Мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативтік дағдыларының ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе
5
1.
Сюжеттік-рөлдік ойында мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын зерттеудің теориялық негіздері
9
1.1
Заманауи педагогика мен психологиядағы коммуникативтік дағдылар ұғымы
9
1.2
Мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативтік дағдыларының ерекшеліктері
12
1.3
Сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастырудың құралы ретінде
16
2.
Сюжеттік-рөлдік ойындар негізінде коммуникативтік дағдыларды дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
23
2.1
Сюжеттік-рөлдік ойындар арқылы коммуникативтік дағдылардың қалыптасу деңгейін диагностикалау
23
2.2
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға бағытталған сюжеттік-рөлдік ойындарды пайдалану
34
2.3
Сюжеттік-рөлдік ойындар арқылы қарым - қатынас дағдыларын дамытудың динамикасы
37
3.
Сюжеттік-рөлдік ойын негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын дамыту бойынша психологиялық-педагогикалық ұсыныстар
45
3.1
Педагог-тәрбиешілерге арналған психология-педагогикалық ұсыныстар
45
3.2
Ата-аналарға арналған психология-педагогикалық ұсыныстар
45
Қорытынды
47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
50
1- қосымша. Отбасы. Қарлығаштың туылған күні сюжетті-рөлді ойыны
53
2- қосымша
66
3- қосымша
72
Кіріспе
Адам әлеуметтік болмыс бола отырып, өмірдің алғашқы айларынан бастап эмоционалды байланыс қажеттілігінен терең жеке қарым-қатынас пен ынтымақтастыққа дейін үнемі дамып келе жатқан басқа адамдармен қарым-қатынас жасау қажеттілігін сезінеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланың ақыл-ой, физикалық және адамгершілік дамуының негізі қаланады. Дұрыс қалыптасқан қарым-қатынас дағдылары болмаса, бала ересектермен және құрдастарымен сөйлесе алмайды, яғни ол толық дами алмайды. Бірқатар зерттеулерде қарым-қатынас дағдылары мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуына ықпал етеді (А.В. Запорожец, М.И. Лисина, А.Г. Рузская), оның іс-әрекетінің жалпы деңгейіне әсер етеді (З.М. Богуславская, Д.Б. Эльконин). Коммуникативтік дағдыларды қалыптастырудың маңыздылығы баланың мектепте оқу кезеңінде айқын болады (М.И. Лисина, А.Г. Рузская, В.А. Петровский, Г.Г. Кравцов, Е.Е. Шулешко), қарапайым дағдылардың болмауы баланың құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынасын қиындатады, алаңдаушылықтың артуына әкеледі, оқу процесін тұтастай бұзады.
Коммуникативті даму мәселелері көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды: Л.И. Божович, И.В. Дубровина, С.С. Журавлева, Г.Г. Кравцов, Е.Е. Кравцова, М.И. Лисина, В.С. Мухина, О.А. Репина, А.Г. Рузская, Е.О. Смирнова және т.б. Өз зерттеулерінде олар балалардың толыққанды дамуы үшін қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырудың маңыздылығын атап өтті.
Мектепке дейінгі жас баланың жеке басының дамуы үшін ерекше кезең болып табылады. Осы кезеңде баланың қоршаған әлем туралы идеялары қалыптасады, оның қарқынды психикалық және физикалық дамуы жүреді. Оның даму аспектілерінің бірі-қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру. А.В. Запорожец коммуникативтік дағдыларды білім мен ұғынған қарапайым дағдылар жүйесіне, балалардың өз мінез-құлқын басқара алу қабілетіне, коммуникативті мәселелерді шешуде іс-әрекеттің ең ақылға қонымды әдістері мен тәсілдерін қолдануға негізделген балалардың өзіндік мағыналы коммуникативті әрекеттері ретінде қарастырды [31]. Д.Б. Элькониннің айтуынша, мектепке дейінгі жаста баланың өзі туралы ойлары басқа балалардың бейнелерімен байланысты. Жеке іс-әрекет тәжірибесі мен қарым-қатынас тәжірибесі тығыз байланысты. Бала басқа балаларды қызығушылықпен бақылайды, олардың жетістіктерін өз жетістіктерімен қызғанышпен салыстырады, үлкендермен өз істерін және жолдастарының істерін қызығушылықпен талқылайды [40]. З.М. Богусловская осы жаста балалар қоғамдық пікір қалыптастыра бастайды деп жазды. Бірақ сонымен бірге балалардың моральдық көріністері біркелкі емес және тұрақсыз болады [10, 203 б.]. Мектепке дейінгі білім беру педагогтарының алдында үлкен міндет тұр - мектеп жасына дейінгі балаларда қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырудың шарттары мен құралдарын дұрыс таңдау.
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті - бұл баланың рухани және физикалық күштері дамытатын ойын. Сонымен қатар, ойын - бұл мектепке дейінгі жастағы әлеуметтік тәжірибені игерудің өзіндік тән тәсілі. Ойын баланың жеке басының барлық аспектілерін қалыптастырады, оның психикасында айтарлықтай өзгерістер орын алады, дамудың жаңа, жоғары сатысына көшуді дайындайды. Бұл психологтар мен тәрбиешілер мектеп жасына дейінгі баланың жетекші қызметі деп санайтын ойынның үлкен тәрбиелік мүмкіндіктерін түсіндіреді. Балалардың өздері құрастырған ойындары ерекше орын алады, оларды шығармашылық немесе сюжеттік-рөлдік ойындар деп атайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларда қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырудың негізгі шарттарының бірі - коммуникативті-сөйлеу ойындарын жүйелі қолдану, өйткені ойын мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қызметі болып табылады. Д.Б. Элькониннің пікірінше, коммуникативті-сөйлеу ойындары: сюжеттік-рөлдік ойындар, дидактикалық ойындар, драматизация ойындары [41, 360 б.].
Мектеп жасына дейінгі кезеңде сюжеттік-рөлдік ойын балаларда басты орынға айналады. Ойын айналадағы адамдардың объектілері мен функцияларының ерекшеліктері мен мақсаттарын ғана емес, сонымен қатар олардың қарым-қатынасы мен өзара әрекеттесуін де көрсетеді. Сюжеттік-рөлдік ойын барысында балалар қарым-қатынас дағдыларын игереді, қарым-қатынас дағдыларын дамытады, бұл жеке тұлғаны одан әрі әлеуметтендіру және ересектер әлеміне сәтті кіру үшін өте маңызды, сюжеттік-рөлдік ойын арқылы бүлдіршіндер ересектерден көргендерін жаңғыртады. Мұндай ойындар баланың жеке басын толығымен қалыптастырады, сондықтан олар баланы тәрбиелеу мен дамытудың маңызды құралы болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларын дамыту және ойын мәселелерін зерттеуге шетелдік және отандық ғалымдар үлкен үлес қосты: Л.С. Выготский, А.В. Запорожец, М.И. Лисина, Л.Ф. Обухова, М.А. Панфилов, А.В. Усова, Г.А. Урунтаева, Д.Б. Эльконин және т. б. Балабақшада бала психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар (Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т. б.) өз еңбектерінде айтып кеткен. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс - әрекет және өмірі деп дәлелдеген. Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген [26, 47-48 бб.].
Бұл жұмыстың өзектілігі - сюжеттік-рөлдік ойын, балалар өз құрдастарымен тікелей қарым-қатынас жасайтын тәуелсіз іс-әрекет бола отырып, мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативті дағдыларды дамытудың маңызды құралы болып табылады. Сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру қажеттілігімен анықталады.
Мақсаты: сюжеттік-рөлдік ойынның мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларын қалыптастыруына әсерін теориялық тұрғыдан анықтау және эксперименталды түрде дәлелдеу.
Объекті: мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларының қалыптастыру процесі.
Пәні: сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын дамытудың құралы ретінде.
Болжамы: сюжеттік-рөлдік ойындар мектеп жасына дейінгі баланың коммуникативті дағдыларың даму құралы болып табылады, егер:
- балалардың ойынға деген қызығушылықтарын кеңейтсе;
- балалардың рөлді қабылдай және рөлдік диалог жүргізе білуін қалыптастырса;
- балаларды ойын барысында қарым-қатынас жасауға ынталандырса.
Жұмыстың мақсаты, пәні мен болжамы келесі міндеттерді анықтауды көздейді:
- зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиетті талдау;
- сюжеттік-рөлдік ойын процесінде мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларын дамыту ерекшеліктерін қарастыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдылары мен сюжеттік-рөлдік ойын арасындағы байланысты теориялық негіздеу;
- сюжеттік-рөлдік ойынның мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас дағдыларын дамытуға әсерін эксперименталды түрде дәлелдеу;
- ата-аналар мен педагогтарға ұсыныстар жасау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: тұлғаның қалыптасуындағы қарым - қатынастың жетекші рөлі туралы идеясы; ойлау мен сөйлеудің бірлігі туралы психология мен педагогиканың қағидалары (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Р. Лурия, В.И. Лубовский), М.И. Лисинаның қарым-қатынас баланың психикалық дамуына әсер ететін шешуші фактор екенін көрсететін зерттеулері, онтогенездегі психикалық дамуды периодизациялау тұжырымдамасы, ойынның психологиялық теориясы (Д.Б. Эльконин).
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді теориялық талдау; педагогикалық эксперимент: диагностикалық құралдарды (әдістемелерді) іріктеу, диагностика жүргізу, алынған нәтижелерді талдау, іс жүзінде (қалыптастырушы эксперимент, қайталама диагностика, бақылау, құжаттамамен жұмыс, алынған нәтижелерді өңдеу және талдау, қорытындылар.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: осы жұмыста ұсынылған материалдарды мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі педагог-тәрбиешілер, әдіскерлер мен психологтардың жұмысында қолдануға болады.
Зерттеу базасы: Павлодар қаласы КМҚК №28 бөбекжай-бақша тобында өткізілді.
1. Сюжеттік-рөлдік ойында мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Заманауи педагогика мен психологиядағы коммуникативтік дағдылар ұғымы
Мектепке дейінгі мекемелердің маңызды міндеттерінің бірі - балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру. Коммуникативті құзіреттіліктің негізгі компоненттері-қарым-қатынас және сөйлеу. Сонымен қатар, сөйлеу-бұл танымның қажетті құралы болып табылатын қарым-қатынас құралы.
Коммуникация мәселесі әрқашан баланың жеке басын тәрбиелеуде және оны мектепке дайындауда бірінші орында болады, өйткені бұл бізді адам ететін қарым-қатынас пен сөйлеу. Коммуникативті функцияның дамымауы балалардың мектепте білім алуына жағымсыз әсер етеді және балалардың ақыл-ой дамуында кідіріс тудырады.
Мектепке дейінгі жастағы сюжеттік-рөлдік ойын арқылы коммуникативтік дағдыларын дамыту мәселесін көптеген шетелдік (Ж.Пиаже, Л.Экки) және ресейлік психологтар, әдіскерлер, зерттеуші-мұғалімдер (Л.А. Венгер, Д.Б. Эльконин, А.В. Запорожец, А.Н. Гвоздев, Е.П. Кравцова, Г.Б. Яскевич және т. б.) Балалардың психикасының дамуына ойын әрекетінің әсері туралы отандық педагогика тарихында белгілі ғалымдар: Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Тәжібаев және т.б. өз еңбектерінде жан-жақты сөз етіп айтып кеткен болатын.
Қарым-қатынас және коммуникация мәселесі ғылыммен, оның ішінде психология мен педагогикамен көп зерттелуде. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде негізінен "коммуникативті іскерлік", "коммуникативті дағдылар", "коммуникативті құзыреттілік" терминдері қолданылады, олар, әдетте, белгілі бір контексте ғана қарастырылады және негізінен синоним ретінде қолданылады.
Коммуникативті дағдылар, бір жағынан, адамның өз мінез-құлқын дұрыс құрумен, адам психологиясын түсінумен байланысты дағдыларды білдіреді: қажетті интонацияны таңдау мүмкіндігі, ым-ишара, басқа адамдарды түсіну қабілеті, басқаларға жанашырлық таныту, өзін орнына қою, әңгімелесушінің реакциясын болжау, әңгімелесушілердің әрқайсысына қатысты қаоым-қатынастың ең дұрыс әдісін таңдау.
Екінші жағынан, қарым-қатынас дағдылары көбінесе кейбір филологиялық пәндер саласындағы білім мен дағдыларға ие болу деңгейі арқылы сипатталады, мысалы, лингвистика, риторика (білім мен сөйлеу барысында әртүрлі риторикалық әдістерді қолдану, орфоэпия нормаларын сақтау және т.б.). Бұл дағдылар, әдетте, сөйлеуді орындау дағдыларына жатады.
Кейбір авторлар коммуникативтік дағдыларға адамның өз ойларын дұрыс білдіруі немесе басқа біреуді түсінуі үшін қажет нәрселерді де қамтиды. Мысалы, сөйлеу тақырыбын ұстану, тұжырымның негізгі идеясын ашу, біреудің мәлімдемесінің тақырыбы мен негізгі идеясын анықтау, өз ойыңызды дәлелдеу үшін дәлелдер таңдау мүмкіндігі.
Коммуникативтік дағдылар- бұл мектеп жасына дейінгі балалардың ақпаратты дұрыс түсіну және беру, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау қабілеті. Коммуникативтік дағдыларға мыналар жатады: объектілердің, құбылыстар мен материалдардың қасиеттері мен қасиеттерін зерттеумен танысу арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың дамыған лексикасы; сөйлеу этикеті арқылы әңгімелесушілерге эмоционалды жағымды қатынасты білдіру қабілеті; ситуациялық іскерлік қарым-қатынас дағдылары; дамыған үйлесімді диалогтік және монологтық сөйлеу; жанжал жағдайларында мінез-құлықтың барабар тәсілдері қалыптасқан; қиын жағдайларда өзара тиімді шешімдерді бірлесіп іздей білу; - эмоцияларды өзін-өзі реттеу дағдылары; - дамыған эмпатия, эмпатия, барабар өзін-өзі бағалау.
Дәстүрлі түрде коммуникативті құзіреттілікке эмоционалды-мотивациялық, танымдық және мінез-құлық компоненттері кіреді.
Эмоционалды-мотивациялық компонент позитивті қарым-қатынас қажеттіліктерін, құзыреттілікті дамыту себептерін, өзара әрекеттесудің "табысты" серіктесі болудың семантикалық көзқарастарын, сондай-ақ қарым-қатынас құндылықтары мен мақсаттарын құрайды. Когнитивті компонентке әлеуметтік қабылдау, қиял және ойлау жатады; танымдық стиль, сонымен қатар рефлексивті, бағалау және аналитикалық қабілеттер.
Когнитивтік компонент адамдар арасындағы қарым-қатынас саласындағы білімді және оқу процесінде алынған арнайы психологиялық білімді, сондай-ақ мағыналарды, өзара әрекеттесудің серіктесі ретінде басқа адамның бейнесін, әлеуметтік-перцептивтік қабілеттерін, жеке тұлғаның коммуникативтік әлеуетін қалыптастыратын жеке сипаттамаларын қамтиды.
Мінез-құлық деңгейінде бұл тұлғааралық өзара әрекеттесудің оңтайлы модельдерінің, сондай-ақ коммуникативтік мінез-құлықты субъективті бақылаудың жеке жүйесі.
Коммуникативтік құзыреттілік өз ана тілін және басқа тілді білуді қарастырады. Коммуникативтік құзыреттілік құрамына қарай 5 негізгі бөлікке бөлінеді:
1 Грамматикалық құзіреттілік- тіл ережелерін білу;
2 Социолингвистикалық құзіреттілік - тыңдалым арқылы басқа адамның (тәрбиеші немесе баланың) тілін ұғу;
3 Дискурсивті құзіреттілік - айтылымдардың құрылым ережелерін меңгеру;
4 Стратегиялық құзіреттілік - әңгімелесуші адаммен байланыс ережелерін білу және қолдану;
5 Социомәдениеттік құзіреттілік - тілді тасымалдаушы, қолданушы - халық мәдениетін білу.
Коммуникативтік құзыреттілік құрылымына арналған жұмыстарды салыстыру құрылымға әртүрлі элементтер кіретіндігін көрсетеді. Сонымен қатар, осы әртүрліліктің ішінде келесі компоненттер айқын ерекшеленеді: коммуникативті білім, коммуникативті біліктілік, коммуникативті қабілеттер.
Коммуникативті білім-бұл қарым-қатынас деген не, оның түрлері, фазалары, даму заңдылықтары туралы білім. Бұл қарым-қатынас әдістері мен әдістері қандай, олар қандай әсер етеді, олардың мүмкіндіктері мен шектеулері туралы білім. Бұл сонымен қатар әртүрлі адамдар мен әртүрлі жағдайларға қатысты қандай әдістер тиімді екенін білу. Бұл салаға белгілі бір коммуникативті дағдылардың даму дәрежесі туралы білім және қандай әдістер өз жұмысында тиімді және қайсысы тиімді емес екендігі жатады.
Коммуникативті құзыреттілік коммуникативті біліктілікті те қамтиды. "Іскерлік" термині субъектінің білімі мен дағдыларын дұрыс реттеу үшін қажетті психикалық және практикалық әрекеттердің күрделі жүйесін меңгеруді білдіреді. Коммуникативті біліктіліктің ішінде: хабарлама мәтінін барабар формада ұйымдастыра білу, сөйлеу дағдылары, сыртқы және ішкі көріністерді үйлестіру қабілеті, кері байланыс алу мүмкіндігі, коммуникативті кедергілерді жеңу мүмкіндігі және т. б.
Интерактивті біліктілік тобына қарым-қатынасты адамгершілік, демократиялық негізде құра білу, жағымды эмоционалды-психологиялық атмосфераны жасау, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеу қабілеті, ынтымақтастықты ұйымдастыра білу, кәсіби этика мен этикеттің принциптері мен ережелерін басшылыққа алу мүмкіндігі, белсенді тыңдау дағдылары, - әлеуметтік-перцептивті дағдылар тобы: қарым-қатынастағы серіктестің мінез-құлқын дұрыс қабылдау және бағалау, оның жағдайын, қалауы мен мінез-құлқының ауызша емес сигналдары арқылы тану, жеке тұлға ретінде басқа біреудің барабар бейнесін жасау, жағымды әсер ету қабілеттерімен ерекшеленеді.
Коммуникативті қабілет - әр түрлі іс-әрекет барысындағы табысқа жетуге мүмкіндік беретін қарым-қатынас үрдісінде байқалатын қабілет түрі. Коммуникативті қабілет - көпқырлы үрдіс. Ол адамның сәтті қарым-қатынас орнатуына жол ашады. Ойын - күрделі биологиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев басқа да ғалымдар зерттеді [13, 34, 41, 3, 27].
Коммуникативті қабілеттер екі жолмен түсіндіріледі: қарым-қатынастағы адамның табиғи дарындылығы және коммуникативті өнімділік ретінде. Қорытындылай келе, коммуникативті қабілеттер коммуникативті іс-әрекеттің талаптарына сәйкес келетін және оның тез және сәтті орындалуын қамтамасыз ететін жеке психологиялық қасиеттер деп түсініледі.
Коммуникативті қабілетті қалыптастыру - баланың қалыпты психикалық даму көрсеткіші. Мектеп жасына дейінгі бала үшін біреудің айтқан сөзін түсініп, өз ойын сыртқа түсінікті әрі дұрыс жеткізе білу аса маңызды. Балада коммуникативті дағдылар күнделікті іс-әрекетте, тұрмыста, ойын әрекетінде дамиды.
Коммуникативті қабілет арқылы бала қарым-қатынаста:
1 Өзінің сезімін білідіреді, басқа адамдардың көңіл-күйін сезіне алады;
2 Ой-пікірлерімен алмасады;
3 Басқа адамдарға ниеттестік пен өзара тілектес болады. Коммуникативтік қабілетті дамыту жеке тұлға құзіреттілігін арттыруды қажет етеді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативтік дағдыларының ерекшеліктері
Құрдастарымен қарым-қатынас жасау қажеттілігі балада ерте пайда болады, ол өзін өмірінің үшінші жылында алғаш рет жариялайды. Содан кейін құрдастарымен қарым-қатынаста алғашқы проблемалар пайда болады. Ересектер кенеттен, егер баланың өз ортасына "қауіп" пайда болса, ойыншықтармен бөліскісі келмесе және басқа бала оларды иемденуге тырысса, агрессивті түрде әрекет етсе немесе жыласа, баланың басқа балалармен ойынды тез тоқтататынын байқайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дамуы баланың жеке басын қалыптастыру жүйесіндегі негізгі элементтердің бірі болып табылады. Ересектермен және құрдастарымен өзара әрекеттесу процесі мектеп жасына дейінгі баланың дамуының әлеуметтік жағына ғана емес, сонымен бірге оның психикалық процестерінің қалыптасуына (есте сақтау, ойлау, сөйлеу және т.б.) тікелей әсер етеді.
Мектепке дейінгі жастағы психикалық процестердің даму деңгейі оның қоғамдағы кейінгі бейімделуінің тиімділік деңгейіне тікелей пропорционалды болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дамуы өз отбасына жату сезімінің, айналасындағыларға құрметпен қараудың қалыптасу деңгейін дамытуды; баланың ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасын дамытуды; баланың құрдастарымен бірлескен іс-әрекетке дайындығын; әлеуметтік нормалар мен ережелерді меңгеруді, баланың адамгершілік дамуын; мақсаттылық пен дербестікті дамытуды; еңбек пен шығармашылыққа қатысты оң көзқарастарды қалыптастыруды; тіршілік қауіпсіздігі саласында (әртүрлі әлеуметтік-тұрмыстық және табиғи жағдайларда) білімді қалыптастыруды қамтиды.; интеллектуалды даму (әлеуметтік және эмоционалды салада) және эмпатия саласын дамыту (жауапкершілік, жанашырлық).
Мектепке дейінгі жастағы коммуникативті дағдыларын дамыту мәселесі қазіргі ғалымдардың еңбектерінде кеңінен қарастырылады. О.А. Санькова коммуникативті дағдыларын дамытудың жоғары деңгейі адамның әлеуметтік ортаға сәтті бейімделуінің негізі болып табылады, бұл ерте жастан бастап коммуникативті дағдыларды дамытудың практикалық маңыздылығын анықтайды [37]. Коммуникативті іскерлікті, дағдыларды, сондай-ақ коммуникативті қабілеттерді қарастыра отырып, ғалымдар қазіргі жағдайда ол мүлдем басқа сапаға ие болады деп санайды. А.В. Чернецкая қоғамда коммуникативті саланы (компьютерлік желі, теледидар көпірлері және т.б.) құрайтын жаңа ақпараттық технологиялар тез дамып келе жатқанын, халықаралық маңызы бар және ішкі саяси мәселелерді шешуде диалогтың маңызы артып, ұлтаралық байланыстар күшейе түсетінін айтады [38, 121 б.].
Педагогикалық практика психологиялық-педагогикалық зерттеулерге негізделген, олар мектеп жасына дейінгі баланың дамуындағы коммуникативті дағдыларын дамытудың мәні мен мағынасын теориялық тұрғыдан анықтайды.
Осы мәселеге арналған зерттеулердің үлкен тізімінде А.Н.Леонтьев, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, А.В. Запорожец және басқалар жасаған қызмет тұжырымдамасы маңызды орын алады. Өз еңбектерінде олар коммуникативті дағдылары мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуына ықпал ететінін атап өтті. [27, 26, 40, 31]. Осы теорияларға сүйене отырып, М.И. Лисина, А.Г. Рузская, Т.А. Репин қарым-қатынас ұғымын коммуникативті іс-әрекет ретінде талдады [28, 33, 32].
Баланың балабақшадан мектепте оқуға ауысуы кезінде коммуникативті дағдыларын уақтылы қалыптастырудың рөлі айқынырақ болады.
Осы кезеңде коммуникативті дағдылардың қалыптаспауы баланың құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас процесін қиындатады, баланың және оның ата-анасының алаңдаушылығының артуына әкеледі, сонымен қатар мектептегі оқу процесін бұзады. Осылайша, коммуникативті дағдыларын дамыту мектепке дейінгі және бастауыш жалпы білім берудің сабақтастығын дамытудың негізгі компоненттерінің бірі, оқу іс-әрекетінің сәтті өтуінің қажетті шарты және әлеуметтік-жеке дамудың маңызды бағыты деп айтуға болады.
Е.О. Смирнова мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдылары арқылы баланың мағыналы әрекеттерін (дағдылар мен коммуникативті іс-әрекеттің құрылымдық компоненттерін білу негізінде), сондай-ақ олардың мінез-құлқын дұрыс құру, қарым-қатынас мақсаттарына сәйкес басқару қабілеттерін түсінеді [36, 63-71 бб.]. Бұл анықтамада екі негізгі мәселе бар. Біріншіден, коммуникативті дағдылары-бұл білім жүйесіне негізделген және қарапайым дағдылар мен іскерлікке негізделген балалардың нақты мағыналы коммуникативті әрекеттері, екіншіден, коммуникативті дағдылары-бұл балалардың мінез-құлқын басқару, коммуникативті мәселелерді шешуде ең ақылға қонымды әдістер мен әдістерді қолдану қабілеті.
Психологтар мектеп жасына дейінгі балалардың (3-5 жас) коммуникативті дағдылары бойынша көп нәрсені білдіреді, бірақ осы кешеннің құрамына кіретін негізгі ұғымдарды айтуға болады. Бұл әлеуметтік бағыттағы жеке тұлғаның жеке психологиялық қасиеттері, бұл қарым-қатынас, эмпатия, мейірімділік, білім деңгейі, әлеуметтік-коммуникативті іс-әрекеттің дағдылары (басқалармен жанжалсыз қарым-қатынас заңдылықтарын білу, мәдени мінез-құлық дағдылары, жаңа жағдайларда жоғалмау қабілеті), байланысуға деген ұмтылыс және коммуникативті іс-әрекетке қатысу қажеттілігі, сондай-ақ әртүрлі жыныстағы балалармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі.
Мектепке дейінгі жастағы өзара әрекеттесу дағдыларын қалыптастыру белгілі бір кезеңдердің реттілігі арқылы жүзеге асырылатындығын атап өткен жөн. Олардың біріншісінде (2-4 жас) мектеп жасына дейінгі бала үшін маңызды адам-құрдастары, ол сонымен бірге баланың көшірмесін жасауға және эмоционалды ұқсас болуға бағытталған эмоционалды-практикалық өзара әрекеттесу бойынша серіктес ретінде әрекет етеді. Екінші кезеңде (4-6 жас) құрдастарымен ситуациялық-іскерлік ынтымақтастық қажет. Осы кезеңдегі қарым-қатынас мазмұны жалпы (негізінен ойын) іс-әрекет болып табылады. Үшінші кезеңде, 6-7 жаста, құрдастарымен қарым-қатынас қосымша ситуация сызықтарына ие болады, яғни қарым-қатынас мазмұны көрнекі жағдайдан абстракцияланады, балалар арасында тұрақты сайлау қалауы қалыптаса бастайды.
Мектепке дейінгі жаста өзара әрекеттесу сипаты айтарлықтай өзгереді. Бала серіктестің дағдылары мен іскерліктері туралы түсініктері артады, оның жеке басына бұрын байқалмаған қызығушылығы пайда болады. Мұның бәрі жеке тұлғаның тұрақты сипаттамаларын бөлуге, өзі туралы тұтас бейнені дамытуға көмектеседі.
Ойын әрекеттерін қалыптастыруға негізделген ересек мектеп жасына дейінгі балалардың мотивтерінің мазмұны көбінесе олардың құндылық бағдарларының мазмұнын көрсетеді. Т.А. Репинаның зерттеулерінде осы жастағы балалар қызығушылықтарының ортақтығын атайды, серіктестің іскерлік қасиеттері мен жетістіктеріне, кейбір жеке қасиеттеріне үлкен баға береді [32]. Алайда ойын барысында бірлесудің маңызды дәлелі - жалғыз қалудан қорқу немесе басымдылық жасау, бұйрық беру, басты болуы мүмкін екендігі анықталды.
Мектепке дейінгі жаста бала үшін қарым-қатынастың негізгі қажеттілігі - ересек адамнан өзара көмекке және жанашырлыққа деген қажеттілігі болып табылады. Мектеп жасына дейінгі бала ересектер тарапынан жағымсыз бағалауларға және өзін-өзі құрметтемеуге өте сезімтал. Бұл жаста этикалық ұғымдарды, мысалы, жақсылық пен жамандықты қарқынды дамыту және түсіну дамиды. Сонымен қатар, ересек адам мектеп жасына дейінгі бала үшін маңызды және кейде басты тұлға болып табылады, өйткені ол білімнің маңызды көзі ретінде әрекет етеді. Егер бұрын балаға өзінің бойындағы дағдылары мен білімі үшін ересек адамның мінез-құлқын бағалау маңызды болса, қазір бала өзін тұлға ретінде бағалауды қалайды. Бала ересек адамның бағалауы өзін-өзі бағалауға сәйкес келуіне тырысады. Осы себепті баланың өзі мен ересектер арасында өзара түсіністіктің болмауына, жанашырлық қабілетіне өте жоғары сезімталдығы бар.
Бала мен ересек адам арасындағы тығыз және жақын тұлғааралық қарым-қатынас, ең алдымен, этикалық және моральдық құндылықтардың, мінез-құлық нормалары мен оларды ұстанудың қалыптасуына ықпал етеді, екіншіден, баланы өзін сырттан көруге үйретеді, бұл оның мінез-құлқын саналы түрде реттеудің маңызды шарты болып табылады.
6-7 жасында мектеп жасына дейінгі балаларда құрдастарына деген ықылас және өзара көмек мүмкіндігі айтарлықтай артады. Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасында серіктестің мінез-құлқын және оның ситуациялық көріністерін түсіну дағдылары қалыптаса бастайды, сонымен қатар серіктестің мотивациялық-қажеттілік қасиеттерін түсінудің психологиялық аспектілері пайда болады: оның қалауы, көңіл-күйі. Дамудың осы кезеңіндегі мектеп жасына дейінгі балалар өздері туралы айтып қана қоймайды, сонымен қатар құрдастарына сұрақ қояды: ол не істегісі келеді, нені ұнатады, қайда болды, не көрді және т.б. Құрдастарының жеке басына деген қызығушылығы пайда болады.
6 жасында балалардың көпшілігі өз құрдастарына көмек көрсетуге, оған бір нәрсе сыйлауға немесе бірдеңеге жеңілдік жасауға кездейсоқ және риясыз ниет білдіреді. Осы кезеңде құрдастардың іс-әрекеттері мен тәжірибелеріне эмоционалды қатысу айтарлықтай артады. Балаларға басқа баланың не және қалай жасайтыны маңызды (ол не ойнайды, қандай сурет салады, қандай кітап оқиды), өзінен артық екенін білу үшін емес, құрдасының өз басы оған қызықты болып отыр.
Кейде, тіпті қабылданған ережелерге қарамастан, олар басқаларға көмектесуге тырысады, оған дұрыс мінез-құлық немесе жауап береді. Мұның бәрі ересек мектеп жасына дейінгі балалардың ойлары мен іс-әрекеттері ересек адамның оң бағасына ғана емес, жеке артықшылықтарын атап көрсетуге ғана емес, сонымен қатар басқа балаға да, оған да көмектесуге бағытталған.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың мінез-құлқында берік, таңдаулы бір біріне деген құштарлық қалыптасады, алғашқы шынайы достық пайда болады. Мектеп жасына дейінгі балалар шағын топтарға (әрқайсысы 2-3 баладан) бірігуге және достарына ашық артықшылық көрсетуге бейім. Олар достарына деген толқуды көрсетеді, бірлескен ойын ойнауды қалайды, үстел басында бірге отырады, серуенде бірге жүреді және т.б. дос бола отырып, балалар бір-біріне қайда және не көргендерін айтады, өз әсерлерімен, жоспарларымен немесе қалауымен бөліседі. Мұның бәрі ересек мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативті дағдыларын қалыптастыру мен олардың тұлғааралық қарым-қатынас жағдайларын қалыптастырудың маңыздылығын тағы бір рет растайды.
Баланың коммуникативті дағдысы мен қарым-қатынас мәдениетін зерттеуге әлеуметтік психологияда қалыптасқан әдіс-тәсілдердің басым көпшілігін қолданумен қатар әр баланың жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау керек. Бала мен тәрбиеші арасындағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру барысында түзету жұмыстарын жүргізудің маңызы зор. Топта әр адамның өзін еркін сезінуіне қолайлы жағдайларды қалыптастырудың ең тиімді жолы-ойын тренингін жүргізу. Ойын адамның мінез-құлқын, қабілетін, әлеуметтік өзара әрекет дағдысын дамытуда, бейтаныс топтармен қарым-қатынас жасау жолдарын көрсетуге, мінез-құлық нормаларын меңгеруіне т.б. құндылықтарын мен байқап, бағамдау таныстыру үшін тиімді әдіс-тәсілдер жинағы болып табылады.
1.3 Сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастырудың құралы ретінде
Ойын - мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. Аса көрнекті жазушы Мұхтар Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Балабақшаларда ұлттық ойындар ұтымды пайдаланылса, онда тәрбиеленушілердің тілін дамытуға, білімге деген құштарлығын арттыруға және қазақ халқының мол мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық сананы қалыптастыруға болады. Ұлттық ойындарды дидактикалық ойындар ретінде қолдануға мүмкіндік бар.
Қазақтың белгілі ғалым-ағартушылары Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін өткен ұрпақтың дәстүрі мен тарихын құрметтеп, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерін дамытуға, сөздік қорын баюына қосатын үлесін жоғары бағаласа, біртуар ақын Мағжан Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігінің, тілдік тәрбиесінің негізгі ажырамас бөлшегі деп тұжырымдайды. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған. Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады.
Осы кезеңде психология мен педагогикада сюжеттік-рөлдік ойын деп аталатын балалар ойынының ерекше түрі пайда болады және дамиды. Сюжеттік-рөлдік ойын-бұл балалар ересектердің еңбек немесе әлеуметтік функцияларын өз мойнына алатын және өздері ойлап жасалған арнайы ойын, қиял жағдайында ересектердің өмірі мен олардың арасындағы қатынастарды жаңғыртатын (немесе модельдейтін) іс-әрекет. Мұндай ойында баланың барлық психикалық қасиеттері мен жеке ерекшеліктері қарқынды қалыптасады. Ойынның барлық психикалық процестерді және тұтастай алғанда баланың жеке басын дамыту үшін үлкен маңызы мектепке дейінгі жастағы жетекші болып табылады деп санауға негіз береді [11, 85 б.]. Д.Б. Элькониннің балалар ойынының тұжырымдамасына сәйкес, сюжеттік-рөлдік ойын-бұл баланың қоғаммен өсіп келе жатқан байланысының көрінісі-мектепке дейінгі жастағы ерекше байланыс. Сюжеттік-рөлдік ойын баланың ересектердің өміріне қатысуға деген ұмтылысын білдіреді, оны құралдардың күрделілігіне және олардың балаға қол жетімсіздігіне байланысты тікелей жүзеге асыру мүмкін емес [41, 26 б.]. Баланың тәуелсіздікке және ересектердің өміріне қатысуға деген ұмтылысы сол жерде тікелей қанағаттандырылады, 3-4 жастан бастап балалар еңбек құралдарын игереді немесе ересектермен бірге жұмыс істейді, ойнамайды [41, 117 б.]. Сюжеттік-рөлдік ойын қоғамның тарихи дамуы барысында баланың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнын өзгерту нәтижесінде пайда болады. Ойын өзінің шығу тегі мен табиғаты бойынша әлеуметтік. Оның пайда болуы кейбір ішкі, туа біткен, инстинктивті күштердің әсерімен емес, баланың қоғамдағы белгілі бір өмір сүру жағдайымен байланысты.
Сюжеттік-рөлдік ойынның басты сәті-баланың алатын рөлі. Сонымен қатар, ол өзін тиісті ересек адамның ("мен - ғарышкермін", "мен - анамын", "мен - дәрігермін") есімімен атайды, бірақ ең бастысы, ол рөлін өзіне алған ересек адам ретінде әрекет етеді. Ересек адам ретінде әрекет ете отырып, бала онымен өзін анықтайды. Ойын рөлін орындау арқылы баланың ересектер әлемімен байланысы жүзеге асырылады. Бұл баланың қоғаммен байланысын бейнелейтін шоғырланған түрдегі ойын рөлі. Сондықтан Д.Б. Эльконин рөлді дамыған ойын формасының негізгі, бөлінбейтін бірлігі ретінде қарастыруды ұсынды. Онда баланың іс-әрекетінің аффективті-мотивациялық және операциялық-техникалық жақтары бөлінбейтін бірлікте ұсынылған [41, 29 б.]. Рөлдің ең тән сәті-оны практикалық ойын әрекетінен тыс орындау мүмкін емес. Ойын әрекеті-рөлді орындау тәсілі болып табылады. Ересек адамның рөлін қабылдаған бала тек ақыл - ой тұрғысынан-елестету мен қиялда әрекет етпейді, ол белсенді іс-әрекет жасайды. Мұғалім, дәрігер немесе жүргізуші рөлін нақты, практикалық ойын әрекеттерінсіз тек ой-қиялда орындау мүмкін емес [16, 67 б.].
Сюжеттік-рөлдік ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Сюжетті-рөлдік ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Балалар қабылдайтын және олар ойын әрекеттері арқылы жүзеге асыратын рөлдердің негізгі мазмұны қандай? Рөлдік ойынды сипаттаған авторлардың барлығы дерлік баланың айналасындағы шындық оған өте маңызды екенін бірауыздан айтады. Балалар айналасында не сезінетінін және олар үшін ерекше тартымды нәрсені ойнайды. Қоршаған ортада мектеп жасына дейінгі баланың ойынын не ынталандырады? Баланың барлық жарқын әсерлері рөлдік ойынға материал бере ме? Деген сұрақтар туындауы мүмкін. Мектепке дейінгі мекемелердің орта тобында балалардың ойындары әр түрлі болады. Сөйлеуді дамыту, тәрбиленушілердің қоршаған әлем туралы білім қоры педагогтарға әртүрлі ойын түрлерінде күрделі дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді: сюжеттік-рөлдік, дидактикалық, қозғалмалы ойындар. Балалар ойынның әр түрінің сипаттамаларын ажырата бастайды және өз іс-әрекетіне тиісті ойын әдістері мен құралдарын қолдана бастайды [23, 57 б.]. Балалардың ойынын тәрбиеші жүйелі және мақсатты түрде қалыптастырып, ойынның барлық негізгі компоненттерін өңдеген кезде ғана толыққанды баланы дамытуға жетеді. Мысалы, рөлдік ойынды ұйымдастырған кезде ол балаларға тұтас сюжет пен мазмұнның аясында рөлдік өзара әрекеттесу тәсілдерін бөліп көрсетеді, әрекеттер тізбегін анықтауға көмектеседі, ойын символикасы мен ойын атрибуттарының функцияларын ашады, құрдастарының жетістіктерін бағалауға көмектеседі. Сонымен қатар, тәрбиеші балалардың ойындарын басқарады, оларды ойын кеңістігін және ойынның арнайы, дайындық кезеңін ұйымдастыру арқылы мұқият бағыттайды [17, 119 б.]. Оқу жылының бірінші жартыжылдығында тәрбиеші балалардың ойын дағдыларын және негізінен рөлдік мінез-құлықты қарқынды түрде қалыптастырады. Ол балаларды бірлескен ойынға қатыстырады немесе сюжетті қысқа әңгіме түрінде ұсынады [21, 31 б.].
Кіші жас топтарда балалар ойын барысында бірқатар өзара байланысты шартты тақырыптық әрекеттерді жасауға, оларды белгілі бір кейіпкерге (рөлге) жатқызуға мүмкіндік беретін негізгі ойын дағдылары қалыптасқан. Сондықтан педагогтың алдында балалардың ойындағы шығармашылық белсенділігін ынталандыру міндеті тұрады. Бұған әр түрлі рөлдерді қосу арқылы ойынның дамуы ықпал етеді: әлеуметтік өмірдің әртүрлі салаларынан, әртүрлі әдеби шығармалардан, ертегілерден, сондай-ақ ертегі мен нақты кейіпкерлердің тіркесімі. Мысалы, балабақша тәрбиешісі және полицей, өрт сөндіруші, мыстан кемпір, Аллдар Көсе және дәрігер [9, 11 б.]. Мұндай рөлдерді жалпы сюжетке қатыстыру балалардың қиялын белсендіреді, түрлі кейіпкерлердің өзара әрекеттесуін біріктіретін және мағыналы ететін оқиғалардың жаңа күтпеген бұрылыстарын ойлап табуға шақырады. Сонымен қатар, педагог бірлескен ойындарда белсенді қатыспайтын балалардың ойын мүдделерін ескереді. Педагог ойынның алдын-ала жоспарына жаңа жағдайларды, оқиғалар мен актерлерді енгізетін балаларды барлық жағынан қолдайды, өйткені бұл баланың іс-әрекеті мен шығармашылық белсенділігінің ойын тәсілдерін еркін меңгерудің көрсеткіші болып табылады [9, 48 б.].
Сюжеттік-рөлдік ойындар мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесімен (ұжымдық қарым - қатынас, баланың жеке қасиеттері-достық, адамгершілік, еңбекқорлық, мақсаттылық, белсенділік, ұйымдастырушылық дағдылар, еңбекке, оқуға деген көзқарасты қалыптастыру) байланысты негізгі мәселелерді шешуге ықпал етеді [30, 88 б.].Ойында қалыптасқан моральдық қасиеттер баланың өмірдегі мінез-құлқына әсер етеді, сонымен бірге балалардың бір-бірімен және ересектермен күнделікті қарым-қатынас процесінде қалыптасқан дағдылар ойын барысында одан әрі дамиды.
Балалардағы ойындары келісім-шарттан басталады. Балалар ойын іс-әрекетінің басталуы туралы келіседі, сюжетті таңдайды, рөлдерді бөледі және таңдалған рөлге сәйкес әрекеттері мен мінез-құлқын қалыптастырады. Рөлді өзіне ала отырып, бала рөлдік құқықтар мен міндеттерді қабылдай және түсіне бастайды. Мысалы, дәрігер, егер ол науқасты емдесе, сыйлы адам болуы керек, ол науқастан шешінуді, тілін көрсетуді, температураны өлшеуді, яғни науқастан оның нұсқауларын орындауды талап етеді.
Сюжеттік-рөлдік ойында балалар өздерінің айналасындағы әлемді және оның әртүрлілігін көрсетеді, олар отбасылық өмірден, ересектердің қарым-қатынасынан, еңбек әрекетінен және т.б. көріністерді жаңғырта алады. Бала есейген сайын олардың рөлдік ойындарының сюжеттері күрделене түседі. Мысалы, 3-4 жаста "аналар- қыздар" ойыны 10-15 минутқа, ал 5-6 жаста-50-60 минутқа созылуы мүмкін. Ересек жастағы мектеп жасына дейінгі балалар ойынды бірнеше сағат қатарынан ойнай алады, яғни сюжеттердің әртүрлілігінің артуымен қатар ойынның ұзақтығы да артады.
Ойынның сюжеті, сондай-ақ ойынның рөлін көбінесе мектеп жасына дейінгі бала жоспарламайды, бірақ оның қолына қандай зат немесе ойыншық түскеніне байланысты ойын пайда болады (мысалы, ыдыс-аяқ түссе, онда үй ойынын ойнайды). Осы жастағы балалар арасында ұрыс-керіс не бір ойыншық, не бір зат үшін пайда болады. Ересек топтағы балалардың рөлдік ойындары қабылданған ережелерге бағынады. Балалар өздерінің мінез-құлқын өздері таңдаған рөлдің бейнесін ашып жоспарлайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың жанжалдары, әдетте, ойын жағдайындағы рөлдік жағымсыз мінез-құлықтан туындайды. Мұндай жағдайда ойынды тоқтатумен немесе "дұрыс емес" ойыншыны ойын жағдайынан шығарумен аяқталады.
Ойын барысында қарым-қатынастың екі түрін жүзеге асырады-ойындық және шынайы. Ойындыө қарым-қатынасы-бұл сюжет пен рөлдегі қарым-қатынас, шынайы қарым-қатынас-бұл балалардың ортақ іспен айналысатын серіктестер, жолдастар ретіндегі қарым-қатынасы. Бірлескен ойында балалар қарым-қатынас, өзара түсіністік, өзара көмек тілін үйренеді, өз әрекеттерін басқа ойыншылардың әрекетіне бағындыруды үйренеді.
Ойын барысында балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасауды, өз мүдделерін басқалардың мүдделеріне бағындыруды үйренеді. Ойын баланың ерікті мінез-құлқының дамуына ықпал етеді. Баланың өзінің мінез-құлқын басқару механизмі, ережелерге бағыну сюжеттік-рөлдік ойында дәл дамиды, содан кейін ол басқа іс-әрекет түрлерінде (мысалы, оқу) көрінеді. Ойынның күрделі сюжеттері мен рөлдерін импровизация арқылы балалардың шығармашылық қиялын қалыптасады. Ойын баланың еркін есте сақтау қабілетін, зейінін және ойлауын қалыптастыруға ықпал етеді. Ойын баланың оқу іс-әрекетіне сәтті өтуі үшін қажетті көптеген дағдылар мен қабілеттердің дамуына нақты жағдай жасайды.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың негізгі көзі-баланы ересектердің өмірі мен қызметімен таныстыру. Егер адамдардың айналасындағы әлеммен таныс емес балалар аз ойнайтын болса, олардың ойындары монотонды және шектеулі. Соңғы кезде тәрбиешілер мен психологтар мектеп жасына дейінгі балаларда сюжеттік-рөлдік ойынның даму деңгейінің төмендегенін атап өтті, балалар 20-30 жыл бұрынғыға қарағанда аз ойнайды, олардың сюжеттік-рөлдік ойындары қарабайыр және монотонды.
Бұл балалардың ересектерден алыстап бара жатқандығына, ересектердің іс-әрекетін көрмейтіндігіне және түсінбейтіндігіне, олардың еңбек және жеке қатынастарымен таныс еместігіне байланысты. Нәтижесінде, әдемі ойыншықтардың көптігіне қарамастан, оларда ойын мазмұны жоқ. Сонымен қатар, қазіргі заманғы мектеп жасына дейінгі балалар өз ойындарында телевизиялық сериалдардан алынған сюжеттерді ойнағанды жөн көреді және ересектердің (дәрігер, жүргізуші, аспаз және т.б.) өндірістік немесе кәсіби рөлдерін емес, теледидар кейіпкерлерінің рөлдерін қабылдағанды жөн көреді. Бұл бақылаулар біздің мектепке дейінгі балаларымыз теледидарда көп уақыт өткізетінін, олардың айналасындағы нақты ересектерге қарағанда шетелдік кино кейіпкерлерінің өмірі мен қарым-қатынасын жақсы білетіндігін көрсетеді. Алайда, бұл ойынның мәнін өзгертпейді: әр түрлі сюжеттермен, олардың артында түбегейлі бірдей мазмұн жасырылады-адамдардың іс-әрекеті, олардың әрекеттері мен қарым-қатынасы.
Осылайша, сюжеттік-рөлдік ойын-бұл психикалық өмірдің осы маңызды салаларын дамыту үшін оңтайлы жағдай жасайтын іс-әрекет, сондықтан ол мектепке дейінгі жастағы ерікті және ерікті мінез-құлықты қалыптастырудың ең тиімді құралы болып табылады.
Сюжеттік-рөлдік ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың жетекші қызметі ретінде коммунитативті дағдылары мен оң қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруға болады және қажет. Мектепке дейінгі жас ойынның классикалық жасы болып саналады. Осы кезеңде психология мен педагогикада рөлдік ойын деп аталатын балалар ойынының ерекше түрі пайда болады және дамиды.
Сюжеттік-рөлдік ойын-бұл балалар ересектердің еңбек немесе әлеуметтік функцияларын өз мойнына алатын және олар жасаған арнайы ойын, қиял жағдайында ересектердің өмірі мен олардың арасындағы қатынастарды жаңғыртатын (немесе модельдейтін) әрекет. Мектеп жасына дейінгі баланың құрдастарымен қарым-қатынасы негізінен бірлескен ойын барысында дамиды. Бірге ойнай отырып, балалар басқа баланың тілектері мен әрекеттерін ескере бастайды, өз көзқарастарын қорғайды, бірлескен жоспарлар жасап, жүзеге асырады. Сондықтан осы кезеңде сюжеттік-рөлдік ойын балалардың коммуникативтік дағдыларын дамытуға үлкен әсер етеді. Қарым-қатынас - бұл ақпарат алмасудан, сондай-ақ серіктестердің бір-бірін қабылдауы мен түсінуінен тұратын адамдар арасындағы өзара әрекеттесудің күрделі процесі.
Қарым-қатынас субъектілері - адамдар. Мектеп жасына дейінгі бала құрдастар ұжымына енгенде, ол белгілі қағидалар мен ережелер, мінез-құлық үлгілерін игенрген. Ересектер мен ата-аналардың әсерінің арқасында қандай да бір моральдық құндылықтар қалыптасқан. Мектеп жасына дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
5
1.
Сюжеттік-рөлдік ойында мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын зерттеудің теориялық негіздері
9
1.1
Заманауи педагогика мен психологиядағы коммуникативтік дағдылар ұғымы
9
1.2
Мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативтік дағдыларының ерекшеліктері
12
1.3
Сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастырудың құралы ретінде
16
2.
Сюжеттік-рөлдік ойындар негізінде коммуникативтік дағдыларды дамыту бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс
23
2.1
Сюжеттік-рөлдік ойындар арқылы коммуникативтік дағдылардың қалыптасу деңгейін диагностикалау
23
2.2
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыруға бағытталған сюжеттік-рөлдік ойындарды пайдалану
34
2.3
Сюжеттік-рөлдік ойындар арқылы қарым - қатынас дағдыларын дамытудың динамикасы
37
3.
Сюжеттік-рөлдік ойын негізінде мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын дамыту бойынша психологиялық-педагогикалық ұсыныстар
45
3.1
Педагог-тәрбиешілерге арналған психология-педагогикалық ұсыныстар
45
3.2
Ата-аналарға арналған психология-педагогикалық ұсыныстар
45
Қорытынды
47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
50
1- қосымша. Отбасы. Қарлығаштың туылған күні сюжетті-рөлді ойыны
53
2- қосымша
66
3- қосымша
72
Кіріспе
Адам әлеуметтік болмыс бола отырып, өмірдің алғашқы айларынан бастап эмоционалды байланыс қажеттілігінен терең жеке қарым-қатынас пен ынтымақтастыққа дейін үнемі дамып келе жатқан басқа адамдармен қарым-қатынас жасау қажеттілігін сезінеді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде баланың ақыл-ой, физикалық және адамгершілік дамуының негізі қаланады. Дұрыс қалыптасқан қарым-қатынас дағдылары болмаса, бала ересектермен және құрдастарымен сөйлесе алмайды, яғни ол толық дами алмайды. Бірқатар зерттеулерде қарым-қатынас дағдылары мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуына ықпал етеді (А.В. Запорожец, М.И. Лисина, А.Г. Рузская), оның іс-әрекетінің жалпы деңгейіне әсер етеді (З.М. Богуславская, Д.Б. Эльконин). Коммуникативтік дағдыларды қалыптастырудың маңыздылығы баланың мектепте оқу кезеңінде айқын болады (М.И. Лисина, А.Г. Рузская, В.А. Петровский, Г.Г. Кравцов, Е.Е. Шулешко), қарапайым дағдылардың болмауы баланың құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынасын қиындатады, алаңдаушылықтың артуына әкеледі, оқу процесін тұтастай бұзады.
Коммуникативті даму мәселелері көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылды: Л.И. Божович, И.В. Дубровина, С.С. Журавлева, Г.Г. Кравцов, Е.Е. Кравцова, М.И. Лисина, В.С. Мухина, О.А. Репина, А.Г. Рузская, Е.О. Смирнова және т.б. Өз зерттеулерінде олар балалардың толыққанды дамуы үшін қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырудың маңыздылығын атап өтті.
Мектепке дейінгі жас баланың жеке басының дамуы үшін ерекше кезең болып табылады. Осы кезеңде баланың қоршаған әлем туралы идеялары қалыптасады, оның қарқынды психикалық және физикалық дамуы жүреді. Оның даму аспектілерінің бірі-қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру. А.В. Запорожец коммуникативтік дағдыларды білім мен ұғынған қарапайым дағдылар жүйесіне, балалардың өз мінез-құлқын басқара алу қабілетіне, коммуникативті мәселелерді шешуде іс-әрекеттің ең ақылға қонымды әдістері мен тәсілдерін қолдануға негізделген балалардың өзіндік мағыналы коммуникативті әрекеттері ретінде қарастырды [31]. Д.Б. Элькониннің айтуынша, мектепке дейінгі жаста баланың өзі туралы ойлары басқа балалардың бейнелерімен байланысты. Жеке іс-әрекет тәжірибесі мен қарым-қатынас тәжірибесі тығыз байланысты. Бала басқа балаларды қызығушылықпен бақылайды, олардың жетістіктерін өз жетістіктерімен қызғанышпен салыстырады, үлкендермен өз істерін және жолдастарының істерін қызығушылықпен талқылайды [40]. З.М. Богусловская осы жаста балалар қоғамдық пікір қалыптастыра бастайды деп жазды. Бірақ сонымен бірге балалардың моральдық көріністері біркелкі емес және тұрақсыз болады [10, 203 б.]. Мектепке дейінгі білім беру педагогтарының алдында үлкен міндет тұр - мектеп жасына дейінгі балаларда қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырудың шарттары мен құралдарын дұрыс таңдау.
Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті - бұл баланың рухани және физикалық күштері дамытатын ойын. Сонымен қатар, ойын - бұл мектепке дейінгі жастағы әлеуметтік тәжірибені игерудің өзіндік тән тәсілі. Ойын баланың жеке басының барлық аспектілерін қалыптастырады, оның психикасында айтарлықтай өзгерістер орын алады, дамудың жаңа, жоғары сатысына көшуді дайындайды. Бұл психологтар мен тәрбиешілер мектеп жасына дейінгі баланың жетекші қызметі деп санайтын ойынның үлкен тәрбиелік мүмкіндіктерін түсіндіреді. Балалардың өздері құрастырған ойындары ерекше орын алады, оларды шығармашылық немесе сюжеттік-рөлдік ойындар деп атайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларда қарым-қатынас дағдыларын қалыптастырудың негізгі шарттарының бірі - коммуникативті-сөйлеу ойындарын жүйелі қолдану, өйткені ойын мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қызметі болып табылады. Д.Б. Элькониннің пікірінше, коммуникативті-сөйлеу ойындары: сюжеттік-рөлдік ойындар, дидактикалық ойындар, драматизация ойындары [41, 360 б.].
Мектеп жасына дейінгі кезеңде сюжеттік-рөлдік ойын балаларда басты орынға айналады. Ойын айналадағы адамдардың объектілері мен функцияларының ерекшеліктері мен мақсаттарын ғана емес, сонымен қатар олардың қарым-қатынасы мен өзара әрекеттесуін де көрсетеді. Сюжеттік-рөлдік ойын барысында балалар қарым-қатынас дағдыларын игереді, қарым-қатынас дағдыларын дамытады, бұл жеке тұлғаны одан әрі әлеуметтендіру және ересектер әлеміне сәтті кіру үшін өте маңызды, сюжеттік-рөлдік ойын арқылы бүлдіршіндер ересектерден көргендерін жаңғыртады. Мұндай ойындар баланың жеке басын толығымен қалыптастырады, сондықтан олар баланы тәрбиелеу мен дамытудың маңызды құралы болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларын дамыту және ойын мәселелерін зерттеуге шетелдік және отандық ғалымдар үлкен үлес қосты: Л.С. Выготский, А.В. Запорожец, М.И. Лисина, Л.Ф. Обухова, М.А. Панфилов, А.В. Усова, Г.А. Урунтаева, Д.Б. Эльконин және т. б. Балабақшада бала психикасының дамуына ойын әрекеті шешуші рөл атқаратындығы туралы белгілі ғалымдар (Ж. Аймауытұлы, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердіұлы, С. Торайғыров, Т. Тәжібаев т. б.) өз еңбектерінде айтып кеткен. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде қазақстандық ғалым Н. Құлжанова да зерттеген. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс - әрекет және өмірі деп дәлелдеген. Н. Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану - болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген [26, 47-48 бб.].
Бұл жұмыстың өзектілігі - сюжеттік-рөлдік ойын, балалар өз құрдастарымен тікелей қарым-қатынас жасайтын тәуелсіз іс-әрекет бола отырып, мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативті дағдыларды дамытудың маңызды құралы болып табылады. Сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру қажеттілігімен анықталады.
Мақсаты: сюжеттік-рөлдік ойынның мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларын қалыптастыруына әсерін теориялық тұрғыдан анықтау және эксперименталды түрде дәлелдеу.
Объекті: мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларының қалыптастыру процесі.
Пәні: сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын дамытудың құралы ретінде.
Болжамы: сюжеттік-рөлдік ойындар мектеп жасына дейінгі баланың коммуникативті дағдыларың даму құралы болып табылады, егер:
- балалардың ойынға деген қызығушылықтарын кеңейтсе;
- балалардың рөлді қабылдай және рөлдік диалог жүргізе білуін қалыптастырса;
- балаларды ойын барысында қарым-қатынас жасауға ынталандырса.
Жұмыстың мақсаты, пәні мен болжамы келесі міндеттерді анықтауды көздейді:
- зерттеу тақырыбы бойынша психологиялық-педагогикалық әдебиетті талдау;
- сюжеттік-рөлдік ойын процесінде мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдыларын дамыту ерекшеліктерін қарастыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдылары мен сюжеттік-рөлдік ойын арасындағы байланысты теориялық негіздеу;
- сюжеттік-рөлдік ойынның мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас дағдыларын дамытуға әсерін эксперименталды түрде дәлелдеу;
- ата-аналар мен педагогтарға ұсыныстар жасау.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: тұлғаның қалыптасуындағы қарым - қатынастың жетекші рөлі туралы идеясы; ойлау мен сөйлеудің бірлігі туралы психология мен педагогиканың қағидалары (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Р. Лурия, В.И. Лубовский), М.И. Лисинаның қарым-қатынас баланың психикалық дамуына әсер ететін шешуші фактор екенін көрсететін зерттеулері, онтогенездегі психикалық дамуды периодизациялау тұжырымдамасы, ойынның психологиялық теориясы (Д.Б. Эльконин).
Зерттеу әдістері: әдебиеттерді теориялық талдау; педагогикалық эксперимент: диагностикалық құралдарды (әдістемелерді) іріктеу, диагностика жүргізу, алынған нәтижелерді талдау, іс жүзінде (қалыптастырушы эксперимент, қайталама диагностика, бақылау, құжаттамамен жұмыс, алынған нәтижелерді өңдеу және талдау, қорытындылар.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: осы жұмыста ұсынылған материалдарды мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі педагог-тәрбиешілер, әдіскерлер мен психологтардың жұмысында қолдануға болады.
Зерттеу базасы: Павлодар қаласы КМҚК №28 бөбекжай-бақша тобында өткізілді.
1. Сюжеттік-рөлдік ойында мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын зерттеудің теориялық негіздері
1.1 Заманауи педагогика мен психологиядағы коммуникативтік дағдылар ұғымы
Мектепке дейінгі мекемелердің маңызды міндеттерінің бірі - балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру. Коммуникативті құзіреттіліктің негізгі компоненттері-қарым-қатынас және сөйлеу. Сонымен қатар, сөйлеу-бұл танымның қажетті құралы болып табылатын қарым-қатынас құралы.
Коммуникация мәселесі әрқашан баланың жеке басын тәрбиелеуде және оны мектепке дайындауда бірінші орында болады, өйткені бұл бізді адам ететін қарым-қатынас пен сөйлеу. Коммуникативті функцияның дамымауы балалардың мектепте білім алуына жағымсыз әсер етеді және балалардың ақыл-ой дамуында кідіріс тудырады.
Мектепке дейінгі жастағы сюжеттік-рөлдік ойын арқылы коммуникативтік дағдыларын дамыту мәселесін көптеген шетелдік (Ж.Пиаже, Л.Экки) және ресейлік психологтар, әдіскерлер, зерттеуші-мұғалімдер (Л.А. Венгер, Д.Б. Эльконин, А.В. Запорожец, А.Н. Гвоздев, Е.П. Кравцова, Г.Б. Яскевич және т. б.) Балалардың психикасының дамуына ойын әрекетінің әсері туралы отандық педагогика тарихында белгілі ғалымдар: Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Т. Тәжібаев және т.б. өз еңбектерінде жан-жақты сөз етіп айтып кеткен болатын.
Қарым-қатынас және коммуникация мәселесі ғылыммен, оның ішінде психология мен педагогикамен көп зерттелуде. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде негізінен "коммуникативті іскерлік", "коммуникативті дағдылар", "коммуникативті құзыреттілік" терминдері қолданылады, олар, әдетте, белгілі бір контексте ғана қарастырылады және негізінен синоним ретінде қолданылады.
Коммуникативті дағдылар, бір жағынан, адамның өз мінез-құлқын дұрыс құрумен, адам психологиясын түсінумен байланысты дағдыларды білдіреді: қажетті интонацияны таңдау мүмкіндігі, ым-ишара, басқа адамдарды түсіну қабілеті, басқаларға жанашырлық таныту, өзін орнына қою, әңгімелесушінің реакциясын болжау, әңгімелесушілердің әрқайсысына қатысты қаоым-қатынастың ең дұрыс әдісін таңдау.
Екінші жағынан, қарым-қатынас дағдылары көбінесе кейбір филологиялық пәндер саласындағы білім мен дағдыларға ие болу деңгейі арқылы сипатталады, мысалы, лингвистика, риторика (білім мен сөйлеу барысында әртүрлі риторикалық әдістерді қолдану, орфоэпия нормаларын сақтау және т.б.). Бұл дағдылар, әдетте, сөйлеуді орындау дағдыларына жатады.
Кейбір авторлар коммуникативтік дағдыларға адамның өз ойларын дұрыс білдіруі немесе басқа біреуді түсінуі үшін қажет нәрселерді де қамтиды. Мысалы, сөйлеу тақырыбын ұстану, тұжырымның негізгі идеясын ашу, біреудің мәлімдемесінің тақырыбы мен негізгі идеясын анықтау, өз ойыңызды дәлелдеу үшін дәлелдер таңдау мүмкіндігі.
Коммуникативтік дағдылар- бұл мектеп жасына дейінгі балалардың ақпаратты дұрыс түсіну және беру, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау қабілеті. Коммуникативтік дағдыларға мыналар жатады: объектілердің, құбылыстар мен материалдардың қасиеттері мен қасиеттерін зерттеумен танысу арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың дамыған лексикасы; сөйлеу этикеті арқылы әңгімелесушілерге эмоционалды жағымды қатынасты білдіру қабілеті; ситуациялық іскерлік қарым-қатынас дағдылары; дамыған үйлесімді диалогтік және монологтық сөйлеу; жанжал жағдайларында мінез-құлықтың барабар тәсілдері қалыптасқан; қиын жағдайларда өзара тиімді шешімдерді бірлесіп іздей білу; - эмоцияларды өзін-өзі реттеу дағдылары; - дамыған эмпатия, эмпатия, барабар өзін-өзі бағалау.
Дәстүрлі түрде коммуникативті құзіреттілікке эмоционалды-мотивациялық, танымдық және мінез-құлық компоненттері кіреді.
Эмоционалды-мотивациялық компонент позитивті қарым-қатынас қажеттіліктерін, құзыреттілікті дамыту себептерін, өзара әрекеттесудің "табысты" серіктесі болудың семантикалық көзқарастарын, сондай-ақ қарым-қатынас құндылықтары мен мақсаттарын құрайды. Когнитивті компонентке әлеуметтік қабылдау, қиял және ойлау жатады; танымдық стиль, сонымен қатар рефлексивті, бағалау және аналитикалық қабілеттер.
Когнитивтік компонент адамдар арасындағы қарым-қатынас саласындағы білімді және оқу процесінде алынған арнайы психологиялық білімді, сондай-ақ мағыналарды, өзара әрекеттесудің серіктесі ретінде басқа адамның бейнесін, әлеуметтік-перцептивтік қабілеттерін, жеке тұлғаның коммуникативтік әлеуетін қалыптастыратын жеке сипаттамаларын қамтиды.
Мінез-құлық деңгейінде бұл тұлғааралық өзара әрекеттесудің оңтайлы модельдерінің, сондай-ақ коммуникативтік мінез-құлықты субъективті бақылаудың жеке жүйесі.
Коммуникативтік құзыреттілік өз ана тілін және басқа тілді білуді қарастырады. Коммуникативтік құзыреттілік құрамына қарай 5 негізгі бөлікке бөлінеді:
1 Грамматикалық құзіреттілік- тіл ережелерін білу;
2 Социолингвистикалық құзіреттілік - тыңдалым арқылы басқа адамның (тәрбиеші немесе баланың) тілін ұғу;
3 Дискурсивті құзіреттілік - айтылымдардың құрылым ережелерін меңгеру;
4 Стратегиялық құзіреттілік - әңгімелесуші адаммен байланыс ережелерін білу және қолдану;
5 Социомәдениеттік құзіреттілік - тілді тасымалдаушы, қолданушы - халық мәдениетін білу.
Коммуникативтік құзыреттілік құрылымына арналған жұмыстарды салыстыру құрылымға әртүрлі элементтер кіретіндігін көрсетеді. Сонымен қатар, осы әртүрліліктің ішінде келесі компоненттер айқын ерекшеленеді: коммуникативті білім, коммуникативті біліктілік, коммуникативті қабілеттер.
Коммуникативті білім-бұл қарым-қатынас деген не, оның түрлері, фазалары, даму заңдылықтары туралы білім. Бұл қарым-қатынас әдістері мен әдістері қандай, олар қандай әсер етеді, олардың мүмкіндіктері мен шектеулері туралы білім. Бұл сонымен қатар әртүрлі адамдар мен әртүрлі жағдайларға қатысты қандай әдістер тиімді екенін білу. Бұл салаға белгілі бір коммуникативті дағдылардың даму дәрежесі туралы білім және қандай әдістер өз жұмысында тиімді және қайсысы тиімді емес екендігі жатады.
Коммуникативті құзыреттілік коммуникативті біліктілікті те қамтиды. "Іскерлік" термині субъектінің білімі мен дағдыларын дұрыс реттеу үшін қажетті психикалық және практикалық әрекеттердің күрделі жүйесін меңгеруді білдіреді. Коммуникативті біліктіліктің ішінде: хабарлама мәтінін барабар формада ұйымдастыра білу, сөйлеу дағдылары, сыртқы және ішкі көріністерді үйлестіру қабілеті, кері байланыс алу мүмкіндігі, коммуникативті кедергілерді жеңу мүмкіндігі және т. б.
Интерактивті біліктілік тобына қарым-қатынасты адамгершілік, демократиялық негізде құра білу, жағымды эмоционалды-психологиялық атмосфераны жасау, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеу қабілеті, ынтымақтастықты ұйымдастыра білу, кәсіби этика мен этикеттің принциптері мен ережелерін басшылыққа алу мүмкіндігі, белсенді тыңдау дағдылары, - әлеуметтік-перцептивті дағдылар тобы: қарым-қатынастағы серіктестің мінез-құлқын дұрыс қабылдау және бағалау, оның жағдайын, қалауы мен мінез-құлқының ауызша емес сигналдары арқылы тану, жеке тұлға ретінде басқа біреудің барабар бейнесін жасау, жағымды әсер ету қабілеттерімен ерекшеленеді.
Коммуникативті қабілет - әр түрлі іс-әрекет барысындағы табысқа жетуге мүмкіндік беретін қарым-қатынас үрдісінде байқалатын қабілет түрі. Коммуникативті қабілет - көпқырлы үрдіс. Ол адамның сәтті қарым-қатынас орнатуына жол ашады. Ойын - күрделі биологиялық, психологиялық, педагогикалық ұғым. Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, Д.Б. Эльконин, Б.Г. Ананьев, А.Н. Леонтьев басқа да ғалымдар зерттеді [13, 34, 41, 3, 27].
Коммуникативті қабілеттер екі жолмен түсіндіріледі: қарым-қатынастағы адамның табиғи дарындылығы және коммуникативті өнімділік ретінде. Қорытындылай келе, коммуникативті қабілеттер коммуникативті іс-әрекеттің талаптарына сәйкес келетін және оның тез және сәтті орындалуын қамтамасыз ететін жеке психологиялық қасиеттер деп түсініледі.
Коммуникативті қабілетті қалыптастыру - баланың қалыпты психикалық даму көрсеткіші. Мектеп жасына дейінгі бала үшін біреудің айтқан сөзін түсініп, өз ойын сыртқа түсінікті әрі дұрыс жеткізе білу аса маңызды. Балада коммуникативті дағдылар күнделікті іс-әрекетте, тұрмыста, ойын әрекетінде дамиды.
Коммуникативті қабілет арқылы бала қарым-қатынаста:
1 Өзінің сезімін білідіреді, басқа адамдардың көңіл-күйін сезіне алады;
2 Ой-пікірлерімен алмасады;
3 Басқа адамдарға ниеттестік пен өзара тілектес болады. Коммуникативтік қабілетті дамыту жеке тұлға құзіреттілігін арттыруды қажет етеді.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативтік дағдыларының ерекшеліктері
Құрдастарымен қарым-қатынас жасау қажеттілігі балада ерте пайда болады, ол өзін өмірінің үшінші жылында алғаш рет жариялайды. Содан кейін құрдастарымен қарым-қатынаста алғашқы проблемалар пайда болады. Ересектер кенеттен, егер баланың өз ортасына "қауіп" пайда болса, ойыншықтармен бөліскісі келмесе және басқа бала оларды иемденуге тырысса, агрессивті түрде әрекет етсе немесе жыласа, баланың басқа балалармен ойынды тез тоқтататынын байқайды.
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дамуы баланың жеке басын қалыптастыру жүйесіндегі негізгі элементтердің бірі болып табылады. Ересектермен және құрдастарымен өзара әрекеттесу процесі мектеп жасына дейінгі баланың дамуының әлеуметтік жағына ғана емес, сонымен бірге оның психикалық процестерінің қалыптасуына (есте сақтау, ойлау, сөйлеу және т.б.) тікелей әсер етеді.
Мектепке дейінгі жастағы психикалық процестердің даму деңгейі оның қоғамдағы кейінгі бейімделуінің тиімділік деңгейіне тікелей пропорционалды болады. Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дамуы өз отбасына жату сезімінің, айналасындағыларға құрметпен қараудың қалыптасу деңгейін дамытуды; баланың ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасын дамытуды; баланың құрдастарымен бірлескен іс-әрекетке дайындығын; әлеуметтік нормалар мен ережелерді меңгеруді, баланың адамгершілік дамуын; мақсаттылық пен дербестікті дамытуды; еңбек пен шығармашылыққа қатысты оң көзқарастарды қалыптастыруды; тіршілік қауіпсіздігі саласында (әртүрлі әлеуметтік-тұрмыстық және табиғи жағдайларда) білімді қалыптастыруды қамтиды.; интеллектуалды даму (әлеуметтік және эмоционалды салада) және эмпатия саласын дамыту (жауапкершілік, жанашырлық).
Мектепке дейінгі жастағы коммуникативті дағдыларын дамыту мәселесі қазіргі ғалымдардың еңбектерінде кеңінен қарастырылады. О.А. Санькова коммуникативті дағдыларын дамытудың жоғары деңгейі адамның әлеуметтік ортаға сәтті бейімделуінің негізі болып табылады, бұл ерте жастан бастап коммуникативті дағдыларды дамытудың практикалық маңыздылығын анықтайды [37]. Коммуникативті іскерлікті, дағдыларды, сондай-ақ коммуникативті қабілеттерді қарастыра отырып, ғалымдар қазіргі жағдайда ол мүлдем басқа сапаға ие болады деп санайды. А.В. Чернецкая қоғамда коммуникативті саланы (компьютерлік желі, теледидар көпірлері және т.б.) құрайтын жаңа ақпараттық технологиялар тез дамып келе жатқанын, халықаралық маңызы бар және ішкі саяси мәселелерді шешуде диалогтың маңызы артып, ұлтаралық байланыстар күшейе түсетінін айтады [38, 121 б.].
Педагогикалық практика психологиялық-педагогикалық зерттеулерге негізделген, олар мектеп жасына дейінгі баланың дамуындағы коммуникативті дағдыларын дамытудың мәні мен мағынасын теориялық тұрғыдан анықтайды.
Осы мәселеге арналған зерттеулердің үлкен тізімінде А.Н.Леонтьев, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, А.В. Запорожец және басқалар жасаған қызмет тұжырымдамасы маңызды орын алады. Өз еңбектерінде олар коммуникативті дағдылары мектеп жасына дейінгі баланың психикалық дамуына ықпал ететінін атап өтті. [27, 26, 40, 31]. Осы теорияларға сүйене отырып, М.И. Лисина, А.Г. Рузская, Т.А. Репин қарым-қатынас ұғымын коммуникативті іс-әрекет ретінде талдады [28, 33, 32].
Баланың балабақшадан мектепте оқуға ауысуы кезінде коммуникативті дағдыларын уақтылы қалыптастырудың рөлі айқынырақ болады.
Осы кезеңде коммуникативті дағдылардың қалыптаспауы баланың құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас процесін қиындатады, баланың және оның ата-анасының алаңдаушылығының артуына әкеледі, сонымен қатар мектептегі оқу процесін бұзады. Осылайша, коммуникативті дағдыларын дамыту мектепке дейінгі және бастауыш жалпы білім берудің сабақтастығын дамытудың негізгі компоненттерінің бірі, оқу іс-әрекетінің сәтті өтуінің қажетті шарты және әлеуметтік-жеке дамудың маңызды бағыты деп айтуға болады.
Е.О. Смирнова мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті дағдылары арқылы баланың мағыналы әрекеттерін (дағдылар мен коммуникативті іс-әрекеттің құрылымдық компоненттерін білу негізінде), сондай-ақ олардың мінез-құлқын дұрыс құру, қарым-қатынас мақсаттарына сәйкес басқару қабілеттерін түсінеді [36, 63-71 бб.]. Бұл анықтамада екі негізгі мәселе бар. Біріншіден, коммуникативті дағдылары-бұл білім жүйесіне негізделген және қарапайым дағдылар мен іскерлікке негізделген балалардың нақты мағыналы коммуникативті әрекеттері, екіншіден, коммуникативті дағдылары-бұл балалардың мінез-құлқын басқару, коммуникативті мәселелерді шешуде ең ақылға қонымды әдістер мен әдістерді қолдану қабілеті.
Психологтар мектеп жасына дейінгі балалардың (3-5 жас) коммуникативті дағдылары бойынша көп нәрсені білдіреді, бірақ осы кешеннің құрамына кіретін негізгі ұғымдарды айтуға болады. Бұл әлеуметтік бағыттағы жеке тұлғаның жеке психологиялық қасиеттері, бұл қарым-қатынас, эмпатия, мейірімділік, білім деңгейі, әлеуметтік-коммуникативті іс-әрекеттің дағдылары (басқалармен жанжалсыз қарым-қатынас заңдылықтарын білу, мәдени мінез-құлық дағдылары, жаңа жағдайларда жоғалмау қабілеті), байланысуға деген ұмтылыс және коммуникативті іс-әрекетке қатысу қажеттілігі, сондай-ақ әртүрлі жыныстағы балалармен қарым-қатынас жасау мүмкіндігі.
Мектепке дейінгі жастағы өзара әрекеттесу дағдыларын қалыптастыру белгілі бір кезеңдердің реттілігі арқылы жүзеге асырылатындығын атап өткен жөн. Олардың біріншісінде (2-4 жас) мектеп жасына дейінгі бала үшін маңызды адам-құрдастары, ол сонымен бірге баланың көшірмесін жасауға және эмоционалды ұқсас болуға бағытталған эмоционалды-практикалық өзара әрекеттесу бойынша серіктес ретінде әрекет етеді. Екінші кезеңде (4-6 жас) құрдастарымен ситуациялық-іскерлік ынтымақтастық қажет. Осы кезеңдегі қарым-қатынас мазмұны жалпы (негізінен ойын) іс-әрекет болып табылады. Үшінші кезеңде, 6-7 жаста, құрдастарымен қарым-қатынас қосымша ситуация сызықтарына ие болады, яғни қарым-қатынас мазмұны көрнекі жағдайдан абстракцияланады, балалар арасында тұрақты сайлау қалауы қалыптаса бастайды.
Мектепке дейінгі жаста өзара әрекеттесу сипаты айтарлықтай өзгереді. Бала серіктестің дағдылары мен іскерліктері туралы түсініктері артады, оның жеке басына бұрын байқалмаған қызығушылығы пайда болады. Мұның бәрі жеке тұлғаның тұрақты сипаттамаларын бөлуге, өзі туралы тұтас бейнені дамытуға көмектеседі.
Ойын әрекеттерін қалыптастыруға негізделген ересек мектеп жасына дейінгі балалардың мотивтерінің мазмұны көбінесе олардың құндылық бағдарларының мазмұнын көрсетеді. Т.А. Репинаның зерттеулерінде осы жастағы балалар қызығушылықтарының ортақтығын атайды, серіктестің іскерлік қасиеттері мен жетістіктеріне, кейбір жеке қасиеттеріне үлкен баға береді [32]. Алайда ойын барысында бірлесудің маңызды дәлелі - жалғыз қалудан қорқу немесе басымдылық жасау, бұйрық беру, басты болуы мүмкін екендігі анықталды.
Мектепке дейінгі жаста бала үшін қарым-қатынастың негізгі қажеттілігі - ересек адамнан өзара көмекке және жанашырлыққа деген қажеттілігі болып табылады. Мектеп жасына дейінгі бала ересектер тарапынан жағымсыз бағалауларға және өзін-өзі құрметтемеуге өте сезімтал. Бұл жаста этикалық ұғымдарды, мысалы, жақсылық пен жамандықты қарқынды дамыту және түсіну дамиды. Сонымен қатар, ересек адам мектеп жасына дейінгі бала үшін маңызды және кейде басты тұлға болып табылады, өйткені ол білімнің маңызды көзі ретінде әрекет етеді. Егер бұрын балаға өзінің бойындағы дағдылары мен білімі үшін ересек адамның мінез-құлқын бағалау маңызды болса, қазір бала өзін тұлға ретінде бағалауды қалайды. Бала ересек адамның бағалауы өзін-өзі бағалауға сәйкес келуіне тырысады. Осы себепті баланың өзі мен ересектер арасында өзара түсіністіктің болмауына, жанашырлық қабілетіне өте жоғары сезімталдығы бар.
Бала мен ересек адам арасындағы тығыз және жақын тұлғааралық қарым-қатынас, ең алдымен, этикалық және моральдық құндылықтардың, мінез-құлық нормалары мен оларды ұстанудың қалыптасуына ықпал етеді, екіншіден, баланы өзін сырттан көруге үйретеді, бұл оның мінез-құлқын саналы түрде реттеудің маңызды шарты болып табылады.
6-7 жасында мектеп жасына дейінгі балаларда құрдастарына деген ықылас және өзара көмек мүмкіндігі айтарлықтай артады. Ересек мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасында серіктестің мінез-құлқын және оның ситуациялық көріністерін түсіну дағдылары қалыптаса бастайды, сонымен қатар серіктестің мотивациялық-қажеттілік қасиеттерін түсінудің психологиялық аспектілері пайда болады: оның қалауы, көңіл-күйі. Дамудың осы кезеңіндегі мектеп жасына дейінгі балалар өздері туралы айтып қана қоймайды, сонымен қатар құрдастарына сұрақ қояды: ол не істегісі келеді, нені ұнатады, қайда болды, не көрді және т.б. Құрдастарының жеке басына деген қызығушылығы пайда болады.
6 жасында балалардың көпшілігі өз құрдастарына көмек көрсетуге, оған бір нәрсе сыйлауға немесе бірдеңеге жеңілдік жасауға кездейсоқ және риясыз ниет білдіреді. Осы кезеңде құрдастардың іс-әрекеттері мен тәжірибелеріне эмоционалды қатысу айтарлықтай артады. Балаларға басқа баланың не және қалай жасайтыны маңызды (ол не ойнайды, қандай сурет салады, қандай кітап оқиды), өзінен артық екенін білу үшін емес, құрдасының өз басы оған қызықты болып отыр.
Кейде, тіпті қабылданған ережелерге қарамастан, олар басқаларға көмектесуге тырысады, оған дұрыс мінез-құлық немесе жауап береді. Мұның бәрі ересек мектеп жасына дейінгі балалардың ойлары мен іс-әрекеттері ересек адамның оң бағасына ғана емес, жеке артықшылықтарын атап көрсетуге ғана емес, сонымен қатар басқа балаға да, оған да көмектесуге бағытталған.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың мінез-құлқында берік, таңдаулы бір біріне деген құштарлық қалыптасады, алғашқы шынайы достық пайда болады. Мектеп жасына дейінгі балалар шағын топтарға (әрқайсысы 2-3 баладан) бірігуге және достарына ашық артықшылық көрсетуге бейім. Олар достарына деген толқуды көрсетеді, бірлескен ойын ойнауды қалайды, үстел басында бірге отырады, серуенде бірге жүреді және т.б. дос бола отырып, балалар бір-біріне қайда және не көргендерін айтады, өз әсерлерімен, жоспарларымен немесе қалауымен бөліседі. Мұның бәрі ересек мектеп жасына дейінгі балаларда коммуникативті дағдыларын қалыптастыру мен олардың тұлғааралық қарым-қатынас жағдайларын қалыптастырудың маңыздылығын тағы бір рет растайды.
Баланың коммуникативті дағдысы мен қарым-қатынас мәдениетін зерттеуге әлеуметтік психологияда қалыптасқан әдіс-тәсілдердің басым көпшілігін қолданумен қатар әр баланың жеке-даралық ерекшеліктерін анықтау керек. Бала мен тәрбиеші арасындағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру барысында түзету жұмыстарын жүргізудің маңызы зор. Топта әр адамның өзін еркін сезінуіне қолайлы жағдайларды қалыптастырудың ең тиімді жолы-ойын тренингін жүргізу. Ойын адамның мінез-құлқын, қабілетін, әлеуметтік өзара әрекет дағдысын дамытуда, бейтаныс топтармен қарым-қатынас жасау жолдарын көрсетуге, мінез-құлық нормаларын меңгеруіне т.б. құндылықтарын мен байқап, бағамдау таныстыру үшін тиімді әдіс-тәсілдер жинағы болып табылады.
1.3 Сюжеттік-рөлдік ойын мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік дағдыларын қалыптастырудың құралы ретінде
Ойын - мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі іс-әрекеті. Аса көрнекті жазушы Мұхтар Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған - деп тегіннен тегін айтпаса керек. Балабақшаларда ұлттық ойындар ұтымды пайдаланылса, онда тәрбиеленушілердің тілін дамытуға, білімге деген құштарлығын арттыруға және қазақ халқының мол мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық сананы қалыптастыруға болады. Ұлттық ойындарды дидактикалық ойындар ретінде қолдануға мүмкіндік бар.
Қазақтың белгілі ғалым-ағартушылары Абай Құнанбаев, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін өткен ұрпақтың дәстүрі мен тарихын құрметтеп, эстетикалық, адамгершілік қасиеттерін дамытуға, сөздік қорын баюына қосатын үлесін жоғары бағаласа, біртуар ақын Мағжан Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігінің, тілдік тәрбиесінің негізгі ажырамас бөлшегі деп тұжырымдайды. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Сұлтанмахмұт Торайғыров Балалықтың қанына ойын азық деп бекер айтпаған. Өйткені, ойын үстінде баланың бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады.
Осы кезеңде психология мен педагогикада сюжеттік-рөлдік ойын деп аталатын балалар ойынының ерекше түрі пайда болады және дамиды. Сюжеттік-рөлдік ойын-бұл балалар ересектердің еңбек немесе әлеуметтік функцияларын өз мойнына алатын және өздері ойлап жасалған арнайы ойын, қиял жағдайында ересектердің өмірі мен олардың арасындағы қатынастарды жаңғыртатын (немесе модельдейтін) іс-әрекет. Мұндай ойында баланың барлық психикалық қасиеттері мен жеке ерекшеліктері қарқынды қалыптасады. Ойынның барлық психикалық процестерді және тұтастай алғанда баланың жеке басын дамыту үшін үлкен маңызы мектепке дейінгі жастағы жетекші болып табылады деп санауға негіз береді [11, 85 б.]. Д.Б. Элькониннің балалар ойынының тұжырымдамасына сәйкес, сюжеттік-рөлдік ойын-бұл баланың қоғаммен өсіп келе жатқан байланысының көрінісі-мектепке дейінгі жастағы ерекше байланыс. Сюжеттік-рөлдік ойын баланың ересектердің өміріне қатысуға деген ұмтылысын білдіреді, оны құралдардың күрделілігіне және олардың балаға қол жетімсіздігіне байланысты тікелей жүзеге асыру мүмкін емес [41, 26 б.]. Баланың тәуелсіздікке және ересектердің өміріне қатысуға деген ұмтылысы сол жерде тікелей қанағаттандырылады, 3-4 жастан бастап балалар еңбек құралдарын игереді немесе ересектермен бірге жұмыс істейді, ойнамайды [41, 117 б.]. Сюжеттік-рөлдік ойын қоғамның тарихи дамуы барысында баланың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орнын өзгерту нәтижесінде пайда болады. Ойын өзінің шығу тегі мен табиғаты бойынша әлеуметтік. Оның пайда болуы кейбір ішкі, туа біткен, инстинктивті күштердің әсерімен емес, баланың қоғамдағы белгілі бір өмір сүру жағдайымен байланысты.
Сюжеттік-рөлдік ойынның басты сәті-баланың алатын рөлі. Сонымен қатар, ол өзін тиісті ересек адамның ("мен - ғарышкермін", "мен - анамын", "мен - дәрігермін") есімімен атайды, бірақ ең бастысы, ол рөлін өзіне алған ересек адам ретінде әрекет етеді. Ересек адам ретінде әрекет ете отырып, бала онымен өзін анықтайды. Ойын рөлін орындау арқылы баланың ересектер әлемімен байланысы жүзеге асырылады. Бұл баланың қоғаммен байланысын бейнелейтін шоғырланған түрдегі ойын рөлі. Сондықтан Д.Б. Эльконин рөлді дамыған ойын формасының негізгі, бөлінбейтін бірлігі ретінде қарастыруды ұсынды. Онда баланың іс-әрекетінің аффективті-мотивациялық және операциялық-техникалық жақтары бөлінбейтін бірлікте ұсынылған [41, 29 б.]. Рөлдің ең тән сәті-оны практикалық ойын әрекетінен тыс орындау мүмкін емес. Ойын әрекеті-рөлді орындау тәсілі болып табылады. Ересек адамның рөлін қабылдаған бала тек ақыл - ой тұрғысынан-елестету мен қиялда әрекет етпейді, ол белсенді іс-әрекет жасайды. Мұғалім, дәрігер немесе жүргізуші рөлін нақты, практикалық ойын әрекеттерінсіз тек ой-қиялда орындау мүмкін емес [16, 67 б.].
Сюжеттік-рөлдік ойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді, ал еңбек ұжымдық іс-әрекетке біріктіреді және шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардың бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған білімдерін пайдаланады, қуыршақты ұйықтату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Сюжетті-рөлдік ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал ойын қызметі айқын өнерпаздық және шығармашылық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.
Балалар қабылдайтын және олар ойын әрекеттері арқылы жүзеге асыратын рөлдердің негізгі мазмұны қандай? Рөлдік ойынды сипаттаған авторлардың барлығы дерлік баланың айналасындағы шындық оған өте маңызды екенін бірауыздан айтады. Балалар айналасында не сезінетінін және олар үшін ерекше тартымды нәрсені ойнайды. Қоршаған ортада мектеп жасына дейінгі баланың ойынын не ынталандырады? Баланың барлық жарқын әсерлері рөлдік ойынға материал бере ме? Деген сұрақтар туындауы мүмкін. Мектепке дейінгі мекемелердің орта тобында балалардың ойындары әр түрлі болады. Сөйлеуді дамыту, тәрбиленушілердің қоршаған әлем туралы білім қоры педагогтарға әртүрлі ойын түрлерінде күрделі дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді: сюжеттік-рөлдік, дидактикалық, қозғалмалы ойындар. Балалар ойынның әр түрінің сипаттамаларын ажырата бастайды және өз іс-әрекетіне тиісті ойын әдістері мен құралдарын қолдана бастайды [23, 57 б.]. Балалардың ойынын тәрбиеші жүйелі және мақсатты түрде қалыптастырып, ойынның барлық негізгі компоненттерін өңдеген кезде ғана толыққанды баланы дамытуға жетеді. Мысалы, рөлдік ойынды ұйымдастырған кезде ол балаларға тұтас сюжет пен мазмұнның аясында рөлдік өзара әрекеттесу тәсілдерін бөліп көрсетеді, әрекеттер тізбегін анықтауға көмектеседі, ойын символикасы мен ойын атрибуттарының функцияларын ашады, құрдастарының жетістіктерін бағалауға көмектеседі. Сонымен қатар, тәрбиеші балалардың ойындарын басқарады, оларды ойын кеңістігін және ойынның арнайы, дайындық кезеңін ұйымдастыру арқылы мұқият бағыттайды [17, 119 б.]. Оқу жылының бірінші жартыжылдығында тәрбиеші балалардың ойын дағдыларын және негізінен рөлдік мінез-құлықты қарқынды түрде қалыптастырады. Ол балаларды бірлескен ойынға қатыстырады немесе сюжетті қысқа әңгіме түрінде ұсынады [21, 31 б.].
Кіші жас топтарда балалар ойын барысында бірқатар өзара байланысты шартты тақырыптық әрекеттерді жасауға, оларды белгілі бір кейіпкерге (рөлге) жатқызуға мүмкіндік беретін негізгі ойын дағдылары қалыптасқан. Сондықтан педагогтың алдында балалардың ойындағы шығармашылық белсенділігін ынталандыру міндеті тұрады. Бұған әр түрлі рөлдерді қосу арқылы ойынның дамуы ықпал етеді: әлеуметтік өмірдің әртүрлі салаларынан, әртүрлі әдеби шығармалардан, ертегілерден, сондай-ақ ертегі мен нақты кейіпкерлердің тіркесімі. Мысалы, балабақша тәрбиешісі және полицей, өрт сөндіруші, мыстан кемпір, Аллдар Көсе және дәрігер [9, 11 б.]. Мұндай рөлдерді жалпы сюжетке қатыстыру балалардың қиялын белсендіреді, түрлі кейіпкерлердің өзара әрекеттесуін біріктіретін және мағыналы ететін оқиғалардың жаңа күтпеген бұрылыстарын ойлап табуға шақырады. Сонымен қатар, педагог бірлескен ойындарда белсенді қатыспайтын балалардың ойын мүдделерін ескереді. Педагог ойынның алдын-ала жоспарына жаңа жағдайларды, оқиғалар мен актерлерді енгізетін балаларды барлық жағынан қолдайды, өйткені бұл баланың іс-әрекеті мен шығармашылық белсенділігінің ойын тәсілдерін еркін меңгерудің көрсеткіші болып табылады [9, 48 б.].
Сюжеттік-рөлдік ойындар мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесімен (ұжымдық қарым - қатынас, баланың жеке қасиеттері-достық, адамгершілік, еңбекқорлық, мақсаттылық, белсенділік, ұйымдастырушылық дағдылар, еңбекке, оқуға деген көзқарасты қалыптастыру) байланысты негізгі мәселелерді шешуге ықпал етеді [30, 88 б.].Ойында қалыптасқан моральдық қасиеттер баланың өмірдегі мінез-құлқына әсер етеді, сонымен бірге балалардың бір-бірімен және ересектермен күнделікті қарым-қатынас процесінде қалыптасқан дағдылар ойын барысында одан әрі дамиды.
Балалардағы ойындары келісім-шарттан басталады. Балалар ойын іс-әрекетінің басталуы туралы келіседі, сюжетті таңдайды, рөлдерді бөледі және таңдалған рөлге сәйкес әрекеттері мен мінез-құлқын қалыптастырады. Рөлді өзіне ала отырып, бала рөлдік құқықтар мен міндеттерді қабылдай және түсіне бастайды. Мысалы, дәрігер, егер ол науқасты емдесе, сыйлы адам болуы керек, ол науқастан шешінуді, тілін көрсетуді, температураны өлшеуді, яғни науқастан оның нұсқауларын орындауды талап етеді.
Сюжеттік-рөлдік ойында балалар өздерінің айналасындағы әлемді және оның әртүрлілігін көрсетеді, олар отбасылық өмірден, ересектердің қарым-қатынасынан, еңбек әрекетінен және т.б. көріністерді жаңғырта алады. Бала есейген сайын олардың рөлдік ойындарының сюжеттері күрделене түседі. Мысалы, 3-4 жаста "аналар- қыздар" ойыны 10-15 минутқа, ал 5-6 жаста-50-60 минутқа созылуы мүмкін. Ересек жастағы мектеп жасына дейінгі балалар ойынды бірнеше сағат қатарынан ойнай алады, яғни сюжеттердің әртүрлілігінің артуымен қатар ойынның ұзақтығы да артады.
Ойынның сюжеті, сондай-ақ ойынның рөлін көбінесе мектеп жасына дейінгі бала жоспарламайды, бірақ оның қолына қандай зат немесе ойыншық түскеніне байланысты ойын пайда болады (мысалы, ыдыс-аяқ түссе, онда үй ойынын ойнайды). Осы жастағы балалар арасында ұрыс-керіс не бір ойыншық, не бір зат үшін пайда болады. Ересек топтағы балалардың рөлдік ойындары қабылданған ережелерге бағынады. Балалар өздерінің мінез-құлқын өздері таңдаған рөлдің бейнесін ашып жоспарлайды. Мектеп жасына дейінгі балалардың жанжалдары, әдетте, ойын жағдайындағы рөлдік жағымсыз мінез-құлықтан туындайды. Мұндай жағдайда ойынды тоқтатумен немесе "дұрыс емес" ойыншыны ойын жағдайынан шығарумен аяқталады.
Ойын барысында қарым-қатынастың екі түрін жүзеге асырады-ойындық және шынайы. Ойындыө қарым-қатынасы-бұл сюжет пен рөлдегі қарым-қатынас, шынайы қарым-қатынас-бұл балалардың ортақ іспен айналысатын серіктестер, жолдастар ретіндегі қарым-қатынасы. Бірлескен ойында балалар қарым-қатынас, өзара түсіністік, өзара көмек тілін үйренеді, өз әрекеттерін басқа ойыншылардың әрекетіне бағындыруды үйренеді.
Ойын барысында балалар бір-бірімен қарым-қатынас жасауды, өз мүдделерін басқалардың мүдделеріне бағындыруды үйренеді. Ойын баланың ерікті мінез-құлқының дамуына ықпал етеді. Баланың өзінің мінез-құлқын басқару механизмі, ережелерге бағыну сюжеттік-рөлдік ойында дәл дамиды, содан кейін ол басқа іс-әрекет түрлерінде (мысалы, оқу) көрінеді. Ойынның күрделі сюжеттері мен рөлдерін импровизация арқылы балалардың шығармашылық қиялын қалыптасады. Ойын баланың еркін есте сақтау қабілетін, зейінін және ойлауын қалыптастыруға ықпал етеді. Ойын баланың оқу іс-әрекетіне сәтті өтуі үшін қажетті көптеген дағдылар мен қабілеттердің дамуына нақты жағдай жасайды.
Сюжеттік-рөлдік ойындардың негізгі көзі-баланы ересектердің өмірі мен қызметімен таныстыру. Егер адамдардың айналасындағы әлеммен таныс емес балалар аз ойнайтын болса, олардың ойындары монотонды және шектеулі. Соңғы кезде тәрбиешілер мен психологтар мектеп жасына дейінгі балаларда сюжеттік-рөлдік ойынның даму деңгейінің төмендегенін атап өтті, балалар 20-30 жыл бұрынғыға қарағанда аз ойнайды, олардың сюжеттік-рөлдік ойындары қарабайыр және монотонды.
Бұл балалардың ересектерден алыстап бара жатқандығына, ересектердің іс-әрекетін көрмейтіндігіне және түсінбейтіндігіне, олардың еңбек және жеке қатынастарымен таныс еместігіне байланысты. Нәтижесінде, әдемі ойыншықтардың көптігіне қарамастан, оларда ойын мазмұны жоқ. Сонымен қатар, қазіргі заманғы мектеп жасына дейінгі балалар өз ойындарында телевизиялық сериалдардан алынған сюжеттерді ойнағанды жөн көреді және ересектердің (дәрігер, жүргізуші, аспаз және т.б.) өндірістік немесе кәсіби рөлдерін емес, теледидар кейіпкерлерінің рөлдерін қабылдағанды жөн көреді. Бұл бақылаулар біздің мектепке дейінгі балаларымыз теледидарда көп уақыт өткізетінін, олардың айналасындағы нақты ересектерге қарағанда шетелдік кино кейіпкерлерінің өмірі мен қарым-қатынасын жақсы білетіндігін көрсетеді. Алайда, бұл ойынның мәнін өзгертпейді: әр түрлі сюжеттермен, олардың артында түбегейлі бірдей мазмұн жасырылады-адамдардың іс-әрекеті, олардың әрекеттері мен қарым-қатынасы.
Осылайша, сюжеттік-рөлдік ойын-бұл психикалық өмірдің осы маңызды салаларын дамыту үшін оңтайлы жағдай жасайтын іс-әрекет, сондықтан ол мектепке дейінгі жастағы ерікті және ерікті мінез-құлықты қалыптастырудың ең тиімді құралы болып табылады.
Сюжеттік-рөлдік ойын арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың жетекші қызметі ретінде коммунитативті дағдылары мен оң қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруға болады және қажет. Мектепке дейінгі жас ойынның классикалық жасы болып саналады. Осы кезеңде психология мен педагогикада рөлдік ойын деп аталатын балалар ойынының ерекше түрі пайда болады және дамиды.
Сюжеттік-рөлдік ойын-бұл балалар ересектердің еңбек немесе әлеуметтік функцияларын өз мойнына алатын және олар жасаған арнайы ойын, қиял жағдайында ересектердің өмірі мен олардың арасындағы қатынастарды жаңғыртатын (немесе модельдейтін) әрекет. Мектеп жасына дейінгі баланың құрдастарымен қарым-қатынасы негізінен бірлескен ойын барысында дамиды. Бірге ойнай отырып, балалар басқа баланың тілектері мен әрекеттерін ескере бастайды, өз көзқарастарын қорғайды, бірлескен жоспарлар жасап, жүзеге асырады. Сондықтан осы кезеңде сюжеттік-рөлдік ойын балалардың коммуникативтік дағдыларын дамытуға үлкен әсер етеді. Қарым-қатынас - бұл ақпарат алмасудан, сондай-ақ серіктестердің бір-бірін қабылдауы мен түсінуінен тұратын адамдар арасындағы өзара әрекеттесудің күрделі процесі.
Қарым-қатынас субъектілері - адамдар. Мектеп жасына дейінгі бала құрдастар ұжымына енгенде, ол белгілі қағидалар мен ережелер, мінез-құлық үлгілерін игенрген. Ересектер мен ата-аналардың әсерінің арқасында қандай да бір моральдық құндылықтар қалыптасқан. Мектеп жасына дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz