Апелляциялық сатыдағы сотта істі қараудың екінші бөлімі - апелляциялық шағымды немесе наразылықты қарау
Кіріспе
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Мемлекет халықтық өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру ретінде адам үшін құрылады, соның арқасында бүгінде жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын іске асыру тетіктеріне ерекше назар аударылған. Қазақстан халқының жария-құқықтық еркі өзі қабылдаған конституцияда екені бәрімізге мәлім. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасы адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы болып табылатын құқықтық мемлекет деп жариялайды [1].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жеке тұлғаның конституциялық мәртебесінің ең тиімді кепілі - "әділ сот төрелігі және азаматтардың бұзылған құқықтарын тиімді қалпына келтіруді қамтамасыз ететін әртүрлі процедуралық құралдардың жиынтығы арқылы жүзеге асырылатын" соттық қорғалу болып табылады. Осы қағидаттарды іске асырудың нақты тетіктерінің бірі апелляциялық іс жүргізу, сонымен қатар заңды күшіне енген төменгі соттардың актілерін қайта қарау яғни, кассациялық өндіріс болып табылады. Бұл адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға мүмкіндік беретін кайта қарау істері, сонымен қатар сот билігіне төменгі органдар жіберген қателіктер мен кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрбір қате шешім, сайып келгенде, сот төрелігі заңды түрде жүзеге асырылмағанын немесе мүлдем жүзеге асырылмағанын, азаматтар мен ұйымдардың бұзылған немесе даулы субъективті құқықтары мен заңды мүдделері қорғалмағанын білдіреді. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда соттың өз өзінің қате шешімімен мүдделі тұлғалардың құқықтарын бұзады. Әрине, қателіктер нақты істердің ғана емес, жалпы сот билігінің беделіне теріс әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Отанымызда сот қателіктерінің саны көптеген жылдар бойы тұрақты үрдіске ие. Сонымен бірге, сот санағы барлық нақты қателіктерді көрсетпейді, тек жоғары сот инстанциялары жоятын бейбітшілік судьяларының, аудандық және қалалық соттардың шешімдерінде анықталады. Сондай-ақ біздің зерттеуге алынған тақырып құқықшығармашылық және құқыққолдану саласына өте өзекті тақырыптың бірі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі уақытта шағымдану тәсілдерін жетілдіру мәселелеріне
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
көп көңіл бөлінеді, өйткені азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауда азаматтық іс жүргізудің жалпы нәтижесі көбінесе қолданылатын шағымдану механизмінің тиімділігіне байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығына азаматтық істер бойынша апелляциялық және кассациялық сот ісін жүргізу барысында туындайтын құқықтық қатынастарды реттейтін отандық заңнамаға және құқыққолдану, сонымен қатар шетел мемлекеттердің сот ісін жүргізу тәжірибесіне салыстырмалы талдау жүргізіле отырып, нәтижесінде берілген институттарды реттеуге тиімді ұсыныстар беру .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының мақсаты -- сот шешімдері мен ұйғарымдарына шағым жасау және наразылық келтіру процесінің азаматтық-құқықтық мәселелерін шешу, сондай-ақ азаматтық істер бойынша апелляциялық және кассациялық институттарын құқықтық реттеу ерекшелігінен туындатын мәселелерді зерттеу.
Осыған сәйкес келесідей міндеттер қойылады:
oo Қазақстандық сот ісін жүргізудегі апелляциялық іс жүргізу
институтының қалыптасу және даму ерекшеліктерін қарастыру;
- Апелляция институтының мәні мен мағынасын талдау;
- Заңды күшіне енбеген сот актілеріне шағымдану тәртібін зерделеу;
oo Кассациялық шағымдар мен наразылықтар бойынша істерді қараудың іс
жүргізу тәртібін талдау;
oo Кассациялық сатыдағы соттар қабылдайтын шешімдерді зерделеу;
oo шетел мемлекеттердің азаматтық істерді қайта қарау институтының
ерекшелігін зерделеу.
oo Зерттеу объектісі ретінде сот актілерін қайта қарау институттарын
реттейтін құқықтық нормаларды іске асыру және төменгі сатыдағы соттың актілерін қайта қарау үрдісінде сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын құқықтық қатынастар кешені болып табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республика Азаматтық процесінде апелляциялық шағымдану құқығын, тәртібі мен рәсімін, заңды күшiне енген сот актiлерiне өтiнiшхат беруге, ұсыным енгізуге, наразылық келтіруді тәртібін реттейтін іс жүргізу нормалары болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні және ғылыми мәселенің қазіргі таңдағы бағасы. Зерттеу жұмысының негізгі ережелері мен тұжырымдары қолданыстағы заңнаманы жетілдіру, сот тәжірибесінде, тәжірибемен айналысатын заңгерлерге, сот актілерін қайта қарау институттарын одан әрі теориялық зерттеу барысында, сондай-ақ оқу үрдісінде қолданылуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Негізсіз байытуға байланысты міндеттемелер институты революцияға дейінгі дәуірден бастап отандық азаматтық доктринамен танымал. Аталған құқықтық институтты зерттеумен С.А. Акимбекова, З.Х. Баймолдина, А.В. Гагаринов, А.Ф. Клейман, М.К. Треушникова, М.С. Шакарян, М.Х. Хутыз және т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Методогиялық негіз ретінде құқықтық зерттеу әдістері тарихи-құқықтық, ресми құқықтық, салыстырмалы құқықтық және заң құбылыстарын талдау жүйесі әдістері басшылыққа алынып зерттелінді, сондай - ақ дидукциялық пен талдау әдістері ұштастыра отырып дипломдық жұмыс зерттелінді.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық негізі. Жұмыстың теоретикалық негізін кеңестік ғалымдардың, отандық және ТМД авторлардың зерттеліп отырған мәселеге қатысты еңбектері және жүйелік басылымдардағы мақалалары құрайды.
Жұмыс құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылғын әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмысты жазуда қолданылған тәжірибелік база. Диплом жазу барысында Қарағанды облыстық соттының апелляициялық инстанция материалдары, сондай-ақ сот кабинеті электронды база жүйесі кеңінен қолданылды.
1 Сот актілерін қайта қарау бойынша іс жүргізу
1.1. Апелляциялық өндірістің дамуы және мәні
Қазақстанның сот өндірісі кез-келген ұлттық құрылым сияқты дәстүрлі құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының дамуына байланысты, қазақтандық дәстүрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп отырды.
Дәстүрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әртүрлі нормалармен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде тым алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді. Түп тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалармен институттардың күні кешегі ХІХ ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтанда болар, қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсы бір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айтудың өзі қиын [1; 38].
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында азаматтық пен қылмыстық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер білінбес қана болған. Қазақтардың құқықтық пікірінің дамуы жөнінде ХІХ ғасырдағы әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш.Уәлиханов былай деді: Қылмыс пен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек, тұрмыс салты басқаша дамыған қазақтардан орыстар мен немесе басқа европалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес [2; 513].
Академик С.Зиманов атап өткендей, қазақтың дәстүрлі құқығы бірнеше жылдар бойына кешеуілдеп қалған, тұйық шаруашылық негізінде дамып келді. Бұл, әрине, құқықтың қайсыбір жекелеген құқықтық нормаларына өзіндік салқынын тигізеді. Мәселен, ХІХ ғасырдың ортасына дейін дәстүрлі құқық жөніндегі жазбалардан тауар-ақша қатынастарын реттейтін нормаларды кездестіре алмайсыз; сот өндірісін жүргізу ешқандай жазбаша дәлелдемелерді талап етпеді. Кінәлі адамнан кек алу, тергеусіз сот жүргізу сияқты көне әдет-ғұрыптар көп уақытқа дейін бұзылған құқықты қалпына келтіру тәсілі ретінде қолданылып келді.
Қазақ құқығының тарихында Тәуке ханның Жеті жарғы заңының орны бөлек. Бұл жөнінде ХІХ ғасырдың басында аса құнды еңбектері үшін көзінің тірісінде мойындалған орыстың шығыстану ғалымы А.Левшин былай деп жазды: Кіші Орданың зерделі қырғыздары, біздің халық тыныштықта өмір сүрген кезде болған, бізде тәртіп те орнықты болған, бізде заң мен әділ сотта болған дегенді айтады[3; 80].
Тәуке ханның заңдар жинағында көптеген азаматтық-құқықтық нормалар және дәстүрлі құқық нормалары да болған.
Заңдық күші бар әдет ғұрыптар негізінен арнайы еш жерде жазылмаған, олар қысқа қайырған нақыл сөздер, мақал-мәтелдер ретінде ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі жолмен жеткізіліп келген. Міне, хан Тәуке осылардың бәрін жиып, бір заңдар жинағының - Жеті жарғының аясына жиілеп топтастырған.
Қазақтар Ресей қол астына кіргеннен кейін азаматтық істерді талқылайтын арнайы орган билер соты болды [4; 133].
Қазақтардың дәстүрлі құқығы билер соты шығарған шешімдерге тараптардың шағымдану мүмкіндігін қарастырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл институттың өзіне тән ерекшеліктері де болды.
Шағымдану құқығына ешқандай шек қойылмады. Билер сотының шешімі жөнінде басқа бір биге немесе хан сотына шағымдануға ерік берілді. Шешім жарияланғаннан кейінгі апелляциялық шағымдану мерзіміне де шек белгіленбеді. Шағымданушы өзінің қалауы бойынша, өзі сенім білдірген кез келген биге өтініш білдіруге құқылы болды. Би талапкердің, сондай-ақ екі жақтың тілегіне сүйеніп, істі өндірісіне қабылдады. Істі қараған хан (би) шығарылған шешімнің әділдігіне көзін жеткізсе, бұл жөнінде арызданушыны хабардар етті. Егер хан (би) алдыңғы шешімді қолдап бекітсе шағымданушы биге жала жабушы ретінде айыпталып, тиісінше жазаланды. Ал, егер шағым орынды деп табылса хан (би) шешіміне шағым түскен биге келіп, екеуі кінәлаушы мен жәбірленушінің көз алдында істі қайтадан қарады. Шешімнің әділетсіздігі дәлелденген жағдайда, хан (би) жаңадан шешу үшін істі әлгі биге кері тапсырды. Сол жерде, егер шешім қабылданған бидің біржақтылығы әшкереленсе, онда хан (би) істі басқа биге өткізеді.
Қазақстанның басқару жүйесіне елеулі өзгерістер ХІХ ғасырдың 20-жылдары енгізілген болатын. 1822 жылғы Жарғы билер соты қабылдаған үкімдерге шағымдану тәртібін де белгіледі. Бұл үкімдер түпкілікті деп саналмағандықтан, оған риза емес тараптарға облыстық бастыққа шағымдануға мүмкіндік берілді. Билердің үкімін бекіту немесе бекітпеу облыстық бастықтың еркіні тиесілі.
Қазақстан Ресейге қосылған соң шешімдерді апелляциялық қайта қарау тәртібі империялық заңнамамен реттеле басталды. 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін апелляциялық шағымдану институты барлық кеңестік Республикалардың кеңесінен мүлдем жойылып кетті. Бұл революцияға дейінгі ескі сот толық арылу саясатынан туындаған жаңғыру еді.
Сот туралы №1 декретке сәйкес Қазақстан аумағында азаматтық істердің басым көпшілігі жергілікті халық соттарында қаралды және оларға дәстүрлі құқық нормаларын қолдануға рұқсат етілді. Міне осы декрет арқылы революцияға дейінгі қолданыста болған ескі сот жүйесін негізі қалған еді. Осы кезден бастап Қазақстанда апелляциялық шешімдерді қайта қарау институты дамып, өз орнын тапты десек болады.
2001 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының Сот ісін жүргізу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңдық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы соттың заңдық күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау үшін апелляциялық инстанция енгізді. Апелляциялық институттың басты мақсаты төменгі инстанциялардағы соттың шығарған үкімдерінің қателіктерін түзеу және оны жоғары тұрған сотқа жіберу болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық шағым, прокурордың өтінішхаты бойынша апелляциялық
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
сатыдағы сот істе бар және осы Кодекстің 413-бабы екінші бөлігінің талаптарына сәйкес ұсынылған материалдар бойынша істің нақты мән-жайларының анықталуының, материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің дұрыстығын, сондай-ақ істі қарау мен шешу кезінде азаматтық процестік заң нормаларының сақталуын тексереді [5].
Жалпы сот жүйесі әр уақытта қоғам қажеттілігіне сай болу керек. Сот реформасы және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауды күшейту, шағымдану инстанцияларына жаңа заң актілерін енгізу, осының бәрі сайып келгенде заңымызды кәсіби деңгейге көтеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының сот төрелігін - тек сот қана жүзеге асыра алады [6]. Сот билігінің маңызды, тіпті басты функциясы әділ сотты жүзеге асыру болып табылады. Мемлекеттік маңызды мәселелердің бірі сот актілерін мойындауды толықтай қамтамасыз ету екендігі ақиқат. Конституциялық шешімдердің міндетті түрде орындалуы басты шарт екендігі атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде туындайтын сот билігінің барлық істермен дауларды қамтитындығы Ата заңымызда тура айтылған. Конституциялық нормалардың тек жеке тұлғаларға ғана емес, сондай-ақ заңды тұлғаларға да қатысты тікелей қолданылатыны осыдан көрінеді. Ата Заңымыз - әр адамның, ұйымның бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сот арқылы қорғау мүмкіндігін бекітеді. Осындай қорғаудың негізгі нысаны - апелляциялық шағымдар бойынша істерді қайта қарау болып табылады. Адамдардың конституциялық құқығы мен бостандығына нұқсан келтіретін заңдарды нормативті құқықтық актілерді қолдануға соттардың құқығы жоқ. Егер сот қолдануға жататын заңның немесе басқалай құқықтық актінің адамдар мен азаматтардың Конституциямен бекітілген құқығымен бостандығына нұқсан келтіретіндігін байқаса, ол іс жүргізуді тоқтатуға және осы актінің Конституциямен сәйкес еместігінің тану жөніндегі ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.
Сотқа арыз (талап арыз, шағым) беріліп және оны сот қабылдаған кезде ғана сотқа жүгіну құқығы жүзеге асырылады. Сотқа арызбен жүгіну арқылы азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді (жеке-дара немесе алқа құрамы) қарайды және шешеді. Кез келген сот арызды қабылдап, істі қарамайды және шешпейді. Себебі азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес әрбір іс соттылығына байланысты жүргізіледі. Соттылық - соттар арасында белгілі азаматтық істерді қарастыру өкілеттіліктерді бөлуді білдіреді.
Жаңа заңнаманың жағымды жетістігі ретінде істі қайта қараудағы тексеру тәртібінің сақталып қалғандығын айтуға болар еді. Апелляциялық істер бойынша қандай да бір даулы мәселе туындай қалса, соттарға өз бастамасы мен бұл жөнінде баяндама жасауды міндеттейтін көне Римдік тәртіп кезінде Еуропа елдерінің заңнамаларынан орын алса, кейін КСРО мемлекеттерінің кодекстеріне еніп, Қазақстан аумағында да кеңінен қолданылды [7; 2].
Істерді апелляциялық қайта қараудың көп жылдық тәжірибесі шағым мен наразылық, әдетте, сот шешімінің тек қайсыбір бөлігін қозғайтындығы жөнінде сот өндірісіне қатысушылардың көзін әбден жеткізді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік Кодексінің 402 бабына сәйкес (әрі қарай ҚР АПК) Аудандық және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге, сондай-ақ Кодекстің 27-1-бабының қағидалары бойынша қаралған істер бойынша шығарылған шешімдерге апелляциялық шағымды, прокурордың өтінішхатын облыстық және оған теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі апелляциялық сот алқасы алқаның кемінде үш судьясының алқалы құрамында қарайды. Кодекстің 27-бабы 1-2-бөлігінің қағидалары бойынша қаралған істер бойынша шығарылған шешімдерге апелляциялық шағымды, прокурордың апелляциялық өтінішхатын Нұр-Сұлтан қаласының соты қарайды.
Аудандық және оларға теңестірілген соттар оңайлатылған (жазбаша) іс жүргізу тәртібімен шығарған шешімдерге апелляциялық шағымды, прокурордың өтінішхатын, ұйғарымға жеке шағымды, прокурордың өтінішхатын судья жеке-дара қарайды.
Істің нақтылы жағдайына және құқықтық бағалауына байланысты жоғары тұрған соттың пікірі төменгі сатыдағы соттар үшін заңдылық ережеде қолдануда және оларды түсіндіруде үлгі болып саналады. Сондай-ақ оның психологиялық мәні де өте зор; процеске қатысушылар және жалпы қоғам тарапынан ең жетік соттың шешімі ретінде қабылданады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2001 жылдың 11 шілдесіндегі заңның ережелері сот шешімдерін қайта
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
қараудың республикада қайта қалыптасқан жүйесіне сәйкес келді. Атап айтқанда заңдық күшіне енбеген шешімдер мен қаулыларды қайта қарау (апелляциялық); Апелляциялық сатыдағы соттың ұйғарымдары, қаулылары заңды күшіне енген қайта қарау (кассация); жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша өндірісті қайта қарау.
Бұл сот инстанциялары, сот қаулыларын қайта қараудың тәртібі ретінде заңгерлер де өте жақсы меңгерген. Олардың іс жүргізуі ережелерінде ерекше қиындықтар жоқ, азаматтарға да қолайлы. Апелляциялық шешімдерді бір сатыдан келесі бір сатыға, яғни аудандық соттан облыстық сотқа, облыстық соттан Жоғарғы сотқа өтуін қарастыратын апелляциялық инстанциямен қатар, кассациялық өндірісінің екі деңгейінің ойластырылуы көп жылғы іс-тәжірибені көрсетіп жүреді. Қабылданған шешімнің жариялануы тараптардың іске байланысты дауларын, өзіндік пікірлерін тоқтатып, олардың шығарылған шешімге бағынуын міндеттейді.
Барлық адамдар заң алдында тең және ешқандай айырмасыз заңмен тең қорғалуға құқылы [8]. Халықаралық қағидаларға сәйкес, әрбір азамат өзінің бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге, өз құқықтары мен бостандықтарын толық көлемде орындалуын талап етеді. Бұған заңмен қарастырылған құрал-тәсілдермен қол жеткізе алады. Соның бірі бірінші сот инстанцияда қабылданған шешімдерін даулау жөнінде келесі сатысы апеляция, әрі қарай кассациялық өндіріс түседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы апелляция- ( лат. тілінен аударылғанда, appellatio үндеу) деген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
мағынаны білдіреді. Тараптардың арасындағы құқықтық қатынастарды анықтайтын сот шешімі барлық жағдайларда материалдық ақиқатқа сәйкес келе бермейді. Сондықтан заң мүдделі тұлғаға шешімді жоғары инстанция сотына шағымдану мүмкіндігін береді. Шағымдануға құқықтық тиісті дәрежеде жүзеге асырылу заңдылығын және негізділігін тексеру мақсатында бірінші инстанция сотының ұйғарымдары мен шешімдерін қайта қарауға негіз болады. Бұл заң актілерімен бекітілген әдістермен бірінші инстанция сотымен азаматтық істерді қарау және шешу барысында жіберілген қателіктерді түзетуге мүмкіндік береді. Аталған әдістердің біреуіне - апелляциялық өндіріс жатады. Апелляциялық іс жүргізу келесідей қажеттіктерден туындайды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біріншіден: іс бұл сатыда мәні бойынша қайта қаралатындықтан сот қорғауына құқық толық көлемде жүзеге асырылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екіншіден: апелляция институты әділдікті жүзеге асыруда толықтылық пен нақтылықты қамтамасыз етеді. Себебі апелляциялық сот істі қайта қарау мен шешудің нәтижесінде бірінші инстанция сотының шешімін өзгертуге немесе жаңа шешім шығаруға құқылы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляция институты дегеніміз - заңды күшіне енбеген бірінші инстанция соты ұйғарымдары мен шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру және істі мәні бойынша қайта қарау мен шешу бойынша апелляциялық соттың қызметін реттейтін азаматтық іс жүргізу нормаларының жиынтығы [9; 77].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Процессуалдық сатысы ретінде апелляциялық өндіріс - жеке мақсатқа жетуге бағытталған процессуалдық әрекеттердің нақты аясын қамтитын сот өндірісінің бір бөлімі. Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру институтының мақсатына мыналар жатады :
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Бірінші инстанция сотының заңды күшіне енбеген шешімдер мен ұйғарымдардың заңдылығы мен негіздерін тексеру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Бірінші инстанция соттарының дұрыс шешім шығаруын қамтамасыз ету.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Іске қатысушы тұлғаларға құқықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуына кепілдік беру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Бірінші инстанция соттарының қызметін бақылап, басшылық ету.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық инстанция қызметінің негізгі бағыты - заңды күшіне енбеген шешімдер мен ұйғарымдардың заңдылығы мен негізділігін тексеру.Апелляциялық сот істің жаңа мән- жайлар бекітіліп жаңа дәлелдемелерді зерттеуге құқылы, яғни апелляциялық сатыдағы сот істі мәні бойынша қайта қарап шешеді [10; 187]. Сот шешімінің заңдылығы мен негізділігін апелляциялық немесе наразылық шегінде тексереді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру құқығы дегеніміз - заңды күшіне енбеген бірінші инстанция соттарының шешімдері мен ұйғарымдарын тексеру бойынша апелляциялық инстанция сотының қызметін қозғауға құқық. Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру құқығының туындауы үшін шағым немесе наразылық беруге өкілетті тұлғаның бірінші инстанция соты шешімін дұрыс емес деп тануы жеткілікті. Апелляциялық шағымдардың немесе наразылық келтірудің объектісіне апелляциялық тәртіпте шағымдануға наразылық келтірудің заңды күшіне енбеген шешімдер жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адам қызметінің кез-келген саласында қателіктер болуы мүмкін. Өкінішке орай, бұл тұрғыда соттар да ерекшелік емес. Сот жұмысындағы қателіктердің қауіптілігі іске қатысатын адамдардың нақты қарым-қатынасын анықтаудағы қиындықтармен де, құқық қолдану күрделілігімен де байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрбір қате шешім, сайып келгенде, сот төрелігі заңды түрде жүзеге асырылмағанын немесе мүлдем жүзеге асырылмағанын, азаматтар мен ұйымдардың бұзылған немесе даулы субъективті құқықтары мен заңды мүдделері қорғалмағанын білдіреді. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда соттың өз өзінің қате шешімімен мүдделі тұлғалардың құқықтарын бұзады. Әрине, қателіктер нақты істердің ғана емес, жалпы сот билігінің беделіне теріс әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Отанымызда сот қателіктерінің саны көптеген жылдар бойы тұрақты үрдіске ие. Сонымен бірге, сот статистикасы барлық нақты қателіктерді көрсетпейді, тек жоғары сот инстанциялары жоятын бейбітшілік судьяларының, аудандық және қалалық соттардың шешімдерінде анықталған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қателер басқа сот қаулыларында да болады (сот бұйрықтарында, бірінші, кассациялық және кассациялық инстанцияларындағы соттардың ұйғарымдарында).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Сот қателіктері" ұғымы үш белгілермен сипатталады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) олар заң нормаларының бұзылуын білдіреді және азаматтық сот ісін жүргізудің нысаналы бағыттарынан ауытқуларды куәландырады;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) оларға азаматтық істерді қарауға және шешуге, шешімдерді, ұйғарымдарды, сот бұйрықтарын қайта қарауға уәкілеттік берілген соттар мен судьялар жол береді;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) барлық қателер азаматтық іс жүргізу тәртібімен құқықтық құралдармен жойылуға тиіс.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот қатесінің санаты кең және істің уақтылы шешілуіне кедергі келтіретін бұзушылықтарды да, оларды дұрыс қарауға кедергі келтіретіндерді де қамтиды. Соңғылары заңсыздық пен негізсіздік жағдайларына бөлінеді. Заңсыздық, өз кезегінде, материалдық немесе іс жүргізу құқығының нормаларын дұрыс қолданбау немесе қолданбау нәтижесі болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен қатар, сот қателіктері анықталған, анықталған және жасырын (жасырын) болып бөлінеді [11; 56]. Жасырын қателіктер сот төрелігі актілерінің жойылуына да, өзгеруіне де әкелмейді, бірақ олар бар және сот төрелігінің нәтижелері мен беделіне теріс әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылайша, сот қателіктері көптеген және әртүрлі, бірақ олардың барлығы сайып келгенде судьялардың жеке басына байланысты. Сондықтан сот қателіктері судьялар мен сот қызметкерлерінің кәсібилігінің жеткіліксіздігінен немесе олардың берілген іске адал емес, немқұрайды және кейде қылмыстық көзқарасынан туындайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот қателіктерін жасау шарттары өте көп -- бұл істің күрделілігі, нормативтік материалдың жай-күйі, судьялардың шамадан тыс жүктелуі және атқарушы және сот функцияларын бір адамға негізсіз араластыру нәтижесінде олардың кәсіби қызметінің қолайсыз жағдайлары және т. б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот практикасы сот қателіктерімен судьялардың біліктілігін арттыру, оларға тапсырылған іс үшін жауапкершілік сезімін тәрбиелеу, заңнаманы жетілдіру және т. б. арқылы сәтті күресуге болатындығын көрсетеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұдан басқа, азаматтық сот ісін жүргізуде анықталған сот қателерін жоюға бағытталған сот инстанцияларына -- апелляциялық, кассациялық инстанцияларын қамтитын арнайы іс жүргізу құралдары бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық процесте апелляциялық іс жүргізу Рим империясында пайда болды. "Apellatio "сөзі латын тілінен шыққан және" шағым " дегенді білдіреді, яғни бұл істі қайта қарау мақсатында сот шешіміне жоғары сот сатысына шағымдану туралы [12; 5 ].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шетелдік азаматтық процесте апелляциялық шағым бірінші сатыдағы соттардың шешімдерін тексерудің қарапайым әдісі болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляция институты патшалық Ресейдің азаматтық іс жүргізуімен танымал болды және 1864 жылғы Азаматтық сот ісін жүргізу Жарғысы негізінде 1917 жылға дейін 1917 жылдан кейін кеңестік процессуалдық заңдармен, оның ішінде ресейлік сот шешімдерімен апелляциялық тексеру тоқтатылды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі кезеңде 1995 жылы агроөнеркәсіптік кешенде апелляциялық шағым беру нормалары қалпына келтірілді және бейбітшілік судьяларын жалпы юрисдикция соттарының жүйесіне енгізіп, оларға сот төрелігін жүзеге асыру функциясын бере отырып, бейбітшілік судьяларының шешімдері мен анықтамаларына шағым жасау мен тексерудің апелляциялық тәртібі белгіленді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұдан келіп шығатыны, шағым берудің апелляциялық нысаны ҚР АПК-де бейбітшілік судьясының шешімдері мен ұйғарымдары үшін ғана көзделген. Бірінші сатыдағы федералды соттардың шешімдеріне шағымдану үшін апелляциялық тексеру элементтері бар кассация сақталды [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық сот ісін жүргізудегі апелляциялық шағымның мәні-іске қатысатын адамдардың апелляциялық сатыдағы сот ретінде аудандық сотқа татуласу судьясының заңды күшіне енбеген қаулысына апелляциялық шағыммен заңда белгіленген тәртіппен жүгінуге құқығы бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл жағдайда іске қатысатын адамның апелляциялық сатыға жүгінуі оны бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу қағидалары бойынша бітімгершілік судья қаулысының заңдылығы мен негізділігін тексеруге міндеттейді, яғни апелляциялық саты істі мәні бойынша екінші рет қарауға құқылы [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құқықтық әдебиеттерде апелляцияның екі түрі бар -- толық және толық емес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Толық емес апелляция бірінші сатыдағы сот зерттеген дәлелдемелер негізінде заңды күшіне енбеген шешімді қайта қарауды білдіреді. Толық емес апелляция кезінде іс жаңа қарау үшін бірінші сатыдағы сотқа қайтарылуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Толық апелляция дегеніміз-бұл істе бар материалдар негізінде ғана емес, сонымен бірге апелляциялық сатыдағы сотқа ұсынылған кез-келген жаңа дәлелдемелер негізінде істі қайта қарау. Бұл жағдайда апелляциялық сот жаңа фактілерді анықтауға құқылы (ҚР АПК-нің 402-бабының 3-бөлігі), сондықтан ол істі жаңа қарау үшін бірінші сатыдағы сотқа жібере алмайды, бірақ зерттелген дәлелдемелер мен анықталған фактілер негізінде мәні бойынша шешім шығаруы керек [13; 170 ].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚР АПК-нің 52-тарауында азаматтық сот ісін жүргізуде толық апелляция көзделген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыда сот ісін жүргізу АПК-нің 402-бабына сәйкес бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу қағидалары бойынша жүргізіледі. Сонымен бірге, бірінші және апелляциялық сатыдағы федералды соттардың алдында тұрған әртүрлі мақсаттарға байланысты осы өндірістер арасында кейбір айырмашылықтар бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен қатар, апелляциялық іс жүргізуді кассациялық іс жүргізумен салыстыру олардың арасындағы айырмашылықтармен қатар көптеген ортақ нәрселер бар екенін көрсетеді (шағымдану құқығының субъектілері мен объектілері, сот отырысы хатшысының қатысуымен бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу ережелері бойынша сот ісін жүргізу, шағымдану тәртібі мен мерзімдері, шешім мен анықтаманың күшін жою негіздері, соттың әртүрлі анықтамаларына шағымдану және т.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл жағдай ҚР АПК-нің 52-тарауында ҚР АПК-нің 54-тарауында (кассациялық сатыдағы сотта іс жүргізу) көрсетілген жалпы ережелерге көптеген сілтеме нормаларының болуын түсіндіреді [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Апелляциялық істерді қарау тәртібі мен мерзімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот істi апелляциялық тәртiппен қарау кезiнде бiрiншi сатыдағы сот шешiмiнiң заңдылығы мен негiздiлiгiн толық көлемде тексередi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыдағы сот істе бар, сондай-ақ осы Кодекстің 404-бабының екінші бөлігіне сәйкес ұсынылған дәлелдемелерге мәлімделген талап қою шегінде баға береді. Егер апелляциялық сатыдағы сот жаңа дәлелдемелердің бірінші сатыдағы сотқа ұсынылуы дәлелді себептермен мүмкін болмағанын таныса, оның ішінде егер адам бірінші сатыдағы сотта іске қатысуға тартылмаса, сондай-ақ егер бірінші сатыдағы сотта дәлелдемелерді зерттеу және (немесе) талап етіп алу туралы өтінішхат мәлімделсе, бірақ ол қанағаттандырусыз қалдырылса, сот жаңа дәлелдемелерді қабылдайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыдағы сотқа дәлелдемелерді ұсынатын тұлғалар олардың қандай жолмен алынғанын және оларды ұсыну қажеттілігі қандай мән-жайларға байланысты туындағанын көрсетуге міндетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірнеше талап қою талаптарын біріктіру және бөлу, талап қою талаптарының мөлшерін өзгерту, талап қою нысанасы мен негізін өзгерту, тиісті емес жауапкерді ауыстыру, қарсы талап қою туралы қағидалар апелляциялық сатыдағы сотта қолданылмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кодекстің 427-бабы төртінші бөлігінің 2) және 4) тармақшаларында көрсетілген негіздер бойынша шешімнің күші жойылса және үшінші тұлғалардың қатысуынсыз істі мәні бойынша қарау мүмкін емес деп танылса, апелляциялық сатыдағы сот өз алдына бөлек талаптарды мәлімдемеген үшінші тұлғаларды іске қатысуға тарта алады..
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығы іске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғаларға тиесілі. Іске қатысуға тартылмаған, бірақ құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім шығарған тұлғалар да апелляциялық шағым беруге құқылы. Наразылық келтіру құқығы істі қорғауға қатысушы прокурорға тиесілі. Қазақстан Республикасның Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс прокуроры және оларға теңестірілген прокурор және олардың орынбасарлары өзінің құзіреті шегінде істі қорғауға қатысуына қарамастан сот шешіміне наразылық келтіруге құқылы. Апелляциялық шағымның , наразылық келтірудің мерзімдері азаматтық іс жүргізу кодексінің 403 - бабымен анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағым немесе наразылық соты түпкілікті түрде шешім шығарғаннан кейін он бес күн ішінде беріледі. Заңда бекітілген бұл мерзімнің өтуі апелляциялық шағымдану, наразылық келтіру құқығына жатады. Мерзім өтіп кеткеннен кейін берілген мағлұматтар мен наразылықтар оны берген тұлғаларға қайтарылады. Шағым, наразылық берудің заңмен бекітілген мерзімі дәлелді себептермен өткізіліп алынса, сотпен қалпына келтірілуі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 404 - бабының 1-ші тармағына сәйкес апелляциялық шағымданудың, наразылықтың мазмұнында ауқымды және сипаты бойынша күрделі мәселелер қамтиды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағым немесе наразылық жолданатын соттың атауы. Бұл жағдайда қай сотқа жіберілгендігі нақты көрсетілуі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін тұлғаның атауы. Егер апелляциялық шағымдар заңды тұлғамен берілсе оның орналасқан жері, толық атауы, реквизиттері көрсетіледі. Шағым жеке тұлғамен берілсе оның аты - жөні, тегі және мекен - жайы көрсетілуі тиіс. Себебі апелляциялық шағымды беруші тұлғаның процессуалдық жағдайының көрсетілуі міндетті. Апелляциялық наразылықта прокурордың лауазымы және прокуратураның атауы көрсетілуі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Шағым жасалатын немесе наразылық келтіретін шешім және сол шешімді шығарған соттың атауы. Шағымда немесе наразылықта қандай іс бойынша шешім шығарғандығы және қандай сотпен қашан шығарылғандығы көрсетіледі. 4. Істі қараудың дұрыс еместігі неде екенін көрсету. Яғни, тұлға шешімнің қай бөлігімен келіспейтін немесе азаматтық істі қарау барысында қандай процессуалдық кемшіліктер жіберілгенін көрсетуі қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. Заңдарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге және материалдарына сілтеме жасай отырып, шешімнің заңсыздығы мен негіздігі неде екендігінің негіздемесі. Шағымда немесе наразылықта тиісті тұлғаның шешімімен келіспеуін негіздейтін заңды мотивтері көрсетілуі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. Шағым жасайтын наразылық келтіретін тұлғаның шағымды немесе наразылықты толық немесе бөлігінде келтіретінін және қандай өзгерістер енгізуді талап ететіндігін көрсету.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағымда немесе наразылықта қоса тіркелетін құжаттардың тізімі көрсетіліп, тағайындаушы, наразылық келтіруші тұлға қол қоюы керек. Апелляциялық шағымға мемлекеттік баждың төленетіндігін куәландыратын құжат тіркелуі тиіс. Бұл талап апелляциялық наразылыққа қолданылмайды. Шағымдарда немесе наразылықта айғақтарына апелляциялық шағым немесе наразылық бойынша дау айтатын куәларды шақыру туралы өтінішінің де болуы мүмкін. Шағымдар, наразылықтар іске қатысушы тұлғаның санына қарай көшірмелерімен сотқа беріледі. Қажет болған жағдайда судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны шағымға немесе наразылыққа қоса тіркейтін жазбаша айғақтардың іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмемен беруге міндеттей алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағымдар, наразылықтар шешім шығарған сот арқылы беріледі. Тікелей апелляциялық сатыға келіп түскен шағымдар, наразылықтар, заң талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберіледі. Апелляциялық өндірістің туындауы үшін шағым немесе наразылық апелляциялық шағымның, наразылықтың мазмұнына қойылған талаптарға жауап беруі тиіс. Аталған талаптарды сақтамау шағымды немесе наразылықты қараусыз қалдыруға негіз болады. Заң талаптарына сай келмейтін шағым немесе наразылық берген жағдайда судья шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдырып тиісті тұлғаға кемшіліктерді түзету үшін мерзім тағайындалады. Егер шағым немесе наразылық берген тұлға белгіленген мерзімде шешімді түзетсе, шағым немесе наразылық сотқа алғашқы табыс ететін күндерде берілген болып есептелінеді. Шағымның, наразылықтың мазмұнына қойылатын талаптарды сақтаумен қатар мүдделі тұлға заңмен көзделген апелляциялық шағымдарды наразылық беру құқығының жүзеге асыру шарттарын сақтауы тиіс. Аталған шарттарға мыналар жатады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Апелляциялық шағымдарды немесе наразылықты берудің заңмен бекітілген мерзімін сақтау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Шағымды немесе наразылықты оны беруге құқығы бар тұлғалардың біреуі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Апелляциялық шағымдарға, наразылық келтірулерге жататын шешімге шағымдану, наразылық келтіру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көрсетілген талаптарды сақтамау апелляциялық шағымдарды наразылықты қайтаруға негіз болады. Азаматтық іс жүргізу кодексінің 337-бабына сәйкес шағым немесе наразылық мынадай жағдайларда қайтарылады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағымды, наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы судьяның қаулысындағы нұсқаулары белгіленген мерзімде орындалмағанда;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Шағымды, наразылықты берген (келтірген) тұлғаның өтініші бойынша;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Егер шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өтіп кетсе және шағымда немесе наразылықта оны қалпына келтіру туралы өтініш болмаса немесе оны қалпына келтіруден бас тартылған жағдайда;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Егер шағымды немесе наразылықты апелляциялық шағым немесе наразалық беруге (келтіруге) құқығы жоқ тұлға берсе (келтірсе) қайтарылады.Апелляциялық шағымды берген тұлғамен процесте бір жақты болумен бірге қатысушылар мен үшінші тұлғалар берілген шағымға жазбаша арыз беру жолымен қосуға құқылы. Қосылу туралы арызға мемлекеттік баж салынбайды. Іске қатысушы тұлғалар қосылысты растайтын құжаттарды бере отырып, апелляциялық шағымға немесе наразылыққа жазбаша түрде қарсылық білдіруге құқылы. Қарсылық пен оған қоса берілген құжаттар іске қатысушы тұлғаның санына қарай көшірмелерін бірге беруі тиіс. Қарсылықтар апелляциялық инстанция сотына істі дұрыс қарап, шешуіне ықпал етеді. Мерзімінде берген және заң талаптарына сәйкес келетін апелляциялық шағымды, наразылықты алғаннан кейін бірінші инстанция соты азаматтық іс жүргізу кодексінің 338 - бабына сәйкес мынадай әрекеттерді жасауы тиіс:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағымның немесе наразылықтың және оған тіркелген жазбаша дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске қатысушы адамға жібереді; 2. Шағымға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткеннен кейін істі апелляциялық сатыға жіберу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Іске қатысушы адамдарды істі апелляциялық сатыда қараудың орны мен уақыты туралы хабарландыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Істің апелляциялық сатыда қаралатындығы, күні туралы хабар іс апелляциялық сотта зерделенетіндей, ал іске қатысушы адамдар апелляциялық сатыдағы сот отырысына қатысу құқығын пайдаланудың нақты мүмкіндігіне ие бола алатындай есеппен берілуге тиіс. Апелляциялық шағымға наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар сотта іс материалдарымен, келіп түскен шағыммен және оларға білдірілген қарсылықтармен танылуға құқылы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өткеннен кейін апелляциялық шағымдар мен наразылықтар іспен бірге апелляциялық сатыдағы сотқа жіберіледі. Шағымдар немесе наразылықтар бойынша апелляциялық сатыдағы сот істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша істің нақты мән - жайларының анықталуының материалдық - құқықтық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің дұрыстығын, сондай - ақ іске қарау мен шешу кезінде азаматтық іс жүргізу заңы нормаларының дұрыс сақталуын тексереді [14; 89]. Шағымға немесе наразылыққа заңмен қойылған талаптардың сақталғандығын тексеріп болғаннан кейін судья істі апелляциялық сатыдағы соттың қарауына әзірлейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыдағы судья істің материалдарын апелляциялық шағымның немесе наразылықтың дәлелдерін және оларға қоса берілген материалдарды зерделеп және істі белгілеген мерзімде қарау мүмкін болмаған жағдайда іске қатысушы адамдарға істі қараудың жаңа уақыты мен орны туралы хабарлайды. Іс апелляциялық сатыда ол бірінші сатыдағы сотпен келіп түскен күннен бастап бір ай мерзімнен кешіктірмей қаралуы тиіс. Нақты іс бойынша әділдікті атқару кезінде апелляциялық сот өзінің құқықтары мен міндеттерін алқалы құрамда жүзеге асырылады. Істі апелляциялық тәртіпке қорғаудың шектері азаматтық іс жүргізу кодексінің 413 - бабымен реттелген. Аталған бапқа сәйкес істі апелляциялық тәртіппен қорғау кезінде сот бірінші сатыдағы сот шешімінің заңдылығы мен негізділігіне толық көлемде тексеріледі. Апелляциялық сатыдағы сот мәлімделген талап қою шегінде жаңа фактілерді анықтап және тараптардың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмаған жаңа дәлелдерді зерттеуге құқылы. Тараптар өздеріне бірінші сатыдағы сот дәлелдемелерді сұратып алдырудан бас тартқан өтініштерін апелляциялық сатыдағы сотқа бере алады. Шағымның немесе наразылықтың мотивтерін жоққа шығарған немесе бекітетін қосымша материалдар апелляциялық сотпен істі қарау аяқталғанға дейін табыс етілуі тиіс. Істі апелляциялық саты сотында қарау төрт бөлімнен тұрады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Дайындау бөлімі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Апелляциялық шағымдарды немесе наразылықты мәні бойынша қарау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Апелляциялық сот актілерін шығару.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот отырысының дайындық бөлімінде апелляциялық шағымды немесе наразылықты осы сот отырысында қарау мүмкіндігі анықталады. Дайындық бөлімінде сотпен мынадай негізгі сұрақтар шешіледі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Бекітілген сот құрамымен істің қаралу мүмкіндігі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Іске қатысушы адамдардың біреуінің немесе өкілдер келмеген жағдайда істің тыңдалу мүмкіндігі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төрағалық етуші апелляциялық сатыдағы сот отырысын ашып және қандай іс, кімнің шағымы немесе наразылығы бойынша және қай соттың шешімі қаралып отыр, сондай- ақ апелляциялық сатыдағы соттың құрамын және істің қаралуына қатысып отырса прокурорды, сарапшыларды, мамандарды, аудармашыларды хабарлайды. Бұдан кейін төрағалық етуші іске қатысушы адамдардың қайсысы келгенін құжаттары бойынша анықтап, өкілдердің өкілеттілігін тексереді және олардың судьяларға, прокурорға, сарапшыларға, маманға қарсылықтары мен өтініштерінің бар немесе жоқ екенін анықтайды. Егер қарсылықтар жарияланса олар азаматтық іс жүргізу кодексінің 42 - бабына сәйкес шешіледі. Істің қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті дәрежеде хабарланған іске қатысушы адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда, сот келмеген себебін дәлелді деп таныса істі қорғауды кейінге қалдырады. Істі талқылау кейінге қалдырылған жағдайда апелляциялық іске қатысушы адамдарға соттың қайта өткізетін отырысында істің қаралу уақыты мен орны туралы хабарландырылады. Бұл жағдайда істі талқылау басынан бастап жүргізіледі. Апелляциялық шағымды немесе наразылықты беруге қарамастан бұрын сот келесі мәселелерді шешеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағымды берген тұлғаның шағымды қолдайтындығы немесе прокурордың наразылықты қайтарып алмайтындығы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Талапкердің талаптан бас тартпайтындығы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Тараптардың бітімгершілік келісімге келу ниеттерін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Биліктік әрекеттерді жасау немесе жасамау бойынша тұлғаның ниеттерін анықтау апелляциялық өндірісте диспозитивтілік қағидасы толық әрекет ететіндіктен міндетті түрде қажет болып табылады. Апелляциялық шағым берген тұлға өз шағымынан іс апелляциялық сатыда қаралғанға дейін және апелляциялық қаулы шығаруға дейін бас тартуға құқылы. Егер бұл биліктік әрекет заңға қайшы келсе немесе өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзса, сот шағымынан бас тартады деп қабылдамайды және апелляциялық тәртіпті қарастыруды жалғастырады. Апелляциялық наразылық келтірген прокурор немесе жоғары тұрған прокурор апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығарғанға дейін наразылықты кері қайтарып алуды соттың қабылдамауына құқығы жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондықтан сот іске қатысушы тұлғаларға наразылықтың кері қайтарылып алынғаны туралы хабарландырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Талапкердің талаптан бас тартуы тараптардың апелляциялық шағым берілгеннен кейін жасалған бітімгершілік келісімі апелляциялық сатыдағы сотқа жолданған жазбаша арызда көрсетуге тиіс. Талапкердің талаптан бас тартуы қабылданса немесе тараптардың бітімгершілік келісімдерін бекіту апелляциялық соттың бір ай сатыдағы соттың шешімінің күшін жоюға және іс бойынша іс жүргізуді қысқартуға негіз болады. Талаптан бас тарту немесе бітімгершілік келісім заңға қайшы келсе немесе өзге тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерін бұзатын болса судья оларды қабылдаудан бас тартып, іс жүргізуді жалғастырады. Апелляциялық сатыдағы сотта істі қараудың екінші бөлімі - апелляциялық шағымды немесе наразылықты қарау. Апелляциялық шағымды немесе наразылықты қарау сот отырысына келген іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің түсініктерін тыңдаудан басталады. Апелляциялық шағым берген немесе наразылық келтірген тұлға және оның өкілі бірінші болып сөз сөйлейді. Екі тарап та шешімге шағым жасаған жағдайда бірінші болып талапкер сөз сөйлейді. Дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі мен шектерін іске қатысушы тұлғалардың пікірлерін ескере отырып, сот белгілейді. Сот істе бар және тараптардың жаңадан табыс еткен дәлелдемелерін тексереді. Сотқа қосымша дәлелдемелерді табыс еткен тұлға олардың қандай жолмен алынғанын және қосымша дәлелдемелер ұсыну қажеттігі қандай мән - жайларға байланысты туындайтынын көрсетуге міндетті. Дәлеледемелерді зерттей келіп сот іске қатысушы сот отырысына келмеген тұлғалардың түсініктемелерін, сондай - ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына шақырылмаған куәлардың ұйғарымдарын жариялайды [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтардың сот процесінің қатысушылары болып, сот шешімімен
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
келіспейтін немесе шығарылған шешімді әділ емес деп санайтын жағдайлар жиі болып тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен апелляциялық
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
шағым берілуі, прокурор апелляциялық өтінішхат келтіруі мүмкін. Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығы тараптарға, іске қатысатын басқа да тұлғаларға тиесілі. Апелляциялық өтінішхат келтіру құқығы істі қарауға қатысқан прокурорға тиесілі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Мемлекет халықтық өзін-өзі басқаруды ұйымдастыру ретінде адам үшін құрылады, соның арқасында бүгінде жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын іске асыру тетіктеріне ерекше назар аударылған. Қазақстан халқының жария-құқықтық еркі өзі қабылдаған конституцияда екені бәрімізге мәлім. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасы адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы болып табылатын құқықтық мемлекет деп жариялайды [1].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жеке тұлғаның конституциялық мәртебесінің ең тиімді кепілі - "әділ сот төрелігі және азаматтардың бұзылған құқықтарын тиімді қалпына келтіруді қамтамасыз ететін әртүрлі процедуралық құралдардың жиынтығы арқылы жүзеге асырылатын" соттық қорғалу болып табылады. Осы қағидаттарды іске асырудың нақты тетіктерінің бірі апелляциялық іс жүргізу, сонымен қатар заңды күшіне енген төменгі соттардың актілерін қайта қарау яғни, кассациялық өндіріс болып табылады. Бұл адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға мүмкіндік беретін кайта қарау істері, сонымен қатар сот билігіне төменгі органдар жіберген қателіктер мен кемшіліктерді анықтауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрбір қате шешім, сайып келгенде, сот төрелігі заңды түрде жүзеге асырылмағанын немесе мүлдем жүзеге асырылмағанын, азаматтар мен ұйымдардың бұзылған немесе даулы субъективті құқықтары мен заңды мүдделері қорғалмағанын білдіреді. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда соттың өз өзінің қате шешімімен мүдделі тұлғалардың құқықтарын бұзады. Әрине, қателіктер нақты істердің ғана емес, жалпы сот билігінің беделіне теріс әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Отанымызда сот қателіктерінің саны көптеген жылдар бойы тұрақты үрдіске ие. Сонымен бірге, сот санағы барлық нақты қателіктерді көрсетпейді, тек жоғары сот инстанциялары жоятын бейбітшілік судьяларының, аудандық және қалалық соттардың шешімдерінде анықталады. Сондай-ақ біздің зерттеуге алынған тақырып құқықшығармашылық және құқыққолдану саласына өте өзекті тақырыптың бірі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі уақытта шағымдану тәсілдерін жетілдіру мәселелеріне
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
көп көңіл бөлінеді, өйткені азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен бостандықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауда азаматтық іс жүргізудің жалпы нәтижесі көбінесе қолданылатын шағымдану механизмінің тиімділігіне байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығына азаматтық істер бойынша апелляциялық және кассациялық сот ісін жүргізу барысында туындайтын құқықтық қатынастарды реттейтін отандық заңнамаға және құқыққолдану, сонымен қатар шетел мемлекеттердің сот ісін жүргізу тәжірибесіне салыстырмалы талдау жүргізіле отырып, нәтижесінде берілген институттарды реттеуге тиімді ұсыныстар беру .
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Зерттеу жұмысының мақсаты -- сот шешімдері мен ұйғарымдарына шағым жасау және наразылық келтіру процесінің азаматтық-құқықтық мәселелерін шешу, сондай-ақ азаматтық істер бойынша апелляциялық және кассациялық институттарын құқықтық реттеу ерекшелігінен туындатын мәселелерді зерттеу.
Осыған сәйкес келесідей міндеттер қойылады:
oo Қазақстандық сот ісін жүргізудегі апелляциялық іс жүргізу
институтының қалыптасу және даму ерекшеліктерін қарастыру;
- Апелляция институтының мәні мен мағынасын талдау;
- Заңды күшіне енбеген сот актілеріне шағымдану тәртібін зерделеу;
oo Кассациялық шағымдар мен наразылықтар бойынша істерді қараудың іс
жүргізу тәртібін талдау;
oo Кассациялық сатыдағы соттар қабылдайтын шешімдерді зерделеу;
oo шетел мемлекеттердің азаматтық істерді қайта қарау институтының
ерекшелігін зерделеу.
oo Зерттеу объектісі ретінде сот актілерін қайта қарау институттарын
реттейтін құқықтық нормаларды іске асыру және төменгі сатыдағы соттың актілерін қайта қарау үрдісінде сот ісін жүргізуге қатысушылар арасында туындайтын құқықтық қатынастар кешені болып табылады.
Зерттеу пәні - Қазақстан Республика Азаматтық процесінде апелляциялық шағымдану құқығын, тәртібі мен рәсімін, заңды күшiне енген сот актiлерiне өтiнiшхат беруге, ұсыным енгізуге, наразылық келтіруді тәртібін реттейтін іс жүргізу нормалары болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні және ғылыми мәселенің қазіргі таңдағы бағасы. Зерттеу жұмысының негізгі ережелері мен тұжырымдары қолданыстағы заңнаманы жетілдіру, сот тәжірибесінде, тәжірибемен айналысатын заңгерлерге, сот актілерін қайта қарау институттарын одан әрі теориялық зерттеу барысында, сондай-ақ оқу үрдісінде қолданылуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі. Негізсіз байытуға байланысты міндеттемелер институты революцияға дейінгі дәуірден бастап отандық азаматтық доктринамен танымал. Аталған құқықтық институтты зерттеумен С.А. Акимбекова, З.Х. Баймолдина, А.В. Гагаринов, А.Ф. Клейман, М.К. Треушникова, М.С. Шакарян, М.Х. Хутыз және т.б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Методогиялық негіз ретінде құқықтық зерттеу әдістері тарихи-құқықтық, ресми құқықтық, салыстырмалы құқықтық және заң құбылыстарын талдау жүйесі әдістері басшылыққа алынып зерттелінді, сондай - ақ дидукциялық пен талдау әдістері ұштастыра отырып дипломдық жұмыс зерттелінді.
Дипломдық жұмыстың теоретикалық негізі. Жұмыстың теоретикалық негізін кеңестік ғалымдардың, отандық және ТМД авторлардың зерттеліп отырған мәселеге қатысты еңбектері және жүйелік басылымдардағы мақалалары құрайды.
Жұмыс құрылымы. Бұл жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылғын әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмысты жазуда қолданылған тәжірибелік база. Диплом жазу барысында Қарағанды облыстық соттының апелляициялық инстанция материалдары, сондай-ақ сот кабинеті электронды база жүйесі кеңінен қолданылды.
1 Сот актілерін қайта қарау бойынша іс жүргізу
1.1. Апелляциялық өндірістің дамуы және мәні
Қазақстанның сот өндірісі кез-келген ұлттық құрылым сияқты дәстүрлі құқық негізінде дүниеге келген еді. Қоғамның және оның институттарының дамуына байланысты, қазақтандық дәстүрлі құқығы да дамып, жетілдіріліп отырды.
Дәстүрлі құқық туралы сөз қозғау үшін, біріншіден, оның құрамы жағынан біркелкі болмағанын атап өткеніміз жөн. Ол сипаты жағынан әртүрлі нормалармен институттардың басын біріктірді. Әйтсе де, бұлар өмірде тым алшақ емес, қайта іштей өзара астасып, біте қайнасып жатқандай еді. Түп тамыры сонау тереңде жатқан кейбір нормалармен институттардың күні кешегі ХІХ ғасырға дейін сақталып келгеніне тарих куә. Бәлкім, сондықтанда болар, қазақтың дәстүрлі құқығындағы қайсы бір нормалардың қашан пайда болғанын тап басып айтудың өзі қиын [1; 38].
Қазан төңкерісіне дейін қазақтардың дәстүрлі құқығында азаматтық пен қылмыстық құқық бұзушылық ұғымдарының арасындағы шектеулер білінер білінбес қана болған. Қазақтардың құқықтық пікірінің дамуы жөнінде ХІХ ғасырдағы әйгілі қазақ ғалымы, Шығыстың ғаламат зерттеушісі Ш.Уәлиханов былай деді: Қылмыс пен тәртіпсіздік жөнінде жан дүниесі бөлек, тұрмыс салты басқаша дамыған қазақтардан орыстар мен немесе басқа европалықтармен бірдей көзқарасты талап ету дұрыс емес [2; 513].
Академик С.Зиманов атап өткендей, қазақтың дәстүрлі құқығы бірнеше жылдар бойына кешеуілдеп қалған, тұйық шаруашылық негізінде дамып келді. Бұл, әрине, құқықтың қайсыбір жекелеген құқықтық нормаларына өзіндік салқынын тигізеді. Мәселен, ХІХ ғасырдың ортасына дейін дәстүрлі құқық жөніндегі жазбалардан тауар-ақша қатынастарын реттейтін нормаларды кездестіре алмайсыз; сот өндірісін жүргізу ешқандай жазбаша дәлелдемелерді талап етпеді. Кінәлі адамнан кек алу, тергеусіз сот жүргізу сияқты көне әдет-ғұрыптар көп уақытқа дейін бұзылған құқықты қалпына келтіру тәсілі ретінде қолданылып келді.
Қазақ құқығының тарихында Тәуке ханның Жеті жарғы заңының орны бөлек. Бұл жөнінде ХІХ ғасырдың басында аса құнды еңбектері үшін көзінің тірісінде мойындалған орыстың шығыстану ғалымы А.Левшин былай деп жазды: Кіші Орданың зерделі қырғыздары, біздің халық тыныштықта өмір сүрген кезде болған, бізде тәртіп те орнықты болған, бізде заң мен әділ сотта болған дегенді айтады[3; 80].
Тәуке ханның заңдар жинағында көптеген азаматтық-құқықтық нормалар және дәстүрлі құқық нормалары да болған.
Заңдық күші бар әдет ғұрыптар негізінен арнайы еш жерде жазылмаған, олар қысқа қайырған нақыл сөздер, мақал-мәтелдер ретінде ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі жолмен жеткізіліп келген. Міне, хан Тәуке осылардың бәрін жиып, бір заңдар жинағының - Жеті жарғының аясына жиілеп топтастырған.
Қазақтар Ресей қол астына кіргеннен кейін азаматтық істерді талқылайтын арнайы орган билер соты болды [4; 133].
Қазақтардың дәстүрлі құқығы билер соты шығарған шешімдерге тараптардың шағымдану мүмкіндігін қарастырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл институттың өзіне тән ерекшеліктері де болды.
Шағымдану құқығына ешқандай шек қойылмады. Билер сотының шешімі жөнінде басқа бір биге немесе хан сотына шағымдануға ерік берілді. Шешім жарияланғаннан кейінгі апелляциялық шағымдану мерзіміне де шек белгіленбеді. Шағымданушы өзінің қалауы бойынша, өзі сенім білдірген кез келген биге өтініш білдіруге құқылы болды. Би талапкердің, сондай-ақ екі жақтың тілегіне сүйеніп, істі өндірісіне қабылдады. Істі қараған хан (би) шығарылған шешімнің әділдігіне көзін жеткізсе, бұл жөнінде арызданушыны хабардар етті. Егер хан (би) алдыңғы шешімді қолдап бекітсе шағымданушы биге жала жабушы ретінде айыпталып, тиісінше жазаланды. Ал, егер шағым орынды деп табылса хан (би) шешіміне шағым түскен биге келіп, екеуі кінәлаушы мен жәбірленушінің көз алдында істі қайтадан қарады. Шешімнің әділетсіздігі дәлелденген жағдайда, хан (би) жаңадан шешу үшін істі әлгі биге кері тапсырды. Сол жерде, егер шешім қабылданған бидің біржақтылығы әшкереленсе, онда хан (би) істі басқа биге өткізеді.
Қазақстанның басқару жүйесіне елеулі өзгерістер ХІХ ғасырдың 20-жылдары енгізілген болатын. 1822 жылғы Жарғы билер соты қабылдаған үкімдерге шағымдану тәртібін де белгіледі. Бұл үкімдер түпкілікті деп саналмағандықтан, оған риза емес тараптарға облыстық бастыққа шағымдануға мүмкіндік берілді. Билердің үкімін бекіту немесе бекітпеу облыстық бастықтың еркіні тиесілі.
Қазақстан Ресейге қосылған соң шешімдерді апелляциялық қайта қарау тәртібі империялық заңнамамен реттеле басталды. 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін апелляциялық шағымдану институты барлық кеңестік Республикалардың кеңесінен мүлдем жойылып кетті. Бұл революцияға дейінгі ескі сот толық арылу саясатынан туындаған жаңғыру еді.
Сот туралы №1 декретке сәйкес Қазақстан аумағында азаматтық істердің басым көпшілігі жергілікті халық соттарында қаралды және оларға дәстүрлі құқық нормаларын қолдануға рұқсат етілді. Міне осы декрет арқылы революцияға дейінгі қолданыста болған ескі сот жүйесін негізі қалған еді. Осы кезден бастап Қазақстанда апелляциялық шешімдерді қайта қарау институты дамып, өз орнын тапты десек болады.
2001 жылдың 11 шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының Сот ісін жүргізу мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының кейбір заңдық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңы соттың заңдық күшіне енбеген үкімдері мен қаулыларын қайта қарау үшін апелляциялық инстанция енгізді. Апелляциялық институттың басты мақсаты төменгі инстанциялардағы соттың шығарған үкімдерінің қателіктерін түзеу және оны жоғары тұрған сотқа жіберу болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық шағым, прокурордың өтінішхаты бойынша апелляциялық
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
сатыдағы сот істе бар және осы Кодекстің 413-бабы екінші бөлігінің талаптарына сәйкес ұсынылған материалдар бойынша істің нақты мән-жайларының анықталуының, материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің дұрыстығын, сондай-ақ істі қарау мен шешу кезінде азаматтық процестік заң нормаларының сақталуын тексереді [5].
Жалпы сот жүйесі әр уақытта қоғам қажеттілігіне сай болу керек. Сот реформасы және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сотпен қорғауды күшейту, шағымдану инстанцияларына жаңа заң актілерін енгізу, осының бәрі сайып келгенде заңымызды кәсіби деңгейге көтеруді талап етеді.
Қазақстан Республикасының сот төрелігін - тек сот қана жүзеге асыра алады [6]. Сот билігінің маңызды, тіпті басты функциясы әділ сотты жүзеге асыру болып табылады. Мемлекеттік маңызды мәселелердің бірі сот актілерін мойындауды толықтай қамтамасыз ету екендігі ақиқат. Конституциялық шешімдердің міндетті түрде орындалуы басты шарт екендігі атап көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде туындайтын сот билігінің барлық істермен дауларды қамтитындығы Ата заңымызда тура айтылған. Конституциялық нормалардың тек жеке тұлғаларға ғана емес, сондай-ақ заңды тұлғаларға да қатысты тікелей қолданылатыны осыдан көрінеді. Ата Заңымыз - әр адамның, ұйымның бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сот арқылы қорғау мүмкіндігін бекітеді. Осындай қорғаудың негізгі нысаны - апелляциялық шағымдар бойынша істерді қайта қарау болып табылады. Адамдардың конституциялық құқығы мен бостандығына нұқсан келтіретін заңдарды нормативті құқықтық актілерді қолдануға соттардың құқығы жоқ. Егер сот қолдануға жататын заңның немесе басқалай құқықтық актінің адамдар мен азаматтардың Конституциямен бекітілген құқығымен бостандығына нұқсан келтіретіндігін байқаса, ол іс жүргізуді тоқтатуға және осы актінің Конституциямен сәйкес еместігінің тану жөніндегі ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті.
Сотқа арыз (талап арыз, шағым) беріліп және оны сот қабылдаған кезде ғана сотқа жүгіну құқығы жүзеге асырылады. Сотқа арызбен жүгіну арқылы азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше жүргізілетін істерді (жеке-дара немесе алқа құрамы) қарайды және шешеді. Кез келген сот арызды қабылдап, істі қарамайды және шешпейді. Себебі азаматтық іс жүргізу кодексіне сәйкес әрбір іс соттылығына байланысты жүргізіледі. Соттылық - соттар арасында белгілі азаматтық істерді қарастыру өкілеттіліктерді бөлуді білдіреді.
Жаңа заңнаманың жағымды жетістігі ретінде істі қайта қараудағы тексеру тәртібінің сақталып қалғандығын айтуға болар еді. Апелляциялық істер бойынша қандай да бір даулы мәселе туындай қалса, соттарға өз бастамасы мен бұл жөнінде баяндама жасауды міндеттейтін көне Римдік тәртіп кезінде Еуропа елдерінің заңнамаларынан орын алса, кейін КСРО мемлекеттерінің кодекстеріне еніп, Қазақстан аумағында да кеңінен қолданылды [7; 2].
Істерді апелляциялық қайта қараудың көп жылдық тәжірибесі шағым мен наразылық, әдетте, сот шешімінің тек қайсыбір бөлігін қозғайтындығы жөнінде сот өндірісіне қатысушылардың көзін әбден жеткізді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік Кодексінің 402 бабына сәйкес (әрі қарай ҚР АПК) Аудандық және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге, сондай-ақ Кодекстің 27-1-бабының қағидалары бойынша қаралған істер бойынша шығарылған шешімдерге апелляциялық шағымды, прокурордың өтінішхатын облыстық және оған теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі апелляциялық сот алқасы алқаның кемінде үш судьясының алқалы құрамында қарайды. Кодекстің 27-бабы 1-2-бөлігінің қағидалары бойынша қаралған істер бойынша шығарылған шешімдерге апелляциялық шағымды, прокурордың апелляциялық өтінішхатын Нұр-Сұлтан қаласының соты қарайды.
Аудандық және оларға теңестірілген соттар оңайлатылған (жазбаша) іс жүргізу тәртібімен шығарған шешімдерге апелляциялық шағымды, прокурордың өтінішхатын, ұйғарымға жеке шағымды, прокурордың өтінішхатын судья жеке-дара қарайды.
Істің нақтылы жағдайына және құқықтық бағалауына байланысты жоғары тұрған соттың пікірі төменгі сатыдағы соттар үшін заңдылық ережеде қолдануда және оларды түсіндіруде үлгі болып саналады. Сондай-ақ оның психологиялық мәні де өте зор; процеске қатысушылар және жалпы қоғам тарапынан ең жетік соттың шешімі ретінде қабылданады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2001 жылдың 11 шілдесіндегі заңның ережелері сот шешімдерін қайта
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
қараудың республикада қайта қалыптасқан жүйесіне сәйкес келді. Атап айтқанда заңдық күшіне енбеген шешімдер мен қаулыларды қайта қарау (апелляциялық); Апелляциялық сатыдағы соттың ұйғарымдары, қаулылары заңды күшіне енген қайта қарау (кассация); жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша өндірісті қайта қарау.
Бұл сот инстанциялары, сот қаулыларын қайта қараудың тәртібі ретінде заңгерлер де өте жақсы меңгерген. Олардың іс жүргізуі ережелерінде ерекше қиындықтар жоқ, азаматтарға да қолайлы. Апелляциялық шешімдерді бір сатыдан келесі бір сатыға, яғни аудандық соттан облыстық сотқа, облыстық соттан Жоғарғы сотқа өтуін қарастыратын апелляциялық инстанциямен қатар, кассациялық өндірісінің екі деңгейінің ойластырылуы көп жылғы іс-тәжірибені көрсетіп жүреді. Қабылданған шешімнің жариялануы тараптардың іске байланысты дауларын, өзіндік пікірлерін тоқтатып, олардың шығарылған шешімге бағынуын міндеттейді.
Барлық адамдар заң алдында тең және ешқандай айырмасыз заңмен тең қорғалуға құқылы [8]. Халықаралық қағидаларға сәйкес, әрбір азамат өзінің бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге, өз құқықтары мен бостандықтарын толық көлемде орындалуын талап етеді. Бұған заңмен қарастырылған құрал-тәсілдермен қол жеткізе алады. Соның бірі бірінші сот инстанцияда қабылданған шешімдерін даулау жөнінде келесі сатысы апеляция, әрі қарай кассациялық өндіріс түседі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жалпы апелляция- ( лат. тілінен аударылғанда, appellatio үндеу) деген
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
мағынаны білдіреді. Тараптардың арасындағы құқықтық қатынастарды анықтайтын сот шешімі барлық жағдайларда материалдық ақиқатқа сәйкес келе бермейді. Сондықтан заң мүдделі тұлғаға шешімді жоғары инстанция сотына шағымдану мүмкіндігін береді. Шағымдануға құқықтық тиісті дәрежеде жүзеге асырылу заңдылығын және негізділігін тексеру мақсатында бірінші инстанция сотының ұйғарымдары мен шешімдерін қайта қарауға негіз болады. Бұл заң актілерімен бекітілген әдістермен бірінші инстанция сотымен азаматтық істерді қарау және шешу барысында жіберілген қателіктерді түзетуге мүмкіндік береді. Аталған әдістердің біреуіне - апелляциялық өндіріс жатады. Апелляциялық іс жүргізу келесідей қажеттіктерден туындайды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Біріншіден: іс бұл сатыда мәні бойынша қайта қаралатындықтан сот қорғауына құқық толық көлемде жүзеге асырылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екіншіден: апелляция институты әділдікті жүзеге асыруда толықтылық пен нақтылықты қамтамасыз етеді. Себебі апелляциялық сот істі қайта қарау мен шешудің нәтижесінде бірінші инстанция сотының шешімін өзгертуге немесе жаңа шешім шығаруға құқылы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляция институты дегеніміз - заңды күшіне енбеген бірінші инстанция соты ұйғарымдары мен шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру және істі мәні бойынша қайта қарау мен шешу бойынша апелляциялық соттың қызметін реттейтін азаматтық іс жүргізу нормаларының жиынтығы [9; 77].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Процессуалдық сатысы ретінде апелляциялық өндіріс - жеке мақсатқа жетуге бағытталған процессуалдық әрекеттердің нақты аясын қамтитын сот өндірісінің бір бөлімі. Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру институтының мақсатына мыналар жатады :
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Бірінші инстанция сотының заңды күшіне енбеген шешімдер мен ұйғарымдардың заңдылығы мен негіздерін тексеру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Бірінші инстанция соттарының дұрыс шешім шығаруын қамтамасыз ету.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Іске қатысушы тұлғаларға құқықтары мен заңды мүдделерінің қорғалуына кепілдік беру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Бірінші инстанция соттарының қызметін бақылап, басшылық ету.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық инстанция қызметінің негізгі бағыты - заңды күшіне енбеген шешімдер мен ұйғарымдардың заңдылығы мен негізділігін тексеру.Апелляциялық сот істің жаңа мән- жайлар бекітіліп жаңа дәлелдемелерді зерттеуге құқылы, яғни апелляциялық сатыдағы сот істі мәні бойынша қайта қарап шешеді [10; 187]. Сот шешімінің заңдылығы мен негізділігін апелляциялық немесе наразылық шегінде тексереді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру құқығы дегеніміз - заңды күшіне енбеген бірінші инстанция соттарының шешімдері мен ұйғарымдарын тексеру бойынша апелляциялық инстанция сотының қызметін қозғауға құқық. Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру құқығының туындауы үшін шағым немесе наразылық беруге өкілетті тұлғаның бірінші инстанция соты шешімін дұрыс емес деп тануы жеткілікті. Апелляциялық шағымдардың немесе наразылық келтірудің объектісіне апелляциялық тәртіпте шағымдануға наразылық келтірудің заңды күшіне енбеген шешімдер жатады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Адам қызметінің кез-келген саласында қателіктер болуы мүмкін. Өкінішке орай, бұл тұрғыда соттар да ерекшелік емес. Сот жұмысындағы қателіктердің қауіптілігі іске қатысатын адамдардың нақты қарым-қатынасын анықтаудағы қиындықтармен де, құқық қолдану күрделілігімен де байланысты.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әрбір қате шешім, сайып келгенде, сот төрелігі заңды түрде жүзеге асырылмағанын немесе мүлдем жүзеге асырылмағанын, азаматтар мен ұйымдардың бұзылған немесе даулы субъективті құқықтары мен заңды мүдделері қорғалмағанын білдіреді. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда соттың өз өзінің қате шешімімен мүдделі тұлғалардың құқықтарын бұзады. Әрине, қателіктер нақты істердің ғана емес, жалпы сот билігінің беделіне теріс әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Отанымызда сот қателіктерінің саны көптеген жылдар бойы тұрақты үрдіске ие. Сонымен бірге, сот статистикасы барлық нақты қателіктерді көрсетпейді, тек жоғары сот инстанциялары жоятын бейбітшілік судьяларының, аудандық және қалалық соттардың шешімдерінде анықталған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қателер басқа сот қаулыларында да болады (сот бұйрықтарында, бірінші, кассациялық және кассациялық инстанцияларындағы соттардың ұйғарымдарында).
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
"Сот қателіктері" ұғымы үш белгілермен сипатталады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1) олар заң нормаларының бұзылуын білдіреді және азаматтық сот ісін жүргізудің нысаналы бағыттарынан ауытқуларды куәландырады;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2) оларға азаматтық істерді қарауға және шешуге, шешімдерді, ұйғарымдарды, сот бұйрықтарын қайта қарауға уәкілеттік берілген соттар мен судьялар жол береді;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3) барлық қателер азаматтық іс жүргізу тәртібімен құқықтық құралдармен жойылуға тиіс.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот қатесінің санаты кең және істің уақтылы шешілуіне кедергі келтіретін бұзушылықтарды да, оларды дұрыс қарауға кедергі келтіретіндерді де қамтиды. Соңғылары заңсыздық пен негізсіздік жағдайларына бөлінеді. Заңсыздық, өз кезегінде, материалдық немесе іс жүргізу құқығының нормаларын дұрыс қолданбау немесе қолданбау нәтижесі болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен қатар, сот қателіктері анықталған, анықталған және жасырын (жасырын) болып бөлінеді [11; 56]. Жасырын қателіктер сот төрелігі актілерінің жойылуына да, өзгеруіне де әкелмейді, бірақ олар бар және сот төрелігінің нәтижелері мен беделіне теріс әсер етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Осылайша, сот қателіктері көптеген және әртүрлі, бірақ олардың барлығы сайып келгенде судьялардың жеке басына байланысты. Сондықтан сот қателіктері судьялар мен сот қызметкерлерінің кәсібилігінің жеткіліксіздігінен немесе олардың берілген іске адал емес, немқұрайды және кейде қылмыстық көзқарасынан туындайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот қателіктерін жасау шарттары өте көп -- бұл істің күрделілігі, нормативтік материалдың жай-күйі, судьялардың шамадан тыс жүктелуі және атқарушы және сот функцияларын бір адамға негізсіз араластыру нәтижесінде олардың кәсіби қызметінің қолайсыз жағдайлары және т. б.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот практикасы сот қателіктерімен судьялардың біліктілігін арттыру, оларға тапсырылған іс үшін жауапкершілік сезімін тәрбиелеу, заңнаманы жетілдіру және т. б. арқылы сәтті күресуге болатындығын көрсетеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұдан басқа, азаматтық сот ісін жүргізуде анықталған сот қателерін жоюға бағытталған сот инстанцияларына -- апелляциялық, кассациялық инстанцияларын қамтитын арнайы іс жүргізу құралдары бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық процесте апелляциялық іс жүргізу Рим империясында пайда болды. "Apellatio "сөзі латын тілінен шыққан және" шағым " дегенді білдіреді, яғни бұл істі қайта қарау мақсатында сот шешіміне жоғары сот сатысына шағымдану туралы [12; 5 ].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шетелдік азаматтық процесте апелляциялық шағым бірінші сатыдағы соттардың шешімдерін тексерудің қарапайым әдісі болып табылады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляция институты патшалық Ресейдің азаматтық іс жүргізуімен танымал болды және 1864 жылғы Азаматтық сот ісін жүргізу Жарғысы негізінде 1917 жылға дейін 1917 жылдан кейін кеңестік процессуалдық заңдармен, оның ішінде ресейлік сот шешімдерімен апелляциялық тексеру тоқтатылды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі кезеңде 1995 жылы агроөнеркәсіптік кешенде апелляциялық шағым беру нормалары қалпына келтірілді және бейбітшілік судьяларын жалпы юрисдикция соттарының жүйесіне енгізіп, оларға сот төрелігін жүзеге асыру функциясын бере отырып, бейбітшілік судьяларының шешімдері мен анықтамаларына шағым жасау мен тексерудің апелляциялық тәртібі белгіленді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұдан келіп шығатыны, шағым берудің апелляциялық нысаны ҚР АПК-де бейбітшілік судьясының шешімдері мен ұйғарымдары үшін ғана көзделген. Бірінші сатыдағы федералды соттардың шешімдеріне шағымдану үшін апелляциялық тексеру элементтері бар кассация сақталды [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық сот ісін жүргізудегі апелляциялық шағымның мәні-іске қатысатын адамдардың апелляциялық сатыдағы сот ретінде аудандық сотқа татуласу судьясының заңды күшіне енбеген қаулысына апелляциялық шағыммен заңда белгіленген тәртіппен жүгінуге құқығы бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл жағдайда іске қатысатын адамның апелляциялық сатыға жүгінуі оны бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу қағидалары бойынша бітімгершілік судья қаулысының заңдылығы мен негізділігін тексеруге міндеттейді, яғни апелляциялық саты істі мәні бойынша екінші рет қарауға құқылы [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Құқықтық әдебиеттерде апелляцияның екі түрі бар -- толық және толық емес.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Толық емес апелляция бірінші сатыдағы сот зерттеген дәлелдемелер негізінде заңды күшіне енбеген шешімді қайта қарауды білдіреді. Толық емес апелляция кезінде іс жаңа қарау үшін бірінші сатыдағы сотқа қайтарылуы мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Толық апелляция дегеніміз-бұл істе бар материалдар негізінде ғана емес, сонымен бірге апелляциялық сатыдағы сотқа ұсынылған кез-келген жаңа дәлелдемелер негізінде істі қайта қарау. Бұл жағдайда апелляциялық сот жаңа фактілерді анықтауға құқылы (ҚР АПК-нің 402-бабының 3-бөлігі), сондықтан ол істі жаңа қарау үшін бірінші сатыдағы сотқа жібере алмайды, бірақ зерттелген дәлелдемелер мен анықталған фактілер негізінде мәні бойынша шешім шығаруы керек [13; 170 ].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ҚР АПК-нің 52-тарауында азаматтық сот ісін жүргізуде толық апелляция көзделген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыда сот ісін жүргізу АПК-нің 402-бабына сәйкес бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу қағидалары бойынша жүргізіледі. Сонымен бірге, бірінші және апелляциялық сатыдағы федералды соттардың алдында тұрған әртүрлі мақсаттарға байланысты осы өндірістер арасында кейбір айырмашылықтар бар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сонымен қатар, апелляциялық іс жүргізуді кассациялық іс жүргізумен салыстыру олардың арасындағы айырмашылықтармен қатар көптеген ортақ нәрселер бар екенін көрсетеді (шағымдану құқығының субъектілері мен объектілері, сот отырысы хатшысының қатысуымен бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу ережелері бойынша сот ісін жүргізу, шағымдану тәртібі мен мерзімдері, шешім мен анықтаманың күшін жою негіздері, соттың әртүрлі анықтамаларына шағымдану және т.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл жағдай ҚР АПК-нің 52-тарауында ҚР АПК-нің 54-тарауында (кассациялық сатыдағы сотта іс жүргізу) көрсетілген жалпы ережелерге көптеген сілтеме нормаларының болуын түсіндіреді [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.2 Апелляциялық істерді қарау тәртібі мен мерзімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот істi апелляциялық тәртiппен қарау кезiнде бiрiншi сатыдағы сот шешiмiнiң заңдылығы мен негiздiлiгiн толық көлемде тексередi.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыдағы сот істе бар, сондай-ақ осы Кодекстің 404-бабының екінші бөлігіне сәйкес ұсынылған дәлелдемелерге мәлімделген талап қою шегінде баға береді. Егер апелляциялық сатыдағы сот жаңа дәлелдемелердің бірінші сатыдағы сотқа ұсынылуы дәлелді себептермен мүмкін болмағанын таныса, оның ішінде егер адам бірінші сатыдағы сотта іске қатысуға тартылмаса, сондай-ақ егер бірінші сатыдағы сотта дәлелдемелерді зерттеу және (немесе) талап етіп алу туралы өтінішхат мәлімделсе, бірақ ол қанағаттандырусыз қалдырылса, сот жаңа дәлелдемелерді қабылдайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыдағы сотқа дәлелдемелерді ұсынатын тұлғалар олардың қандай жолмен алынғанын және оларды ұсыну қажеттілігі қандай мән-жайларға байланысты туындағанын көрсетуге міндетті.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бірнеше талап қою талаптарын біріктіру және бөлу, талап қою талаптарының мөлшерін өзгерту, талап қою нысанасы мен негізін өзгерту, тиісті емес жауапкерді ауыстыру, қарсы талап қою туралы қағидалар апелляциялық сатыдағы сотта қолданылмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кодекстің 427-бабы төртінші бөлігінің 2) және 4) тармақшаларында көрсетілген негіздер бойынша шешімнің күші жойылса және үшінші тұлғалардың қатысуынсыз істі мәні бойынша қарау мүмкін емес деп танылса, апелляциялық сатыдағы сот өз алдына бөлек талаптарды мәлімдемеген үшінші тұлғаларды іске қатысуға тарта алады..
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығы іске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғаларға тиесілі. Іске қатысуға тартылмаған, бірақ құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім шығарған тұлғалар да апелляциялық шағым беруге құқылы. Наразылық келтіру құқығы істі қорғауға қатысушы прокурорға тиесілі. Қазақстан Республикасның Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс прокуроры және оларға теңестірілген прокурор және олардың орынбасарлары өзінің құзіреті шегінде істі қорғауға қатысуына қарамастан сот шешіміне наразылық келтіруге құқылы. Апелляциялық шағымның , наразылық келтірудің мерзімдері азаматтық іс жүргізу кодексінің 403 - бабымен анықталады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағым немесе наразылық соты түпкілікті түрде шешім шығарғаннан кейін он бес күн ішінде беріледі. Заңда бекітілген бұл мерзімнің өтуі апелляциялық шағымдану, наразылық келтіру құқығына жатады. Мерзім өтіп кеткеннен кейін берілген мағлұматтар мен наразылықтар оны берген тұлғаларға қайтарылады. Шағым, наразылық берудің заңмен бекітілген мерзімі дәлелді себептермен өткізіліп алынса, сотпен қалпына келтірілуі мүмкін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 404 - бабының 1-ші тармағына сәйкес апелляциялық шағымданудың, наразылықтың мазмұнында ауқымды және сипаты бойынша күрделі мәселелер қамтиды:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағым немесе наразылық жолданатын соттың атауы. Бұл жағдайда қай сотқа жіберілгендігі нақты көрсетілуі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін тұлғаның атауы. Егер апелляциялық шағымдар заңды тұлғамен берілсе оның орналасқан жері, толық атауы, реквизиттері көрсетіледі. Шағым жеке тұлғамен берілсе оның аты - жөні, тегі және мекен - жайы көрсетілуі тиіс. Себебі апелляциялық шағымды беруші тұлғаның процессуалдық жағдайының көрсетілуі міндетті. Апелляциялық наразылықта прокурордың лауазымы және прокуратураның атауы көрсетілуі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Шағым жасалатын немесе наразылық келтіретін шешім және сол шешімді шығарған соттың атауы. Шағымда немесе наразылықта қандай іс бойынша шешім шығарғандығы және қандай сотпен қашан шығарылғандығы көрсетіледі. 4. Істі қараудың дұрыс еместігі неде екенін көрсету. Яғни, тұлға шешімнің қай бөлігімен келіспейтін немесе азаматтық істі қарау барысында қандай процессуалдық кемшіліктер жіберілгенін көрсетуі қажет.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. Заңдарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге және материалдарына сілтеме жасай отырып, шешімнің заңсыздығы мен негіздігі неде екендігінің негіздемесі. Шағымда немесе наразылықта тиісті тұлғаның шешімімен келіспеуін негіздейтін заңды мотивтері көрсетілуі керек.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
5. Шағым жасайтын наразылық келтіретін тұлғаның шағымды немесе наразылықты толық немесе бөлігінде келтіретінін және қандай өзгерістер енгізуді талап ететіндігін көрсету.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағымда немесе наразылықта қоса тіркелетін құжаттардың тізімі көрсетіліп, тағайындаушы, наразылық келтіруші тұлға қол қоюы керек. Апелляциялық шағымға мемлекеттік баждың төленетіндігін куәландыратын құжат тіркелуі тиіс. Бұл талап апелляциялық наразылыққа қолданылмайды. Шағымдарда немесе наразылықта айғақтарына апелляциялық шағым немесе наразылық бойынша дау айтатын куәларды шақыру туралы өтінішінің де болуы мүмкін. Шағымдар, наразылықтар іске қатысушы тұлғаның санына қарай көшірмелерімен сотқа беріледі. Қажет болған жағдайда судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны шағымға немесе наразылыққа қоса тіркейтін жазбаша айғақтардың іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмемен беруге міндеттей алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Шағымдар, наразылықтар шешім шығарған сот арқылы беріледі. Тікелей апелляциялық сатыға келіп түскен шағымдар, наразылықтар, заң талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберіледі. Апелляциялық өндірістің туындауы үшін шағым немесе наразылық апелляциялық шағымның, наразылықтың мазмұнына қойылған талаптарға жауап беруі тиіс. Аталған талаптарды сақтамау шағымды немесе наразылықты қараусыз қалдыруға негіз болады. Заң талаптарына сай келмейтін шағым немесе наразылық берген жағдайда судья шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдырып тиісті тұлғаға кемшіліктерді түзету үшін мерзім тағайындалады. Егер шағым немесе наразылық берген тұлға белгіленген мерзімде шешімді түзетсе, шағым немесе наразылық сотқа алғашқы табыс ететін күндерде берілген болып есептелінеді. Шағымның, наразылықтың мазмұнына қойылатын талаптарды сақтаумен қатар мүдделі тұлға заңмен көзделген апелляциялық шағымдарды наразылық беру құқығының жүзеге асыру шарттарын сақтауы тиіс. Аталған шарттарға мыналар жатады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Апелляциялық шағымдарды немесе наразылықты берудің заңмен бекітілген мерзімін сақтау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Шағымды немесе наразылықты оны беруге құқығы бар тұлғалардың біреуі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Апелляциялық шағымдарға, наразылық келтірулерге жататын шешімге шағымдану, наразылық келтіру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көрсетілген талаптарды сақтамау апелляциялық шағымдарды наразылықты қайтаруға негіз болады. Азаматтық іс жүргізу кодексінің 337-бабына сәйкес шағым немесе наразылық мынадай жағдайларда қайтарылады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағымды, наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы судьяның қаулысындағы нұсқаулары белгіленген мерзімде орындалмағанда;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Шағымды, наразылықты берген (келтірген) тұлғаның өтініші бойынша;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Егер шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өтіп кетсе және шағымда немесе наразылықта оны қалпына келтіру туралы өтініш болмаса немесе оны қалпына келтіруден бас тартылған жағдайда;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Егер шағымды немесе наразылықты апелляциялық шағым немесе наразалық беруге (келтіруге) құқығы жоқ тұлға берсе (келтірсе) қайтарылады.Апелляциялық шағымды берген тұлғамен процесте бір жақты болумен бірге қатысушылар мен үшінші тұлғалар берілген шағымға жазбаша арыз беру жолымен қосуға құқылы. Қосылу туралы арызға мемлекеттік баж салынбайды. Іске қатысушы тұлғалар қосылысты растайтын құжаттарды бере отырып, апелляциялық шағымға немесе наразылыққа жазбаша түрде қарсылық білдіруге құқылы. Қарсылық пен оған қоса берілген құжаттар іске қатысушы тұлғаның санына қарай көшірмелерін бірге беруі тиіс. Қарсылықтар апелляциялық инстанция сотына істі дұрыс қарап, шешуіне ықпал етеді. Мерзімінде берген және заң талаптарына сәйкес келетін апелляциялық шағымды, наразылықты алғаннан кейін бірінші инстанция соты азаматтық іс жүргізу кодексінің 338 - бабына сәйкес мынадай әрекеттерді жасауы тиіс:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағымның немесе наразылықтың және оған тіркелген жазбаша дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске қатысушы адамға жібереді; 2. Шағымға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткеннен кейін істі апелляциялық сатыға жіберу;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Іске қатысушы адамдарды істі апелляциялық сатыда қараудың орны мен уақыты туралы хабарландыру.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Істің апелляциялық сатыда қаралатындығы, күні туралы хабар іс апелляциялық сотта зерделенетіндей, ал іске қатысушы адамдар апелляциялық сатыдағы сот отырысына қатысу құқығын пайдаланудың нақты мүмкіндігіне ие бола алатындай есеппен берілуге тиіс. Апелляциялық шағымға наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар сотта іс материалдарымен, келіп түскен шағыммен және оларға білдірілген қарсылықтармен танылуға құқылы.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өткеннен кейін апелляциялық шағымдар мен наразылықтар іспен бірге апелляциялық сатыдағы сотқа жіберіледі. Шағымдар немесе наразылықтар бойынша апелляциялық сатыдағы сот істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша істің нақты мән - жайларының анықталуының материалдық - құқықтық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің дұрыстығын, сондай - ақ іске қарау мен шешу кезінде азаматтық іс жүргізу заңы нормаларының дұрыс сақталуын тексереді [14; 89]. Шағымға немесе наразылыққа заңмен қойылған талаптардың сақталғандығын тексеріп болғаннан кейін судья істі апелляциялық сатыдағы соттың қарауына әзірлейді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Апелляциялық сатыдағы судья істің материалдарын апелляциялық шағымның немесе наразылықтың дәлелдерін және оларға қоса берілген материалдарды зерделеп және істі белгілеген мерзімде қарау мүмкін болмаған жағдайда іске қатысушы адамдарға істі қараудың жаңа уақыты мен орны туралы хабарлайды. Іс апелляциялық сатыда ол бірінші сатыдағы сотпен келіп түскен күннен бастап бір ай мерзімнен кешіктірмей қаралуы тиіс. Нақты іс бойынша әділдікті атқару кезінде апелляциялық сот өзінің құқықтары мен міндеттерін алқалы құрамда жүзеге асырылады. Істі апелляциялық тәртіпке қорғаудың шектері азаматтық іс жүргізу кодексінің 413 - бабымен реттелген. Аталған бапқа сәйкес істі апелляциялық тәртіппен қорғау кезінде сот бірінші сатыдағы сот шешімінің заңдылығы мен негізділігіне толық көлемде тексеріледі. Апелляциялық сатыдағы сот мәлімделген талап қою шегінде жаңа фактілерді анықтап және тараптардың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмаған жаңа дәлелдерді зерттеуге құқылы. Тараптар өздеріне бірінші сатыдағы сот дәлелдемелерді сұратып алдырудан бас тартқан өтініштерін апелляциялық сатыдағы сотқа бере алады. Шағымның немесе наразылықтың мотивтерін жоққа шығарған немесе бекітетін қосымша материалдар апелляциялық сотпен істі қарау аяқталғанға дейін табыс етілуі тиіс. Істі апелляциялық саты сотында қарау төрт бөлімнен тұрады:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Дайындау бөлімі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Апелляциялық шағымдарды немесе наразылықты мәні бойынша қарау;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
4. Апелляциялық сот актілерін шығару.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сот отырысының дайындық бөлімінде апелляциялық шағымды немесе наразылықты осы сот отырысында қарау мүмкіндігі анықталады. Дайындық бөлімінде сотпен мынадай негізгі сұрақтар шешіледі:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Бекітілген сот құрамымен істің қаралу мүмкіндігі;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Іске қатысушы адамдардың біреуінің немесе өкілдер келмеген жағдайда істің тыңдалу мүмкіндігі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төрағалық етуші апелляциялық сатыдағы сот отырысын ашып және қандай іс, кімнің шағымы немесе наразылығы бойынша және қай соттың шешімі қаралып отыр, сондай- ақ апелляциялық сатыдағы соттың құрамын және істің қаралуына қатысып отырса прокурорды, сарапшыларды, мамандарды, аудармашыларды хабарлайды. Бұдан кейін төрағалық етуші іске қатысушы адамдардың қайсысы келгенін құжаттары бойынша анықтап, өкілдердің өкілеттілігін тексереді және олардың судьяларға, прокурорға, сарапшыларға, маманға қарсылықтары мен өтініштерінің бар немесе жоқ екенін анықтайды. Егер қарсылықтар жарияланса олар азаматтық іс жүргізу кодексінің 42 - бабына сәйкес шешіледі. Істің қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті дәрежеде хабарланған іске қатысушы адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда, сот келмеген себебін дәлелді деп таныса істі қорғауды кейінге қалдырады. Істі талқылау кейінге қалдырылған жағдайда апелляциялық іске қатысушы адамдарға соттың қайта өткізетін отырысында істің қаралу уақыты мен орны туралы хабарландырылады. Бұл жағдайда істі талқылау басынан бастап жүргізіледі. Апелляциялық шағымды немесе наразылықты беруге қарамастан бұрын сот келесі мәселелерді шешеді:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. Шағымды берген тұлғаның шағымды қолдайтындығы немесе прокурордың наразылықты қайтарып алмайтындығы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. Талапкердің талаптан бас тартпайтындығы;
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
3. Тараптардың бітімгершілік келісімге келу ниеттерін.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Биліктік әрекеттерді жасау немесе жасамау бойынша тұлғаның ниеттерін анықтау апелляциялық өндірісте диспозитивтілік қағидасы толық әрекет ететіндіктен міндетті түрде қажет болып табылады. Апелляциялық шағым берген тұлға өз шағымынан іс апелляциялық сатыда қаралғанға дейін және апелляциялық қаулы шығаруға дейін бас тартуға құқылы. Егер бұл биліктік әрекет заңға қайшы келсе немесе өзге тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзса, сот шағымынан бас тартады деп қабылдамайды және апелляциялық тәртіпті қарастыруды жалғастырады. Апелляциялық наразылық келтірген прокурор немесе жоғары тұрған прокурор апелляциялық сатыдағы сот қаулы шығарғанға дейін наразылықты кері қайтарып алуды соттың қабылдамауына құқығы жоқ.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондықтан сот іске қатысушы тұлғаларға наразылықтың кері қайтарылып алынғаны туралы хабарландырады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Талапкердің талаптан бас тартуы тараптардың апелляциялық шағым берілгеннен кейін жасалған бітімгершілік келісімі апелляциялық сатыдағы сотқа жолданған жазбаша арызда көрсетуге тиіс. Талапкердің талаптан бас тартуы қабылданса немесе тараптардың бітімгершілік келісімдерін бекіту апелляциялық соттың бір ай сатыдағы соттың шешімінің күшін жоюға және іс бойынша іс жүргізуді қысқартуға негіз болады. Талаптан бас тарту немесе бітімгершілік келісім заңға қайшы келсе немесе өзге тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерін бұзатын болса судья оларды қабылдаудан бас тартып, іс жүргізуді жалғастырады. Апелляциялық сатыдағы сотта істі қараудың екінші бөлімі - апелляциялық шағымды немесе наразылықты қарау. Апелляциялық шағымды немесе наразылықты қарау сот отырысына келген іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің түсініктерін тыңдаудан басталады. Апелляциялық шағым берген немесе наразылық келтірген тұлға және оның өкілі бірінші болып сөз сөйлейді. Екі тарап та шешімге шағым жасаған жағдайда бірінші болып талапкер сөз сөйлейді. Дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі мен шектерін іске қатысушы тұлғалардың пікірлерін ескере отырып, сот белгілейді. Сот істе бар және тараптардың жаңадан табыс еткен дәлелдемелерін тексереді. Сотқа қосымша дәлелдемелерді табыс еткен тұлға олардың қандай жолмен алынғанын және қосымша дәлелдемелер ұсыну қажеттігі қандай мән - жайларға байланысты туындайтынын көрсетуге міндетті. Дәлеледемелерді зерттей келіп сот іске қатысушы сот отырысына келмеген тұлғалардың түсініктемелерін, сондай - ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына шақырылмаған куәлардың ұйғарымдарын жариялайды [5].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Азаматтардың сот процесінің қатысушылары болып, сот шешімімен
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
келіспейтін немесе шығарылған шешімді әділ емес деп санайтын жағдайлар жиі болып тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен апелляциялық
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
шағым берілуі, прокурор апелляциялық өтінішхат келтіруі мүмкін. Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығы тараптарға, іске қатысатын басқа да тұлғаларға тиесілі. Апелляциялық өтінішхат келтіру құқығы істі қарауға қатысқан прокурорға тиесілі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz