұятсыз әрекеттер жасау; кәмелетке толмаған адамды біле тұра сыйға беру, ақшаны не заттарды беру туралы уаде беру, билікті теріс пайдалану немесе сенімге кіру арқылы ұятсыз әрекеттер жасауға итермелеу және т.б.
Кәмелетке толмағандармен туыстық, құқықтық немесе әлеуметтік байланыста болған тұлғалар ұятсыз әрекеттер жасаған үшін жауаптылыққа тартудың жекелеген нормасы көзделген. Қылмыстық кодекстің 249 бабына сәйкес бұл қылмыстың субъектілері болады: заңды өкілдер, жария қызметкерлер, басшы, дәрігер, мұғалім, бас бостандығынан айыру мекемелерінің, мемлекеттік түзеу мекемелерінің қараушысы немесе қызметкері, балаларға қамқорлықпен және қорғаншылықпен айналысатын, балалар үйінің немесе қайырымдылық қорының басшысы, денсаулық сақтау мекемелерінде немесе әлеуметтік секторда жұмыс істейтін адамдар және т.б.
Голландияның Қылмыстық кодексінің 250 бабында өзінің кәмелетке толмаған баласына, өгей баласына немесе өгей қызына, асырап алынған балаға, тәрбиеленушіге немесе кәмелетке толмаған қызметкерге, оқытылуына немесе қадағалауына сеніп тапсырылған бағынысты қызметкерге қатысты ұятсыз әрекеттер жасауға үшінші тұлғалардың көмектесуі, делдал болғаны үшін жауапкершілік қарастырылған.
Сонымен қатар, Голландияның Қылмыстық Кодексінде кәмелетке толмаған адамды жезөкшелікпен айналысуға итермелесе немесе кәмелетке толмағанға қатысты кез-келген осы секілді әрекеттер жасаса немесе оны жезөкшелікпен айналысуға әкеп соқтыратын кез келген әрекет негізді болса тұлға кінәлі деп танылады. Бұл үшін жауаптылық кәмелетке толмаған адамның жасына қатысты тағайындалады. Сондай ақ он алты жасқа толмаған адамды сату әрекетін жасаса тұлға кінәлі болып танылады. Дәл осындай мазмұндағы норма Герман Федеративтік Республикасының Қылмыстық Кодексінде де бекітілген.
Германия мемлекетінің заңы Голландия мемлекетінің заңынан жәбірленушінің жасымен ерекшеленеді. Германия Қылмыстық кодексінің 180 бабында жәбірленуші болып жиырма бір жасқа толмаған адам танылады. Германия Қылмыстық кодексі жезөкшелікпен айналысу орнына да мән береді. Егер мектеп жанында немесе он сегіз жасқа толмаған адамдар жүретін жерлерде немесе он сегіз жасқа толмаған адамдар тұратын үйлерде жезөкшелікпен айналысса кінәліні бір жылға дейін бас бостандығынан айырады немесе ақшалай айыппұл салынады, себебі мұндай әрекеттер жастардың мораль мен өнегесіне елеулі зиян әкеледі деп есептелінеді.
Алайда, осы тұрғыдан алып қарағанда қылмыстың объектісі, біздің ойымызша, кәмелетке толмағандардың өнегелік мүдделері болып отыр.
Кәмелетке толмағандардың өнегелігін бұзатын порнографиялық материалдармен және заттармен байланысты заңсыз әрекеттер үшін жауаптылық мәселелесі шет мемлекеттердің басты назарында тұрған проблемалардың бірі болып саналады.
Мысалы, Испания мемлекетінің Қылмыстық кодексінде он алты жасқа толмаған адамға порнографиялық материалдарды таратқан, сатқан немесе көрсеткен тұлға жазаланатыны туралы норма бекітілген. Бұл норма, сонымен қатар, швейцариялық заңнаманың мазмұнында орын алған, онда жәбірленушінің жасы он алты жас болып бекітілген.
Сондай ақ, испандық заңнамада он сегіз жасқа толмаған адамдарды жезөкшелікпен айналысуға мәжбүрлеуге, итермелеуге немесе ықпал етуге жауаптылық көзделген. Бұл ретте қылмысты ауырлататын мән-жай ретінде кінәлінің өзінің қоғамдық немесе лауазымдық жағдайын пайдалануы қарастырылған.
Кәмелетке толмағандардың дамуына қауіп төндіретін қол сұғушылық үшін жауаптылық мәселелері Швейцария мемлекетінің Қылмыстық кодексінде жекелеп қарастырылған. Швейцария заңдарына сәйкес он алты жасқа толмаған балаға қатысты жыныстық әрекеттер жасалса немесе итермелесе немесе жасауға енгізсе әрекет жазалануға жатады. Бұл қылмыстың құрамындағы ерекше жағдайлардың бірі ол қасақаналы белгісінің болуымен ұштасады.
Жоғарыда талдау нәтижелері Германия, Испания, Швейцария, голландия мемлекеттерінің Қылмыстық заңдарының ерекше тұстарын көрсетіп отыр. Бұл елдердің Қылмыстық кодекстерінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар туралы жеке, дербес тарау қарастырылмаған. Аталған қылмыстар Қылмыстық кодекстің басқа тарауларында мазмұндалған. Осы жағдайларды ескере отырып, біздің ойымызша, шет мемлекеттердің Қылмыстық кодекстерінің отбасыға қарсы қылмыстар тарауларында кәмелетке толмағандарды қылмысқа не болмаса қоғамға қарсы әрекеттер жасауға тарту туралы арнайы нормалар орын алмаған. Ерекше жағдай тек Испания мемлекетінің Қылмыстық кодексінде Отбасылық қатынастарға қарсы қылмыстар ХІІ бөлімінде Отбасылық құқықтар мен міндеттерге қарсы қылмыстар ІІІ тарауында көрсетілген. Онда қайыр сұраумен айналысу үшін жасөспірімді немесе әрекет қабілеттілігі жоқ адамды пайдалануға немесе ұсынғандарға қылмыстың құрамы қарастырылған. Білікті нысанда кәмелетке толмағандарға қарсы қылмысқа итеремелеудің түрлері көрсетілген, олар: жасөспірімді немесе әрекет қабілеттіліг жоқ адамды сату, оларға қатыгез қарау немесе оларды үрейлендіру, денсаулықтарына қауіпті заттармен оларды уландыру және т.б.
Германия, Швейцария, Испания, Голландия мемлекеттерінің қылмыстық заңдары баланы ұрлауға, сатуға және тастауға қылмыстық-құқықтық тыйым салуды белгілейді.
АҚШ-та кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар, әсіресе, кәмелетке толмаған жасөспірімдерді зорлау қылмысы өте қатаң жазаланады.
Сондай ақ Қытай Халық Республикасында он төрт жасқа толмаған қыз балаға қатысты азғыру әрекеттерін жасаса зорлау қылмысы ретінде бағаланып, ең жоғарғы жаза тағайындалады.
Эстонияның Қылмыстық кодексінде кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстар егжей-тегжей белгіленген, атап айтсақ 145 бабында жасөспіріммен жыныстық қатынасқа түсу қылмысы орын алған, ал 146 бабында жасөспіріммен жыныстық құмарлықты қанағаттандыру қылмысы көрсетілген.
Ал, Дания мемлекетінің қылмыстық заңдарында жыныстық қылмыстардан жәбір көргендердің ішінде кәмелетке толмағандарды жекелеген санатқа белгілемеген.
Көптеген шет мемлекеттерде кәмелетке толмағандармен жыныстық қатынасқа заңсыз түсу құрамын анықтау үшін ең төменгі жас мөлшері көрсетілген. Мысалы, Австралияда, Италияда, Норвегияда, Перуда, Эстонияда - 10 жас; Люксембургта, АҚШ-та - 11 жас; Аргентинада, Венесуэлада, Данияда, Испанияда, Коста Рикада, Ливанда, Мексикада - 12 жас; Ұлыбританияда, Вьетнамда, Кипрда - 13 жас; Бразилияда - 14 жас.
Аталған мәселелер кәмелетке толмағандар тұлғасын қалыпты социализациялауға, оның физикалық, өнегелік, рухани және жыныстық дамуын қамтамасыз етуге бағытталған шетел заңнамасының нормаларын жекелеген топтарын көрсетуге мүмкіндік беріп отыр.
1.2 Қазақстандағы кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың жай-күйі. Жасөспірім құқық бұзушының жеке басы туралы.
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ресми мәліметтеріне сәйкес, соңғы 5 жылда қылмыстық құқық бұзушылықтаржасаған адамдардың жалпы саны тұрақты азайып келеді. Осыған сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмағандардың саны да кеміген:
2017 жыл
2018 жыл
2019 жыл
2020 жыл
2021 жыл
Қылмыстық құқық бұзушылықтар жасағандардың жалпы саны
115682
108290
99508
76459
64110
Кылмыстық құқықбұзушылық жасаған кәмелетке толмағандар саны
3148
2949
2650
1870
1529
Кәмелетке толмағандар жасаған ауыр қылмыстар
574
487
601
702
561
Кәмелетке толмағандар жасаған аса ауыр қылмыстар
49
43
25
46
62
Кәмелетке толмаған қыз балалар жасаған
220
242
193
149
119
Кәмелетке толмағандар жасаған меншікке қарсы қылмыстар
2603
2402
2139
1358
1055
\s
Адамның дамуы, оның тұлғасының қалыптасуы сыртқы объективтік жағдайлар әсерінде ішкі субъективтік алғышарттармен бірге қалыптасады.
Қылмыстылық деңгейіндегі аумақтық айырмашылықтарды талдау кезінде ірі қалаларда, өнеркәсіптік орталықтарда, курорттық қалаларда, әдетте, жасөспірімдер қылмыстылығының жоғары көрсеткіштері көрінеді.
Бала төрбиесіндегі отбасы рөлін халықта Ұяда не көрсең - ұшқанда соны көресің деп босқа айтпаған. Сондықтан, отбасы, ошақ қасындағы тәрбие әлсіз болса, бұл баланың бақылаусыз қалуына алып келеді. Сәби кезінен бастап халықтың салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына сүйене отырып тәрбиеленбеген бала қолы бос, не істерін білмей, өзінің жасына сәйкес әуестенгіштік негізінде жағымсыз әрекеттерге бас ұрады. Егер жағымсыз ортаға түсіп қалса, ағаштан ағаш рең алады, адамнан адам тәлім алады дегенге алып келіп соғады.
Дұрыс тәрбиеленген адам қарапайым еліктегеннен саналы тәртіпке көшеді, мақсатты әрекетпен айналысуға, сыртқы жағдайлар мен шарттарға белсенді әсер етуге, оларды дұрыс бағалап, нақты әрекет жасауға және оларға тәуелді болмауға мүмкіндік алады.
Алайда, кәмелетке толмағандардың сыртқы тәртібін анықтайтын теріс қасиеттердің қалыптасуы тек қана жаман тәрбие мен жаман сыртқы әсер мен қолайсыз мән-жайлардың нәтижесі ғана емес, ол тұлға мен сыртқы ортаның қайшылықты әрекеттестігінің нәтижесі де болады. Мұнда тұлғаның тікелей және жақын айналасы - микроорта және неғұрлым кең мағынадағы орта туралы сөз болып тұр.
Қоғам адам психикасың оның барлық идеяларымен, сезімдерімен және тәртібімен бірге қалыптастырады, ал дұрыс тәрбиенің берілмеуі өз кезегінде, әлеуметтік ортаға теріс ықпалын тигізеді.
Кеңес дәуірінде бала тәрбиесінің негізін балабақша, мектеп, әртүрлі қоғамдық ұйымдар атқарса, қоғамның өзгеруіне байланысты негізгі тәрбие жұмысы отбасымен байланысты. Ол жаман да емес, себебі халықтың тәрбие бойынша сәби туғаннан бастап ата-анасының бауырында өссе, бауырмал, иманды, көпшіл ата-анасына мейірімді болып өсуі тиіс, әрине бұл жағдайда отбасының өзінде қоғамға қауіпті теріс қылықтары болмауы керек.
Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде жасөспірімдерге камқорлық жасау барлық азамттардың, мемлекеттік органдардың және қоғамдық ұйымдардың конституциялык міндеттері ретінде қарастырылады.
Ежелгі ғалымдар айтқандай, балалар, дұрыс тәрбиелеуге бүкіл халықтың әлеуметтік жағдайы әсер етеді. Егер халықтың әлеуметтік жағдайы төмен болса, ол қылмыстылыққа жамандыққа алып келеді де, кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы он есе көбейтілген жамандық түрінен керінеді деген сөз бар.
Көптеген қала көшелеріндегі жасөспірімдердің каңғыбастығы, сергелдеңдік және қайыршылық бүгінгі күннің шындығы болып отыр. Оған әсер ететін негізгі себеп кәмелетке толмағандардың қалыпты дамуы мен тәртібі үшін қолайлы жағдай жасалмайтын отбасындағы маскүнемдік, ересектердің жұмыссыздығы, олардың бос уақытын тәрбиелік мәнде өткізетін коғамдық орындардың болмауы, ішімдіктің қалай болса солай күндіз-түні сатылуы, жезөкшелікпен айналысатын притондардың қаптап кетуі сияқты мән-жайлар.
Сарапшы ғалымдардың пікірінше, қылмыстылық деңгейіне тұтасымен алғанда 250 фактор әсер етеді. Құқық қорғау органдары белгілі бір деңгейде 40-50 факторға әсер ете алады, қалғандары олардың әсер ету салаларынан тыс жатыр.
Жоғарыдағы факторлар жасөспірімдер арасында криминалды белсенділік тұрақты түрде жоғарғы деңгейге көтеріліп, кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығын арттырады.
Мамандар жастар ортасындағы криминализацияның мынадай алаңдаушылық туғызатын үдерістерін атап көрсетеді:
1) қазіргі уақытта кәмелетке толмағандардың қылмысы белсенді түрде өршіп келеді. Ол негізі әлеуметтік-демографиялық, аймақтық және кәсіптік-білім беретін аспектілеріндегі топтарын қамтиды.
2) Кәмелетке толмағандар қылмысы жасарын келеді: криминогендік әсерге бейім қауіпті жасқа жеке бас дамуындағы маңызды кезең 15-16 жас аралығы жатады; жасөспірімдер арасындағы құқықбұзушылық өсіп келеді, олардың істері кодексте қаралғанымен, оларға 14 жас (қоғамға үлкен қауіп төндіретін жауапкершілік жасы) толмағандықтан қылмыстық іс қозғалмайды немесе тоқтатылады.
3) Әйелдер бөлігінің құқықбұзушылықы, әсіресе нашақорлық пен жезөкшелікке байланысты қылмыстар үлесі өсіп келеді.
4) Кәмелетке толмағандар қылмысының құрамында ауыр қылмыстар: қасақана кісі өлтіру, тонау, қарақшылықтар үлесі өсіп келеді.
5) Кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылықының топпен жасалатын қылмыстарының саны өсіп отыр. Олардың асоциалдық сипатындағы бейресми бірлестіктерінің құқыққа қарсы жағына қатысты әрекеттері өз шеңберін кеңейтіп келеді. Бақылаусыз қалған кәмелетке толмағандар құқықбұзушылық әлемді өздеріне сіңірген жартылай криминалдық топтарға бірігеді.
6) 14 жастан 18 жасқа дейінгі жасөспірімдер мен кәмелетке толмағандар ересектердің құқық бұзушылықтары сияқты қасақана, зорлық жасау арқылы жасайтын құқыққа қарсы мінез-құлықтарға барады. Кейбір ғалымдардың пікірлерінше, көрсетілген жастағы жас адамдардың арасында кеңінен тараған типтік қасақана құқық бұзушылықтарына -- жастар арасында сәнді болып есептелетін заттарды (радиоаппаратура, дүңгіршіктерден шарап, темекі заттарын және т.б.) ұрлау, автокөліктерді ұрлау; зорлық арқылы жасалытын құқық бұзушылықтарға -- денеге жарақат жасау арқылы жасалатын, олардың арасындағы талқылаулар, сексуалдық зорлау. Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың қылмыстарының сапалық құрамы кеңейіп келеді, оларға дәстүрлі қарақшылықтар мен тонаулардан басқа бопсалау мен қорқытып ақша талап етулер жатады.
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы кейбір деректерге сүйенсек, құқықбұзушылық жасайтын кәмелетке толмағандардың жастық құрамы келесідей көрінеді: 14 пен 15 жас арасы - 27,9 %, 16-17 жас - 72,1%. Кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының үлесі шамамен барлық қылмыстардың 5 пайызынан төмендегенін байқаймыз. Көріп отырғанымыздай, қылмыстарды көп жардайда үлкен жастағы кәмелетке толмағандар жасайды. Ол бұл жас санатындағы субъектілердің мынадай ерекшеліктерімен түсіндіріледі:
- неғұрлым белсенді өзін-өзі жоғары қоюға икемділік;
- бірқатар жағдайда тәртіпті дұрыс бағалай алмау және өзге тұлғалардың әрекеттерін белсенді түрде дұрыс ұғуға қабілеттің болмауы;
- даулы жағдайдан дұрыс жол тауып шыға алмау;
Кәмелетке толмағандардың дәл осы ерекшеліктері әдетте оларды сәтсіз қоршаған орта әсеріне тәуелді етеді;
Соңғы кезде республикада жүріп жатқан кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының жасару үрдісі алаңдаушылық тудырады. 14 пен 15 жас аралығындағы құқықбұзушылық жасаған адамдар саны жылдан-жылға елдің барлық аумағында өсіп келеді.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай құқықбұзушылықтың қайталануы құқықбұзушының шамамен үштен екісінің алғашқы құқықбұзушылықын кәмелетке толмаған кезінде жасаған.
Қалай десек те, бүгінгі жастар тәрбиесі төңірегіндегі тізгінін ұстатпай отырған қомақты проблемаларды жеделдетіп шешуді қажет етіп отырған мәселелердің ауқымы кең. Сәбидің дүниеге келгенінен бастап ол азамат болып қалыптасқанға дейінгі аралықты қамтитын тәрбие жүйесі өз мәресіне жетпей, орта жолдан үзілсе, оның қылаудай тиімділігі болмайтындығын өмірдің өзі көрсетуде.
Жоғарыда аталған мән-жайлардың ерекшеліктерін және өзге де ерекшеліктерді ескере отырып, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде, Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте алғаш рет ол мәселеге арнайы тарау арналған, ол БҰҰ Бас Ассамблеясы қолдаған Бала құқықтары туралы конвенцияда орын алған гуманизм мен әділдік қағидаларына сәйкес келеді. Бұл жағдайда заң шығарушылар кәмелетке толмағандар кылмыстылығына жас психологиялық ерекшеліктердің тән екенін, жақын айналасының криминогендік факторлары, қоғамдағы өз орнын табуға талпыныстарын ескерген
Кәмелетке толмағандардың құқыққа қарсы тәртібін түсіндіруде тұлғаның қалыптасу сипатына қоғамның дамуындағы қайшылықтар, әлеуметтік жағдайдың әсерін тану шешуші жағдай болып табылады. Саяси, экономикалық, идеологиялық, мәдени-тәрбиелік, демографиялық, әлеуметтік-психологиялық сипаттағы үрдістер мен құбылыстар адам тәртібіне әсер етеді, оның тәртібінің сипаты мен мәнін анықтайды. Аталған үрдістер, қоғамдағы өмір жағдайларын неғұрлым жалпы нысанда анықтай отырып, балалар мен жеткіншектерді оқыту мен тәрбиелеу бойынша олардың жеке тұлғасын қалыптастыру, азаматтардың отбасы мен қоғамдағы тұлғааралық қатынасының сипатына мәнді түрде әсер етеді. Белгілі бір жағдайда олар ауру мен өлім деңгейінің өсуі, ажырасу, айналадағыларға қатыгездікпен қарау, өзін-өзі өлтіру, маскүнемдік, жезөкшелік, есірткіге құмарлық сияқты теріс құбылыстарды тудырады да, олар теріс қылық, соның ішінде, кылмыстық тәртіптің негізінде болатын әлеуметтік факторлар кешеніне кіреді. Нарықтық экономикаға көшу кезеңінде Казақстанда балалардың дамуы мен тәрбиесіне, денсаулығын корғауға жеткілікті көңіл бөлінбей отыр. Мемлекет тарапынан бірқатар шаралардың колданылуына қарамастан, кәмелетке толмағандарға бюджеттен қаржыландыру көлемі, жалпы білім беру мекемелері санының азаюы, жоғары оқу орындарының ақылы негізге ауысуы өз салдарын туғызып жатыр. Экономикадағы дағдарыс жасөспірімдер мудделеріне кері ықпалын тигізді, олар спорт секцияларына бара алмайды. Нәтижесінде оларда бос уақыт пайда болып, ол криминалдық, жағдайға алып келеді.
Ақпарат құралдарының деректері балалар мен жеткіншектердің ауруы өсуде екенін көрсетеді. Оның салдары кәмелетке толмағандардың кәсіпті таңдау, дербес және тұрмыстық жұмысқа орналасу мүмкіндіктеріне нұқсан келтіреді, психикалық аурулар мен құқыққа қарсы тәртіпке алып келеді.
Кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының негізгі себептеріне мына төмендегілерді жатқызуға болады:
- кәмелетке толмағандардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырмауы;
- отбасындагы сәтсіздік;
- мектептегі кәмелетке толмағандардын, жеткіліксіз құқықтық тәрбиесі;
- кәмелетке толмағандарды қылмыстық әрекетке тартатын ересек тұлғалардың әрекеттерінің теріс ықпалы;
- халықтың, материалдық қамтамасыз етілуі және әлеуметтік мәртебесі бойынша елеулі түрде бөлінуі;
- еңбекке ақы төлеу және ақшалай, өзге де материалдық игіліктерді тұтыну қағидаларының бүлінуі (қажеттік бойынша өмір сүре алмау, еңбекке ақы төлеудің төмен деңгейі);
- қоғам өміріндегі олардың нақты позицияларын айқындайтын халықтың жекелеген топтарының оқуының, тәрбиеленуінің, еңбек етуінің сипаты мен мазмұнындағы ерекшеліктер;
- тұлғааралық қатынастардағы қатыгездікпен қатар жүретін ата-аналарды және тұлға тәрбиесіне жауапты өзге де тұлғаларды қосқандағы халықтың жекелеген топтарының ішімдікке құмарлықпен, жүйке-психикалық және өзге де тұрақты ауруларға шалдығуы;
- балалар мен жеткіншектердің дербестікке субъективтік тұрғыда талпынуы және әлеуметтену институттары қолданатын, олардың объективтік шектерін тартатын шараларының арасындағы қайшылықтар;
- азаматтардың рухани және материалдық кажеттіліктері және оларды ңақты жүзеге асыру мүмкіндіктерінің арасындағы сәйкессіздіктер;
- құқықтық мәдениеттің төменгі деңгейі халықтың жекелеген топтарының әлеуметтік және құқықтық санасының ауытқуы;
- дәстүрлі тәрбиелік және алдын алу қызметін бұл салада жеткілікті кәсіби деңгейі жоқ адамдардың жүзеге асыруы;
- құқықбұзушыларды түзеу және қайта тәрбиелеу үшін, мамандандырылған қоғамның өмір сүру саласын кадрлық және қор жағын қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі.
ТМД елдерінің қазіргі даму кезеңі құқық бұзушылықтың, соның ішінде қылмыстың барынша өсуімен сипатталады. Бұл процестің ерекшелігіне кәмелетке толмағандар қылмысының ересектерге қарағанда жылдам қарқында өсуі жатады. Статистика мәліметтері бойынша, Қазақстандағы әкімшілік жауапкершілікке тартылғандардың көпшілігінің жасы 18-29 жаста екен, ал әрбір оныншы 18 жасқа толмаған.
Сараптама жасау барысында кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылықты жасау негіздері мен факторлары соған әсер етуіші ықпалдарын анықтау керек.
Кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылығы объект ретінде өз алдына зерттеуге негіз бар. Жасөспірімдер құқықбұзушылығын жас ерекшелігі, әлеуметтік, технологиялық негіздермен қарастырылып, өз алдына әлеуметтік топ ретінде және әлеуметтік статусы бар.
Біздің еліміздегі жасөспірімдердің қылмысының өсу деңгейі біркелкі емес. Статистикалық мәліметтерді саралап қарасақ, кәмелетке толмағандардың құқықбұзушылығы үшін жауапқа тартылғаны осы мерзім аралығында өсумен қатар төмендеп те отырған. Құқықбұзушылықтың өсуі қоғам тарихында біркелкі болмауы мүмкін, ол өсіп кетуі де мүмкін немесе керісінше түсіп кетуі де мүмкін.
ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстандағы кәмелетке толмағандар құқықбұзушылығының кейбір көрсеткіштеріне тоқталып кетсек.
Кәмелетке толмағандардың қылмысының 70 пайызын мүліктік құқық бұзушылық әрекеттер құрайды. Мүлікке байланысты қылмыстардың кең етек алуы қоғамдағы әлеуметтік хал-ахуалдың төмендегенінен туындап отыр.
Ұрлық, тонау, бұзақылық, зорлау, автокөлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз айдап кету сияқты қылмыстар кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстардың шамамен 80 пайызын құрап отырған. Ал қазіргі кезде, жоғарыдағы айтылған қылмыстарға қосымша кәмелетке толмағандардың арасында бопсалау, алаяқтық, заңсыз наркотиктер айналымы сияқты қылмыстар көбейе бастады.
Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік қауіптік тобының әлеуметтік толысуы мен ересектер әлеміне енуі кезеңінде теріс қылықтарға бейімдеуі ерекше болады, өйткені бұл уақытта олардың психикасы тұрақсыз, әрі мінез-құлықтары қалыптаспаған болып келеді. Алқаштардың, нашақорлардың, рецидивистердің балалары өздерінің осы отбасында дүниеге келуімен-ақ қауіпті топтың аса ауыр тобына жатады, олардың болашақта қылмыскер болуы қалыпты отбасы балаларына қарағанда 3-4 есе жоғары. Қауіпті топтарға толық емес отбасынан шыққан, жалғыз шешесімен немесе әкесімен ғана тұратын балаларды да жатқызуға болады. Әкесі болсын, шешесі болсын заңды жоғары ұстанатын және ішімдікті аузына алмайтын азаматтар болса да, бұл балалар үшін, екі ата-анасымен де тұратын балаларға қарағанда, қылмыскерлер ортасына түсу мүмкіндігі 1,5 есе жоғары. Одан басқа: ... әл-ауқаты жақсы, толық отбасыларынан шыққан балалардың өздері мінез-құлықтары мен психикасында, қолайсыз жағдайларда қайғыға ұшыратуға апаратын, ерекше белгілерге ие болғанда қауіпті топқа жатқызылуы мүмкін деген осындай пікірлер де орын алған. Бұл мынадай балалар:
:: басқа адамға жаны ашымайтын, өзін оның орнына қоя білмейтін;
:: еңбек ете білмейді, не оны жақсы көрмейді, оның күрделенген нұсқасы: олар сонымен қатар өмірдің деңгейіне жоғарғы талаптар қояды;
:: қорқақ және дербес емес, өзінің қадір-қасиеттерін бағалай білмейтін, көшбасшылардың басқаруында қалатын;
:: эмоционалды дамымаған, беріліп жақсы көру мен тереңінен сезіне білу қасиеттері жоқ;
:: өзінің қылықтарының салдарын саналы түрде бағалай алмайтын, түк құрымаса, алдыңғы күнін болжай алмайтын;
:: рухани және мәдени қызығушылықтары жоқ, оның барлық қажеттіліктері түкке тұрғысыз нәрселердің маңайына шоғырланған: дәмді тамақ ішу, видик көру, керемет прикид кию, клёвый дос немесе құрбы тауып алу;
:: қызғаншақ, өзгенің табысы мен қуанышына қуана алмайтын.
Қауіпті топтарға кіретін балалар жұмыста олардың құқық бұзуға апарып соғатын мінездеріне көңіл бөлу өте маңызды. Мектеп психологиясының мамандары мұндай мінездерге мына ерекшеліктерді атайды: сабақты босату, баланы құрдастарының қабылдамауы, үлгермеушілік. Оқушы құқықты бұзар алдында, әдетте, сабақты босатады, нәтижесінде құқыққа қарсы теріс қылық жасалатын теріс мінез-құлықтың нысаны деп және оқушының невротизациясын көрсететін, мектеп фобиясы (грек. -- қорқыныш) деп аталатын, оқудан, мектеп өмірінен қорқуды білдіретін, симптомды сабақты босатулар деп бөлуге болады. Сабақты босатуларды ертерек анықтап, оларды жоюда дұрыс жұмыс жүргізу профилактиканың өте бір бағалы әдісі болып табылады.
Құқық бұзушылықтың алдын-алудағы тағы бір тиімді жұмыс баланы құрдастарының қабылдамауын ертерек анықтау, оны мұғалім, психолог тарапынан мұқият назар аударып қараса бастауыш сыныпта-ақ байқауға мүмкіндік бар. Бақылаулардың көрсетіп отырғанындай, құрдастары бұл жаста түрін көрсе болды жыны келетін, топас, білгіш, мақтаншақ балаларды қабылдамайды екен. Жоғары сыныптарда қабылданбайтын жасөспірімдер мен бозбалаларға, олардың топтарының құндылықтары мен нормалары өзімшіл және агрессивті, өздері бәрін менсінбей тұратын құрдастарынан өздерін тәуелсіз ұстайтындар мен ең ақылдылар категориясына кіретіндер жатады. Әлеуметтік педагогтар мен әлеуметтік қызметкерлер осылай бөлектенуге әкеп соққан себептерді анықтап, әрбір нақты қабылдамаушылықты тексеріп, соған сәйкес түзету жұмыстарын (қарым-қатынас тренингі және т. б.) жүргізулері керек.
Құқық бұзушылықтың алдын-алуға байланысты үлгермеушіліктің проблемасын қарастырғанда қиын тәрбиеленетін оқушылардың үлгермеушілігі олардың интеллектуалдық дамуының кемшілігі ғана емес, олардың танымдық қызығушылықтарының, танымдық қажеттіліктерінің дамымай қалуы да себепкер екенін есте сақтау керек. Мектеп өмірінің негізгі саласы -- оқуда өз-өзін көрсете алмаған (не көрсеткісі келмеген) үлгерімі нашар оқушылар оның орнын алмастыру үшін құқық бұзушылыққа әкеп соғатын девианттық мінез-құлық нысандарын табады.
Құқық бұзушылыққа баратын тағы бір топқа жоғарғы сынып оқушылары -- өсіп кеткендер жатады, олар негізінен оқымайды, тосып отырып мектеп өмірінен босауды күтеді. Осы топтардағы бозбалалар мен бойжеткендермен жүргізілетін профилактикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz