Зергерлік өнердің зерттелу жайы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Зергерлік өнерге байланысты атаулардың ұлттық мәдени ерекшеліктері мен этнолингвистикалық танымы
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

І ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТІМІЗДЕГІ ОРНЫ ... ..
1.1 Зергерлік өнердің зерттелу жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Зергерлік өнер атауларының ұлттық сипаты мен ерекшеліктері ... ... ... ...

ІІ ЭТНОЛИНГВИСТИКАНЫҢ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМЫ ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Зергерлік өнерге байланысты атаулардың этномәдени танымдық сипаты...
2.2 Зергерлік өнерге байланысты этнолексиканың көркем шығармада берілуі

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Диплом жобасының паспорты
Жобаның тақырыбы

Жобаның мақсаты мен міндеті

Жобаның сипаттамасы

Түйін сөздер
құзыреттілік, білім, әдіс, этнопедагогика, этномәдени, ұлт, салт-дәстүр, мәтін, коммуникация, тәрбие
Жобаны орындау мерзімі
05.05.2022 жыл
Жобаның ғылыми жетекшісі туралы ақпарат

Жобаның орындаушылары туралы ақпарат
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының студенттері:

КІРІСПЕ
Зерттеуге алғышарттардың сипаттамасы:
Жобаның өзектілігінің негіздемесі:
Мақсаты мен міндеттері:
Зерттеу объектісі:
Зерттеу мәселелерінің қысқаша сипаттамасы:
Зерттеудің нақты әдістері:
Дипломдық жобада топ мүшелері төмендегідей бөлімдер бойынша жұмыс жүргізді:
Этномәдени құзыреттіліктердің қоғам орнында және өскелең ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы тақырыбы бойынша Тураханова Зухра баяндайды. Ұлттық этномәдениетті айқындаудағы 5-6 сынып оқулықтарының рөлі тақырыбы бойынша Ганиева Гулхае өз зерттеу жұмысын ұсынады. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды жүргізу және оның нәтижелері тақырыбы бойынша өз жобасын Абдразакова Умида қорғайды. АлЭтномәдениеттің қалыптасуына әсер ететін факторларды саралап, атаулы сынып өкілдерінің этномәдени білімге қызығушылығын білу тақырыбы бойынша жоба ұсынатын Раимбердиева Дилобар.

І ЗЕРГЕРЛІК ӨНЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТІМІЗДЕГІ ОРНЫ

1.1 Зергерлік өнердің зерттелу жайы
Қолөнер - ғасырлар бойы дамып, қалыптасып келе жатқан қастерлі өнер, атадан балаға мұра ретінде бізге жеткен дәстүрлі де халық шығармашылығының сарқылмас қайнар көзі. Қандай халықтың қолөнері болса да оның тарихымен, қоғамдық құрылысы, әдет-ғұрпы, жөн-жоралғысы, салт-санасымен астасып қатар өркендейді. Қолөнер адам баласының көркемдікке, нәзіктікке, сұлулыққа деген ұмтылысын, сол бағытта табиғатты өзінше таңбалап бедерлеуін, сұлулықты іздеуге деген құштарлығын танытады.
Сан қилы кезеңдерден өтсе де, көркемдік бейнелердің өзіндік ерекшеліктерін бұлжытпай сақтай отырып, ұрпақтан ұрпаққа мирас ретінде жалғасын тауып келе жатқан қолөнеріміздің ішіндегі киелі әрі күрделілерінің бірі - зергерлік өнер.
Зергерлік өнерінің ұлттық мәдениетімізде тарихи орны ерекше болумен қатар, бір жағынан халқымыздың материалдық мәдениетінің дәрежесін көрсетсе, екінші жағынан - рухани жан дүниесін, философиялық, эстетикалық көзқарастарын білдіреді.
Қазақ халқындағы зергерлік бұйымдарының бастау кезін алғашқы тайпалық бірлестіктер дәуірлерінен іздеген жөн. Неолит немесе мыс (б.д.д 3-2 мың жылдықтар), қола (б.з.б 2 ші мың жылдық - VIII ғғ) замандары мен алғашқы темір кезеңіне (б.д.д VII-IV ғғ) байланысты қазбалардан шеберлердің зергерлік өнермен айналысқанын айғақтайтын жекелеген заттар мен заттардың фрагменттері табылған. Сондай-ақ6 Биғазы, Дәндібай, Отырар төбе, Маңғыстау, Бесшатыр, Шілікті және басқа да обалар мен қорғандарды қазу барысында табылған зергерлік бұйымдары қазақ халқында бұл өнердің ертеден-ақ қанат жайып, өркендегенін дәлелдейді. Бұл адамның өмір сүрген кезінен бері қарай 2000 жыл өтті деп есептеген күннің өзінде зергерлік өнердің қандай деңгейде дамығанын айқын аңғаруға болады [1, 9б].
Біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықта Солтүстік Қытайдан Алтай және Жетісу өңіріне дейінгі аумақты Хунну (Ғұн) ірі тайпалар одағы мекендеген. Олардың бай тарихи мұрасы алтын және күміс әшекейлерінде бейнеленген.
Үйсіндер - Орталық Азия аумағындағы ең ірі алғашқы тайпалық бірлестіктердің бірі (б.з дейінгі II ғасыр). Мыс, темір, асыл метал өндіру, балқыту және өңдеу үйсіндердің шаруашылығында маңызды орында болып, алтын және қола кең көлемде қолданылды. Олардан білезіктер, сырғалар, сақиналар, киім әшекейлері жасалынды. Зергерлік бұйымдар арасында алтын, мыс, қола сымдарынан оратылып жасалынған сырғалар, тастан жасалынған салпыншақтар, бір жағы құстың мүсіндік бейнесімен әшекейленген қола түйреуіштер кездеседі. Алматыға жақын жердегі Қарғалы шатқалында табылған алтын бұйымдар ежелгі үйсіндердің зергерлік өнерін жарқын сипаттайды.
Диадема ежелгі үйсіндердің зергерлік өнерінде өз орнын тапты. Диадемадағы суреттерде үйсіндердің діни-нанымдары және мифологиясы бейнеленген болуы керек. Үйсін қоғамындағы ру-шонжарларының атрибуттары да өте қызықты: тастан және алтыннан жасалған мөрлер.
III - II ғасырларға жатқызылатын Қапшағай, Өтеген, Қызыл еспе, Қызыл ауыз, Қызыл қайнар қорымдары, Орта дәуірге (б.з I дейінгі ғасыр) жататын қорымдар: Өтеген 1-2, Тайғақ 1, Қарлаақ 1, Алтын Емел, Қаратума, Талған, Ақтас; Соңғы дәуірге жататын қорымдар: (I-III ғасырлар) Қапшағай 2, Шолақ жиде, 1,2, Көр Қора 2, Қалқан 4 қорымдары зерттелді [2, 85].
Әлемді елең еткізген өлмес мұраның бірі Есік Қорғанынан табылған Алтын адам кейпі. Жерленген мәйіттің басынан аяғына дейін алтынмен апталған, киім киісіне қарағанда оның патша сарайына қатысы бар, немесе бір тайпа елдің көсемі екеніне шүбә келтірмейміз. Бұл тек құнды археологиялық олжа ғана емес, ата-бабамыздың жоғарғы мәдениеті, тарихы, біздің тарихымыз, мәдениетіміздің алтын тұғыры. Төрт мыңнан астам алтын пластинкалардан құралған қапсағай сауыт, қанатты тұлпар мен арқар бейнесі қондырылып, алтын жебелермен көмкерілген шошақ бөрік және басқа да әшекейлер. Дулығаны көмкерген алтын бастырмалар өте бір нәзіктікпен бедерленіп сызылған. Бастырмалардың ішіндегі көңілді ерекше аударатыны Тау басындағы барыс бейнесі. Барыстың шиыршық атқан айбарлы кейпі, сан құбылған қимыл-қозғалысы, бедерлеме мәнерлі сызықтарының толқынды тарамдары - адамды арбап сүйсіндіреді. Екінші бір ерекшелігімен көзге түсетін зат белдеме-белдіктің айшықтары. Белдіктің қапсырмасындағы бұғының бейнесі бедерлеме өнер тарихындағы айшықтау тәсілінің озық үлгісі [3,106].
Адамдар өте ерте кезден-ақ бір-бірімен сауда жасасқан. Бірінде жоқ құнды заттарды алғашында айырбас жасау түрінде жүргізді. Кейін келе оларды ақшаға сату немесе керектіні сатып алу жүзеге аса бастады. Осылайша жәрмеңке, базар, қала мен қаланы, ел мен елді бір-біріне жалғаған сауда жолдары пайда бола бастады. Сауда жолдары бір-біріне қосылып, батысқа, шығысқа, оңтүстікке, солтүстікке қарай созыла берді, осылайша Еуропа мен Азияда Ұлы Жібек жолы пайда болды. Ұлы Жібек жолы деген ежелден келе жатқан ат емес, бұл атау тек 1877 жылы пайда болды. Оны неміс географы Фернинанд фон Рихтгофен қалыптастырды. Сол кездегі сауданың басты тауары Қытайда өндірілетін жібек болған, сондықтан жол Жібек жолы деп аталған. Ұлы Жібек жолы үш тармақтан тұрды, олар: лазурит жолы, нефрит жолы, бұлғын жолы. Яғни, Египет пен Вавилонда, Иранда өте әдемі бағаланатын әдемі көк тас лазурит тасымалданған. Екінші тармағында - Қытайдағы императорлар мен ақсүектердің сүйікті заты болған әшекейлер жасау үшін әдемі нефрит тасын тасымалдады. Үшінші тармақта бұлғын жолымен қымбат бағалы терілер тасымалданды [4,38]. Жібекпен бірге Шығыстан Батысқа, Батыстан Шығысқа Римде, Францияда, Византияда, Русьте, Иран мен Араб халифатында, Ерте түркі қағанаттарында, Қытай, Корей, Жапониияда өндірілген көптеген тауарлар ағылды. Экзотикалақ тауарлар: хош иісті заттар, амбра иіс майлары, кардамон ас татымы, мускат жаңғақтары, морж сүйегі мен азу тістері, алмаз, яшма, кәріптас, теңіз маржандары, алтын, күміс, қымбат терілер мен теңгелер, садақ-жебе, найза-қылыш сонымен қатар арыстан, гепард, тотықұс, бөкен, Ферғананың атақты сәйгүліктері де саудаға салынды. Орталық Қазақстан даласында жолдың бойында Испиджаб, Тараз, Құлан, Аспара, Отырар, Алматы, Сауран, Түркістан, Сығанақ, Сарайшық қалалары бой көтерді. Алматыға жақын орналасқан Талхир (қазіргі Талғар) қаласында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде әсіресе құйма ақшалар, күмістен соғылған табақтар, әшекейленген мыс табақтар, таңбаланған қытай айнасы, салт атты және айдахар бейнеленген қола тұмаршалар, металл ақшалар, зергерлік бұйымдар асыл тас шеберлерінің бұл ғасырда да өз орнын тапқанын көрсетеді.
VI-IX ғасырдың бірінші жартысы арасындағы уақытта (орта ғасырларға дейінгі дәуір) Қазақстанның кең байтақ аумағында ежелден кәсіптік мәдениет дамуының ірі тарихи-мәдени орталықтар болған. Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңірі солардың бірі болып табылады. Бұл аймақтың ішіне Орта Азия және Орталық Қазақстан, Орал, Сібір аумағы кірген.
VII-XIV ғасырларда қазақ жерінде шеберлік сәулет өнерлері кең өріс алды. Мұны дәлелдейтін бірсыпыра ғаламат ескерткіштер бізге жетіп отыр. Олардың ішінен Айша бибі, Қожа Ахмет Яссауи мазар кесенесі өзінің архитектуралық шешімімен, әсем ою-өрнектерімен тамсандырып, таңдандырады.
Жазба деректемелер мен жер астынан табылған өнер бұйымдары сол кездердің өзінде-ақ кәсіби шеберлердің, ұсталардың (теміршілердің), зергерлердің, тас қашаушылардың, қолашылардың, тас оюшылардың (бәдізшілердің) болғандығын көрсетеді [5, 5].
Енді ұста сөзіне тоқталайық. Қазақ арасында жалпы темір соғатын ұсталарды да, зергерлерді де ұста деп атаған. Ұста сөзі өнегелі, ісмер деген ұғымда тізбектеліп, айтыла береді: ағаш ұстасы, сөз ұстасы, темір ұстасы, ақыл айтуға ұста т.б. Ал ұсталарды қара ұста, ақ ұста деп екі топқа бөлген. Қара ұста деп - темір, мыс, жез т.б металдарды өңдейтін он саусағынан өнер тамған, темірден түйін түйген адамдарды атаған. XIX ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында қазақ ұсталары негізінен шаруашылық саймандары: жер ағаш тісі, орақ, тырма тістері, кетпен, күрек, қырықтық, арбаның темір бөлшектері, қақпан, балта, шот; ер-тұрман әбзелдеріне арналған әшекейлер мен ауыздық, айылбас, үзеңгі, таға, кісен; әр түрлі үй бұйымдары - темір адалбақан, ошақ, мосы; қару-жарақ түрлерін (пышақ, семсер, қылыш, найза ұшы, айбалта мен білтелі мылтық сияқты заттарды) жасай білді.
Ақ ұста - қара ұстаның істейтін жұмыстарын түгел меңгерген, әр түрлі қымбат бағалы алтын, күміс т.б металдар мен асыл тастардан сан-алуан нәзік, көркем бұйымдар жасайтын қолы қарықты, шебер адам. Кезінде ақ ұста кейін зергер деп аталып кеткен ұсталар тобы көбінесе алтын, күміс сияқты қымбат бағалы металдар мен тастарды қолданып, өте нәзік зергерлік бұйымдарды әзірлеген [6, 91б].
Зергерлердің соғатын заттарының түрлері көп болған. Оған күмістен соғылатын көптеген бұйымдар, әйелдердің әшекейлері, сәукеле әшекейлері, сырға, шолпы, шекелік, алқа, өңіржиек, қолтықша, тұмарша, білезік, сақина, жүзік, белбеу, қапсырма, түйме, тана, тісшұқығыш, сондай-ақ, киім-кешекке тағатын сәндік бұйымдары, ас-су жабдықтары, киіз үйдің ағаш сүйегіндегі ою-өрнек, жиһаздық заттар, ағаш ыдыс-аяқ, тері, торсық, музыкалық аспаптар, қару-жарақтар, ат-тұрман әбзелдері, ерлерге арналған - кемер белбеу, кісе, ер-тұрмандардың күмістелген, алтынданған әшекейлердің неше түрлісін, үй жиһаздары мен ыдыс-аяқ бетіне орнатылатын күмістелген әшекейлеумен бірге қару-жарақ беттерін күмістеу сияқты істермен де айналысады.
Енді зер сөзінің этимологиясы назар аударайық: зер сөзі 1. Әшекей, сән бұйымдарын жасауға пайдаланатын әдемі, сары түстес қымбат металл. Зер қадірін зергер біледі. (Мақал); 2. Алтын, күміс, мыс талшықтарынан тоқылған қымбат мата, кесте, оқа. 3. Зер талшықтарынан алынған жалтыр жіп. 4. Зермен безендірілген ою, өрнек, әшекей. Зер белбеу, зер шашақ, зер жіп сияқты.
Зергер - сәндік бұйымдарды зерлеп, айшықтап жасаушы шебер, ұста. Зергерлік - әшекейлі бұйым жасау өнері [7, 272].
Зәр сөзі парсы тілінде алтын деген мағынаны білдіреді. Зәргәр, зәркеш жіңішке алтын жіп жасайтын зергер. Зәргун - алтын, алтынданған, алтын сияқты; зәрнешан - алтынмен әшекейленген деген мағынаны береді [8, 231]. С. Қасиманов зергер сөзін Қазақ халқының қолөнері кітабында қош етер, қош етуші (жұрттың бәрін қуантатын шебер) деп де атап өткен [9, 181].
Бірақ, алтын, күміс бұйымдарды жасаумен әуестенушілер өздерін темір ұстасынан бөлек санаған. Осыған қарай оларды зергер деп атау Орта Азия халықтарында ерте кезден-ақ қалыптасқан. Бұл туралы П.С. Паллас өзінің 1776 жылғы Путешествие по разным провинциям Российской империй деген кітабында: ... қазақтарда ұсталар да зергерлер де бар, - деп жазады. Ал, революцияға дейін шығып тұратын санақ басқармасының: Обзоры Акмолинской области за 1904 год деген жинағында: ... у казахов существует особые художники и золотых дел мастера деп атап көрсетілген [10, 138б].
Әсiресе, зергерлік бұйымдардың iшiнде қазақтың қыз-келіншек, әйелдердiң тағынатын әшекейлерiнiң орны ерекше. Ж. Манкеева зергерлік бұйымдарды саралау бағытында, әйелдерге қатысты зергерлік бұйымдарды шартты түрде:
1 Бас киiмге тағылатын зергерлік әшекейлер;
2. Шашқа тағылатын зергерлік әшекейлер;
3. Сырт киiмге тағылатын зергерлік әшекейлер;
4. Бойға тағылатын зергерлiк әшекейлер;
5. Қолға тағылатын зергерлік әшекейлер, - деп беске бөлген [11, 272 б].
Қазақстанның мәдени мұрасын зерттеу кезеңiнiң маңызды оқиғасы - 2003 ж елiмiздiң Президентiнiң халыққа жолдауы еді. Мәдени мұра бойынша ҚР-ның Ұлттық Кеңесiнiң 3-шi отырысында Н.Ә. Назарбаев былай деді: Бүгінде мемлекет мәдениеттi дамыту мәселелерiнiң бұдан бұрынғы қалдықтық тәжiрибесiнен бiржолата қол үзбеуге мүмкiндiк алды. Және де бұл мүмкiндiгiмiздi барынша iске асыруымыз қажет [12, 5 б].
Қазақтың басынан қаншама қилы кезеңдер өтсе де, зергерлер мен олардың шебер қолдарының табы болған атадан балаға мирас болып қалған киелі өнер өз орнын табуда және таба бермек. Бүгiнгi таңда қазақтың дәстүрлi өнерiн, онын мәдениеттанулық негiзiн керсете бiлуiмiз қажет. Бар әдемi кұндылықтарды сырттан iздемей, оны өзiмiздiң асыл мұралардан iздеу, оны жандандыру, қалпына келтіру, мәдениеттанулық деңгейге көтеру, оған дәнекер болу, қазақтың әрбір зергерлік мұрасын, ұлттық мәдениеттанулық деңгейге көтеру - бүгiнгi күнгi көкейкестi, өзекті мәселелердiн бiрi. Қазiргi таңда жаһандану заманында қазақтың зергерлік бұйымдарын жан-жақты әсiресе мәдениеттану тұрғысынан зерттеудiң, оның мәнiн ашудың ғылым үшiн де, өмiрлiк тәжiрибе үшiн де маңызы өте зор.
Этнолингвистика - этностың болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып, тiл арқылы ғасырлар бойы қалыптасқан рухани-мәдени мұра ретiнде атадан балаға, әулеттен нәсілге ауысып келе жатқан дәстүрлi мирасты жаңғыртып, танымдық мәнiн ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тiл бiлiмiнiң күрделі де құнарлы саласы. Этнолингвистика - жалпы ғылымға тек дифференция процесiнiң тiл бiлiмiндегi бiр көрiнiсi iспеттi iштей жіктелудiң нәтижесiнде пайда болған. Тiл бiлiмiнiң экстролингвистика, психолингвистика, паралингвистика, т.б. салаларымен қатар тұрады. Этнолингвистикалық көзқарас алғаш 19 ғ-дың 2-жартысында В.Гумбольдт, А.А. Потебня зерттеулерiнде пайда болды. Сондықтан этнолингвистикалық зерттеулердiң бiрде сөздiк қордың қойнауында сақталып кене дәуiрден келе жатқан байырғы лексиканың мазмұнын ашуға бағытталғанын білсек, бірде этнос болмысынан, дүниетанымынан туындаған тiлдiк фактiлердiң сырын ашып, пайда болуын айқындауды мақсат еткенiн көреміз. Бұл сала көп жағдайда этностың шығу тегіне, салт-дәстүрiне, сондай-ақ өмiр-тiршiлiгiне қажеттi де ерекше орын алатын заттық мәдениеттiң қыр-сырына ерекше мән беріп келеді. Этнолингвистиканы тiлдегi этнографизмдердiң немесе тiл мен этнография фактiлерiнiң қосындысы деуге болмайды. Этнолингвистиканың қалыптасу процесiн, мазмұны мен мақсатын, зерттеу нысанын сол салада істелген жұмыстың ауқымын бағыт-бағдары мен сипатынан пайымдауға болады. Мәселен, Үндіеуропалықтар мен үндіеуропа тілдеріне бағышталған Т.Гамкралидзе мен В.И. Ивановтың ("Индоевропейцы и индоевропейские языки", 1977) еңбегiнде ундіеуропалықтардың рухани-мәдени ортақтығы олардың тiлi негiзiнде сөз болса, Н.И.Толстойдың ("Этнолингвистический словарь славянских древностей", 1996) сөздiгiнде славян халықтарының жанды тiлiнде сақталған байырғы мәдениетiне қатысты көнерген сездерi қарастырылады. Ал өткен ғасырда жазылған В.А. Серашевскийдін еңбегінде түркі халықтарының бiрi - сахалардың этнологиялық, этнографиялық болмысы сөз болады. Этнолингвистика тарихындағы күрделі еңбектердiң бiрiне мажарларға қатысты 5 томдық этностық лексиконды жатқызуға болады. Осы орайда қазақ Этнолингвистикасы бойынша Ә.Қайдардың Қазақтар ана тiлi әлемiнде атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздiгiн атауға болады. Қазақ тiл бiлiмiнде Этнолингвистика мәселелерi профессор І.Жұбановтың, сонымен қатар жеке ғылым саласы ретiнде М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Ж.Манкеева, т.б. ғалымдар мен зерттеушiлердiң еңбектерiнде айтылып жүр. Этнолингвистиканың бір міндеті - сан алуан қайнарлардан (ауызекі жанды тілден, ауыз әдебиеті үлгілерінен, лексикографиялық еңбектерден т.б) этнос болмысына қатысты фактілерді жинау болса, екіншіден оларды саралап, жүйеге салу, мазмұнын айқындау, түсіндіру, яғни оларды этностың өзі туралы сөйлете білу. Этнолингвистикаға тән ерекшелік - оның тілдік объектілері мен фактілердегі жаппай емес, зерттеудің нақтылы мақсаты мен тақырыптарына қарай сұрыптап алып саралай құрастыру. Сонымен қатар атау сипаттағы жәй тіркестер мен көркемдік астарлы ауыс мәнге ие тұрақты тіркестерді (фразеологизм, теңеу-салыстыру, мақал-мәтел), тіпті мағлұмат беретін көркем жанрлық мәтіндерді де нысана етіп қарастырады.
Этнолингвистика - этнос болмысын тілі арқылы танып-білу. Қазақ тіл біліміндегі жаңа салалардың бірі - этнолингвистика. Тіл әлемінің өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық та жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген әлеуметтік лингвистика, психилингвистика, статолингвистика іспеттес этнолингвистика да - этностаным мен тілтаным ғылымдарының ортақ проблемасы шеңберінде тоңысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала. Ол - этностың табиғатын тереңнен танып-білу үшін байлығын зерделеп зерттеуді мақсат ететін ғылым.
Этнолингвистика - халықтың этногенезін тұрмыс-салты мен әдеп-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің жаңа саласы. Тіл мәселелерін мәдениетпен халық әдеп-ғұрпымен, салт-санамен байланыстыра зерттеу ХХ ғасырдың 2070 жылдарында орын ала бастады. Тіл білімінде қалыптасқан екі түрлі бағыт бар. Олар негізінен Америка мен ФРГ-да дүниеге келген. Алғашқы этнолингвистикалық зерттеулер ретінде мына еңбектерді атауға болады: Эдуар Сепирдің 1921 жылы шыққан Тіл, 1929 жылы шыққын Лингвистиканың жайы, Б.Уорфтың Тіл, ойлау және шындық (1959) жинақтары. Э.Сепир индеецтердің көптеген тайпаларының тілдерін зерттесе, неміс лингвисі Л.Вайсгербер Неміс тілінің күші туралы төрт томдық еңбек жазды. Америка мектебі тім мен мәдениетті негізгі проблема деп алса, Германия мектебі тіл мен халықты бірінші орынға қояды. Яғни, тіл функциясын, оның қоғамдағы даму рөлін асыра сөз етеді. Тіл адам санасы мен объективтік шындық арасындағы біріңғай қатынас тізбегіне ене отыра, өзі сол санадан, объективтік шындықтан туған туынды болып табылады деген көзқарасты ұсынады.
Этнолингвистикалық ізденістер мазмұны жағынан қарағанда, оның бастауы тілдердің туыстық негізін білу идеясынан туған деген түйін жасаған дұрыс, ендеше тіл ғылымының этнолингвистика саласы әуелден-ақ зерттеу нысанына қарай жіктеле бастағанын, кейін тілдердің туыстығын, тарихи негізін айқындаудан тілдің ішкі мазмұнына қарай бет алғанын, тілдік таным мәселелерінің маңызды болғанын көруге болады. Бұл жөнінде алғашқылардың бірі болып пікір айтқан Э.Сепир өзгеше ұлттық феноменді түсіндіруде оның уәжінің тарихын ашуға тырысады, сол арқылы мәдениетті танытудың жолы - тіл, тіл мәдениетсіз өмір сүре алмайды деген түйінге келеді [1, 185].
Э.Сепирдің бұл тұжырымы И.Г. Гердердің дүниені танудың құралы - тіл, оның ішкі мазмұны идеясымен үндестік табады, яғни И.Г. Гердер философиясы ұстанымының өзегі - халықтың өмір сүруіндегі тарихи кезеңдерінің ерекшелігін, олардың дүниетаным әрекеті арқылы жасаған құндылықтарын мойындау болвп табылады. И.Г.Гердердің түсіндіруінше, жеке ұлт - адамзаттың қзіндік ерекшелікке ие бір бөлігі, ал ұлттық мәдениет - адамзат мәдениетінің сол өзіндік ерекшеліктерін танытатын формасы [2, 123].
И.Г. Гердер идеяларына сүйенген, оны дамытушы В.Гумбольдтың пайымдауынша тіл - адам мен қоршаған ортаны жалғастырушы буын, тілге халықтық рух пен мәдениеттің белгісі - ішкі форма тән, бұл қағида оның философиялық лингвистикалық бағдарламасының негізін құрайды. Осыдан халық тілін зерттеу халықтың рухын, табиғатын, болмысын танып білу құралы тіл екені ғылымда маңызды бола бастайды.
Америка ғалымдарының еңбектерінде этнолингвистика терминінің орнына көбіне антрополингвистика, этносемантика атаулары қолданылады. Осы бағытта зерттеулер жүргізген Ресей этнолингвистикасының өкілдері Н.И.Толстой, В.В.Иванов, В.Н.Топоров т.б. Олар тілдің тарихын, этнолингвистикалық атластарын жасап, тілдегі және халық мәдениетіндегі аумақтық және әлеуметтік диалектілерді т.б. зерттейді.
Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қамалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлар этнос өмірінің мың да бір елесі ғана, оның шын мәніндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-домалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты тек тіл фактілері ретінде ғана. Яғни, жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін.
Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасының ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан дербес те болашағы зор ғылым саласы ретінде танылып отыр. Мұны белгілі профессор М.М.Копыленко өзінің Этнолингвистикасының негіздері деп аталатын еңбегінде айқын көрсетіп отыр.
1.2 Зергерлік өнер атауларының ұлттық сипаты мен ерекшеліктері

Этнолингвистика - этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу мақсатынан туындаған лингвистиканың жаңа да дербес бір саласы. Ол академик Ә.Қайдардың анықтауынша, адамзат қауымынын этностық деңгейдегі балаң, бастау тұсындағы тек-тамырын, мекен-жайын, өмір тәжірибесін, салт-санасын, кәсібін жеке этностық топтардың алғашқы анайылық қалпындағы дүниетанымын, мифтік танымын, киімін, ішкен тамағын яғни мәдениетін тілі арқылы зерттейтін тіл білімінің саласы [3]. Осы анықтамаға сәйкес халқымыздың материалдық, өндірістік деңгейі мен рухани өрісін бейнелейтін ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып беріліп келе жатқан асыл қазынасын барынша толық жиып көрсетіп, қыр-сырын анықтау - этнолингвистиканың міндеті. Академик Ә.Қайдар этнолингвистика атауының құрамындағы этно компонентінің мәнін этнография ұғымымен шектемей, одан кеңірек қарайды: Өткен бір дәуірлерде дүниеге келіп, белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан, шұғылданған тіршілік-тірлігі бірыңғай, мінез-құлқы ұқсас, діні де, тілі де бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өзінің ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулык, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы [3]. Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистиканың даму барысына шолу жасап, оның жеке сала ретіндегі негіздерін анықтауға арналған еңбегінде проф. М.М. Копыленко қазақ тіл біліміндегі академик Ә.Қайдар бастаған этнолингвитикалық мектепті қазіргі этнолингвитикадағы жаңа бағыт деп бағалап, оның негізгі ерекшелігін этносты тіл айнасында анықтау деп атап көрсетеді [4]. Байқап отырғанымыздай, аталмыш зерттеу саласында негізгі салмақ лингвистикаға жүктеледі. Оның себебі мен мәнін нақты түсіну үшін академик Ә.Қайдардың төмендегі пікірін келтірейік: Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардын бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәнісіндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманың, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-томалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін [3].
Ғалымның пікірінше, көненің көзіндей тілдің қат-қабат қойнауларында сақталып қалған, осы дүниенің сыры мол тіл әлемінің тереңіне үңіліп, тарихымен тұтас карап сырын ашу - этнолингвистиканың үлесі.
Ә.Т.Қайдар этнолингвистикалық зерттеудің мақсатына қарай этнос терминін этнос болмысы ұғымымен, ал тіл дегенді тіл әлемі терминдерімен атауды ұсынады, Ә. Қайдар мұнда этнолингвистикалық зерттеулер этностың жеке мәселелері емес, оның тұтас бейнесін, барша болмысын анықтайды, ал осы этнос туралы толық мағлұмат оның тіл қазынасында сақталады деген ойды тілге тиек етеді. Этнос болмысы - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы реальді шындық [3]. Этнос болмысы -этностың сонау балаң кезінен бүгінгі есейген шағына дейінгі кешірген өмір тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани-мәдени қазынасы [3].
Осыдан этнолингвистиканың зерттеу нысаны этнос тілі екені топшыланады. E.Жанпейісов бұл жөнінде: Тіл - этностың ең тұрақты, ең бір басы ашық негізгі көрсеткіші, - дейді [5, 3], ал өзгеруге бейім территориялық бірлік, экономикалық-шаруашылық және мәдениет тұтастығы этностың қосалқы белгілеріне жатады деп есептейді, сол себепті этнолингвистика тіл тағдыры мен этнос тағдырына катысты зерттеулерді сабақтастыра, байланыстыра, үйлестіре жүргізуді талап етеді. Этнолингвистика - зерттеу аясы үлкен ғылым, Ә.Қайдар оның мәдениеттану, этнография, этнология, өлкетану, фольклористика, мифология, астрология, дінтану сияқты коғамдық пәндер саласы мен этимология, диалектология, ономастика, фразеология, паремиология, терминология, лексикография тәрізді лингвистикалық пәндер атты екі тобын бөліп көрсетеді.
Күнделікті тұрмыста, салт-дәстүрде берік орын алған бірсыпыра зат, бұйымдар атқаратын қызметіне, белгілі бір наным-сенімге байланысты болып, фразеологизмдердің этномәдени уәжділігін көрсетеді.
Қазанның құлағын қағып қойған ат - о баста қойылған есім. Әр отбасының күнде тамақ пісіріп ішетін қазанды халық қастерлеп, жеті қазынаның бірі деп есептеген. Қазанға пісірілген ас дәмді әрі жұғымды, сондықтан да болар, қазан-ұрпақ жалғасуы мен отбасы берекесінің символы болып табылады. Осыған орай Н.Уәлиұлы былай деп тұжырымдайды. Қазан мен қара мылтықтың қасиетті жетінің қатарында айтылуы тегін емес. Қазанның құлағын қағу, қара қазан, сары бала, қазан төңкерілу тәрізді сөз орамдары жайдан-жай айтылмаған. Қазақтың ертегі, жырларында алтын қазан іздеу салты туралы деректер кездеседі. Мысалы:
Сөз тыңда құлақ салып, балам, маған,
Астында дарияның алтын қазан.
Әкелсең сол қазанды ерлік қылып,
Беремін Күнсұлуды қосып саған (Құламерген).
Академик Ә.Марғұлан бұл сюжетке ерекше назар аударып, онда терең мазмұн жатқанын тамаша дәлелдеген: Құламерген жырында теңіз астынан қазан іздеу тайпалар демократиясының бірлігін сипаттайды. Қазан-шаңырақ сияқты бүтіндіктіӊ белгісі. Ол құрыса, ел де құриды. Оның үстіне қазанды қастерлеу ерте кездегі темірге табынудың бір түрі. Тәуке ханның аңызында жолығатын қара қазан, қара мылтық алу жаудан кек қайтару белгісінің ескі түрі. Тәукенің жарғысы бойынша бұрын жауласқанда шаңырақ, қазан сындырып кек алудың орнына енді оны сындырмай, жәбір көрген жаққа сол нәрселердің өзін беріп тыныштық жасайды [6, 19].
Қазанның басқа ыдыстарға қарағанда қазақ тұрмысы мен мәдениетінде алатын орнының ерекше жоғары болуы оның күнделікті тіршілік құралы болуымен байланысты. Қазақ дастарханына түсетін тағамдардың барлығы да ең алдымен осы қазаннан өтеді. Халық жай ғана қазан демей, оны қара қазан деп қастерлеп айтады. Бұл жерде қара сөзі қасиетті, киелі, берекелі деген ұғымды білдіреді. Ұлттық әлеуметтік тарихи оқиғаларда қазанның алатын айырықша орны бар. Қазанын сындыру - отбасын ойрандаудың, қазанын төңкеру - аштықтың, масқаралаудың белгісі. Жеті жарғыда өлім жазасына бұйырылған адам жеті айып төлеп құтылса, оның біріншісі - қара қазан төлеуі деп аталған.
Тіліміздегі Бақыр қазан қайнаса, бәріміздің бағымыз, қазаны бөлектің қамы бөлек, қазаны басқаның қайғысы басқа, қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарса, қазансыз алтын ошақтан, қара сулы мосы артық тәрізді мақал-мәтелдер оның халық өміріндегі алатын орнын айғақтай түсіп, қазанның о бастан-ақ қасиетті, киелі деген ұғымға, үлкен мәнге ие екендігін аңғартады.
Дүкен ұстады - ұсталықпен, зергерлік кәсіппен айналысты. Дүкен құрды - ұста іс соғуға құрал-саймандарын дайындады, шатыр, лапас тікті. Дүкен - ұстаның жұмыс істейтін, құрал-жабдықтарын сақтайтын орны. Ертеректе көшпелі тұрмысқа байланысты көшпелі дүкен де, тұрақты дүкен де болған. Көшпелі дүкенді шыбықтан тоқып, шошала тәрізді етіп жасап, іші-сыртын саз балшықпен сылап койған. Дүкен орнына кей жағдайда киіз үйді де, пайдаланып, құрал-жабдықтарын соның ішіне орнатып, сонда сақтаған. Ал отырықшы жерлерде тұрақты дүкендер балшықтан соғылған үй түрінде болған. Дүкенде міндетті түрде металды шоқта қыздырғанда оған жел беретін көрік орнатылады. Соған байланысты кей жерлерде дүкенді көрік үй деп те атаған.
Дүкен - түркі тілдеріне араб тілінен енген сөз. Араб тілінде дүккән - 1) лапас, қалқа; 2) ұстахана, шеберхана. Кейбір түркі тілдерінде дүкен осы мағынада және өрмек, тоқу аспабы мағынасында да қолданылады [7, 27].
Дүкенде бір не бірнеше адам да істей береді. Кейбір ұсталардың шәкірттері болады. Шәкірттер жұмыс тәсілін айлап-жылдап үйренеді. Олардың жұмысты меңгеру дәрежесі әртүрлі болады. Ұста жұмысын шәкірттеріне тапсырғанда, бір жаққа жүрерде олардың тәжірибелі біреуіне дүкенге қол болыңыз дейді. Бұл дүкенге басшылық жасаңыз, бас-көз болыңыз дегенді білдіреді.
Дүкен майлау - дүкен құрып, іске кірісер алдында ұсталар мен зергерлердің бір мал сойып, ауыл-аймағын, көршілерін шақырып, ас беру, сыйлау салты. Бұл әдет діни ұғымға байланысты пайда болған. Ертеде қар кетіп, күн жылынғанда ұста, зергерлер дүкен құрған күні мал сойып, дүкен иесі Дәуіт пайғамбарға бағыштап дұға оқып, ырым жасайтын болған. Малдын қанын дүкендегі құрал-жабдықтарға жағып шыққан. Осы салт халық арасында дүкен майлау деп аталған. Мұндай әдет басқа түркі халықтарында да кездеседі. Халық түсінігінде дүкен - қасиетті орын. Онда жұмыс істейтін ұсталар да қасиетті саналған. Кейбір халықтардың дәстүрінде дүкен құдайға жалбарынып, құлшылық қылу орны болған. Ұста, зергерлер кейбір жағдайларда өз бұйымдарын есікті жауып алып, ешкімге көрсетпей жасаған. Өйткені олар жасап жатқан затты біреу-міреу көріп қойса, ол бұйым (мысалы қылыш, білезік т.б.) киесінен, қасиетінен айырылады, қасиеті төмендейді деп түсінген: - Бекер аштың-ау! Қылыш киелі болып шықпайды енді. Жабық дүкенде соқпаған кылышта не қасиет калсын, - деп шын ренжіп, Арыстанға жекіп, ұста болғасын былай ырғытып жіберді(Д.Досжанов, Жусан мен гүлдер. Алматы, 1981, 22-б.).Тұрмыстағы орны мен осындай ұғым-түсініктерге байланысты дүкен жеті қазынаның бірі деп саналады.
Мойнына кісе салды - Аллаға,
Тәңірге сыйынып жалбарынды, тілек тіледі. -
Сарыбай хан екен табында енді,
Бәйгіден жүріп келер бабында енді.
Ақ сары Аллаға қойын айтып,
Мойнына кісесін сап жалынды енді (Қозы Көрпеш - Баян сұлу).
Алтын-күміспен, жез үзбелермен безеп жасалған қалталы белбеу кісе деп аталады. Кісенің қын, қынап (пышақ, қанжар, қылыш салынады), қорамсақ (садақ оғы салынады), оқшантай (оқ-дәрі салынады), қандауыр (қан шығаратын үшкір пышақ), дәндәку (шақпақ тас, от тұтатуға арналған білте салынатын шағын қалта) тәрізді құрамдас бөлшектері болады. Кісенің осындай бөлшектерінен оның ертеде батырлардың, аңшылардың сапар шеккен жолаушылардың әмбебап бұйымы болғаны, ер адамдарға арналған бұйым екендігі көрінеді. Кісі болар бала кісесінен белгі деген мақал да кісенің ер адамдар үшін қаншалықты маңызды болғанын аңғартады.
Кісенің тіліміздегі алғашқы мағынасы - қалта. Алайда бұл мағына тілімізде ұмыт бола бастады. Қазіргі көпшілік қауым оның мағынасын түсіне бермейді. Ауызекі сөйлеу тілінде де қолданылмайды. Белбеуге тағатын қалта мағынасындағы кісе сөзі ақын-жазушылар шығармаларында ғана кездеседі:
- Базаралы үлкен кісесі бар күміс белдігін белінен шешті (М.Әуезов, Шығ.). Түркі тілдерінің біразында кісе белбеудің қалтасы, дорбасы, киімнің калтасы мағынасында жұмсалады. Мысалы, қырғыз тіліндегі кисе атауын К.К. Юдахин иран тілінен енген сөз деп көрсетеді [8, 389]. Оның қырғыз тіліндегі мағынасы - теріден (былғарыдан) тігілген белбеудің қалтасы, әртүрлі қалта тағылған белбеу.
Бұрынғы тұрмыста кісені адамдар киыншылық көргенде, тәңірге жалбарынғанда белден шешіп, мойнына салатын болған. Мұндай этномәдени дерек халық ауыз әдебиетінің үлгілерінде ұшырасады:
Ақбоз атты шалғанда,
Мойнына кісе салғанда,
Баба түкті шашты абыз
Сауап бата алғанда (XV - XVIII ғасырлардағы казақ поэзиясы, 109-б.).
Ертеде біреудің қазасын естіртуге барған жігіт ағасы адам да кісе белдікті белінен шешіп, мойнына салып алған. Сонымен, мойынға кісе салу басқа түскен ауыртпалықтың, қиыншылықтың белгісі болған. Ол тілімізде мойнына кісе салды, кісесі мойнында тәрізді фразеологизмдерде сақталып қалды.
Қазақ салтында кісені малға тағу әдеті де болды. Бураға шөгеріліп кеткен түйе бойына біткен төлін ағызып жібермесін деген ырыммен оның мойнына кісе салып қояды. Осындай төлін ағызып жіберетін түйеге көшіп-қонғанда, кіре тартқанда ешқандай ауыр жүк артпайды. Мұны кіселі түйе деп атаған [9, 68].
XIX ғасырдан бастап қазақ халқының тұрмыс-салтының өзгеруіне байланысты кісеге қалта салмай, алтын-күміспен әшекейлеп жасайтын болды. Сондықтан оның байырғы мағынасы мен атқарған қызметі, ол туралы мәдени ақпараттар бірте-бірте көмескілене бастады.
Тіліміздегі фразеологиялық сөз оралымдарының бір тобы құда болу салтына, той- мерекеде ойын-сауық ұйымдастырып көңіл көтеруге байланысты болып келеді. Олардың біразы зергерлік атауларының ұйтқы болуынан пайда болған.
Сырға тағар. Қазақ халқының тұрмысында құда болу салты айрықша орын алғандығы белгілі. Әдетте, қызды бесіктегі кезінде немесе ол бой жете бастаған кезде атастырған. Егер екі жақ балаларын бесікте жатқан кезінде атастырса, ұлдың ата-анасы қыздың бесігін кертіп белгі салған. Бұл ғұрыптың бесік-керті, бесік кертпе деп аталғандығы белгілі. Өсе келе ол қыз бесік кертпе қыз деп аталған. Егер қыз бой жете бастаған кезде атастырылса, оның құлағына жігіт жағы сырға таққан. Бұл рәсім сырға салу, сырға тағу деп аталған. Қалыңдық мағынасындағы сырғалы қыз немесе сырғалы атауы осыған байланысты шыққан, Алтай тілінде де қалыңдықты сырғалды деп атайды. Осы әдетке қатысты қырғыз тілінде сөйке салды тіркесі жұмсалады. Қырғыз тілінде сырғаны сөйке дейді. Қырғыздардың әдетінде жігіттің әке-шешесі қыздың үйіне алғаш рет келген кезде болашақ келінінің құлағына өздері алып келген сырғасын тағады. Оның жанында басқа да сыйлықтары болады [8, 659]. Осыған байланысты кішігірім той жасалған. Бұл той қырғыз тілінде де сырға той деп аталған.
Этнографиялық деректер бойынша, көптеген түркі халықтарында қыздардың құлағын тесіп, сырға тағып қою өте ерте жастан басталады. Баласы тұрмай жүрген ата- аналар қыздың құлағына 3 жасқа дейін де тесе берген. Тіпті мұндай жағдай да ер балалардың құлағына қас күштерді шатастырамыз деген түсінікпен сырға таққан. Бала ер жеткенде оның ата-анасы ауыл-аймағын шақырып той жасап, сол той үстінде бозбала жігіттің құлағынан сырғасын алады. Қазақта осы тойды сырға той деп атаған.
Қазақ дәстүрінде қызға тағатын сырғаның орнына басқа да үкі қасиетті саналатын құстың бір шоқ үлпілдек қауырсыны, жүзік, білезік, тана әдемі ақық түйме, моншақ, әшекей бұйымдары қолданылады. Сондықтан қазақ тілінде құда түсіп, сырға тағып кетті деудің орнына үкі тана, моншақтағып кетті деп те айта берген, Кей жерде жіп тағып кетті дейді. Жоғарыда айтылғандай, мұндай заттармен бірге күйеу баланың ата- анасы тарапынан қыздың ата-анасына берілетін сый-сыяпаты қоса жүреді. Ол сыйлық мал немесе күміс жамбы, ақша түрінде беріледі. Күйеу жағының осындай сыйлық апару кәдесі алғашында құда түсу рәсімін білдіретін атаулармен аталып бата аяқ, сырға тағар, тана тағар, құлақ моншақ тәрізді фразеологиздер пайда болған. Ертеде, құлақ моншақ деп сырғаны айтқан. Қырғызстанның оңтүстік диалектісінде сырғаның бір атауы құлақ мончок [8, 659].
Шеге шапан. Салт бойынша құда тұсу рәсімі қыз үйіне жаушы жіберуден басталған. Жаушы арқылы жігіттің әкесі сыйлық беріп жіберген. Ол қарғы бау деп аталған. Этнограф А.А. Диваевтың көрсетуінше жаушы сөзін Сізде лашын бар екен, бізде сұңқар бар екен деп бастайды. Қыздың ата-анасы келісетін жағдайда қалың мал мөлшерін де белгілейді. Жаушы қыз әкесіне қарға бау береді. Қыз әкесі оған уәдеміз шегедей мықты болсын деп шапан кигізеді. Кейде шапанның орнына ат мінгізген. Қыз жағынан берілетін мұндай сый шеге шапан, шеге ат деп аталған.
Қылауы түспеген құда. Құдаласқанына көп уақыт болмаған жаңа құда. Жаңа құда мағынасын аңғартатын қылауы түспеген құда тұрақты сөз тіркесінің жасалуына себеп болған қылау сөзінің ұсталар тіліндегі мағынасы - өткірлегеннен кейін кескіш құралдардың жүзінде пайда болатын өте майда ұлпа, бүршік. Қылауды, ідетте, былғарыға жанып кетіреді. Олай етпесе, құралдың жүзі өткір болмайды, тез мұқалады. Осыған орай қолөнерінде пышақтың қылауын алу деген термин қолданылады. Жалпыхалықтық тілде қылау өте ұсақ, майда, кішкене мағыналарында жұмсалады. Мысалы: қар қылаулап тұр; Қар қылаудан өсер, бала сылаумен өсер Мақал. Қылау сөзі сонымен бірге енді ғана өткірленген заттың жүзі мағынасында да айтылады. Қылыш, ұстара т.б. өткірлігін байқау үшін олардың жүзіне қыл тастап байқайды. Қыл қиылып түссе, ол шын мәнінде өткір деп есептеледі. Тіліміздегі қылауына қыл түспеген фразеологизмі қолөнерінде қолданылатын осы әдіске орай қалыптасып, әлі жүзіне қыл тастап та көрмеген, жүзіне ештеңе түстеген деген тура мағынасынан ауыспалы жаңа деген мағынаны білдіреді.

ІІ ЭТНОЛИНГВИСТИКАНЫҢ ҰЛТТЫҚ ТАНЫМЫ

2.1 Зергерлік өнерге байланысты атаулардың этномәдени танымдық сипаты

Қазақ халқының рухани болмысы мен ой-арманының, қиял-ғажайыбының нәтижесінен материалдық лексиканың құнарлы қабатын құрайтын қол өнері туындап отырған. Ұлт мәдениетінің болмысында осындай мол қабат зергерлік өнер лексикасында ерекше көрініс береді. Тіліміздегі зергерлік өнер лексикасын құрайтын ою-өрнек атаулары халқымыздың өткен дәуірлердегі когнитивтік санасы мен материалдық мәдениеті дәрежесінен мол ақпарат береді. Зергерлік өнерде оны жасайтын адамдар, яғни зергерлер бірнеше өнерді қатар меңгерген, әмбебап шеберлер, бесаспап адамдар болғаны белгілі. Қазақ тіл білімінде бұл тақырыпқа байланысты бірнеше зерттеу еңбектер бар. Мәселен, М.Ш. Өмірбекованың Қазіргі қазақ тіліндегі ою-өрнекке байланысты лексика атты зерттеу еңбегінде тіліміздегі ою-өрнек атаулары біршама қамтылып, төмендегідей жіктеліске түскен:
1) ай, күн, жұлдыз - көк әлеміне ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.