Қазақ тілінің семантикасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
7M02304-Филология, Қазақ филологиясы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Сөз мағыналарындағы семантикалық эволюция: принциптері мен факторлары
Орындаушы: А.Толыбай
Ғылыми жетекші: PhD., доцент Б.С.Карагулова
Қорғауға жіберілді
Қазақ филологиясы
Кафедра меңгерушісі: _______________ Г.К.Тәңірбергенова
___ __________________________________ 2022 ж
Ақтөбе
2022
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақ тіл білімі еліміз тәуелсіз ел болғалы, оның саяси-экономикалық әлқуаты артқан сайын бірге қарыштап дамып жатқаны байқалады. Әсіресе, соңғы кездегі қарқынды дамып жатқан лингвомәдениеттану, контрастивті лингвистика, коммуникативті лингвистика, когнитивті лингвистика, гендерлі лингвистика, генетикалық лингвистика т.б. ғылымдардың мәселелері қазақ тіл білімінде де жаппай зерттелуде. Осылардың тасасында қазақ тіл білімінің бұрыннан зерттелмей келе жатқан кейбір ғылым салалары зерттелмей қалып жатқаны жасырын емес. Сонымен қатар, жаһандану процесінің әсері, басқа тілдердің кейбір саладағы басымдықтары, тіліміздің лексикалық нормаларының бұзылуына өз әсерін тигізіп, тіліміздің лингвоэкологиясының нашарлауына әкелуде. Осының бәрі сөздердің мағынасын, лингвомәденитанымдық ерекшелігін түсінбей, мағыналық үйлесімділіксіз, әртүрлі стильдік қателермен қолданылуға алып келуде. Осы тектес мәселелерді зерттейтін қазақ тіл біліміндегі семантика ғылымы, оның түрлері, семантиканың философия, логика, семиотика, психолингвистика, когнитивті лингвистика, мәтін лингвистикасы, коммуникативті лингвистика, контрастивті лингвистика т.т. ғылымдармен байланысы, семантиканың тарихы т.т. әлі өз деңгейінде зерттелмей отыр. Белгілі түркітанушы К.М. Мусаев бұл мәселенің тек қазақ тіл білімі ғана емес, жалпы түркітануда әлі де толық зерттелмей жатқаны туралы айта келіп, енді кезек семантика мәселелеріне келгенін айтады: Келесі кезекте түркі тілдері материалында зерттеу күтіп тұрған мәселелер мыналар: сөз және оның мағынасы, сөздің лексикалық мағынасы, сөздегі мағыналық өзгерістер, яғни тіл лексикасының мазмұндық жағы [1, 3-4]. Жалпы семантиканың бір саласы лексикалық семантика аясындағы лексикалық жүйедегі қатынастар, лексикалық мағынаның құрылымдық жүйесі, тіл мен ойлау мәселесі, лексикалық жүйедегі мағыналардың өзара қарым-қатынасқа түсу ерекшелігі т.т. көптеген мәселелер қазақ тіл білімінде соңғы кезде ғана қолға алынуда. Кезінде түркі сөзінің семантикасын зерттеген Е. Қажыбеков бұл мәселенің өткірлігі туралы: Сөздің семантикалық құрылымының элементтерін сатылау, семантикалық кеңістіктің парадигматикалық (қиылысқан) және синтагматикалық (көлбеу түрдегі) бағдарын есепке алу өлшемі, тілдің этнолингвистикалық (экстралингвистикалық) аспектілері және тағы көптеген жалпы мәселелердің тұтас кешені - өзінің жалпытүркілік теориялық зерттеуін күтуде, - деп жазған болатын [2, 58]
Семантикалық неологизмдерге жаңа мағыналары бар ескі сөздер мен фразеологизмдер жатады. Семантикалық неологизмдердің өзіндік ерекшелігі-олар лексемалар ретінде тілде бұрыннан белгілі болған, бірақ олардың мағынасын ескере отырып, лексикалық үйлесімділікті, стильдік бекітуді, экспрессивті бояуды өзгерте отырып, алдыңғы тақырыптық топтардан өте жаңа топтарға ауысады. Қазіргі тіл білімінде әлі күнге дейін бірыңғай қалыптаспаған "семантикалық неологизм" терминін түсіну және оған көзқарас оның маңызды белгілері мен қасиеттері анықталмаған.
Семантика гректің Бёшапіікоз (белгілеуші) деген сөзінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондыктан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа бармайды, ал түркологияда ол өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де семасиологиянын негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді. Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол -- түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оның лексикалық және грамматикалық мағыналарының бар екені анық. Шындығында да, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның арақатынасын оқулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі -- олардын. екеуі де объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға қатысты, оларды өздерінде белгілі дәрежеде сәулелендіріп, адам ойын абстракциялау қызметімен байланысты болады. Сонымен бірге олардың айырмашылықтары да бар. Лексикалық мағына мен грамматикалык мағынаның ең басты айырмашылығы -- олардың абстракциялану дәрежесі мен берілу формаларында. Сөз мағынасы объективті өмір сүреді деген пікір бар. Шындығында сөз мағынасының жеке адамға тәуелді болмайтыны анық. Бірақ бұл -- сөз мағынасы адамзат қоғамына байланысы жок, айналамыздағы заттар (тау, тас, ағаш, өзен, т. б.) сияқты адамдарға мүлде тәуелсіз болады деген сөз емес. Егер сөз мағынасы адамдарға мүлде тәуелсіз болады дейтін болсақ, онда оның адам ойымен (психологиялық қүбылыс ретінде), коллективтің әлеуметтік санасымен байланысын жоққа шығарған болар едік. Сондай-ақ, сөз мағынасы тек субъективтік, индивидуалдық сипатка ие дейтін болсақ, онда сөз мағынасы жеке адамға тәуелді деген кағиданы қолданған боламыз. Шындығында сөз мағынасының құрамында әрі объективтік, әрі субъективтік сипатқа ие болатын мағыналық элементтер бар. Сондықтан да сөз мағынасын көп қатпарлы категория деп атаймыз. Сонымен бірге, сөз мағынасында әрі жалпы универсалдық қасиеттермен бірге жеке адамдарға, индивидке байланысты болған мағыналық элементтердің де бар екенін мойындаған жөн. Соңғы тезисті былай түсінуге болады. Сөз мағынасындағы жалпы универсалды қасиет олардың объективтік сипатынан туады да, жеке тілге, адамға тәуелді болмайды. Нәтижесінде ол мағыналы элемент дыбыстық қабыққа ие болғанда, сол тілде сөйлеуші адамдардың бәріне түсінікті болады; түрлі тілдерде сөйлеуші адамдардың өзара түсінісуі, бір мағынаны аудару жолы арқылы екінші бір тілге жеткізу мүмкіндігі туады.
Зерттеу жұмысының нысаны.
Зерттеу пәні.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Тіл жүйесіндегі семантикалық неологизмдер (СН). инновациялар сөздердің мағыналық түрленуіне байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастыруға арналған. Бұл тараудың мақсаты - лексикалық жаңалық ретіндегі СН ұғымының мазмұнын анықтау және сипаттау. тілдік жүйенің деңгейі. Негізгі мақсат нақты міндеттерді анықтайды:
1) СН белгілерін анықтау;
2) неологизмдердің әртүрлі түрлерін анықтау критерийлерін қарастыру және әртүрлі классификациялардағы СН орнын көрсету;
3) бұрын белгілі лексемалардағы жаңа мағыналардың мазмұнын анықтау;
4) ЕҚ және оларға жақын лексикалық жаңалықтарды салыстыру, белгілеу ажырату принциптері;
5) Зерттеулердегі ЖЖ зерттеу нәтижелерін қорытындылау лексика, атап айтқанда неология, орыс тілі, сондай-ақ таңдалған тілге қатысты бірқатар даулы мәселелерді шешуге тырысу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Зерттеу жұмысымның дереккөзі ретінде Р.Сыздықтың Сөздер сөйлейді еңбегін кеңінен пайдаландым. Сонымен қатар, А.Алдашева, Ғ.Әнесов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова,Н.Уәлиевтер құрастырған Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар атты сөздікпен жұмыс жасадым.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері:
Зерттеу жұмысының әдістері
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. СӨЗ МАҒЫНАЛАРЫНДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯ: ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
1.1. Қазіргі қазақ тіліндегі семантикалық неологизмдердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. 1950-1980 жж неологизмдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
II. САЛААРАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1. Өнеркәсіп
2.2. Спорт
2.3. Медицина
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Семантикалық неологизмдерге жаңа мағыналары бар ескі сөздер мен фразеологизмдер жатады. Семантикалық неологизмдердің өзіндік ерекшелігі-олар лексемалар ретінде тілде бұрыннан белгілі болған, бірақ олардың мағынасын ескере отырып, лексикалық үйлесімділікті, стильдік бекітуді, экспрессивті бояуды өзгерте отырып, алдыңғы тақырыптық топтардан өте жаңа топтарға ауысады. Қазіргі тіл білімінде әлі күнге дейін бірыңғай қалыптаспаған "семантикалық неологизм" терминін түсіну және оған көзқарас оның маңызды белгілері мен қасиеттері анықталмаған.
Зерттеу жұмысының нысаны. Паремиялогиялық кеңістікті түзетін дескриптивті, прескриптивті және аксиологиялық айтылымдардан құралатын халық ырымдарының мазмұндық ұйымдасуын талдау.
Зерттеу пәні. Когнитивтік лингвистика, дискурс талдау теориясы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Тіл жүйесіндегі семантикалық неологизмдер (СН). инновациялар сөздердің мағыналық түрленуіне байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастыруға арналған. Бұл тараудың мақсаты - лексикалық жаңалық ретіндегі СН ұғымының мазмұнын анықтау және сипаттау. тілдік жүйенің деңгейі. Негізгі мақсат нақты міндеттерді анықтайды:
1) СН белгілерін анықтау;
2) неологизмдердің әртүрлі түрлерін анықтау критерийлерін қарастыру және әртүрлі классификациялардағы СН орнын көрсету;
3) бұрын белгілі лексемалардағы жаңа мағыналардың мазмұнын анықтау;
4) ЕҚ және оларға жақын лексикалық жаңалықтарды салыстыру, белгілеу ажырату принциптері;
5) Зерттеулердегі ЖЖ зерттеу нәтижелерін қорытындылау лексика, атап айтқанда неология, орыс тілі, сондай-ақ таңдалған тілге қатысты бірқатар даулы мәселелерді шешуге тырысу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері:
Зерттеу жұмысының әдістері. Қазақ ырымдарының когнитивтік кеңістігін анықтау барысында когнитивтік талдау жасалды. Ырымдардың когнитивтік-мәндік кеңістігін анықтау барысында қазақ тілінің түсіндірмелі, фразеологиялық, тұрақты теңеулер сөздігі қолданылды. Ырымдардың коммуникативтік мәнін талдауда когнитивтік-дискурстық талдау әдіснамасы қолданылды. Ырымдардың когнитивтік кеңістігін анықтауда концептілік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. СӨЗ МАҒЫНАЛАРЫНДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯ: ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
1.1. Қазіргі қазақ тіліндегі семантика. Семантикалық неологизмдердің зерттелу тарихы
Қазіргі қазақ тіліндегі неологизмдер төңкерістен кейін қазақ өміріндегі ұлы өзгерістері мен байланысты қазақ тіліне біршама жаңа сөздер кіру арқылы көрінді. Қазақстанда ғылым мен техниканың дамуы,оқу орындарының көбеюі, т.б. жаңа сөздердің пайда болуына, қазақ тілі лексикасының толығуына қолайлы жағдай болып, неологизмдердің пайда болуына оң әсерін тигізді.
Неологизм деп бір тілде жаңадан пайда болған және әзірше көпшілік арасында толық қалыптаспаған жаңа сөздерді айтамыз. Жаңа сөз үнемі жаңа болып тұрмайды, көпшілік бұл сөздерді меңгерген кезде,олар жалпы халықтық характерге ие болғанша, неологизм деп аталып халық тәжірибесінде жүріп екшеленеді [1;284-285].
Тіл өзін дүниеге келтірген халықпен мəңгі-бақи бірге жасап, қатынас құралы қызметімен атқаратын қасиетке ие. Сондықтан да организм сияқты тіл де - ескіріп, көнеленіп, жаңғырып, жаңаланып, өсіп, дамып отыратын жанды құбылыс. Осыған орай тіл дамуының өзекті бір мəселесі - оның сөз қорындағы жеке лексикалық бірлік - лексемалардың көнеріп, мағына-мəні күңгірттеніп, оларды пайдаланушы қауымның күнделікті қолдануынан шығып қалып, сирек кездесетін көнерген сөздерге айналуы болса, енді бір ыңғайда тілімізге қажет болған сөздердің біреулері сырттан қабылданып, не өз тіліміздің негізінде жаңадан жасалып, толығып отыратын əдеті де бар. Демек, тіл дамуының барысында бір-біріне қарама-қарсы екі үдеріс жүреді: Тілдің дамуы, көнеруі, құрылыстық мүжілуі жəне жаңаруы. Бұл тілдің соншама бай сөздік қорын ғасырлар бойы төкпей-шашпай жадында жаттап, есінде сақтап келе жатқан əрдəйым белгілі бір деңгейде, мөлшерде ұстауға тырысатын ішкі заңдылығы. Тілдің сөз байлығының белгілі бір деңгейде тұруына, сөйтіп, оның қоғамдағы коммуникативтік қызмет атқару міндетін атқаруына екі түрлі себеп болады: бір жағынан, ол жаңа пайда болған, сырттан енген ауыс-түйіс сөздер арқылы байып, толығып жатса, екінші жағынан қажетті өтеп барып, көнерген-ескірген сөздердің есебінен азайып отырады. Тілдің табиғатына тəн осы бір толассыз қимыл-қозғалысты, өзгерісті адам ағзасындағы жасушаларында болып тұратын өлу-тірілу, жаңалану үдерісімен салыстыруға болады. Айналып келгенде, бұл да тілдің функционалды-семантикалық мазмұндық-құрылымдық дамуының кепілі тəрізді үрдіс. Міне, дамудың осы түріне байланысты сөздік құрамындағы біраз сөздердің мағынасы солғындап, бұрынғы айқындығынан арыла бастайды. Осылайша жаңа пайда болған, сырттан қабылданған, не жаңадан жасалған сөздерді тіл білімінде неологизмдер деп, ал көнерген жəне мағынасын жоғалтқан сөздерді архаизмдер деп атау дəстүрі бар.[2;21-22]
Қазіргі қазақ лебізінде сөз мағыналарының толығып, дамуы, сөз тіркестерінің лексикалануы - тіліміздің дамуын анықтайтын басты үдеріс деп анықтауға толық негіз бар. Сондықтан бұл үдерісті жүйелі жəне кешенді анықтап, ондағы терең семантикалық құрылымды ғылыми-теориялық тұрғыдан зерделеудің маңызы ерекше. Атаулық қызметте жұмсалып, бірақ атау ретінде танылмай жүрген сөздер саны мол. Күрделі сөз ретінде танылмағандықтан, олардың ешқайсысы қазіргі таңда сөздік- терге ене алмай жүргені де жаңалық емес. Ал мұндай сөздерді атау сөз ретінде тану үшін, олардың ішкі мағыналық құрылымын семантикалық, ономасиологиялық аспектіде саралап, талдап, олардың мағыналық болмысын анықтайтын теориялық тұғырна- масын жасау орынды болмақ. [3;10]
Тіл білімінде семантиканы бірнеше ғылым саласы зерттей алады. Атақты француз ғалымы П. Гиро семантиканы былайша үшке бөліп қарастырады: лингвистикалық, психологиялық жəне логикалық. Зерттеушілердің пайымдауынша, бұдан басқа тағы да жалпы семантика мен семантикалық философия бар екені белгілі. Лингвистикалық семантиканың пəні болып ойлау мазмұны, яғни сөзде, морфемада, грамматикалық формада, табиғи тілдің синтаксистік конструкцияларындағы мазмұн. Лингвистикалық семанти- каның пəні бұлай кең түрде тілдік барлық деңгейлерде - лексика, морфология, синтаксистің, семантиканың аспектісі ретінде тек С. Ульман зерттеулерінен бастап ұғыныла бастады. Ғалымдардың семантикаға берген сипаттамалары мен белгілерін саралай келгенде, семантика сөздің мəн-мағынасын, оның өзгеруін, өзгеру заңдылықтарын, түрлерін, өзгеру себептерін жүйелі құбылыс ретінде айқындайды. [3;31]
М. Бреаль семантика деп сөз мағынасын, сөздің айтылу, қолдану барысында мағынаның өзгеруінің құрылымдық үдерістері мен себептерін таниды. Семантикаға мағынаның кеңеюі мен тарылуы, ауысуы, олардың мазмұнының жоғарылауы мен төмендеуі кіреді деген пікір айтады. А. Шафф семантика тілдің мазмұндық жағын немесе оның мəндік жағын зерттеумен айналы- сатын пəн деген түсінік береді. К. Эрдман сөзді психологиялық аспектіден қарастыра келіп, мағынаның эмоционалды жағының сөзде негізгі қызмет атқаратынына назар аударады. Сөзді үш құрамдас бөліктен тұрады деп есептей отырып, ол мағынаның басқа құрама бөлшектері барлығын мақұлдайды. [3;32]
Сөздердің, туынды сөздердің семантикалық мағынасын зерттеудің қазақ тіл білімінде өзіндік тарихы бар. Сөз мағынасы, оның кеңею жəне тарылу сипаты қазақ ғалымдарын көптен ойландырған. Қ.Қ. Жұбанов 1930 жылы Алматы қаласында өткен Қазақстанның бірінші Өлкетану съезіне қатысып, баяндама жасайды. Мағынасыз сөздердің мағынасы деген баяндамасында мал шаруашылығына байланысты қолданылатын қазақ сөздерін өзге тілдердің дерегімен салыстыра отырып, олардың көпшілігінің құрамы күрделі екендігін, оларды құрайтын элементтердің əу баста дербес ұғымды білдірген сөздер болғандығын айқындап берді. Əсіресе автордың асыл тұқымды еркек малдың атын білдіретін сөздердің төркініне қатысты айтқан пікірлері көңіл аударарлық. Мəселен, қошқар мен айғыр. Əуелде бұлар екі сөзден тұрған: қошқар - қош+қар, айғыр - ай+ғыр. Мұндағы қош қой малына байланысты одағай сөз ретінде қазір де айтылады. Ол қошақан деген сөздің құрамында да бар. Қойдың қозысын білдіретін қозы дегендегі қоз да осы сөздің варианты. Бұл жердегі а редукцияға ұшырап ы дыбысына айналған да, қатаң ш ұяң з дауыссызымен алмасқан. Бұл ыңғайда қош, қозы дегендерді түрікпен тіліндегі қой мағынасындағы қош сөзімен салыстыруға болады, - дейді Қ. Жұбанов1.
Ал айғыр сөзінің бірінші бөлігі ай дегенге келетін болсақ, мұны Қ. Жұбанов ат сөзінің бір нұсқасы деп біледі. Қазақтағы ат қыпшақ фонетикасының заңымен жасалған сөз, өзге түркі тілдерде ай бұдан басқашарақ фонетикалық үлгіде орныққан. Мəселен, Орхон, көне ұйғыр, тува тілінде оның ад, аз деген де нұсқалары бар, хакас тілінде ат. Ай тұлғасының көне формасы ат болатындығы кейінгі зерттеушілердің пікірінде толық зерттелген. Осы екі сөздің екеуінің соңғы бөлігіндегі -қар (қошқар), -ғыр (айғыр) дегендерді ғалым бір элементтің əр түрлі фонетикалық нұсқалары деп есептейді. Чуваш тілінде жуан айтылатын ар сөзі (еркек) - қазақ тіліндегі ер сөзімен бір. Сонымен, - дейді зерттеуші, - қазақша қошқар деген мен айғыр дегендегі соңғы элементті малдың еркегін білдіретін сөз деп білсек, қошқарыңыз еркек қой болады да, айғырыңыз еркек жылқы (ат) болады2. [3;34-35]
Мағына - өте кең ұғым, сондықтан оны кешенді бағытта зерттеу қажет болады. Осы ретте семантиканы тереңдете зерттеп, олардың негізгі сипаты мен құрылымын айқындаған жұмыстар да бар. Жалпы тіл білімі мен орыс тіл білімінде жасалған семантика туралы теорияларға сүйене отырып, қазақ тілінің семантикасы туралы арнайы алғашқы зерттеу еңбек жазған ғалым М. Оразов. Зерттеуші сөз мағынасының құрылым- дық элементтерін анықтауды К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық үшбұрыштарының мəнін түсіндіру арқылы көрсе- теді. Сөздің құрамды элементтері қаншалықты көп болмасын, олардың барлығын анықтауға, олардың негізгі қызметі мен табиғатын, шығу жолын, даму үдерісін ғылыми негізде талдауға мүмкіндік бар - деп жазады ғалым2.
Сөздердің лексикалық мағыналарын анықтауда семалаға сүйенуге болады, бірақ мағынаны қалыптастыруға қатысқан семалардың барлығы да сөйлемде қолданылғанда бой көрсете бермейтіндігін ескеру керек. М. Оразов зерттеу еңбегінде денотаттық мағына мен сигнификаттық мағынаға, эмоциялық мағынаға анықтама беріп, қазақ тілінің тілдік материалдары негізінде түсіндіреді. Сонымен бірге парадигмалық мағына мен синтагмалық мағынаны анықтап, лексикалық бірліктер арасын- дағы олардың қатынасын ашып көрсетеді. Ғалым сөйлеу кезін- дегі сөздердің семантикалық валенттілігін анықтау синтаксистік валенттілікпен байланысты ғана іске асады деп жазады. Сөздердің арасындағы мағыналық байланыстарды анықтауда тематикалық топтар мен лексико-семантикалық топтарға бөлу үлкен қызмет атқарады. Сөздерді тематикалық топқа бөлу мен лексико-семантикалық топқа бөлудің арасында айырмашылық бар екені белгілі. Лексикалық мағына сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына екенін ескерте отырып, сөздің өзге де мағыналарының тууына негіз болатынын көр- сетеді. Ғалым тілдік мағына деп тілдік жүйе негізінде қалып- тасқан мағына элементтерін түсінеміз деп жазады. Тілдік мағына өздігінен өмір сүре алмады, олар парадигмалық жəне синтагмалық жолдар арқылы көрініс табады. Басқа да туынды сөздер сияқты қабыса байланысқан сөз тіркестерінің лексикалануы арқылы жасалған атаулар да осы синтагматикалық жəне парадигматикалық жолдар арқылы анықтала алады.
Атаулық тіркестердің лексикалануы туралы айту үшін, ең алдымен сөз семантикасын айқындайтын жағдайды айқындап алу керек. Зерттеушілердің еңбектерінде лексикалық мағынаның құрамдас бөліктері туралы жақсы айтылған. Атаулық тіркестер арқылы денотаттық жəне сигнификаттық мағыналар таңбаланады. Айталық, тоқыма өнеркəсібі терминдерінің орысша-қазақша сөздігінен мынадай термин-атауларды кездестіруге болады. Денотаттық мағына беретін туынды сөздер: аспа бау, шала тотық, кендір мата, қара күйе, қума жіп, шаш кендір, аралық жүн, қарапайым талшық, сұр кенеп, тоқыма станок, сүзгі қағаз, іш киім, түйе жүн, шала тотық т.б. Байқап отырғанымыздай, бұл туынды сөздердің барлығы да белгілі бір заттың атын нұсқайды.
Сигнификаттық мағына - абстрактылы, дерексіз ойлау негізінде пайда болған субъект бейне. Сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы сигнификаттық мағынаны таным теориясындағы гнесеологиялық бейне түсінігімен салыстыруға болатыны айтылады. Адамдар өздерін қоршаған табиғат көріністері не заттармен түрлі қарым-қатынасқа түседі де, өздеріне түйсік туғызған заттарды, олардың түрі мен түсін, иісін, көлемін т.б. ұқсас заттармен байланыстыра отырып, субъективті бейнесін жасайды. Туынды сөздердің негізінен термин сөздер болып келуінің мəнісі де осы теориямен сəйкес келеді. Яғни қазіргі ғылым салаларының дамуымен байланысты танылған жаңа ұғымдарды атау үшін тек түбір сөздер мен қосымшалы сөздер ғана қолданылмайды, сонымен бірге көп жағдайда аналитикалық сөзжасамдық тəсіл арқылы жасалған тіркесті туынды сөздер де пайдаланылады. Бұның өзі, əрине, атаулардың жасалуының таныммен тікелей байланысты екенін танытады.
М. Оразов еңбегінде сигнификаттық мағына деп түйсік арқылы қабылданып, жалпыланған субъективті бейнені айта- мыз, - деп жазған1. Ғалым сигнификаттық мағынаны идеалды денотатпен байланыстырып қарастырады. Идеалды денотат болмаса, сигнификаттық мағына да болмаған болар еді дейді ғалым. Сигнификаттық мағына беретін Атаулық тіркестер сөздіктерде мол кездеседі. Мысалы: Экономика жəне қаржыға байланысты түсіндірме сөздікте: артық шығын, еркін баға, бөлшек сауда, дербес тариф, жабық аукцион, мəрт келісім, мүмкін баға, таза бəсеке, ішкі құн, аралас экономика, ізгілік көмек, халықаралық сауда, халықаралық лизинг, т.б.
Еркін сөз тіркестері негізінде қалыптасқан жаңа мағыналы туынды сөздердің негізгі ерекше белгісі олардың мағыналық құрылымындағы лексикалық мағынаның макрокомпоненттері айқын аңғарылады. Сөзжасамдық мағынаның туғанын айқындау үшін, оның мағыналық құрылымын айқындайтын сыңарларды қарастыру керек болады.
Шындық болмыстағы заттар мен құбылыстар, болатын не болған іс-əрекеттер мен қимылдар, заттың алуан түрлі сапасы мен саны, көлемі т.б. адам санасында өзіндік ұғымы мен соған сəйкес атауы болады. Дүниедегі заттар мен құбылыстарды семантикалық ғылым саласында денотат деп атайды. Сөз тіркестерінің лексикалануы нəтижесінде жасалған термин сөздердің денотаттық мағынасын байқап көрелік.
Мысалы, геология саласындағы терминдер бойынша: тұйық алап, аспа су, ауыз су, дымқыл топырақ, жегі су, кесек тас, кірпіш іргетас, қаптау тас, таспа саз, ұсақ тас, табиғи тас, тығыз топырақ, т.б.
Бұл терминдердің əрқайсысының өзіндік ерекше семасы мен арнайы семасы болғандықтан жеке-жеке бір денотатты белгі- лейді, əрқайсысының өзіндік денотаттық мағынасы бар. Айталық, тұйық алап - мұхитпен байланысы жоқ ағынсыз тұйық аймақта орналасқан өзен немесе көл алабы; аспа су - жергілікті суөтпес қабаттың үстіндегі таужыныстағы жер асты су; ауыз су - адам тіршілігінде ішуге жəне шаруашылық- тұрмыс қажеттеріне арналған жарамды су; т.б.
Зерттеуші ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерінде денотат деп белгілі бір сөзді айтқанда ойымызға оралатын зат не құбылыс немесе олардың белгілері екенін жазады. Шынында да, Атаулық тіркестердің қай-қайсысы болса да белгілі бір зат не құбылыс немесе олардың ерекше белгілері туралы хабар береді. Мұның өзі олардың сөзжасамдық мағыналарының толық қалып- тасқандығының айғағы болса керек. Туынды денотаттық мағы- наның өзіндік ерекшелігі болады. Белгілі бір тəсіл арқылы сөзжасамдық мағына бойынша жасалғандықтан, туынды сөздердің мағынасы күрделі. Ал оның мағыналық құрылымында бұрынғы қабыса байланысқан сөз тіркесі ретіндегі мағынасы да сақталады. Бұл мағына архисема, өзексема ретінде, негізгі жəне ерекше семасы жаңа туынды мағына құрайды.
Лексикалану арқылы жасалған туынды сөздердің құрылы- мындағы сигнификаттық мағына айқын болады. Бұндай тіркестердегі сыңарлардың денотаттық бөліктен біршама айырмашылығы бар. Термин сөздердің құрамында болатын бұл бөлік негізінен түсінік пен ұғымның қызметі арқылы көрінеді. Денотаттық бөлік мағынада заттық белгілер болса, сигнификаттық мағынада абстрактылы сема басым болады. Зерттеуші ғалымдар кез келген
сөздің мағыналық құрамында сигнификаттық мағынаның үлесі болатынын айтады. Дерексіз мəнді сөздерде сигнификаттық сипат мол. Мұндай пікірлер орыс ғалымдарының еңбектерінде, сондай- ақ М. Оразов зерттеулерінде бар. Осы ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, біз қабыса байланысқан тіркестер арқылы жасалған атаулық тіркестердің құрамындағы сигнификаттық мағынаны талдаймыз. Мысалы, геология саласы бойынша жасалған терминдер сөздігінен алынған Атаулық тіркестерден мысал келтірелік: аралық өткін, берік күй, бейтарап қысым, артық қысым, ерекше күш, жегі орта, тербелмелі күш, тиімді қысым, уақытша күш, табиғи негіз, т.б. сияқты атау-терминдердің мағынасын айқындайтын болсақ, осы сөздердің ішкі мағыналық құрылымында денотаттық та, сигнификаттық та мағына үлесі бар екенін аңғарамыз. Қысымды белгілі бір аппарат арқылы өлшеуге болады, сондықтан бір қарағанда бұл денотат бола алады. Екінші жағынан, бейтарап қысым, артық қысым т.б. сөздердің мағынасын ұғымдық желімен, заттың қасиетімен байланысты қабылданатын жалпылық ұғым. Біздің атау-терминіміз дəл денотаттың ұғымдық желісімен, заттың барлық қасиеттерімен толық сəйкес келеді деуге болмайды. Ол ұғымда жалпыланып, тек кейбір негізгі қасиеттерін негізге алып қана жеке атау болады. Мұндағы негізгі денотат-когнитив - қысым. Қысымның сансыз қасиеттері мен сапалық белгісі, түрі бар. Біз мысалға келтіріп отырған бейтарап қысым, артық қысым сол денотаттың бір ғана қырын анықтап, ұғымды таңбалап, ерекше сема қалыптастырып тұр. [4;36-40]
Д.Н. Шмелев Очерки по семасиологии русского языка зерттеу еңбегінде былай деп жазады: Значение слова выступает как единство языкового и внеязыкового содержания... Лексическое значение слова рассматривается, таким образом, как отображение в сознании предмета или явления действительности (в некоторых случаях нереальной, воображаемой), отстоявшееся как понятие, достаточно устойчивое и отграниченное от других понятий блогодаря закрепленности за конкретным внешним знаком, т.е. определенным звуковым комплексом2. Ғалым сөз мағынасының құрамына белгілі бір тақырыптық топ құрамындағы сөздердің ешбірінің мағынасына қарсы қойыла алмайтын семантикалық компоненттер енетінін баса айтады.[4;45]
Жалпы семантиканың бір саласы лексикалық семантика аясындағы лексикалық жүйедегі қатынастар, лексикалық мағынаның құрылымдық жүйесі, тіл мен ойлау мәселесі, лексикалық жүйедегі мағыналардың өзара қарым-қатынасқа түсу ерекшелігі т.т. көптеген мәселелер қазақ тіл білімінде соңғы кезде ғана қолға алынуда. Кезінде түркі сөзінің семантикасын зерттеген Е. Қажыбеков бұл мәселенің өткірлігі туралы: Сөздің семантикалық құрылымының элементтерін сатылау, семантикалық кеңістіктің парадигматикалық (қиылысқан) және синтагматикалық (көлбеу түрдегі) бағдарын есепке алу өлшемі, тілдің этнолингвистикалық (экстралингвистикалық) аспектілері және тағы көптеген жалпы мәселелердің тұтас кешені - өзінің жалпытүркілік теориялық зерттеуін күтуде, - деп жазған болатын [5, 58].
Қазіргі кезде қазақ тілінің лексикалық құрамы жан-жақты толығу үстінде. Тілдің ашық толығуы мен динамикалық сипатта дамуы, əсіресе, оның тарихи қалыптасу жолын анықтау барысында анық аңғарылады. Бір жағынан көне сөздер қолданыстан бірте-бірте шығып жатса, екінші жағынан сөздік құрамға сөздердің мағыналық құрылымының дамуы негізінде, мағыналық жіктеліс арқылы, көптеген жаңа терминдердің аударылуы барысында атаулар жасалып жатыр. Көнеленіп қолданыстан шыққан сөздерден гөрі жаңа мағына иеленіп, қолданысқа түсе бастаған атаулардың саны көп екені де белгілі жайт. Қазақ тілінің қазіргі қолданыстық жағдайында көптеген атаулардың қолданыс жиілігі артып, белсенді жұмсалу деңгейіне жеткені белгілі. Бұрындары көне тілдік бірліктер ретінде танылып жүрген қамзол, кебеже, жайнамаз, намаз, сəукеле, рамазан сияқты атаулар жастардың тілінде белсенді қолданысқа ие болды, мектептен бастап оқылатын оқулықтар мен оқу құралдарында да, күнделікті ауызекі сөйлеу тілінде де белсенді жұмсала бастағаны жасырын емес. [3;53]
Дін мен ділге қатысты сөздердің көпшілігі тəуелсіз алған жылдардан бастап жастардың ауызекі тілінде терең мағыналық құрылымы арқылы танылып, лебіздік тəжірибеде жұмсала бастағаны қуанарлық жағдай. Көптеген сөздер мен терминдер жаңа мағынада, ерекше қолданыста жұмсала бастады. Қазіргі өмірімізге ене бастаған əр алуан заттар мен құбылыстарға, ғылыми-техниканың жаңалықтарына сəйкес, өркендеген өнеркəсіп пен мəдениетке қатысты атаулар жасалды немесе жаңа мəн-мағынаға ие болды. Лексикалық бірліктер өзінен-өзі бірден жоғалып кетпесі түсінікті, олар тілде ұзақ уақыт сақталады. Тіпті қолданыс аясы шектеулі болса да, сөздердің қолданыстан мүлде шығып қалуы өте сирек болатын құбылыс. Көптеген атаулар жаңа мəнге ие болып, жаңа номинативтік сема арқылы жүйелі сөзжасамдық мағына құрайды. Кей сөздер тарихи болған құбылысты атау мақсатында жұмсалып, сол ұғыммен бірге қолданыстан шығып қалуы да мүмкін, бірақ олар тілден бірден шығып кетіп, жоғалып кетпейді, Мысалы: коммунистік партия, кеңес үкіметі, бесжылдық, жетіжылдық, колхоз, совхоз т.б. сияқты сөздерді осылайша түсіндіруге болады.
Жаңа ұғымды белгілейтін жаңадан жасалған сөздерді тіл білімінде жазылған барлық оқулықтарда, оқу құралдарында, ғылыми зерттеу еңбектерінде неологизмдер ретінде түсіндіретіні белгілі жайт. Олар халықтық жалпы қолданысқа түсіп, тілде жəне сөйлеу тілінде бекіген кезде неологизм деп саналмайды. Яки атаулардың неологизмдер деп танылуы қолданыс тəжірибесіне жəне уақытқа тікелей тəуелді келеді, көптеген неологизмдер деп танылған сөздер қолданысқа тез еніп, жалпыға түсінікті болған кезде неологизм болудан қалады. Мысалы, ғасыр басында неологизм ретінде танылған компьютер, монитор, менеджмент, бизнес т.б
Сөздердің жаңадан жасалуы əртүрлі сипатта жасалуы мүмкін:
1)сөз жасаушы морфологиялық модельдер арқылы;
2)сөздердің мағыналық құрылымында жаңа мағыналарының пайда болуы арқылы;
3)сөздердің жасалуындағы семантика-грамматикалық тəсіл
(бірге, алға, артқа т.б.);
4)кірме сөздер арқылы жасалған сөздер;
5)аналитикалық тəсіл арқылы жасалған сөздер.
Сөздердің жаңадан жасалуы тілде толық қалыптасып, бекігенде өзінің ішкі формасын бірте-бірте жоғалтады, басқаша сөзбен айтқанда, əуелгі өзінің негізгі мағынасынан біраз ажырап, жаңа мағыналы сөзге айналады да, негізгі сөздік құрамға енеді. Сөйтіп, тілдің ұзақ дамуында жеке атау ретіндегі қолданысқа ие болады. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы сөйлеу барысында белгілі бір ақпараттық мəнге ие болып, жеке қолданыста жұмсалады. Мұндай сөздерге кеңістік мəнді, қимыл мəнді т.б. атаулар да жатады. Жаңадан жасалған сөздер тілде сөйлеушілердің бəріне бірдей түсінікті болатын жағдайға жеткенде жеке атау ретінде танылады. Бұл үдерістің мезгілі əр түрлі болуы да ықтимал. Сөздер өздерінің белгілейтін заттары мен құбылыстарының сипаты мен қасиетіне қарай денотаттық та, сигнификаттық та мəн алуы мүмкін.
Лексикалану үдерісі тіл білімінде кең тұрғыдан қарастырылады. Қазір тіл білімінде лексикалану тек жалпы тілдік мəселе ретінде ғана зерттеліп қоймайды, сонымен бірге жеке авторлар тіліндегі лексикалану мəселесі төңірегінде де көптеген ғылыми жұмыстар жазылған. Ғалымдардың негізгі ғылыми қорытындылары мынадай ойдың аумағына шоғырланады: жеке авторлар қолданған сөз тіркестері қолданыс барысында атаулық тіркестер ретінде қалыптасқан, кейбір тұрақты тіркестер, фразеологиялық бірліктер мен фразеологиялық оралымдар авторлар шығармалары арқылы қалыптасқан. Қазақ тіл білімінде əзірге жеке авторлар тілінде жасалған атаулық тіркестерді зерттеу толық қолға алынбағанмен, ішінара ақын-жазушылар қалыптастырған метафоралық, метанимиялық тіркестер мен теңеулер жайында біраз жазылып жүргені белгілі. [3;55]
Қазіргі кезде атаулық тіркестер арқылы жасалған туынды сөздер саны өте мол, сондықтан мағыналық топтары ажыратылады. Əрі құрамында тек зат есімдер емес, өзге де сөз таптары кездесуі ықтимал, жалпыхалықтық қолданыстағы кез келген сөздің негізінде атаулық тіркес жасалады. Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар атты еңбектің алғысөзіне арнап жазған мақаласында академик Р. Сыздықова əлеуметтік, шаруашылық, мəдени өмірі- мізде, халықаралық жағдайда пайда болып жатқан жаңа ұғымдарды атау үшін жаңа сөздер жасалатынын айта отырып, мынадай жақсы пікір айтады: Жаңа қолданыстар тек жаңа ұғымдарды білдіру үшін ғана емес, бұрыннан келе жатқан зат, бұйым, құбылыстарды, дəлірек, дұрысырақ етіп, қайта атау үшін де туып жатады2. Осы еңбектен мынадай мысалдарды келтіруді жөн деп білеміз: барабанды жинағыш (техникалық термин. Жатып қалған дестелерді жинау үшін жаткаға орнатылған жабдық); дағдарысты ахуал (саяси термин. тұйыққа тірелген жағдай. Қазіргі кезде əлемдік деңгейде қаржылық тұйыққа тірелген жағдайлар байқалуда (газеттен)); затқа табынушылық (ве- щизм. Зат, бұйым мүддесін өзге мүдделерден артық қоюшылық); күнделікті сұранымға ие товар (тауар). (Адамдардың күнделікті пайдалануына қажетті тауарлар); қалыпқа келтіруші (реста- вратор; шетке шығару (экспорт. Шетке шығарылатын тауар- лар саны тым аз саналады) т.б. [3;67-68]
Көркем əдебиет стилистикасы мен көркем шығарманың тілі туралы алғашқы ғылыми-теориялық тұжырым айтқан ғалымдар- дың бірі М. Балақаев екені белгілі. Ғалым қазақ əдеби тілі мəдениетінің мəселелері туралы көптеген жақсы ғылыми ойлар айтқан. Айталық, автордың Қазақ тілі мəдениетінің мəселелері атты зерттеу еңбегінде былай деп жазылған: Жеке жазушының тіл өрнегінің толып жатқан бояу-бедері, өзіндік өсу, жетілу жолдары болады. Көркем əдебиет тілінің нəзіктігі көп жағдайда жазушының белгілі бір сөздерді мағыналық топқа иіру, яғни сөздерді өзара жаңа мағыналық байланысқа түсіру шеберлігімен байланысты1.
Л. Толстойша айтқанда, деп пайымдайды одан əрі автор, көркем сөз шебері өзі суреттеп отырған оқиғаға бірден-бір керекті сөздерді дəл тауып, оларды бірден бір дұрыс орналастыра білуге тиіс. Жай сөздерден жаңа мағыналық топ құру үшін, сөз қалауының жарасымын табу үшін сөз өнерінің нəзік зергері болу керектігін ескертеді. М. Балақаев көптеген қазақ ақын-жазушы- ларының жыр жолдары мен көркем шығармаларының тілін талдай отырып, өзінің ғылыми пікірлерін білдіріп отырған. Айталық ұлы Абай өлеңдерінің мазмұн байлығын үлгі ете отырып, былай деп ой түйеді: Абай - өзінің ақындық өнерінде көркем сөз тігісінің жатық болуына мейлінше ұқыпты қараған адам. Сөз өнері - дертпен тең дегенді оған айттырған да көңіліне ұялаған шеберлік дерті. Абайдың жалпы қазақ əдеби тілін қалыптастырудағы жасаған бір жаңалығы əр алуан сөздерді жəне жеке грамматикалық формаларды түрлі мағыналық тіркеске түсіру арқылы олардың жұмсалу аясын кеңейтуінде2. Ғалым көркем əдебиет тілінде барлық сөздердің де қолданыла алуы мүмкін деген ой айтады. Тіпті кей ретте, орнымен, керегіне қарай қарапайым сөздер де, диалек- тизмдер де, белгілі кəсіппен, ғылым мен техникамен байланысты сөздер де көркем əдебиетте қолданыла алуы мүмкін деп есептейді. Сөздерді қалай болса солай жұмсамай, саралап жұмсау керектігін ерекше ескерткен ғалым өз еңбегінде М. Əуезов шығармаларын үлгі ретінде ұсынып, оның тіліне ғылыми талдаулар береді. [3;91-92]
1.2. 1950-1980 жж
1950 жылы Ə. Ермеков Қазақ лексикасындағы біріккен сөздердің семантикасы деген тақырыпта диссертация қорғады. Бұл еңбек көбіне екі бөліктен құралған сөздер семантикасының тарихи қалыптасу мəселесін баяндауға арналған. Қазақ тіліндегі сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы деген тақырыпта 1963 жылы Р. Барлыбаев кандидаттық диссертация қорғап, осы тақырыпқа байланысты бірнеше мақала жазды. Сөз жəне оның мағынасы туралы деген мақаласында шетел, орыс қазақ ғалымдарының пікірлеріне талдау жасап, сөз бен оның мағынасына анықтама береді. В. Звегинцевтің ізімен Р. Барлыбаев та сөздің мағыналық құрылымдық элементтерін бөліктерге бөледі: Сөздің ішкі мағыналық структурасында сөздің заттық, ұғымдық жақтарының көрінісі тең бола бермейді. Мəселен, сый, сыйлық деген сөздердің ішкі мағыналық структурасында логикалық (ұғымдық) жағы бірінші орында, заттық - екінші орында. Өйткені бұл сөздердің затпен тура (тікелей) қатынасы, байланысы жоқ, бұл сөздердің мағынасы сый, сыйлыққа жататын заттарды нақтылы көрсетпей, оларды жалпы көрсетіп тұр. Сыйлық алтын сағат, жеңіл машина, костюм, ат, түйе де болуы мүмкін. Олай болса, бұлардың ешқайсысы сыйлық сөзінің мағынасынан тікелей көрініп тұрған жоқ. Сондықтан да бұндай сөздің мағына- сында ұғымдық жағы бірінші болып, заттық жағы екінші қатарға ауысатын сияқты1. Мағына, сөз туралы ғалым былай дейді: Сөз мағынасы дегеніміз сөздің заттық қатынасы мен ұғымдық жинағы. Сөз мағынасы толық сырын, сипатын, түрін, жан-жақты айқындалуын байланыста, сөйлемде, нақтылы қарым- қатынас жағдайында анықтайтынын айту керек. Сөз өзінің номинативтік мағынасын да, қосымша мағынасын да білдіретін тілдік единица. [3;35-36]
Семантика және семасиология терминдері жиырмасыншы ғасырдың орта шеніне дейін деңгейлесе қолданылып келді де, соңынан барып, семасиология термині жеке тұрған сөз мағынасын зерттейтін ғылымның атауы ретінде тұрақтала бастады. Мысалы, В.А.Звегинцевтің Семасиология атты ірі зерттеуі - семантика мәселелерін қарастырғанымен, семасиология атауын еншілеген соңғы еңбектердің бірі [6].
Семантиканың қарқынды дамуы жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан басталады, өйткені осы кезде синхронды семантика жетекші қызметке ие болып, диахронды семантикаға арналған зерттеулер саны шектеле бастайды. Бұл кезде семантика семиотикамен, логикамен, философиямен, психологиямен шектесе байланысып, сөз, мағына, қатынас, сөйлеу актісі, мағына прагматикасы, сөйленіс, сөйлем, мәтін, концепт, қимыл үрдісі семантикасы, лингвомәдени бірліктердің ұлттық менталдығын қарастыратын кең көлемдегі пәнге айнала бастады. Семасиология термині тек кеңестік тіл білімінде 20-ғасырдың сексенінші жылдарына дейін қолданылып, 90-ншы жылдары жаппай қолданыстан шыға бастайды. Мәселен, кеңес дәуіріндегі бұл терминнің қолданылуы жайында Ғ.Мұсабаев: Совет тіл білімінде кейінгі кезде семасиология делініп жүр. Өйткені марризм тұсында аталған семантика деген атауға асыра сілтеушілік байланысты болды. Бұл - бір. Екіншіден, семантика деген атау бұрынғы терминдік мәнін жоғалтып, мағына деген сөздің синонимі болып барады. Сондайақ, бұл термин шет елдерде, әсіресе, капиталистік елдерде, идеалистік ағымдағы логикалық позитивизмнің бір саласының аты болып жүр, - деп жазған еді [7, 29].
Кеңес Одағы ыдыраған кезеңнен бастап, семасиология ономасиологияға қарама-қарсы дара сөздердің мағынасын зерттейтін ғылымның аты ретінде қабылданып, екеуі де семантиканың бір құрамдас бөліктеріне айналды. Ал семантика атауы кеңейіп, жалпы алғандағы әртүрлі мағыналар мен мәндерді зерттейтін ғылымдардың атауы ретінде жалпы ғылымға белгілі болды. Семантика атауының бұрын кең орын алмау себебі, кеңестік дәуірдегі батысқа деген қатаң идеологияға байланысты болса керек, сондықтан тек жиырмасыншы ғасырдың 80-нші, 90-ншы жылдары ғана орыс, қазақ тіл білімдерінде семантика термині қолданысқа ие болды. Мәселен, К.А.Левковская бұл туралы: Кеңестік және неміс тіл білімінде семантика емес, семасиология терминін таңдайды, себебі бұл термин ғылым атауын дәл береді, - деп жазған болатын [8, 36]. В.А. Звегинцев тілдің семасиологиялық деңгейінің негізгі бірлігі ретінде моносема терминін енгізіп, оны әлеуетті сөзтіркестік үлгі ретінде анықтап, семантикасинтаксистік құрама деп атайды [9, 41]. Дегенмен, бүгінде семантика термині кең қолданысқа ие болды деп кәміл айта аламыз. Мысалы, Ю.Д.Апресян. Лексикалық семантика; Л.А. Новиков. Орыс тілінің семантикасы; М.Оразов. Қазақ тілінің семантикасы; М.А.Кронгауз. Семантика т.т. Енді семантика ғылымының таралу шеңбері, сондай-ақ, басқа ғылым салаларымен байланыстарына келейік, яғни философия, логика, семиотика, психология т.т. Жалпы семантика мынадай ірі ғылым салаларына жіктеледі: логикалық семантика, философиялық семантика, лингвистикалық семантика, психосемантика, семиотикалық семантика немесе семиологиялық семантика, теологиялық семантика. Теологиялық семантика - Батыс Еуропа, араб, американ елдерінде орын алғанымен, кеңестік, атеистік кеңістікте мүлде кенже қалған ғылым, дегенмен де, гендерлік, когнитивті лингвистика және лингвомәдениеттану ғылымдары көлемінде орыс және қазақ тіл білімдерінде ішінара қарастырылуда, сол себепті, семантиканың бұл түрін осы сипаттаумен шектелеміз. Теологиялық семантика Қайта өрлеу дәуірі (ренессанс) кезінде алғаш пайда болып, тіл білімі мен дінтану ғылымдарының кейбір маңызды сұрақтарын бірлестікте қарастыруды мақсат етеді. Бұл саладағы алғашқы зерттеушілердің бірі неміс теологы Николай Кузанский (1401-1464) өзінің Компендий атты еңбегінде тілді таңбалық жүйе ретіндегі жалпы теориясын жасауға әрекет етеді. Сондай-ақ, бұл еңбекте белгісіз бірінші базалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ
7M02304-Филология, Қазақ филологиясы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Сөз мағыналарындағы семантикалық эволюция: принциптері мен факторлары
Орындаушы: А.Толыбай
Ғылыми жетекші: PhD., доцент Б.С.Карагулова
Қорғауға жіберілді
Қазақ филологиясы
Кафедра меңгерушісі: _______________ Г.К.Тәңірбергенова
___ __________________________________ 2022 ж
Ақтөбе
2022
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазақ тіл білімі еліміз тәуелсіз ел болғалы, оның саяси-экономикалық әлқуаты артқан сайын бірге қарыштап дамып жатқаны байқалады. Әсіресе, соңғы кездегі қарқынды дамып жатқан лингвомәдениеттану, контрастивті лингвистика, коммуникативті лингвистика, когнитивті лингвистика, гендерлі лингвистика, генетикалық лингвистика т.б. ғылымдардың мәселелері қазақ тіл білімінде де жаппай зерттелуде. Осылардың тасасында қазақ тіл білімінің бұрыннан зерттелмей келе жатқан кейбір ғылым салалары зерттелмей қалып жатқаны жасырын емес. Сонымен қатар, жаһандану процесінің әсері, басқа тілдердің кейбір саладағы басымдықтары, тіліміздің лексикалық нормаларының бұзылуына өз әсерін тигізіп, тіліміздің лингвоэкологиясының нашарлауына әкелуде. Осының бәрі сөздердің мағынасын, лингвомәденитанымдық ерекшелігін түсінбей, мағыналық үйлесімділіксіз, әртүрлі стильдік қателермен қолданылуға алып келуде. Осы тектес мәселелерді зерттейтін қазақ тіл біліміндегі семантика ғылымы, оның түрлері, семантиканың философия, логика, семиотика, психолингвистика, когнитивті лингвистика, мәтін лингвистикасы, коммуникативті лингвистика, контрастивті лингвистика т.т. ғылымдармен байланысы, семантиканың тарихы т.т. әлі өз деңгейінде зерттелмей отыр. Белгілі түркітанушы К.М. Мусаев бұл мәселенің тек қазақ тіл білімі ғана емес, жалпы түркітануда әлі де толық зерттелмей жатқаны туралы айта келіп, енді кезек семантика мәселелеріне келгенін айтады: Келесі кезекте түркі тілдері материалында зерттеу күтіп тұрған мәселелер мыналар: сөз және оның мағынасы, сөздің лексикалық мағынасы, сөздегі мағыналық өзгерістер, яғни тіл лексикасының мазмұндық жағы [1, 3-4]. Жалпы семантиканың бір саласы лексикалық семантика аясындағы лексикалық жүйедегі қатынастар, лексикалық мағынаның құрылымдық жүйесі, тіл мен ойлау мәселесі, лексикалық жүйедегі мағыналардың өзара қарым-қатынасқа түсу ерекшелігі т.т. көптеген мәселелер қазақ тіл білімінде соңғы кезде ғана қолға алынуда. Кезінде түркі сөзінің семантикасын зерттеген Е. Қажыбеков бұл мәселенің өткірлігі туралы: Сөздің семантикалық құрылымының элементтерін сатылау, семантикалық кеңістіктің парадигматикалық (қиылысқан) және синтагматикалық (көлбеу түрдегі) бағдарын есепке алу өлшемі, тілдің этнолингвистикалық (экстралингвистикалық) аспектілері және тағы көптеген жалпы мәселелердің тұтас кешені - өзінің жалпытүркілік теориялық зерттеуін күтуде, - деп жазған болатын [2, 58]
Семантикалық неологизмдерге жаңа мағыналары бар ескі сөздер мен фразеологизмдер жатады. Семантикалық неологизмдердің өзіндік ерекшелігі-олар лексемалар ретінде тілде бұрыннан белгілі болған, бірақ олардың мағынасын ескере отырып, лексикалық үйлесімділікті, стильдік бекітуді, экспрессивті бояуды өзгерте отырып, алдыңғы тақырыптық топтардан өте жаңа топтарға ауысады. Қазіргі тіл білімінде әлі күнге дейін бірыңғай қалыптаспаған "семантикалық неологизм" терминін түсіну және оған көзқарас оның маңызды белгілері мен қасиеттері анықталмаған.
Семантика гректің Бёшапіікоз (белгілеуші) деген сөзінен алынған, қазір сөз мағынасы деген түсінікпен тең дәрежеде қолданылып жүр. Сондыктан да оқулықтарда семантикаға сөз мағынасын зерттейтін лексиканың бір саласы деген анықтама беріледі. Тіл білімінің басқа салаларына қарағанда семасиологияның пән ретінде зерттеле бастау тарихы онша ұзаққа бармайды, ал түркологияда ол өте кенже пән болып саналады. Сол үшін де семасиологиянын негізгі мәселелерінің көпшілігі зерттелмеген. Зерттелгендерінің өздері де әрі қарай талдай түсуді қажет етеді. Семасиологиялық зерттеулердің қиындық туғызатын екінші бір жағы да бар. Ол -- түркі тілдерінде семантика терминдерінің әлі де анықтала қоймағандығында. Мысалы, семасиология сөз мағынасын зерттейді дедік. Бірақ сөз мағынасының да күрделі түсінік беретіні, оның лексикалық және грамматикалық мағыналарының бар екені анық. Шындығында да, лексикалық мағына мен грамматикалық мағынаның арақатынасын оқулықтарда салыстырып, айырмашылықтарын санап көрсетумен ғана шектеліп жүрміз. Негізінде олардың айырмашылықтары болғанымен, бастарын біріктіріп, тілдік категория ретінде қолданылуына себепші болатын белгілері де аз емес. Ең басты ортақ белгісі -- олардын. екеуі де объектив дүниедегі заттар мен құбылыстарға қатысты, оларды өздерінде белгілі дәрежеде сәулелендіріп, адам ойын абстракциялау қызметімен байланысты болады. Сонымен бірге олардың айырмашылықтары да бар. Лексикалық мағына мен грамматикалык мағынаның ең басты айырмашылығы -- олардың абстракциялану дәрежесі мен берілу формаларында. Сөз мағынасы объективті өмір сүреді деген пікір бар. Шындығында сөз мағынасының жеке адамға тәуелді болмайтыны анық. Бірақ бұл -- сөз мағынасы адамзат қоғамына байланысы жок, айналамыздағы заттар (тау, тас, ағаш, өзен, т. б.) сияқты адамдарға мүлде тәуелсіз болады деген сөз емес. Егер сөз мағынасы адамдарға мүлде тәуелсіз болады дейтін болсақ, онда оның адам ойымен (психологиялық қүбылыс ретінде), коллективтің әлеуметтік санасымен байланысын жоққа шығарған болар едік. Сондай-ақ, сөз мағынасы тек субъективтік, индивидуалдық сипатка ие дейтін болсақ, онда сөз мағынасы жеке адамға тәуелді деген кағиданы қолданған боламыз. Шындығында сөз мағынасының құрамында әрі объективтік, әрі субъективтік сипатқа ие болатын мағыналық элементтер бар. Сондықтан да сөз мағынасын көп қатпарлы категория деп атаймыз. Сонымен бірге, сөз мағынасында әрі жалпы универсалдық қасиеттермен бірге жеке адамдарға, индивидке байланысты болған мағыналық элементтердің де бар екенін мойындаған жөн. Соңғы тезисті былай түсінуге болады. Сөз мағынасындағы жалпы универсалды қасиет олардың объективтік сипатынан туады да, жеке тілге, адамға тәуелді болмайды. Нәтижесінде ол мағыналы элемент дыбыстық қабыққа ие болғанда, сол тілде сөйлеуші адамдардың бәріне түсінікті болады; түрлі тілдерде сөйлеуші адамдардың өзара түсінісуі, бір мағынаны аудару жолы арқылы екінші бір тілге жеткізу мүмкіндігі туады.
Зерттеу жұмысының нысаны.
Зерттеу пәні.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Тіл жүйесіндегі семантикалық неологизмдер (СН). инновациялар сөздердің мағыналық түрленуіне байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастыруға арналған. Бұл тараудың мақсаты - лексикалық жаңалық ретіндегі СН ұғымының мазмұнын анықтау және сипаттау. тілдік жүйенің деңгейі. Негізгі мақсат нақты міндеттерді анықтайды:
1) СН белгілерін анықтау;
2) неологизмдердің әртүрлі түрлерін анықтау критерийлерін қарастыру және әртүрлі классификациялардағы СН орнын көрсету;
3) бұрын белгілі лексемалардағы жаңа мағыналардың мазмұнын анықтау;
4) ЕҚ және оларға жақын лексикалық жаңалықтарды салыстыру, белгілеу ажырату принциптері;
5) Зерттеулердегі ЖЖ зерттеу нәтижелерін қорытындылау лексика, атап айтқанда неология, орыс тілі, сондай-ақ таңдалған тілге қатысты бірқатар даулы мәселелерді шешуге тырысу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Зерттеу жұмысымның дереккөзі ретінде Р.Сыздықтың Сөздер сөйлейді еңбегін кеңінен пайдаландым. Сонымен қатар, А.Алдашева, Ғ.Әнесов, Ш.Сарыбаев, Р.Сыздықова,Н.Уәлиевтер құрастырған Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар атты сөздікпен жұмыс жасадым.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері:
Зерттеу жұмысының әдістері
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. СӨЗ МАҒЫНАЛАРЫНДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯ: ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
1.1. Қазіргі қазақ тіліндегі семантикалық неологизмдердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. 1950-1980 жж неологизмдердің зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
II. САЛААРАЛЫҚ ТЕРМИНОЛОГИЯДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ НЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ КӨРІНІСІ
2.1. Өнеркәсіп
2.2. Спорт
2.3. Медицина
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Семантикалық неологизмдерге жаңа мағыналары бар ескі сөздер мен фразеологизмдер жатады. Семантикалық неологизмдердің өзіндік ерекшелігі-олар лексемалар ретінде тілде бұрыннан белгілі болған, бірақ олардың мағынасын ескере отырып, лексикалық үйлесімділікті, стильдік бекітуді, экспрессивті бояуды өзгерте отырып, алдыңғы тақырыптық топтардан өте жаңа топтарға ауысады. Қазіргі тіл білімінде әлі күнге дейін бірыңғай қалыптаспаған "семантикалық неологизм" терминін түсіну және оған көзқарас оның маңызды белгілері мен қасиеттері анықталмаған.
Зерттеу жұмысының нысаны. Паремиялогиялық кеңістікті түзетін дескриптивті, прескриптивті және аксиологиялық айтылымдардан құралатын халық ырымдарының мазмұндық ұйымдасуын талдау.
Зерттеу пәні. Когнитивтік лингвистика, дискурс талдау теориясы.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Тіл жүйесіндегі семантикалық неологизмдер (СН). инновациялар сөздердің мағыналық түрленуіне байланысты жалпы теориялық мәселелерді қарастыруға арналған. Бұл тараудың мақсаты - лексикалық жаңалық ретіндегі СН ұғымының мазмұнын анықтау және сипаттау. тілдік жүйенің деңгейі. Негізгі мақсат нақты міндеттерді анықтайды:
1) СН белгілерін анықтау;
2) неологизмдердің әртүрлі түрлерін анықтау критерийлерін қарастыру және әртүрлі классификациялардағы СН орнын көрсету;
3) бұрын белгілі лексемалардағы жаңа мағыналардың мазмұнын анықтау;
4) ЕҚ және оларға жақын лексикалық жаңалықтарды салыстыру, белгілеу ажырату принциптері;
5) Зерттеулердегі ЖЖ зерттеу нәтижелерін қорытындылау лексика, атап айтқанда неология, орыс тілі, сондай-ақ таңдалған тілге қатысты бірқатар даулы мәселелерді шешуге тырысу.
Зерттеу жұмысының дереккөздері.
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері:
Зерттеу жұмысының әдістері. Қазақ ырымдарының когнитивтік кеңістігін анықтау барысында когнитивтік талдау жасалды. Ырымдардың когнитивтік-мәндік кеңістігін анықтау барысында қазақ тілінің түсіндірмелі, фразеологиялық, тұрақты теңеулер сөздігі қолданылды. Ырымдардың коммуникативтік мәнін талдауда когнитивтік-дискурстық талдау әдіснамасы қолданылды. Ырымдардың когнитивтік кеңістігін анықтауда концептілік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. СӨЗ МАҒЫНАЛАРЫНДАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЭВОЛЮЦИЯ: ПРИНЦИПТЕРІ МЕН ФАКТОРЛАРЫ
1.1. Қазіргі қазақ тіліндегі семантика. Семантикалық неологизмдердің зерттелу тарихы
Қазіргі қазақ тіліндегі неологизмдер төңкерістен кейін қазақ өміріндегі ұлы өзгерістері мен байланысты қазақ тіліне біршама жаңа сөздер кіру арқылы көрінді. Қазақстанда ғылым мен техниканың дамуы,оқу орындарының көбеюі, т.б. жаңа сөздердің пайда болуына, қазақ тілі лексикасының толығуына қолайлы жағдай болып, неологизмдердің пайда болуына оң әсерін тигізді.
Неологизм деп бір тілде жаңадан пайда болған және әзірше көпшілік арасында толық қалыптаспаған жаңа сөздерді айтамыз. Жаңа сөз үнемі жаңа болып тұрмайды, көпшілік бұл сөздерді меңгерген кезде,олар жалпы халықтық характерге ие болғанша, неологизм деп аталып халық тәжірибесінде жүріп екшеленеді [1;284-285].
Тіл өзін дүниеге келтірген халықпен мəңгі-бақи бірге жасап, қатынас құралы қызметімен атқаратын қасиетке ие. Сондықтан да организм сияқты тіл де - ескіріп, көнеленіп, жаңғырып, жаңаланып, өсіп, дамып отыратын жанды құбылыс. Осыған орай тіл дамуының өзекті бір мəселесі - оның сөз қорындағы жеке лексикалық бірлік - лексемалардың көнеріп, мағына-мəні күңгірттеніп, оларды пайдаланушы қауымның күнделікті қолдануынан шығып қалып, сирек кездесетін көнерген сөздерге айналуы болса, енді бір ыңғайда тілімізге қажет болған сөздердің біреулері сырттан қабылданып, не өз тіліміздің негізінде жаңадан жасалып, толығып отыратын əдеті де бар. Демек, тіл дамуының барысында бір-біріне қарама-қарсы екі үдеріс жүреді: Тілдің дамуы, көнеруі, құрылыстық мүжілуі жəне жаңаруы. Бұл тілдің соншама бай сөздік қорын ғасырлар бойы төкпей-шашпай жадында жаттап, есінде сақтап келе жатқан əрдəйым белгілі бір деңгейде, мөлшерде ұстауға тырысатын ішкі заңдылығы. Тілдің сөз байлығының белгілі бір деңгейде тұруына, сөйтіп, оның қоғамдағы коммуникативтік қызмет атқару міндетін атқаруына екі түрлі себеп болады: бір жағынан, ол жаңа пайда болған, сырттан енген ауыс-түйіс сөздер арқылы байып, толығып жатса, екінші жағынан қажетті өтеп барып, көнерген-ескірген сөздердің есебінен азайып отырады. Тілдің табиғатына тəн осы бір толассыз қимыл-қозғалысты, өзгерісті адам ағзасындағы жасушаларында болып тұратын өлу-тірілу, жаңалану үдерісімен салыстыруға болады. Айналып келгенде, бұл да тілдің функционалды-семантикалық мазмұндық-құрылымдық дамуының кепілі тəрізді үрдіс. Міне, дамудың осы түріне байланысты сөздік құрамындағы біраз сөздердің мағынасы солғындап, бұрынғы айқындығынан арыла бастайды. Осылайша жаңа пайда болған, сырттан қабылданған, не жаңадан жасалған сөздерді тіл білімінде неологизмдер деп, ал көнерген жəне мағынасын жоғалтқан сөздерді архаизмдер деп атау дəстүрі бар.[2;21-22]
Қазіргі қазақ лебізінде сөз мағыналарының толығып, дамуы, сөз тіркестерінің лексикалануы - тіліміздің дамуын анықтайтын басты үдеріс деп анықтауға толық негіз бар. Сондықтан бұл үдерісті жүйелі жəне кешенді анықтап, ондағы терең семантикалық құрылымды ғылыми-теориялық тұрғыдан зерделеудің маңызы ерекше. Атаулық қызметте жұмсалып, бірақ атау ретінде танылмай жүрген сөздер саны мол. Күрделі сөз ретінде танылмағандықтан, олардың ешқайсысы қазіргі таңда сөздік- терге ене алмай жүргені де жаңалық емес. Ал мұндай сөздерді атау сөз ретінде тану үшін, олардың ішкі мағыналық құрылымын семантикалық, ономасиологиялық аспектіде саралап, талдап, олардың мағыналық болмысын анықтайтын теориялық тұғырна- масын жасау орынды болмақ. [3;10]
Тіл білімінде семантиканы бірнеше ғылым саласы зерттей алады. Атақты француз ғалымы П. Гиро семантиканы былайша үшке бөліп қарастырады: лингвистикалық, психологиялық жəне логикалық. Зерттеушілердің пайымдауынша, бұдан басқа тағы да жалпы семантика мен семантикалық философия бар екені белгілі. Лингвистикалық семантиканың пəні болып ойлау мазмұны, яғни сөзде, морфемада, грамматикалық формада, табиғи тілдің синтаксистік конструкцияларындағы мазмұн. Лингвистикалық семанти- каның пəні бұлай кең түрде тілдік барлық деңгейлерде - лексика, морфология, синтаксистің, семантиканың аспектісі ретінде тек С. Ульман зерттеулерінен бастап ұғыныла бастады. Ғалымдардың семантикаға берген сипаттамалары мен белгілерін саралай келгенде, семантика сөздің мəн-мағынасын, оның өзгеруін, өзгеру заңдылықтарын, түрлерін, өзгеру себептерін жүйелі құбылыс ретінде айқындайды. [3;31]
М. Бреаль семантика деп сөз мағынасын, сөздің айтылу, қолдану барысында мағынаның өзгеруінің құрылымдық үдерістері мен себептерін таниды. Семантикаға мағынаның кеңеюі мен тарылуы, ауысуы, олардың мазмұнының жоғарылауы мен төмендеуі кіреді деген пікір айтады. А. Шафф семантика тілдің мазмұндық жағын немесе оның мəндік жағын зерттеумен айналы- сатын пəн деген түсінік береді. К. Эрдман сөзді психологиялық аспектіден қарастыра келіп, мағынаның эмоционалды жағының сөзде негізгі қызмет атқаратынына назар аударады. Сөзді үш құрамдас бөліктен тұрады деп есептей отырып, ол мағынаның басқа құрама бөлшектері барлығын мақұлдайды. [3;32]
Сөздердің, туынды сөздердің семантикалық мағынасын зерттеудің қазақ тіл білімінде өзіндік тарихы бар. Сөз мағынасы, оның кеңею жəне тарылу сипаты қазақ ғалымдарын көптен ойландырған. Қ.Қ. Жұбанов 1930 жылы Алматы қаласында өткен Қазақстанның бірінші Өлкетану съезіне қатысып, баяндама жасайды. Мағынасыз сөздердің мағынасы деген баяндамасында мал шаруашылығына байланысты қолданылатын қазақ сөздерін өзге тілдердің дерегімен салыстыра отырып, олардың көпшілігінің құрамы күрделі екендігін, оларды құрайтын элементтердің əу баста дербес ұғымды білдірген сөздер болғандығын айқындап берді. Əсіресе автордың асыл тұқымды еркек малдың атын білдіретін сөздердің төркініне қатысты айтқан пікірлері көңіл аударарлық. Мəселен, қошқар мен айғыр. Əуелде бұлар екі сөзден тұрған: қошқар - қош+қар, айғыр - ай+ғыр. Мұндағы қош қой малына байланысты одағай сөз ретінде қазір де айтылады. Ол қошақан деген сөздің құрамында да бар. Қойдың қозысын білдіретін қозы дегендегі қоз да осы сөздің варианты. Бұл жердегі а редукцияға ұшырап ы дыбысына айналған да, қатаң ш ұяң з дауыссызымен алмасқан. Бұл ыңғайда қош, қозы дегендерді түрікпен тіліндегі қой мағынасындағы қош сөзімен салыстыруға болады, - дейді Қ. Жұбанов1.
Ал айғыр сөзінің бірінші бөлігі ай дегенге келетін болсақ, мұны Қ. Жұбанов ат сөзінің бір нұсқасы деп біледі. Қазақтағы ат қыпшақ фонетикасының заңымен жасалған сөз, өзге түркі тілдерде ай бұдан басқашарақ фонетикалық үлгіде орныққан. Мəселен, Орхон, көне ұйғыр, тува тілінде оның ад, аз деген де нұсқалары бар, хакас тілінде ат. Ай тұлғасының көне формасы ат болатындығы кейінгі зерттеушілердің пікірінде толық зерттелген. Осы екі сөздің екеуінің соңғы бөлігіндегі -қар (қошқар), -ғыр (айғыр) дегендерді ғалым бір элементтің əр түрлі фонетикалық нұсқалары деп есептейді. Чуваш тілінде жуан айтылатын ар сөзі (еркек) - қазақ тіліндегі ер сөзімен бір. Сонымен, - дейді зерттеуші, - қазақша қошқар деген мен айғыр дегендегі соңғы элементті малдың еркегін білдіретін сөз деп білсек, қошқарыңыз еркек қой болады да, айғырыңыз еркек жылқы (ат) болады2. [3;34-35]
Мағына - өте кең ұғым, сондықтан оны кешенді бағытта зерттеу қажет болады. Осы ретте семантиканы тереңдете зерттеп, олардың негізгі сипаты мен құрылымын айқындаған жұмыстар да бар. Жалпы тіл білімі мен орыс тіл білімінде жасалған семантика туралы теорияларға сүйене отырып, қазақ тілінің семантикасы туралы арнайы алғашқы зерттеу еңбек жазған ғалым М. Оразов. Зерттеуші сөз мағынасының құрылым- дық элементтерін анықтауды К. Огден мен И. Ричардстың семантикалық үшбұрыштарының мəнін түсіндіру арқылы көрсе- теді. Сөздің құрамды элементтері қаншалықты көп болмасын, олардың барлығын анықтауға, олардың негізгі қызметі мен табиғатын, шығу жолын, даму үдерісін ғылыми негізде талдауға мүмкіндік бар - деп жазады ғалым2.
Сөздердің лексикалық мағыналарын анықтауда семалаға сүйенуге болады, бірақ мағынаны қалыптастыруға қатысқан семалардың барлығы да сөйлемде қолданылғанда бой көрсете бермейтіндігін ескеру керек. М. Оразов зерттеу еңбегінде денотаттық мағына мен сигнификаттық мағынаға, эмоциялық мағынаға анықтама беріп, қазақ тілінің тілдік материалдары негізінде түсіндіреді. Сонымен бірге парадигмалық мағына мен синтагмалық мағынаны анықтап, лексикалық бірліктер арасын- дағы олардың қатынасын ашып көрсетеді. Ғалым сөйлеу кезін- дегі сөздердің семантикалық валенттілігін анықтау синтаксистік валенттілікпен байланысты ғана іске асады деп жазады. Сөздердің арасындағы мағыналық байланыстарды анықтауда тематикалық топтар мен лексико-семантикалық топтарға бөлу үлкен қызмет атқарады. Сөздерді тематикалық топқа бөлу мен лексико-семантикалық топқа бөлудің арасында айырмашылық бар екені белгілі. Лексикалық мағына сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына екенін ескерте отырып, сөздің өзге де мағыналарының тууына негіз болатынын көр- сетеді. Ғалым тілдік мағына деп тілдік жүйе негізінде қалып- тасқан мағына элементтерін түсінеміз деп жазады. Тілдік мағына өздігінен өмір сүре алмады, олар парадигмалық жəне синтагмалық жолдар арқылы көрініс табады. Басқа да туынды сөздер сияқты қабыса байланысқан сөз тіркестерінің лексикалануы арқылы жасалған атаулар да осы синтагматикалық жəне парадигматикалық жолдар арқылы анықтала алады.
Атаулық тіркестердің лексикалануы туралы айту үшін, ең алдымен сөз семантикасын айқындайтын жағдайды айқындап алу керек. Зерттеушілердің еңбектерінде лексикалық мағынаның құрамдас бөліктері туралы жақсы айтылған. Атаулық тіркестер арқылы денотаттық жəне сигнификаттық мағыналар таңбаланады. Айталық, тоқыма өнеркəсібі терминдерінің орысша-қазақша сөздігінен мынадай термин-атауларды кездестіруге болады. Денотаттық мағына беретін туынды сөздер: аспа бау, шала тотық, кендір мата, қара күйе, қума жіп, шаш кендір, аралық жүн, қарапайым талшық, сұр кенеп, тоқыма станок, сүзгі қағаз, іш киім, түйе жүн, шала тотық т.б. Байқап отырғанымыздай, бұл туынды сөздердің барлығы да белгілі бір заттың атын нұсқайды.
Сигнификаттық мағына - абстрактылы, дерексіз ойлау негізінде пайда болған субъект бейне. Сөздің лексикалық мағынасының құрамындағы сигнификаттық мағынаны таным теориясындағы гнесеологиялық бейне түсінігімен салыстыруға болатыны айтылады. Адамдар өздерін қоршаған табиғат көріністері не заттармен түрлі қарым-қатынасқа түседі де, өздеріне түйсік туғызған заттарды, олардың түрі мен түсін, иісін, көлемін т.б. ұқсас заттармен байланыстыра отырып, субъективті бейнесін жасайды. Туынды сөздердің негізінен термин сөздер болып келуінің мəнісі де осы теориямен сəйкес келеді. Яғни қазіргі ғылым салаларының дамуымен байланысты танылған жаңа ұғымдарды атау үшін тек түбір сөздер мен қосымшалы сөздер ғана қолданылмайды, сонымен бірге көп жағдайда аналитикалық сөзжасамдық тəсіл арқылы жасалған тіркесті туынды сөздер де пайдаланылады. Бұның өзі, əрине, атаулардың жасалуының таныммен тікелей байланысты екенін танытады.
М. Оразов еңбегінде сигнификаттық мағына деп түйсік арқылы қабылданып, жалпыланған субъективті бейнені айта- мыз, - деп жазған1. Ғалым сигнификаттық мағынаны идеалды денотатпен байланыстырып қарастырады. Идеалды денотат болмаса, сигнификаттық мағына да болмаған болар еді дейді ғалым. Сигнификаттық мағына беретін Атаулық тіркестер сөздіктерде мол кездеседі. Мысалы: Экономика жəне қаржыға байланысты түсіндірме сөздікте: артық шығын, еркін баға, бөлшек сауда, дербес тариф, жабық аукцион, мəрт келісім, мүмкін баға, таза бəсеке, ішкі құн, аралас экономика, ізгілік көмек, халықаралық сауда, халықаралық лизинг, т.б.
Еркін сөз тіркестері негізінде қалыптасқан жаңа мағыналы туынды сөздердің негізгі ерекше белгісі олардың мағыналық құрылымындағы лексикалық мағынаның макрокомпоненттері айқын аңғарылады. Сөзжасамдық мағынаның туғанын айқындау үшін, оның мағыналық құрылымын айқындайтын сыңарларды қарастыру керек болады.
Шындық болмыстағы заттар мен құбылыстар, болатын не болған іс-əрекеттер мен қимылдар, заттың алуан түрлі сапасы мен саны, көлемі т.б. адам санасында өзіндік ұғымы мен соған сəйкес атауы болады. Дүниедегі заттар мен құбылыстарды семантикалық ғылым саласында денотат деп атайды. Сөз тіркестерінің лексикалануы нəтижесінде жасалған термин сөздердің денотаттық мағынасын байқап көрелік.
Мысалы, геология саласындағы терминдер бойынша: тұйық алап, аспа су, ауыз су, дымқыл топырақ, жегі су, кесек тас, кірпіш іргетас, қаптау тас, таспа саз, ұсақ тас, табиғи тас, тығыз топырақ, т.б.
Бұл терминдердің əрқайсысының өзіндік ерекше семасы мен арнайы семасы болғандықтан жеке-жеке бір денотатты белгі- лейді, əрқайсысының өзіндік денотаттық мағынасы бар. Айталық, тұйық алап - мұхитпен байланысы жоқ ағынсыз тұйық аймақта орналасқан өзен немесе көл алабы; аспа су - жергілікті суөтпес қабаттың үстіндегі таужыныстағы жер асты су; ауыз су - адам тіршілігінде ішуге жəне шаруашылық- тұрмыс қажеттеріне арналған жарамды су; т.б.
Зерттеуші ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерінде денотат деп белгілі бір сөзді айтқанда ойымызға оралатын зат не құбылыс немесе олардың белгілері екенін жазады. Шынында да, Атаулық тіркестердің қай-қайсысы болса да белгілі бір зат не құбылыс немесе олардың ерекше белгілері туралы хабар береді. Мұның өзі олардың сөзжасамдық мағыналарының толық қалып- тасқандығының айғағы болса керек. Туынды денотаттық мағы- наның өзіндік ерекшелігі болады. Белгілі бір тəсіл арқылы сөзжасамдық мағына бойынша жасалғандықтан, туынды сөздердің мағынасы күрделі. Ал оның мағыналық құрылымында бұрынғы қабыса байланысқан сөз тіркесі ретіндегі мағынасы да сақталады. Бұл мағына архисема, өзексема ретінде, негізгі жəне ерекше семасы жаңа туынды мағына құрайды.
Лексикалану арқылы жасалған туынды сөздердің құрылы- мындағы сигнификаттық мағына айқын болады. Бұндай тіркестердегі сыңарлардың денотаттық бөліктен біршама айырмашылығы бар. Термин сөздердің құрамында болатын бұл бөлік негізінен түсінік пен ұғымның қызметі арқылы көрінеді. Денотаттық бөлік мағынада заттық белгілер болса, сигнификаттық мағынада абстрактылы сема басым болады. Зерттеуші ғалымдар кез келген
сөздің мағыналық құрамында сигнификаттық мағынаның үлесі болатынын айтады. Дерексіз мəнді сөздерде сигнификаттық сипат мол. Мұндай пікірлер орыс ғалымдарының еңбектерінде, сондай- ақ М. Оразов зерттеулерінде бар. Осы ғылыми тұжырымдарға сүйене отырып, біз қабыса байланысқан тіркестер арқылы жасалған атаулық тіркестердің құрамындағы сигнификаттық мағынаны талдаймыз. Мысалы, геология саласы бойынша жасалған терминдер сөздігінен алынған Атаулық тіркестерден мысал келтірелік: аралық өткін, берік күй, бейтарап қысым, артық қысым, ерекше күш, жегі орта, тербелмелі күш, тиімді қысым, уақытша күш, табиғи негіз, т.б. сияқты атау-терминдердің мағынасын айқындайтын болсақ, осы сөздердің ішкі мағыналық құрылымында денотаттық та, сигнификаттық та мағына үлесі бар екенін аңғарамыз. Қысымды белгілі бір аппарат арқылы өлшеуге болады, сондықтан бір қарағанда бұл денотат бола алады. Екінші жағынан, бейтарап қысым, артық қысым т.б. сөздердің мағынасын ұғымдық желімен, заттың қасиетімен байланысты қабылданатын жалпылық ұғым. Біздің атау-терминіміз дəл денотаттың ұғымдық желісімен, заттың барлық қасиеттерімен толық сəйкес келеді деуге болмайды. Ол ұғымда жалпыланып, тек кейбір негізгі қасиеттерін негізге алып қана жеке атау болады. Мұндағы негізгі денотат-когнитив - қысым. Қысымның сансыз қасиеттері мен сапалық белгісі, түрі бар. Біз мысалға келтіріп отырған бейтарап қысым, артық қысым сол денотаттың бір ғана қырын анықтап, ұғымды таңбалап, ерекше сема қалыптастырып тұр. [4;36-40]
Д.Н. Шмелев Очерки по семасиологии русского языка зерттеу еңбегінде былай деп жазады: Значение слова выступает как единство языкового и внеязыкового содержания... Лексическое значение слова рассматривается, таким образом, как отображение в сознании предмета или явления действительности (в некоторых случаях нереальной, воображаемой), отстоявшееся как понятие, достаточно устойчивое и отграниченное от других понятий блогодаря закрепленности за конкретным внешним знаком, т.е. определенным звуковым комплексом2. Ғалым сөз мағынасының құрамына белгілі бір тақырыптық топ құрамындағы сөздердің ешбірінің мағынасына қарсы қойыла алмайтын семантикалық компоненттер енетінін баса айтады.[4;45]
Жалпы семантиканың бір саласы лексикалық семантика аясындағы лексикалық жүйедегі қатынастар, лексикалық мағынаның құрылымдық жүйесі, тіл мен ойлау мәселесі, лексикалық жүйедегі мағыналардың өзара қарым-қатынасқа түсу ерекшелігі т.т. көптеген мәселелер қазақ тіл білімінде соңғы кезде ғана қолға алынуда. Кезінде түркі сөзінің семантикасын зерттеген Е. Қажыбеков бұл мәселенің өткірлігі туралы: Сөздің семантикалық құрылымының элементтерін сатылау, семантикалық кеңістіктің парадигматикалық (қиылысқан) және синтагматикалық (көлбеу түрдегі) бағдарын есепке алу өлшемі, тілдің этнолингвистикалық (экстралингвистикалық) аспектілері және тағы көптеген жалпы мәселелердің тұтас кешені - өзінің жалпытүркілік теориялық зерттеуін күтуде, - деп жазған болатын [5, 58].
Қазіргі кезде қазақ тілінің лексикалық құрамы жан-жақты толығу үстінде. Тілдің ашық толығуы мен динамикалық сипатта дамуы, əсіресе, оның тарихи қалыптасу жолын анықтау барысында анық аңғарылады. Бір жағынан көне сөздер қолданыстан бірте-бірте шығып жатса, екінші жағынан сөздік құрамға сөздердің мағыналық құрылымының дамуы негізінде, мағыналық жіктеліс арқылы, көптеген жаңа терминдердің аударылуы барысында атаулар жасалып жатыр. Көнеленіп қолданыстан шыққан сөздерден гөрі жаңа мағына иеленіп, қолданысқа түсе бастаған атаулардың саны көп екені де белгілі жайт. Қазақ тілінің қазіргі қолданыстық жағдайында көптеген атаулардың қолданыс жиілігі артып, белсенді жұмсалу деңгейіне жеткені белгілі. Бұрындары көне тілдік бірліктер ретінде танылып жүрген қамзол, кебеже, жайнамаз, намаз, сəукеле, рамазан сияқты атаулар жастардың тілінде белсенді қолданысқа ие болды, мектептен бастап оқылатын оқулықтар мен оқу құралдарында да, күнделікті ауызекі сөйлеу тілінде де белсенді жұмсала бастағаны жасырын емес. [3;53]
Дін мен ділге қатысты сөздердің көпшілігі тəуелсіз алған жылдардан бастап жастардың ауызекі тілінде терең мағыналық құрылымы арқылы танылып, лебіздік тəжірибеде жұмсала бастағаны қуанарлық жағдай. Көптеген сөздер мен терминдер жаңа мағынада, ерекше қолданыста жұмсала бастады. Қазіргі өмірімізге ене бастаған əр алуан заттар мен құбылыстарға, ғылыми-техниканың жаңалықтарына сəйкес, өркендеген өнеркəсіп пен мəдениетке қатысты атаулар жасалды немесе жаңа мəн-мағынаға ие болды. Лексикалық бірліктер өзінен-өзі бірден жоғалып кетпесі түсінікті, олар тілде ұзақ уақыт сақталады. Тіпті қолданыс аясы шектеулі болса да, сөздердің қолданыстан мүлде шығып қалуы өте сирек болатын құбылыс. Көптеген атаулар жаңа мəнге ие болып, жаңа номинативтік сема арқылы жүйелі сөзжасамдық мағына құрайды. Кей сөздер тарихи болған құбылысты атау мақсатында жұмсалып, сол ұғыммен бірге қолданыстан шығып қалуы да мүмкін, бірақ олар тілден бірден шығып кетіп, жоғалып кетпейді, Мысалы: коммунистік партия, кеңес үкіметі, бесжылдық, жетіжылдық, колхоз, совхоз т.б. сияқты сөздерді осылайша түсіндіруге болады.
Жаңа ұғымды белгілейтін жаңадан жасалған сөздерді тіл білімінде жазылған барлық оқулықтарда, оқу құралдарында, ғылыми зерттеу еңбектерінде неологизмдер ретінде түсіндіретіні белгілі жайт. Олар халықтық жалпы қолданысқа түсіп, тілде жəне сөйлеу тілінде бекіген кезде неологизм деп саналмайды. Яки атаулардың неологизмдер деп танылуы қолданыс тəжірибесіне жəне уақытқа тікелей тəуелді келеді, көптеген неологизмдер деп танылған сөздер қолданысқа тез еніп, жалпыға түсінікті болған кезде неологизм болудан қалады. Мысалы, ғасыр басында неологизм ретінде танылған компьютер, монитор, менеджмент, бизнес т.б
Сөздердің жаңадан жасалуы əртүрлі сипатта жасалуы мүмкін:
1)сөз жасаушы морфологиялық модельдер арқылы;
2)сөздердің мағыналық құрылымында жаңа мағыналарының пайда болуы арқылы;
3)сөздердің жасалуындағы семантика-грамматикалық тəсіл
(бірге, алға, артқа т.б.);
4)кірме сөздер арқылы жасалған сөздер;
5)аналитикалық тəсіл арқылы жасалған сөздер.
Сөздердің жаңадан жасалуы тілде толық қалыптасып, бекігенде өзінің ішкі формасын бірте-бірте жоғалтады, басқаша сөзбен айтқанда, əуелгі өзінің негізгі мағынасынан біраз ажырап, жаңа мағыналы сөзге айналады да, негізгі сөздік құрамға енеді. Сөйтіп, тілдің ұзақ дамуында жеке атау ретіндегі қолданысқа ие болады. Сөйлеуші мен тыңдаушы арасындағы сөйлеу барысында белгілі бір ақпараттық мəнге ие болып, жеке қолданыста жұмсалады. Мұндай сөздерге кеңістік мəнді, қимыл мəнді т.б. атаулар да жатады. Жаңадан жасалған сөздер тілде сөйлеушілердің бəріне бірдей түсінікті болатын жағдайға жеткенде жеке атау ретінде танылады. Бұл үдерістің мезгілі əр түрлі болуы да ықтимал. Сөздер өздерінің белгілейтін заттары мен құбылыстарының сипаты мен қасиетіне қарай денотаттық та, сигнификаттық та мəн алуы мүмкін.
Лексикалану үдерісі тіл білімінде кең тұрғыдан қарастырылады. Қазір тіл білімінде лексикалану тек жалпы тілдік мəселе ретінде ғана зерттеліп қоймайды, сонымен бірге жеке авторлар тіліндегі лексикалану мəселесі төңірегінде де көптеген ғылыми жұмыстар жазылған. Ғалымдардың негізгі ғылыми қорытындылары мынадай ойдың аумағына шоғырланады: жеке авторлар қолданған сөз тіркестері қолданыс барысында атаулық тіркестер ретінде қалыптасқан, кейбір тұрақты тіркестер, фразеологиялық бірліктер мен фразеологиялық оралымдар авторлар шығармалары арқылы қалыптасқан. Қазақ тіл білімінде əзірге жеке авторлар тілінде жасалған атаулық тіркестерді зерттеу толық қолға алынбағанмен, ішінара ақын-жазушылар қалыптастырған метафоралық, метанимиялық тіркестер мен теңеулер жайында біраз жазылып жүргені белгілі. [3;55]
Қазіргі кезде атаулық тіркестер арқылы жасалған туынды сөздер саны өте мол, сондықтан мағыналық топтары ажыратылады. Əрі құрамында тек зат есімдер емес, өзге де сөз таптары кездесуі ықтимал, жалпыхалықтық қолданыстағы кез келген сөздің негізінде атаулық тіркес жасалады. Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар атты еңбектің алғысөзіне арнап жазған мақаласында академик Р. Сыздықова əлеуметтік, шаруашылық, мəдени өмірі- мізде, халықаралық жағдайда пайда болып жатқан жаңа ұғымдарды атау үшін жаңа сөздер жасалатынын айта отырып, мынадай жақсы пікір айтады: Жаңа қолданыстар тек жаңа ұғымдарды білдіру үшін ғана емес, бұрыннан келе жатқан зат, бұйым, құбылыстарды, дəлірек, дұрысырақ етіп, қайта атау үшін де туып жатады2. Осы еңбектен мынадай мысалдарды келтіруді жөн деп білеміз: барабанды жинағыш (техникалық термин. Жатып қалған дестелерді жинау үшін жаткаға орнатылған жабдық); дағдарысты ахуал (саяси термин. тұйыққа тірелген жағдай. Қазіргі кезде əлемдік деңгейде қаржылық тұйыққа тірелген жағдайлар байқалуда (газеттен)); затқа табынушылық (ве- щизм. Зат, бұйым мүддесін өзге мүдделерден артық қоюшылық); күнделікті сұранымға ие товар (тауар). (Адамдардың күнделікті пайдалануына қажетті тауарлар); қалыпқа келтіруші (реста- вратор; шетке шығару (экспорт. Шетке шығарылатын тауар- лар саны тым аз саналады) т.б. [3;67-68]
Көркем əдебиет стилистикасы мен көркем шығарманың тілі туралы алғашқы ғылыми-теориялық тұжырым айтқан ғалымдар- дың бірі М. Балақаев екені белгілі. Ғалым қазақ əдеби тілі мəдениетінің мəселелері туралы көптеген жақсы ғылыми ойлар айтқан. Айталық, автордың Қазақ тілі мəдениетінің мəселелері атты зерттеу еңбегінде былай деп жазылған: Жеке жазушының тіл өрнегінің толып жатқан бояу-бедері, өзіндік өсу, жетілу жолдары болады. Көркем əдебиет тілінің нəзіктігі көп жағдайда жазушының белгілі бір сөздерді мағыналық топқа иіру, яғни сөздерді өзара жаңа мағыналық байланысқа түсіру шеберлігімен байланысты1.
Л. Толстойша айтқанда, деп пайымдайды одан əрі автор, көркем сөз шебері өзі суреттеп отырған оқиғаға бірден-бір керекті сөздерді дəл тауып, оларды бірден бір дұрыс орналастыра білуге тиіс. Жай сөздерден жаңа мағыналық топ құру үшін, сөз қалауының жарасымын табу үшін сөз өнерінің нəзік зергері болу керектігін ескертеді. М. Балақаев көптеген қазақ ақын-жазушы- ларының жыр жолдары мен көркем шығармаларының тілін талдай отырып, өзінің ғылыми пікірлерін білдіріп отырған. Айталық ұлы Абай өлеңдерінің мазмұн байлығын үлгі ете отырып, былай деп ой түйеді: Абай - өзінің ақындық өнерінде көркем сөз тігісінің жатық болуына мейлінше ұқыпты қараған адам. Сөз өнері - дертпен тең дегенді оған айттырған да көңіліне ұялаған шеберлік дерті. Абайдың жалпы қазақ əдеби тілін қалыптастырудағы жасаған бір жаңалығы əр алуан сөздерді жəне жеке грамматикалық формаларды түрлі мағыналық тіркеске түсіру арқылы олардың жұмсалу аясын кеңейтуінде2. Ғалым көркем əдебиет тілінде барлық сөздердің де қолданыла алуы мүмкін деген ой айтады. Тіпті кей ретте, орнымен, керегіне қарай қарапайым сөздер де, диалек- тизмдер де, белгілі кəсіппен, ғылым мен техникамен байланысты сөздер де көркем əдебиетте қолданыла алуы мүмкін деп есептейді. Сөздерді қалай болса солай жұмсамай, саралап жұмсау керектігін ерекше ескерткен ғалым өз еңбегінде М. Əуезов шығармаларын үлгі ретінде ұсынып, оның тіліне ғылыми талдаулар береді. [3;91-92]
1.2. 1950-1980 жж
1950 жылы Ə. Ермеков Қазақ лексикасындағы біріккен сөздердің семантикасы деген тақырыпта диссертация қорғады. Бұл еңбек көбіне екі бөліктен құралған сөздер семантикасының тарихи қалыптасу мəселесін баяндауға арналған. Қазақ тіліндегі сөз мағынасының кеңеюі мен тарылуы деген тақырыпта 1963 жылы Р. Барлыбаев кандидаттық диссертация қорғап, осы тақырыпқа байланысты бірнеше мақала жазды. Сөз жəне оның мағынасы туралы деген мақаласында шетел, орыс қазақ ғалымдарының пікірлеріне талдау жасап, сөз бен оның мағынасына анықтама береді. В. Звегинцевтің ізімен Р. Барлыбаев та сөздің мағыналық құрылымдық элементтерін бөліктерге бөледі: Сөздің ішкі мағыналық структурасында сөздің заттық, ұғымдық жақтарының көрінісі тең бола бермейді. Мəселен, сый, сыйлық деген сөздердің ішкі мағыналық структурасында логикалық (ұғымдық) жағы бірінші орында, заттық - екінші орында. Өйткені бұл сөздердің затпен тура (тікелей) қатынасы, байланысы жоқ, бұл сөздердің мағынасы сый, сыйлыққа жататын заттарды нақтылы көрсетпей, оларды жалпы көрсетіп тұр. Сыйлық алтын сағат, жеңіл машина, костюм, ат, түйе де болуы мүмкін. Олай болса, бұлардың ешқайсысы сыйлық сөзінің мағынасынан тікелей көрініп тұрған жоқ. Сондықтан да бұндай сөздің мағына- сында ұғымдық жағы бірінші болып, заттық жағы екінші қатарға ауысатын сияқты1. Мағына, сөз туралы ғалым былай дейді: Сөз мағынасы дегеніміз сөздің заттық қатынасы мен ұғымдық жинағы. Сөз мағынасы толық сырын, сипатын, түрін, жан-жақты айқындалуын байланыста, сөйлемде, нақтылы қарым- қатынас жағдайында анықтайтынын айту керек. Сөз өзінің номинативтік мағынасын да, қосымша мағынасын да білдіретін тілдік единица. [3;35-36]
Семантика және семасиология терминдері жиырмасыншы ғасырдың орта шеніне дейін деңгейлесе қолданылып келді де, соңынан барып, семасиология термині жеке тұрған сөз мағынасын зерттейтін ғылымның атауы ретінде тұрақтала бастады. Мысалы, В.А.Звегинцевтің Семасиология атты ірі зерттеуі - семантика мәселелерін қарастырғанымен, семасиология атауын еншілеген соңғы еңбектердің бірі [6].
Семантиканың қарқынды дамуы жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан басталады, өйткені осы кезде синхронды семантика жетекші қызметке ие болып, диахронды семантикаға арналған зерттеулер саны шектеле бастайды. Бұл кезде семантика семиотикамен, логикамен, философиямен, психологиямен шектесе байланысып, сөз, мағына, қатынас, сөйлеу актісі, мағына прагматикасы, сөйленіс, сөйлем, мәтін, концепт, қимыл үрдісі семантикасы, лингвомәдени бірліктердің ұлттық менталдығын қарастыратын кең көлемдегі пәнге айнала бастады. Семасиология термині тек кеңестік тіл білімінде 20-ғасырдың сексенінші жылдарына дейін қолданылып, 90-ншы жылдары жаппай қолданыстан шыға бастайды. Мәселен, кеңес дәуіріндегі бұл терминнің қолданылуы жайында Ғ.Мұсабаев: Совет тіл білімінде кейінгі кезде семасиология делініп жүр. Өйткені марризм тұсында аталған семантика деген атауға асыра сілтеушілік байланысты болды. Бұл - бір. Екіншіден, семантика деген атау бұрынғы терминдік мәнін жоғалтып, мағына деген сөздің синонимі болып барады. Сондайақ, бұл термин шет елдерде, әсіресе, капиталистік елдерде, идеалистік ағымдағы логикалық позитивизмнің бір саласының аты болып жүр, - деп жазған еді [7, 29].
Кеңес Одағы ыдыраған кезеңнен бастап, семасиология ономасиологияға қарама-қарсы дара сөздердің мағынасын зерттейтін ғылымның аты ретінде қабылданып, екеуі де семантиканың бір құрамдас бөліктеріне айналды. Ал семантика атауы кеңейіп, жалпы алғандағы әртүрлі мағыналар мен мәндерді зерттейтін ғылымдардың атауы ретінде жалпы ғылымға белгілі болды. Семантика атауының бұрын кең орын алмау себебі, кеңестік дәуірдегі батысқа деген қатаң идеологияға байланысты болса керек, сондықтан тек жиырмасыншы ғасырдың 80-нші, 90-ншы жылдары ғана орыс, қазақ тіл білімдерінде семантика термині қолданысқа ие болды. Мәселен, К.А.Левковская бұл туралы: Кеңестік және неміс тіл білімінде семантика емес, семасиология терминін таңдайды, себебі бұл термин ғылым атауын дәл береді, - деп жазған болатын [8, 36]. В.А. Звегинцев тілдің семасиологиялық деңгейінің негізгі бірлігі ретінде моносема терминін енгізіп, оны әлеуетті сөзтіркестік үлгі ретінде анықтап, семантикасинтаксистік құрама деп атайды [9, 41]. Дегенмен, бүгінде семантика термині кең қолданысқа ие болды деп кәміл айта аламыз. Мысалы, Ю.Д.Апресян. Лексикалық семантика; Л.А. Новиков. Орыс тілінің семантикасы; М.Оразов. Қазақ тілінің семантикасы; М.А.Кронгауз. Семантика т.т. Енді семантика ғылымының таралу шеңбері, сондай-ақ, басқа ғылым салаларымен байланыстарына келейік, яғни философия, логика, семиотика, психология т.т. Жалпы семантика мынадай ірі ғылым салаларына жіктеледі: логикалық семантика, философиялық семантика, лингвистикалық семантика, психосемантика, семиотикалық семантика немесе семиологиялық семантика, теологиялық семантика. Теологиялық семантика - Батыс Еуропа, араб, американ елдерінде орын алғанымен, кеңестік, атеистік кеңістікте мүлде кенже қалған ғылым, дегенмен де, гендерлік, когнитивті лингвистика және лингвомәдениеттану ғылымдары көлемінде орыс және қазақ тіл білімдерінде ішінара қарастырылуда, сол себепті, семантиканың бұл түрін осы сипаттаумен шектелеміз. Теологиялық семантика Қайта өрлеу дәуірі (ренессанс) кезінде алғаш пайда болып, тіл білімі мен дінтану ғылымдарының кейбір маңызды сұрақтарын бірлестікте қарастыруды мақсат етеді. Бұл саладағы алғашқы зерттеушілердің бірі неміс теологы Николай Кузанский (1401-1464) өзінің Компендий атты еңбегінде тілді таңбалық жүйе ретіндегі жалпы теориясын жасауға әрекет етеді. Сондай-ақ, бұл еңбекте белгісіз бірінші базалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz