ХІХ ғасыр оқиғалары жөніндегі тарихи жырлар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

К І Р І С П Е
Мен өзімнің батырлығымнан ешқашан қайтпаймын
және керемет ерлік жасап өлемін.
Кенесары ел аузында сақталған сөзінен
Тақырыптың өзектілігі.Екі ғасырға жуықтаған әділ баға,шынайы зерттеулер ел тәуелсіздігі арқылы жүзеге асты. Кенесары -аса көрнекті ұлттық қаһарман,қазақ халқының намысы үшін басын бәйгеге тіккен жан.Қазақ елінің ұлт-азаттық қозғалысы,ар-намыс туын көтерген ірі тұлға екені бүгін баршаға мәлім.Ол еліміздің тәуелсіздігі жолында отанымызды орыс империясының темір шеңгелінен құтқаруда табанды күреспен аты тарихта қалған соңғы ханымыз екендігі айтылып келеді.Қазақ елін өзінің меншікті бір отары есебінде толық отарлап алған,қызыл империяның өткен 70 жылда қатты өшіккені де Кенесары көтерген ұлт-азаттық қозғалысының тарихи шындығы болды.Оны керісінше түсіндіріп ,өз халқына жек көрінішті етуде де Кеңес дәуірінің саясаты болатын.
Тарих дөңгелегі шындыққа бет алған заманда елі мен жері үшін ажалға қарсы шыққан Кенесары Қасымұлының есімі туған халқының туына айналды.Елінің азаттығы мен ұрпағының тірлігін ойлап қол бастап,отаршылдыққа қарсы өз ғұмырын халық тағдырына арнаған күрескердің ерлігі аңыздан ақиқатқа қарай қадам басты.Осы уақытқа дейін Кенесары есімі ауызға алынбай келсе де,оның қаһарман бейнесі халық жүрегінде берік сақталды.Әйгілі қаһарман туралы тақырыпты таңдап алып,оған қатысты зерттеу ісі жауапты екендігін сезінемін.Осы тақырыпты алғаныма қуана,қобалжып алғанымды жасырмаймын.Тақырыптың өзектілігі осыдан мәлім деген ойдамын.
Дипломдық жұмыстың дерек көздері сонау ХІХ ғасырдың басында Кенесары бабамыздың: Қазақ өз жеріне өзі ие болмай, жеке мемлекет құрмай ел болып жарытпайды -деген көрегендік сөзін тарих,өмірдің өзі дәлелдеп отыр.Қазақ елінің тарихында бостандық үшін болған көтерілістердің ішінде ең маңыздысы-Кенесары басқарған ұлт-азаттық қозғалыс.Ол бүкіл өмірін халқының бостандығына арнап, өмір мен өлімнің ортасында он жылд бойы Ресей империясына ,Қоқан,Хиуа хандықтарының басқыншылық шабуылдарына тойтарыс беріп отырды. Ерлігімен,даналығымен,әділеттілігім ен абырой алып,хан сайланды.
XVІІІ-ХІХ ғасырлардағы ұлт-азаттық қозғалыстарына талабы мен талантын,шабыты мен табысын бағыштаған тарихшы -ғалым,Қазақстан Республикасының Ұлттық Академиясының мүшесі, профессор Ермұқан Бекмұханұлы екені баршаға аян.Жеке басқа табыну кезінде,советтік тоталитарлық дәуірде ұлт-азаттық қозғалыстың зерттелуі мүмкін болмады,шындық бұрмаланды,шындықты айтпақ болған Е.Бекмаханов 25 жылға сотталып,Сібірге айдалды. Қап түбінде алмас кездік жатпайды ,теседі де шығады деген халық даналығының заңдылығы бойынша намысы бар отаншыл тарихшыларымыздың Кенесары туралы жазған көрнекті еңбектерін коммунистер әр кез құбыжық етіп көрсетуден тайынған жоқ. Уақыт озып, заман өзгерді.Еліміз егемендікке жетіп, тәуелсіздік алған сәтте шындықты ашып айтар, батыл айтар күн туды.
Талантты тарихшы Е.Бекмахановтың Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында деген монографиялық еңбегі кейінгі буын тарихшылардың пайдалануына тыйым салынып, көзден таса болғанды. Бұл еңбек араға 40 жыл өткен соң, өз тарихымызға қайта оралды.Бүгінде Кенесары сынды ел бастаған көсемді ,өз халқына таныстыру үшін бір ғана шағын зерттеу жұмысы түгіл,бірнеше томдық кітап керек. Елін,жерін қорғаған бабаларымызды құрметтеу жас ұрпақтарымызды патриоттық сана-сезімін қалыптастыруға қызмет ету керек. Осы орайда күні бүгінге дейін ел аузында сақталып келген, кезінде жинақталып, архивтермен қолжазба қорларынан аса алмай қалған Кенесары жайындағы аңыз-әңгімелерді, өлеңдерді, жырларды қайтадан қараудың сәті туғандығы баршаға аян. Сондықтан фольклорлық негізде туған осындай мұраларды жан-жақты өткен-кеткен тарихпен салыстырып, Кенесарының қозғалысына лайықты баға беріп, оның азаматтық, халық үшін туған перзенттік істерін әр қырынан танытып, батырлық бейнесіне әділ баға беру қажет. Міне,біздің дипломдық жұмыс тақырыбы сондай маңызды міндеттерді негізге алғандықтан жазылмақ.
Дипломдық жұмыстың мақсат-міндеттері:Мақсат халқымыздың біртуар қаһарманы Кенесары кезінде халқымыз қалай түсініп бағалаған, оның қыруар игі істерін өз туындыларында қалайша көрсете алған дейтін күрмеуі қиын жайларды айқындап көрсету.Негізгі мақсат фольклорлық мұралар арқылы әйгілі хан бейнесін ашу болмақ.
Батыр жайындағы туындылардың көркемдік деңгейі қандай, жырдағы, өлеңдегі, толғаудағы аңыздағы Кенесарының бейнелері бірін-бірі толықтыра түседі ме, әлде жоқ па? Міне бұл дипломдық жұмыстың негізгі желісі, арқауы үзілмес темір қазық жұлдызы.
Нақтылай келгенде біз ең алдымен тарихи жырлар дегеніміздің ауыз әдебиетінің бір саласы екендігіне қысқаша тоқталып, оның тарихқа қарым-қатынасын, зерттеудің жанрлық сипатын әңгімелеп алмақшымыз. Олай етпесек дипломның негізгі мәселесіне жете алмауымыз мүмкін.
Негізгі пікір екінші тараудағы Кенесары бейнесінің эпикалық дәстүрмен жасалу ерекшеліктері деген ат қойып, айдар таққан тараудың үлесіне тиеді.Онда Кенесары жайындағы өлең, жыр, аңыздардың хатқа түсу кезеңдері, аталған дүниелердегі дәуір көрінісі туралы дәлелді пікірлерімізді түйіндеу батырға қатысты тарихи жырлардың құрылысы, көркемдік келбеті талдауға алынады.Жұмыстың осылайша құрылуы, бізді белгілі бір мақсат-мүддеден туған нысанаға жеткізе алатындығына сенім мол.
Дипломдық жұмыс жаңалығы. Қазақ халқының өмірінде сандаған сұрапыл оқиғалар, дүрбелең кезеңдер өтті.Біз сөз етіп отырған Кенесары хан дәуірі де сондай дүрбелеңі көп, сұрапыл кезең болатын. Ұлы даладағы болып жатқан озбырлықты, сатқындық пен ата-бабалар аманатын аяққа басқандар ісіне бас көтерген Кенесары Қасымұлы шын мәніндегі әділетті қарсылық көрсетті. Ол өзінің әрекетін сөзі мен ісі арқылы өмірінің соңына дейін дәлелдеп берді. Бүгінгі біздер сол кезең шындығын көзбен көрмедік . Әйтседе, дәл сол дәуір шындығын көңілмен сездіретін аңыз, өлең, жыр, терме, әпсаналар қалды. Содан туған халқының адал ұлы, дарынды перзенті, үш жүздің басын қосқан ханы болған Кенесары ханның бейнесін тану баршаға жаңалық бола алады деген түйінге тоқтадық.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Дипломдық жұмыс нәтижесі бойынша төмендегі тұжырымдар қорғауға ұсынылады:
-Алдымен ауыз әдебиетіндегі Кенехан туралы дерек пен дәлелдер талдану арқылы Кенесары бейнесі дәлелденеді.
-Хан Кене тұлғасы тарихи аңыз,әпсана,тарихи өлеңдер мен тарихи жырларда жасалғанына көз жеткізіледі.
-Эпикалық жырларда Кенесары шын мәніндегі көреген көсем,сөзге шешен екендігі нақтылы бағасын алады.
-Нәтижесінде айтулы аңыз адам,тарихи тұлға Кенесары хан бейнесі алдымен фольклорда жасалған деген тұжырым нақтыланады.

Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы

Дипломдық жұмыстың ғылыми теориялық және әдіснамалық негізі
Дипломдық жұмыстың ғылыми әдістері.
Дипломдық жұмыстың сыннан өтуі.

ТАРИХИ ТҰЛҒА ТАҒЫЛЫМЫ
Тарихи тұлға Кенесары хан туралы халық аңыз,өлең-жырлары.
Табиғат пен адамзат даму заңдылықтарының әлі толық ашылып болмаған құпиялары көп.Сондай құбылыстың бірі-қазақ халқының ауызша айтылып,ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген ғажайып сөз өнері екендігі рас.Қазақ ауыз әдебиетінің қыр-сыры анықтала айқындалып,қазіргі кезеңде бай мұрамыздың бәріде хатқа түсіп үлгерген деген тұжырымдарға қосылу қиын.Тарихтың үзік-үзік сырлары, көсем сөздердің жұртшылық назарынан тысқары қалып келе жатқан құпиялары әлі де жеткілікті.Осы орацда анықтай айтатын мәселелердің бірі -Кенесары жайындағы өлең, жыр, аңыздардың хатқа түсуі дер едік. Қазақ фольклорының болмыс-бітіміне қатысты дерек берерлік дүниелердің барлығын көпшілік жақсы біледі. Алайда. Соншалықты дүниелер ішінен, заманында алаштың тарихында аты қалған батыр қолбасшы , сөзге шешен, елге көсем болған - Хан Кене турасындағы өлең, жыр, аңыздардың табиғаты турасындағы ой-пікірлер желісін, хатқа түсу заңдылығына қатысты мардымды деректер таба алмайсың. Заманың түлкі болса, тазы боп шал дегеннің сыңайына еріп, ұлтымызға біткен ұлы перзенттеріміздің атын атауды да ұмытқандықтың бір көрінісі дәл осы.
Рухани мұрамыздың арғысымен бергісін саралауда, әдебиеттегі тұрпайы социализм және басқада толып жатқан өз кезеңіндегі принциптер өктемдігі өткенді ұмыттыруға тырысты. Отарлаудың оңды жолын тапқандар саясатының салқыны Кенесары және оның сарбаздары турасындағы ел айтып келген өлең, жыр, аңыздарды ұмыттырып, қазақ халқына үш қайнаса сорпасы қосылмайтын қарақшы Ермак Жармақ сияқтыларды дәріптеттірді. Кезінде Кенесары қозғалысына мән беріп, ол турасында егжей-тегжейлі мәліметтер жинақтағы асыл ағаларымыздың соңына шырақ алып түсіп,халық жауы ретінде атқызып, еңбектерін ел көзінен тасалағандығын бүгін жақсы танып отырмыз. Мәселен күні бүгінге дейінгі оқулық ретінде қолданып жүрген Қазақ әдебиеті тарихының бірінші том, бірінші кітабында Ауыз әдебиетін зерттеуде 1920 жылдар мен 1930 жылдардың басында кездесетіндей М.Әуезов пен С.Сейфуллин еңбектерінің тағы бір кемшілігі фольклордың халықтығы жөніндегі мәселені түсінуде болды. Халық арасында айтылып жүрген ауыз әдебиеті шығармаларының бәрін олар фольклорға жатқызып, халық поэзиясының әлеуметтік-таптық мазмұны жайындағы мәселелерді әлі жете игермеген еді. Жанрларды сипаттау үшін пайдаланған мәтіндердің ішінде қалай болса солай кеткендері кездеседі. Тіпті Потанин, Диваев сияқты фольклористердің еңбектеріндегідей М.Әуезов пен С.Сейфуллин де қазақ ауыз әдебиетінің тәуір үлгілерінің қатарына Кенесары-Наурызбай поэмасын, Зар-заман жайындағы өлеңдерді т.б. қосқан [1,21]- деген пікірден-ақ, Кенесарыға және басқа да айтулы тұлғалардың басына саясаттың салмақты бұлттарының төніп тұрғандығын білуге болады.
Қазақ фольклордың хал-қадірін Сәкен мен Мұхтар түсінбеді дегеннің өзі шындыққа сәйкес келер ме? Міне, осындай сындардан кейін қазақ фольклористерінің көпшілігі Абылай, Кенесары т.б. қазақ батырлары туралы айтылған жырларды зерттеуден ат-тондарын ала қашты. Көптеген дүниелер жабулы қазан қалпында қалды.
Кенесары турасында айтылып жүрген, ел арасындағы аңыз, өлең жырлардың ертеден-ақ қазақ ауыз әдебиетін жинастырып, зерттеушілердің назар аударғаны белгілі.
Осы ғасырдың 20-жылдарынан кейінгі А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, С.Сейфуллин, М.Әуезовтердің еңбектерінде аталуы тегін емес. Айталық Х.Досмұхамедұлы 1923 жылы Ташкентте Әбубәкір Диваев жинаған Кенесары-Наурызбай [2,100] жырына түсінік жазып, және кітап қылып шығарған. Алғы түсінігінде, автор Кенесарыға байланысты Нысанбай жырының бірнеше нұсқа да айтылып жүргендігін ескертеді. Ал мұның алдында 1915 жылы Қазан қаласында, Кенесарының сүйікті інісі Наурызбайға байланысты қиссаны ел аузынан жинап, өңдеп бастырған Жүсіпбек қожа Шайхисламұлы (1854-1936) еді. Ел аузынан алынған осы дастан негізінен Наурызбай мен Ханшайым оқиғасын сипаттайды [3,61-146]. Жырда Наурызбай, Ағыбай батырлардың ерліктерін шамалы көрсетілгені болмаса , бұл жырды ерлік дастаны деуге болмайды. Жырдың құрылымы лиро-эпос үлгісіне сәйкестенген. Сонымен қатар, Кенесары-Наурызбай жыры турасында 1926 жылы жарық көрген еңбегінде А.Байтұрсыновта айтқан [4,219-240]. Жырда үзінділер келтірген. Бұған қарағанда А.Байтұрсыновта аталған жырды жинақтап,пікір білдірген деген пікірге келуге болады. Сонымен қатар Кенесары қоныстан ауғанда айтқан деп аталатын Досқожаның ұзақ толғауында бар екендігін атауымыз керек [3,56]. Бұл толғау негізінен ҚарМУ-дің филология факультетінің 2-курс студенттерінің фольклорлық практикасы кезінде жинақталған (1988-89жж).
Кенесарыға қатысты ел арасындағы аңыз, өлеңдерді Жамбыл Жабаевтың айтуынан жазып алып, Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының қолжазба қорына тапсырушылардың бірі- Кенжехан Матыжанов [5]. Кенесарының түрлі бекіністерге шабуылы, Ұлы жүздің батырларымен кездесуі турасындағы аңыздар және Жетісуға келгеніне байланысты шыққан өлеңдер осында айтылады. Кенесары Қасымұлы хақында толымды дүниелерді 1941 жылдары көрнекті фольклор зерттеушілері Е.Ысмайловпен ақын Қалижан Бекқожиндер де жинастырған. Жалпы көлемі 30 баспа табаққа жететін аталған жинақта Кенесары және оның батырлары турасындағы , жыр-дастандар және аңыз әңгімелер кездеседі [5]. Бүгінде топ бастаған Кенесарының батырлары Ағыбай, Атығай, Бұқарбай, Байтабан, Жеке батыр, Жанайдар, Иман Дулатов, Жәуке, Сұраншы, Байсейіт турасындағы аңыз, жыр, өлеңдер ел аузында көптеп кездеседі. Көне көз қариялардың өзіндік мақаммен айтатындары да кездеседі. Демек, Кенесары ісінің қаншалықты бағалы болғандығын , осыған қарапта бағалауға болатын секілді. Бір ғасырдан астам уақыт ішінде, Кенесарыны түрлу насихаттармен ұмыттырғысы келгенімен, халық ұмыта алмағандығын біз толық түрде айта аламыз.
Жұртшылықтың есіндегі енді бір көлемді жыр үлгісі көрнекті әнші-композитор,жыршы,әңгімеші, ақын Доскей Әлімбаев \1850-1946\ шығарған Кенесары туралы жыр екендігін атауға тиістіміз. Нысанбай секілді Доскей де Кенесарыны халық батыры, елдің еркіндігін, тәуелсіздігін аңсаған азаматтығын басымырақ жырлайды. Оқиға желісі жағынан Нысанбай жырынан, ақын Доскей шығармасы тым алыс кетпеген [5]. Кенесарының өзін көріп, жорық жыршысы атанған Нысанбай жыраудың Кенесары-Наурызбай дастанының ел арасына тарауы, баспа жүзіне әр кезеңде шығу жолдары әрі қызық әрі тым ұзақ уақыттың бел-белестерін көрсетеді. Жыр алғаш 1912 жылы Қазан қаласында Ж.Шайхисламұлы құрастыруымен жарық көрсе, одан кейінгі 1923 жылы Тәшкентте Х.Досмұхамедұлының алғы сөзімен шыққандығын жоғарыда келтірдік. Бұдан кейін араға ұзақ уақыт салып, еліміздегі еркіндіктің, тәуелсіздіктің бір көрінісі сияқтанып Нысанбай жыраудың Кенесары-Наурызбай дастаны 1993 жылы жарыққа шығып отыр [3,16-55]. Бұл жөнінде көрнекті ақын Ә.Тәжібаев Нысанбай жырлаған Кене хан біздің дәуіріміздегі ең ірі тарихи дастандардың бірі және соңы деуге болады. Кене мен Наурызбайдың қаза болған күндеріне дейін барлық трагедиялық қайшылықтарын түгел жеткізе суреттеген қазақ елінің дастаны. Бұл дастан кейін Кене ханмен бірге жабылды, оны ауызға алу қылмыс саналды. Сол ғажайып дастанның босанар күні бүгін туды... деп жазған еді. Біздіңше Нысанбай дастаны әлі де толымды түрде жарық көрмей отырған секілді. Ол талай уақыт шеңберінде айналып, әркімнің қолынан түзетулер арқылы жетті. Ендіше Нысанбай жыраудың алғашқы нұсқасын табуға деген әрекет күн тәртібінен түспеу керек. Кезінде шығысқа құмартушы, қазақтың өнері мен мәдениетіне қатысты құнды деректер жинаған, академик В.Радловтыңда бұған назар аударуы тегін емес [6,139-143]. Сонымен қазіргі қолда бар мүмкіндіктерді пайдаланып, Кенесарыға қатысты қағазға түскен аңыз, өлең, жырларды қарастыруда тың мәселелердің бірі екендігі аян. Айтулы тұлға жайында Мағжан, Мұхтар Әуезовтің шығармаларыда алуан-алуан сыр шертетіндігі рас. Дегенмен, біздің сөз ететініміз Кенесарыға қатысты фольклорлық негізде жасалған тарихи туындылар екендігін ескеріп, ондағы дүниелердің кезең жайындағы деректерді бере алатындығының сырын ашу болмақ.

1.2 Тарихи жырлардағы тұлғалар бейнесі.
Қазақ ауыз әдебиетінің әр кезеңдердегі өзіндік асу бел-белестеріне үңілгенде рухани мұрамыздың өзіндік ерекшеліктерін көрсететін негізгі бір сала - эпикалық шығармалар болып табылады. Эпостық дүниелердің өмірге келуінің өзіндік заңдылықтары бар.
ХVІІІ ғасырда туған тарихи шығармалар да қазақ елінің басынан өткен үлкенді-кішілі оқиғалар мен халықтың ұғым нанымы, арман-тілегі айқын ашық суреттеледі.
Мұнда жеке белгілі батырлардан гөрі көптің қимылы көбірек әңгімеленеді. Ал, қолына қару алып, хан ордасына қарсы аттанған батырдың өздері, көбінде қарадан шыққан адамдар болып көрсетіледі.
Тарихи өлең, жыр аңыз әңгімелердегі тарихи фактілер мен жағдайлар нақтылы дәл суреттеледі. Сондықтан ХVІІІ ғасырда туған шығармалар алдыменен тарихи фактінің ұзын-ырғасына құрылып, әлеуметтік өмірдің шынайы бейнесін елестетеді. Дәуір кезеңіне байланысты әңгіменің дамуы мен композициялық құрылысына тарихи-шығармалардың белгісі нақты сақталған. Қаһарманның тууы, өсуі, әке-шешесі, үй-іші, жеке басы туралы жайларға назар аударылмай, әрекеті ғана әңгіме болған. Ұзын-ырғасы қаһарманның туған елін , жерін қорғай білгендегі, батырлығы сыртқы және ішкі қысымшылықтарға қарсы күресі болып шығады.
ХVІІІ ғасырда болған қоғамдық мәні бар оқиғалар мен оларға белсене қатысып, батырлығымен халқына танымал болған қайраткер тұлғалар жайында тарихи жырларға арналған еңбектер де жан-жақты қарастырылып, олардың шындық негіздері және көркемдігі мен жанрлық ерекшеліктері дәлелді пікірлермен өмірге келген. Бұл тұрғыдан қазақтың ауыз әдебиетін нұсқаларын жинап, зерттеген халқымыздың даңқты перзенті Ш.Уәлихановтың еңбегі орасан.
Ұлы ғалым өзгеше, өзіндік ерекшеліктері бар жанр деп қараған. Шоқан ауыз әдебиетінде батырлық жырлармен қатар басқа да жыр бар екендігін, оған тарихи жыр деген атаудың негізі бар екендігін ескертуші ғалым болып табылады [7,201].
Ғалым тарихи жырлардың ерекшеліктерінің бастысы -өмірде болған оқиғалар негізінде шығатындығы , яғни батырлар жырына қарағанда тарихқа жақындығын жақсы аңғарған.
Қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш әдебиет теориясын жазған Ахмет Байтұрсынов, Әдебиет танытқышта қазақ әдебиетінің өзіне тән жанрлық формаларын топтап жіктеп бөлді. Бұл еңбекте тарихи жыр жанрына да анықтама береді. Тарихи жыр деп тарихта бар, уақиғалар тұрғысында өлеңмен шығарған сөздер айтылады. Қазақта өз тілінде жазылған тарих болмағанмен, қазақта болған уақиғалар қазақтан шыққан адамдар турасында басқа жұрттардың тарихында жазылған мағлұматтар бар, халықтың өзінің есінен көптеген қазақ басынан кешірген уақиғалары толып шығарылған сөздер болса, солар тарихи жыр болады. Мәселен, Орақ-Мамай, Абылай, Кенесары-Наурызбай, Ерназар, Бекет өлеңдері тарихи жырлар болады [4,417].
Классик жазушымыз, көрнекті ғалым М.Әуезов Қазақ эпосында батырлар жыры мен ғашықтық жырларға қоса тарихи жырлар да мол. Бұл жырлар ХVІІІ және ХІХ ғасырларда әсіресе кең өрістеп дамыған - дей келіп, оның әдеби-эстетикалық, танытқыштық және тәрбиелік мәнін ерекше бағалаған.
Сонымен бірге тарихи жырдың өз алдына жеке жанр екенін атап көрсетеді.
Эпостың тарихи мәнін саралауда С.Сейфуллин де пікір айтқан. Сәкен өзінің еңбегінде батырлар жырынан өзгеше шығармалар бар екендігін аңғарған, бірақ оларды эпостан дара жанр деп есептемеген. Ол батырлар жырын шығу уақытына қарай қарастыру арқылы олардың тарихи негіздерін ашуға тырысқан. Осы мақсатпен ертеде туған эпосты ұлы батыр, ал кейін пайда болғандарды кіші батыр жыры деп зерттеп жүргендерге қарсы шыққан [8,168-169].
Бұл екеуінің арасындағы айырмашылық туралы: Қазақтың ескі ел әдебиетіндегі батырлар әңгімелерінің ескілеріндегі қиял қоспасының ертек түрлерінің молдығын көре тұрып, заманның ертегісінен елдің ішкі, надан кезінен көз жеткізесің.
Ал бергі заманда шыққанына көз салсақ, әңгіменің кереметтері азая беріп, керісінше шындыққа жақын бола береді - деп көрсетіледі [8,169]. Бұдан біз оның тарихи жыр жанрының кейбір ерекшелігін байқағандығын көреміз.
Зерттеуші, академик С.Мұқановтың жалпы ауыз әдебиеті, соның ішінде эпос турасында пайымдаулары кезінде жанр табиғатын түсіну мен насихаттауға қажет қызмет атқарады.
Ол өзінің Халық мұрасы деген зерттеулерінде эпостың жанрлық табиғатын кең түсінгендігін көрсетіп, көптеген ойлар қозғалады. С. Мұқанов қаһармандық эпос негізінде ел қорғау, Отан қорғау тілегінен туған, халықтың жүрегіне жағатын, сүйетін жырлары [9,221]- деп қорытынды жасайды.
Қазақ фольклоршылары қатарынан эпостық жанрлық сипаттарына көңіл бөліп, парасатты пайымдау жасаған ғалымдардың бірі - академик Қ.Жұмалиев. Соның ішінде тарихи жырларға арналған еңбектері де нақтылы, мол деректі материалдарға негізделеді. Тарихи жырлардың жалпы сипатын былайша баяндайды: Қазақ ауыз әдебиетіндегі тарихи поэмалардың көпшілігін алсақ, ел өмірінде болған тарихи уақиғалармен тығыз байланысты. Уақиғаның жалпы шындығы ғана емес, кейбір ұсақ жағдайлардың өзі де тарихи мәліметтерге дәлме-дәл келіп отырады. Адам аттары, уақиғаға қатысушылардың сол кездерде шын болған, сол күрес- тартыстарға қатысқан адамдар екендігін тарих арқылы айқындау қиын емес. Ғалымның тарихи жырды бірде жыр, бірде поэма деуі түсініксіз. Бізше, жыр деген қорытынды деген ойдамыз [9,221-222].
Халқымыздың эпостық мұрасын зерттеуде елеулі еңбек сіңірген ғалымдардың бірі - академик Ә.Х.Марғұлан. Ол қазақтың эпикалық аңыздауларына арнап жазған әр кездегі мақалаларында [10,312] жанр табиғатына тоқталады. Атап айтқанда ол эпостағы батыр, оның сүйген жары, жүйрік ат бейнесіне тоқталған, өзге елдер фольклорынан мысал келтірген. Сонымен бірге эпостың шығу тегі мен жасалу кезеңін бес дәуірге бөліп қараған.
Қазақ эпосы жайында жүйелі еңбек етіп, күрделі пікір қозғап келген ғалымдарымыздың бірі профессор Ә.Қоңыратбаев қазақ эпосын жанрлық, хронологиялық жағынан он топқа бөледі. Сонымен қатар, эпостың шығу кезеңін тым кенжелетіп көрсету де жанр өзгешелігіне мән бермеуден туатынын ескерте келіп, Ә.Қоңыратбаев белгілі бәрі дәуірдің эпосын бөліп алмай, әрбір жырды дұрыс топтастырып, өз кезеңіне қою керек [11,75] екендігіне мән берген.
Тарихи жырды Н.Смирнова да біршама зерттеген. Ол жырлардың басым көпшілігі XVІІІ ғасырдан оқиғалар болғандықтан батырлық эпос деп атайды. Ал кейін тарихи эпос деп атап, қазақ фольклорында тарихи жыр өз алдына дербес жанр деген қорытындыға келді [12,8-11].
Тек Н.Смирнова пікірінің ерекшелігі - тарихи жырды екі аралық жанр деп қарауы, сондай-ақ - кенже эпос деген атауды ұсынып, тарихи өлең мен батырлық жырдың арасындағы өткен деген қорытынды жасайды.
Тарихи жыр туралы құнды еңбектер жазғандардың бірі ғалым Е.Ысмайлов болды. Ол батырлар жырын дәуірлей отырып, XVІІ -XVІІІ ғасырдағы қазақ-қалмақ арасының қарым-қатынасына байланысты туған батырлар жыры деп Есімхан, Қабанбай, Олжабай, Бөгенбай, Арқалық, Алатай т.б. туралы шығармаларды айтады. Осы қатарға ғалым ХІХ ғасырдағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысына байланысты туған батырлар жыры ретінде Сырым, Кенесары, Наурызбай, Исатай, Махамбет, Бекет т.б. жайындағы жырларды енгізеді.
Ал кейінде жазылған еңбектерінде Е.Ысмайлов тарихи жырды жеке жанр ретінде қарастырып, оның жанрлық ерекшелігін анықтайды. Және ол шығармаларды хронологиялық принциппен саралайды. Мысалы, зертеуші қазақтың тарихи жанрын төрт дәуірге бөлуді ұсынады: а) орта ғасырда ә) ХVІІІ ғасырда , б) ХІХ ғасырда, в) ХХ ғасырда туған шығармалар.
Тарихи жыр мен батырлық эпос жырларын саралап зерттеу ісін қолға алғандар қатарында Б.Кенжебаев, Р.Бердібаев , С.Қасқабасовтар да бар. Олар эпос пен тарихи жырдың айырмасы бар екенін, бұл екі жанрдың шығу дәуірі мен жаратылысының өзгеше екенін айқын түсінген [14,15,16].
Осы айтылған пікірлерді қорытындылай отырып, А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, С.Смирнова, Е.Ысмайлов бастаған зерттеушілеріміз дәлелдегендей тарихи жырдың өз алдына дербес жанр екендігіне қосыламын.
Сонымен, қазақ ауыз әдебиетінің құрамында тарихи жырға көп көңіл бөліп, тарихи өлеңдерді арнайы сөз ете алмай жүр. Оның үстіне тарихи жырдың да, тарихи өлеңнің де жанрлық табиғаты әлі толық ашылмаған. Сол себепті кейбір фольклористеріміз тарихи жырды кейінгі дәуірде туған эпос деп, кейбір зерттеушілеріміз кенже эпос деп қарастырып жүр.
Ал шындығында, қазақ фольклорында тарихи жыр да, тарихи өлең де өзінше өмір сүре алатын, дербес жанрлар.
Тарихи жыр түптеп келгенде батырлық жыр мен тарихи өлеңнің аралағындағы жанр. Тарихи өлең әңгімелеп отырған оқиғаның ізінше пайда болады да, ел арасына тез-ақ тарап кетеді. Кейін сол әр өлең де айтылған оқиғалардың негізінде көлемді шығармалар туады. Олар бірте-бірте үлкен жырға айналады және оған көптеген тарихи шағын өлеңдер енеді. Содан үлкен эпикалық тарихи жыр пайда болады. Ал араға көп уақыт салып, бір үлкен оқиғаға байланысты батырлық жырға айналады. Бізге жеткен көптеген жырлардың даму жолы осындай. Бірақ барлық батырлық жыр осылай туды деген ой болмау керек. Батырлық эпостың құрамында миф, аңыз, ертегі элементтері өте көп. Батырлық эпос үшін шындық өмірді және ғаламат оқиғалар мен алып батырлардың ерлігін тек гиперболалық тәсілмен әсерлеп көрсету үлкен идеялық-эстетикалық мұрат саналады.
Ал тарихи жырда идеялық-эстетикалық мұрат сәл өзгешелеу : мұнда үлкен оқиғаның жекелеген фактілеріне, бұқара қауымның өзінің қайратымен, жүректілігімен , ақылымен дараланып шыққан кәдімгі қарапайым адамдарға мән беріледі. Бірақ олар, яғни жеке факті де , адам да тарихи жағдайдан бөлек алынбайды. Тарихи жырдың бүкіл мазмұнының өзі сол заманның оқиғаларынан туып, өрбіп жатады.
Тарихи жырдың жеке жанр екенін М.Әуезов баса айтып, батырлар мен тарихи жырдың айырмашылықтарын былай деп жазады: Біріншіден, тарихи
Жырлар анық тарихи оқиғаларға негізделген, екіншіден, кейіпкерлері тарихта болған адамдар, үшіншіден, тарихи жыр авторлары, көбінесе, сол оқиғаларды көзімен көріп, бел ортасында жүрген адамдар, төртіншіден, осыған байланысты жыр соңында оқиғаны сырттай топшылау емес, көзімен көріп сезінген әсердің молдығы деп біледі [17,67-68].
Біздің зерттеп отырған тарихи жырымыздағы уақиғалары тарихта болған, басты қаһарманы: Қазақ елінің ұлт-азаттық қозғалысы, намыс туын көтерген, еліміздің тәуелсіздігі жолында, отанымызды орыс империясының темір шеңгелінен құтқару жолында табанды күреспен аты тарихта қалған күрескер тұлға - Кенесары Қасымұлы туралы. Жырды жырлап осы кезге дейін жеткізген - Нысанбай жыршы. Қазіргі қазақ ақындарының құрметті ақындарының бірі Қазақстанның халық жазушысы Ә.Тәжібаев бұл жөнінде былай деді: Мұхтар Әуезов өте ірі тұлға және көреген ақын деп санаған Нысанбай ХІХ ғасырда өмір сүрген, Көкшетаулық, Кенесары ханның ең жақын достарының бірі, оның сүйікті жырауы. Нысанбай жырлаған Кене хан біздің дәуіріміздегі ең ірі тарихи дастандардың бірі және соңы деуге болады. Кене мен Наурызбайдың қаза болған күндеріне дейін барлық трагедиялық қайшылықтарын түгел жеткізе суреттеген қазақ елінің сүйікті дастаны. Бұл дастан кейін Кене ханмен бірге жабылды, оны ауызға алу қылмыс саналады. Сол ғажайып дастанның босанар күні бүгін туды. Жаңа ұрпаққа, талантты оқырман қауымға ұсыну керек [3,13-17].

КЕНЕСАРЫ БЕЙНЕСІНІҢ ЭПИКАЛЫҚ ДӘСТҮРМЕН ДӘРІПТЕЛУІ
ХІХ ғасыр оқиғалары жөніндегі тарихи жырлар
Ықылым замандар бойы қазақ халқы талай ғасыр тар жол, тайғақ кешілерді бастан өткізді. Қызылбас, Жоңғар қалмақтарымен күресе отырып, өзінің елдігін сақтауға тырысты. Осындай тарихи уақиғалардың ізі, сәулесі болып әдеби мұралар туып отырды. Олардың кейбіреулері болып өткен сан-қилы шапқыншылық жағдайлардың жалпы, ұлы сорабын сақтаса, ескерген сайын әңгімеде көмескіленіп уақиғаға қиял араласып, шын болған уақиғамен, болуға мүмкін емес ғажайып дүниелер қатар келіп отырса, кейбіреулері күні кеше ғана болып өткен, ізі суымаған тарихи уақиғаның негізінде туды. Кейінгілерінің ішінде айтылатын уақиғада, қатысушы адамдардың іс-әрекеттері де тарихи шындыққа жақын, қиял-ғажайып уақиғалар мейлінше аз, жоқтың қасы болып отырады.
Осыдан келіп, алдыңғы әдеби нұсқаларды эпостық жырлар деп атасақ, соңғы сын тарихи жырлар деп қарастырамыз. Бұл екеуінің негізі бар, екеуінің де тегінде тарихи болған уақиға жатады. Бірақ, эпостық жырлардың қаһармандары - атса оқ өтпейтін, шапса қылыш кеспейтін, суға салса батпайтын, отқа салса күймейтін қасиеттері бар және Бабай түкті Шашты Әзиз, Қырық Шілтен тәрізді бағып жүретін жеті кәміл пірлері бар адамдар ретінде суреттелсе, тарихи жырлардың қаһармандары олардай емес, ер жүректілігі күш-қуаты мол, оқ өтіп, қылыш кесетін батырлар [9,220] екендігі.
Батырлық жырлардағы уақиғаның кезеңдері ерте дәуірлерді, ноғайлы немесе одан да бұрынғы болып өткен жағдаяттарды меңзейді.
Фольклористика саласында батырлық жырлардағы сөз болатын уақиғаның қай уақытта болып өткендігін шамамен көрсету жағы басым. Көбіне ғасырлар кезеңдерімен өлшенеді.
Ал, қазақ ауыз әдебиетінің енді бір мол саласы тарихи жырлардың көпшілігін алсақ, ел өмірінде болған тарихи жағдайлармен тығыз байланысты. Оқиғаның жалпы шындығы ғана емес, кейбір ұсақ жағдайлардың өзі де тарих мәліметтерге дәлме-дәл келіп отырады. Адам аттары, уақиғаға қатысушылардың сол кезеңдерде шын болған, сол күрес тартыстарға қатысқан адамдар екендігін тарих арқылы айқындау қиын емес. Міне, осыдан тарихи жырлардың жанрлық ерекшелігі келіп шығады. Бізге мәлім Шақшақ Жәнібек, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, әйгілі Абылай хан, Сырым, Исатай - Махамбет, Кенесары т.б. батырлардың аттары, күрестерімен байланысты туған жырлардың бәрі де - тарихи жырлар.
Тарихи жырлар әйтеуір бір дәуірден емес, нақтылы әлеуметтік - тарихи тартыстардың елесі. Тарихи жырдың пайда болуына аңыз - әңгімелер, өлеңдер әсер етеді. Осылардан келіп, өңделіп барып белгілі бір тарихи жыр пайда болады. Негізінде тарихи жырлар қазақ даласында ХVІІІ - ХІХ ғасырларда кең дамыған.
Ғасырлар бойы кең байтақ қазақ жеріне, оның байлығына қызығып, құныға шапқан дұшпандардың жексұрын қылығын әшкерелеген өлеңдер көп болған. Өкінішке орай солардың сынығы ғана біздің заманымызға жеткен. Ал осындай аз ғана деректің өзі өткен өмірдің көп қалтарысын, ұмытылған шындығын тереңірек түсінуге көмектеседі.
XVІІІ ғасырдың бірінші жартысында жоңғар басқыншыларының қазақ елін қырғынға ұшыратқанын бейнелейтін Қаратаудың басынан көш келеді , Күн шығыстан ызғар жел келеді т.б. өлеңдердің мәні зор. Хиуа, Қоқан хандарының қорлығына байланысты туған өлеңдер де нағыз өмір шындығы болып есептеледі. Мұндай шығармалар белгілі оқиғалардың көркем куәлігі.
ХVІІІ ғасырда туған эпикалық жырлардың геройлары көбіне әдеби-тарихи арнада көрінеді. Оның мәнісі бұл сюжеттер эпос айтушының қолынан өтіп, көптеген әдеби өлеңдермен қайта жырланған. Сол себепті образдары бірде әдеби, бірде тарихи бейне түрінде жырланады. Ал ХІХ ғасыр оқиғаларынан алынған Бекет батыр , Жанқожа, Досан, Хан Кене т.б. жырлары, 1916 жылғы ұлт-азаттық тақырыбында құрылған халық поэзиясы таза тарихи сипатта көрінеді. Бұл жырлардың көркемдігі мен реализмі тепе-тең. Кейде тарихи - реалистік арна басып түсіп жатады. Патша өкіметінің соғыс отаршылдығы мен қысымы , хан-сұлтандардың, болыстардың өктемдігі қазақ арасында көтеріліс тудырып отырған. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы алғашқы жылдары бойына қазақ халқы өзін езіп-қанаушыларға қарсы күресті [15,217]. Күреске шыққан халықтың айбарлы ерліктері бірқатар тарихи жырлар тудырды. Осындай тарихи жырлардың бірі қазақ халқының арғы - бергі тарихындағы қарама қайшылығы мол, күрделі тұлғалардың бірі- Кенесары Қасымұлы турасындағы жырлар. Ол жөнінде айтылған, жазылған, қисса, жырлар әр қилы және көп. Көзінің тірісінде-ақ , бірде қандыбалақ қарақшы, қанышер аталса, енді бірде ел қамын жеген ер. Қол бастаған көсем, ел бастаған шешен аталған. Қазақ халқының ұлт-азаттығы үшін жанын шүберекке түйіп патшаның отарлау саясатына қарсы майдандасқан, халықты соңына ерткен Кенесары жайлы нақты пікір осы күнге дейін ашық айтылмай, енді ғана өз бағасын алып жатыр. Абылай ханның немересі, Қасым төренің ортаншы ұлы Кенесары сұлтан бас болған көтеріліс 1837-1847 жылдар аралығында он жылға жуық кезеңді қамтыды. Қазақ елі Россияға қосылғаннан кейін-ақ орыс патшалығы аса бай қазақ жеріне тұмсығы іліне бастағаннан жергілікті халықты қырып - жою байлығын басып алу саясатын ашық ұстады. Шұрайлы жерінен, өзен- көлінен зорлықпен ығыстырылған , жайлы жайылымынан айрылған халықтың ішінде наразылық туа бастады. Атам заманнан мекендеген ата - қонысынан айрылған жұрт патшаға қарсы көтеріліс бастады. Көтерілістер әуелде әр рудың жерінде болғанымен кейін Кенесары бәрінің басын біріктіріп, бір орталықтан басқарды. Кененің көтеріліске шақырған ұраны қалың қауымға түскен өрттей болып, халықтың толқуын көтеріп жіберді. Екі жағынан бірдей қанауға ұшыраған , бір жағынан патша үкіметінің отаршылдық езгісіне, екінші жағынан шенге сатылған сұлтандар мен билердің қанауына ұшыраған халық Кенесарының соңына ерді және оның жеңісі ауыр тұрмысымызды жеңілдетеді деп те ойлады. Сол кездегі айтылған мына өлеңде халықтың мұң - мұқтажы , ой- арманы, қауіпі анық көрінеді:
-Бағынба қазақ орысқа,
Бағынсаң қазақ орысқа,
Осы бастан амандас
Сарыарқа деген қонысқа
Береке кетер асыңнан,
Билік кетер басыңнан
Некеннен некен күйерсің
Күйдіруші табынып
Қызығып тұрсың байқамай,
Күйінгеннен айтам-ай,
Көрінісі орыстың,
Текеметтің түріндей
Ойлағаны жамандық
Жарадан аққан іріңдей
Абақты деген үйі бар
Қазулы қара көріңдей
Қара қазан сары бала
Обалына қаларсың
Кейінгі үріле бұтақтан
Қарғыс нәлет аларсың
Ала кетейін бір жаққа
Соңымнан ерші ерінбей [19].
Азаттық іздеген ашулы елбасы бес қаруын жастанып жүріп әділеттік ұрысын жалғастыра берді. Оның соғыс тәсілінде алдына жан салмайтын сұңғылалығын дұшпандарының өзі де жоғары бағалады. Мәселен, Орынбор қаласының әкімі Н.Середа: Кенесары өз сарбаздарының парағатты билеушісі бола білді. Оларды қанағаттандырған рухани жігер - қуатын көрсе, Еуропа әскери қолбасшыларының кез келгені қызғаныштан күйіп кетер еді[3,203], - деп қазақтың ұлттық батырын шын мойындап жазды.
Аққу ұшып, қаз қонған айдын көлдің тұнығы шайқалмаса екен, түгін тартса майы шығатын көкорай өлкенің шалғыны жапырылмаса екен деген ниет жолындағы жанқиярлық айқас, амал не, қайғылы аяқталды. Сан қилы себептер жеңіс туын жоғары ұстауға мұрша бермеді. Яғни ғасыр құрдасы Жамбыл жырау сөзімен айтқанда: Кенесары, Наурызбай заманында жаннан асқан ер болды, қазақты орысқа бермеймін деп, Сарыарқада соғыс салды. Олар таланған елді қорғаймын деп, қасына мың сан батыр қол ертіп жүрді. Кенесары жағадан алған жаудан жеңілетін ер ме еді? Ол етектен алған иттерден жеңілді ғой [3,204].
Жауын жасқап, өзін асқақ ұстай білген ардагер азамат өмірінен қарама- қайшылықтарға толық жорық жолдары, қиян-кескі күресі кейінгі ұрпаққа көмескіленіп жетті. Ол бастаған отаршылдыққа қарсы ақ патшаны абыржытқан он жыл бойғы көтеріліс сипаты бұрындары реакцияшыл, буржуазиялық ұлтшылдық саналып, кері насихатталып келді. Ал мұның өзі қаншама жыл бойы қалың жұртты шынайы тарихтан алыстатты.
Қазіргі кезде Кенесары бастаған ұлт-азаттық қозғалысы жайлы тарихшыларымыз, өз пікірін білдіріп, көтерілістің тарихтағы өз бағасын әділ беруде. Халқымыздың біртуар перзенті ретінде Кенесары жайындағы жыр, өлең, аңыздар атадан- балаға ауызша жетті. Оның көбі мезгілінде уақыттың кері тартпалығынан әділ бағасын ала алмаған еді. Бүгінгі таңда сол рухани мұраларымызды оқи отырып, халықтың Кенесарыға деген ықылас пейілін толық тани да аламыз. Бұл орайда бізге Кенесары хақында баяндайтын фольклорлық дәстүрде туған тарихи жырлар үлкен жәрдем береді. Жырды шығарушылардың кейбіреулері батырдың күреске бастаған қолының ішінде жүрсе, енді біреулері, Кенесарының ерліктерін естіп, оны кейінгіге үлгі-өнеге ретінде көрсетуі өзінің міндеті санаған. Бұған Кенесары қозғалысын көзбен көріп, жүрекпен түсінген Нысанбай, Досқожа жырлары дәлел болса керек. Аталған жыр үлгілері Кенесарының қозғалысының толық хабардар етіп, батырдың ұстаған бағыт-бағдарын кестелі сөз өрнегімен кейінгіге жеткізген.
Сонымен қатар, батырдың ерлігін ерекшелей жырлайтын айтулы ақын Доскей Әлімбаевтың да шығармасы назар аударарлық дүние.
Нысанбай жырлаған Кенесары -Наурызбай жыры көркемдік қуатымен ғана емес, тарихи деректік сипатымен де құнды. Жырдың көтеріліске қатысты туған басқа шығармалардан мойны озық тұрғанын айта келіп, ғалым Е.Бекмұханов Жырда тарихи мәні бар жекеленген оқиғалар шыншылдықпен баяндалады. Мысалға Кенесарының Жеке батыр бастаған елшілерін қырғыздармен келіссөз жүргізуге аттандыруын , сондай - ақ, Кененің қырғыз манаптарын жақындап келе жатқан жауға қарсы бірігіп күресуге шақыруын айтуға болады. Фактілердің бәрін архив документтері растайды. Ақырында ұрыс болып өткен жерлер мен Кенесары қаза болатын тұсты да Нысанбайдың дәлме - дәл суреттеуінен ажыратамыз, [20,55] - деп жазады.
Кенесары - Наурызбай жыры көтерілістің лапылдап барып сөнер шағын, Хан Кененің зеңбірек сүйретіп, мылтықпен қаруланған патша әскерінің тегеурініне шыдамай, атамекенінен қуылып, Алатау бауырайына келгендегі, жаралы жолбарыстай арпалысқан сәтін бейнелейді. Мысалы:
Кенесары, Наурызбай-
Абылайханның баласы.
Әуелгі мекен-қонысы-
Көкшетаудың даласы.
Жазғы жайлау қонысы-
Ұлытаудың саласы [3,17-55]- деген шумақтардан Кененің атамекені Көкше өңірі екенін көреміз. Ханның ата жауына қарсы Ұлы жүз қазақтарын көтерілуге шақырған үндеуінен - ақ Кенесарының өзіміз қырқыспай, сырттан келген дұшпанға тойтарыс берейік, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарайық, сонда сыртқы жау ала алмайды, - деген мақсатын танимыз. Бұл сәтті Нысанбай былай бейнелейді:
Кене хан тұрып сөйлейді-
Абылай ханның баласы:
-Қол көрінбес шаң болды
Алатаудың арасы.
Қарашаштай көп ағаш,
Ханға болдың қарашы.
Ойда қоқан, қырда орыс,
Хакім болды қаласы.
Кімнен таяқ жегендей
Біздің қазақ баласы?!
Алдырып жүрген дұшпанға-
Ауызының аласы ... [3,55].
Ақыры , Кенесары мен Наурызбай сол Алатау баурайында алауыздықтың кесірінен қырғыздардың, патша өкіметіне сатылып, шен алып, шекпен киген манаптардың қолынан қаза табады. Тарихи деректерде де, Кенесары өлімі осы жырдағыдай жазылады.
Нысанбай Кенесары мен Наурызбайды жоқтай отырып, Хан тұсындағы жау ортасына тойлап кіріп, Абылай аруағын шақырып, дұшпанға үрей болып сағын сындырған кезін аңсайды. Ол аңсау жырда былай беріледі:
Кене ханның тұсында
Қарт бурадай жарадық
Жауды жақсап, жапырып,
Жауған қардай борадық.
Абылайлап ат қойып,
Дұшпанның алдын орадық.
Қазіргі қазақ поэзиясында, жалпы қазақтың тарихи дастандарының ішінде жырдың алатын орны ерекше. Өкінішке орай , сталиндік қоғам мен оның жандайшаптары жырды басқа да бағалы мұраларымызбен бірге шаң басқан архивтерде өз кезегін күтіп жатуға мәжбүр етті. Кенесарыға патшалық Россия тұсында таңылған бунтовшик, қарақшы деген атты қайтта жаңғыртты. Оның отарлау саясатына, қазақ даласына бекіністер салуға наразылығы, сахараға жіберген патша әскеріне қарсы соғысы елеусіз қалды.
Алмас қылыш қын түбінде жатпас дегендей Кенесары -Наурызбай жырының да жарыққа шығып, бүгінгі ұрпаққа жеткенінің өзін уақыттың сүбелі үлесі деп түсінген жөн.
Сондай-ақ бұрын баспа бетін көрмей архивте тұңшыққан жырдың бірі - Досқожаның Кенесары қоныстан ауарда айтқаны. Бұл жырда Қазтуған жыраудың Қайран да менің Еділім деген толғаумен үндес, Қазтуған толғауын Еділден айырылғанда жырласа, Досқожа Алтын бесік - Сарыарқадан айырылып, тұрақтауға қоныс таба алмай, соңында жазалаушы патша әскері жүрген кезде айтқан. Атадан - балаға мирас болып ауыздан - ауызға көшкен жыр елімізге көкейіміздегі сөзді ашық айтуға аз ғана мұрсат берілген уақытта баспа бетінен көріп отыр. Жырда туған жерін қия алмай үш жылдай жүрген, ақыры болмаған соң туған жерін, аруақтарын иесіз тастап көшкен қазақ халқының мұңы айтылады.
А, дариға, дүние-ай
Қайтейін жердің қылығын?!
Бұл қоныстан кеткен соң,
Іздесе, халқым табар ма
Бір құраған шабағын?!
немесе
Күнде базар Есілде
Халқыңыз неғып сағынбас?!
Бұл қоныстан кеткен соң
Кемімес пе екен жарым жас,- деген шумақтардан басқа жерге барып жайлы қоныс алсақ та, кіндік қанымыз тамған жерден артық қасиетті жер жоқ, ата - жұртты ойлаумен ерте қартайып, сағыныштың сары уайымын жұтамыз - ау, деген ойларды көреміз. Қысқасы , Кенесары көтерілісіне байланысты айтылған бұл жырдың да тарихтан әлі де әділ бағасын алатыны сөзсіз.

Тарихи жырлардағы Кенесары бейнесінің жасалу ерекшеліктері
Тарихи жырларға қарап тарихи дәлдікті іздеу ағаттық болар еді. Н.В.Гоголь: Тарихшы тарихи өлеңдерден өткен шайқастың айы мен күнін іздемеуі керек. Бұлай еткен күнде оған ілкі бір өлеңдер ғана жәрдем бере алады. Ал, егер ол халықтың шынайы тұрмысын, характерін, ішкі жан толғанысын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.