Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық бұзылыстарының ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН
(ІІІ - ДЕҢГЕЙДЕГІ) БАЛАЛАРДЫҢ
ФОНЕТИКАЛЫҚ - ФОНЕМАТИКАЛЫҚ ЖАҚТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.

Алматы 2009ж

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І бөлім. Сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық
қалыптасуының ғылыми - теориялық
негіздері

0.1 . Сөйлеу тілі қалыпты дамыған балалардың сөйлеу тілінде фонетикалық - фонематикалық құрылымдарының игеруі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
0.2 . Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тіліндегі фонетика - фонематикалық бұзылыстарының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
ІІ бөлім. Жалпы сөйлеу тілі дамыған мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінде фонетикасының - фонематикасының жағдайы
2.1 Констатациялық зерттеу жүргізудің әдістемесінің сипаттамасы ... ... ... .
2.2. Констатациялық зерттеудің қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
III бөлім. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған мектеп жасына дейінгі баладардың сөйлеу тілі фонетикалық - фонематикалық жағының кемшіліктерін түзету жұмысының негізгі бағыттары.
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Балалармен жұмыс жасауда өзекті мәселелердің бірі сөйлеу тілінің дұрыс дамыуы болып табылады. Өйткені баланың жеке дамуына сөйлеу тілінің тигізетін әсері мол. Сөйлеу тілі үш негізгі қызметті атқарады: комуникативті, танымдық және реттеушілік.
Л.С Выготскидің айтуынша, сөйлеу тілі ең алғаш адамдар арасындағы қарым - қатынас құралы, ол кейін ойлау құралы мен іс әрекетін реттеушісі.
Сөйлеу тілі баланың барлық психикалық үрдістеріне әсер тигізіп, жеке дамуына тікелей ықпал етеді. Сөйлеу тілі мен баланың барлық психикасының байланысын Л.С. Выготский, А.В. Запорожец, А.Н. Леонтьев, Р.Е. Левина, А.Р. Лурия, А.А. Люблина және басқа көптеген ғалымдардың зерттеулерінде дәлелденген. Бала сөйлеу тілінің көмегімен тек мағлұматты алып қоймай оны кеңінен меңгереді. Ауызша сөйлеу тілі адамның жалпы мәдениеттілігінің көрсеткіші болып келеді. Бұл тек өз ойын дұрыс, нақты құрау емес, сонымен дұрыс жеткізе білу. Сол үшін біз балада қарым - қатынас тілінде сөздік қорын молайтып, грамматикалық жағын және дыбыстарды дұрыс айтуын қалыптастыру керекпіз. Ереже бойынша сөйлеу тілі туған тілінің нормасына сәйкес келеді. Бірақ, әртүрлі фактілердің әсерінен сөйлеу тілінде ақаулықтар пайда болады. Соның бірі, жалпы сөйлеу тілінің дамымауы. Бұл дыбыс айтуда, сөздік қорында, сөйлеу тілінің граматикалық жағын меңгеруде қиындықтармен сипатталады. Сөйлеу тілінің дамымауы баланың жалпы психикалық дамымауына, қоршаған ортамен қарым - қатынас жасауына, танымдық үрдістерінің қалыптасуына, білім алуына, жалпы толық қанды тұлға болып қалыптасуына кері әсерін тигізеді.
Зерттеушілер жалпы сөйлеу тілінің дамымауының пайда болуын әртүрлі аспектілерде қарастырады: психология - педагогикалық ( Р.Е Левина, 1951,1961; Э.Л. Фигередо, 1989) психологиялық - лингвистикалық
(В.К Урфинская, 1959,1963) медика - педагогикалық (С.С Лепидевский 1969) физиологиялық (Н.Н Трауготт 1940) клиникалық (Ю.Я Флоренская 1949) және тағы басқалар.
Балалардың жалпы сөйлеу тілі дамымауының мәселесінің бір бөлігін зерттеген мағлұматтар бар. Сөйлеу тілі дамымаған баланың дыбыс айту жүйесін, сөздің буындық құрылымын меңгеруін Р.Е. Левина, Г.А. Каше, А.К. Маркова, У.Н. Усанова, Л.Р. Вескер өз еңбектерінде қарастырған. Мұнда дыбыс айтудың дамуы және сөздік қорының мөлшері, грамматикалық қатарды меңгеру ерекшеліктері туралы кеңінен ашылған. Р.Е. Левина Сөйлеу тілінің фонетикалық жағының қалыптасуы лексика - грамматикалық жағының дамуына байланысты деп көрсетеді. (1959) Жазуды меңгеруінде көрсететін арнайы қиындықтар сөйлеу тіліндегі дыбыстық құбылыстармен байланысты.
Зерттуеулерде сөйлеу тілі бұзылған балалардың түзете оқытудың бағыттары көрсетілген (Л.В Чудинова 1961, Л.Ф. Спирова, 1962, 1968, 1975; Г.А. Каше, 1968, Н.А. Никашена, 1965 Н.Л. Евзекова, 1961)
Логопедияның негізгі міндеттерінің бірі жалпы сөйлеу тілінің дамымауын жоюға бағытталған әдістерді құрау.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауын түзету жұмысының жүйесінде фонетика - фонематикалық жағының қалыптасуы маңызды орын алады, сонымен қатар дұрыс айтудың дамуы тілдік жүйенің меңгеруімен байланысты (Р.Е Левина). Сөйлеу тілі ақауы бар баланың фонетикалық естуін дер кезінде қалыптастырудың маңыздылығы туралы көптеген авторлар қарастырған (Г.А Каше, В.А. Ковщиков, Р.Е. Левина, Р.И. Лалаева, Л.Ф. Спирова, Т.Б. Филичова, М.Ф. Фомичева, М.Е. Хватцев, Г.В. Чиркина)
Фонетикалық естудің дамымауы дыбыс айтудағы ақаулыққа әкеледі. Фонематикалық қызметтің дамуында кездесетін ақаулықтар келешекте жазу мен оқуды меңгеруде қиыншылықтар тудырады (дисграфия, дислексия).
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың фонетика - фонематикалық жағы туралы ғылыми мәліметтер көп, бірақ, қазақ тілінде зерттеулер аздау.
Қазақ тілі орыс тілімен салыстырғанда фонетикалық, орфоэпиялық жағынан ерекшеленеді. Бұл мектеп жасына дейінгі қазақ балаларға орыс тіліндегі арнайы құралдарын фонетикалық - фонематикалық ақаулықтарын жоюда қолдануға келмейді. Тек негізгі принцптерін қолдануға болады. Бірақ, орыс тіліндегі оқыту әдістемені қазақ тілінде оқитын балаларға алып қолдануға болмайды. Өйткені қазақ тілінде сөйлейтін балалардың дыбыс айту ерекшелігіне және қазақ тілінің спецификалық тоғыз дыбыстарының ерекшелігіне байланысты.
Қазіргі таңда қазақ балаларының сөйлеу тіліндегі күрделі ақаулықтардың саны көбеюде. Бірақ бұл балаларға арналған арнайы балабақшалар өте аз. Республикамыздың әлеуметтік - экономикалық жағдайына байланысты сөйлеу тілінің ақаулықтарын жоюға бағытталған ғылыми дәлеледенген әдістерді қайта құруды талап етеді.
Сонымен бұл мәселенің әлеуметтік мағынасы бар екенін ескеріп, әлі толық ұйымдастырылмағандықтан біздің жүргізген зерттеулерімізді өзекті деп атауға болады.
Зерттеудің мақсаты: Оқу үрдісінде жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жағының ерекшеліктерін анықтау .
Қойған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
oo зерттеу әдістемесін құру
oo жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жақтарын ашып көрсету.
Зерттеу объектісі - жалпы сөйлеу тілі дамымаған қазақ балаларының сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жағы.
Зерттеудің пәні: жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың фонетикалық - фонематикалық жақтарын қалыптастырудың методикалық шарттары.
Зерттеудің әдістері - қарастырып отырған мәселеге қатысты ғылыми - әдістеме көздерін теориялық талдау жасау, зерттеуді жобалау, зерттеу барысында қолданған протоколды талдау, мәліметтерді салыстырып, сапалық және сандық сараптау, қорытындылау.
Зерттеу жұмыстарының кезеңдері.
1 Зерттеу мәселелері бойынша лингвистика, психолгия, педагогикалық, оқулық теориясы, әдіснамалық әдебиеттерге талдау жасалды.
2. Зерттеу мәселесі бойынша материалдар жинақталды.
3.Тәжірибеклік эксперимент жұмыстары жүргізілді.
4. Алынған мәліметтерге сандық және сапалық талдау жасалынды.
Зерттеу базасы. Түзету үлгісінде сөйлеу мүмкіншіліктері шектеулі балаларға арналған №66 балабақшасы МДМ. Түзету үлгісінде сөйлеу мүмкіншіліктері шектеулі балаларға арналған №54 арнайы балабақша.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
oo Қазіргі таңдағы жалпы сөйлеу тілі дамымаған қазақ тілінде сөйлейтін балалардың сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жағының ерекшеліктері зерттелініп анықталады.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
oo зерттеу барысында алынған мағлұматтарды, нұсқауларды ескере отырып жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілі фонетика - фонематикалық жақтарын түзету жұмыс барысының сапасын арттыруға болады.
oo Ұсынылған жұмыс жүйесін фонетикалық - фонематикасы қалыптаспаған балаларға арналған оқу әдістемелерін, оқу құралдарын және бағдарламаларды құрастыруында қолдану.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және 5 - кестеден, қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І - бөлім. Сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық жағының қалыптасуының ғылыми - теориялық негіздері.

2.1 Сөйлеу тілі қалыпты дамыған балалардың сөйлеу тілінде фонетикалық - фонематикалық құрылымдарының игеруі.

Баланың жеке дамуына сөйлеу тілінің тигізетін әсері мол. Ауызша сөйлеу тілі адамның жалпы мәдениеттілігінің көрсеткіші болып келеді. Бұл тек өз ойын дұрыс нақты құрау емес, сонымен қатар басқаларға дұрыс жеткізе білу.
Баланың ересектремен сөйлеу тілі арқылы қатынасының маңызды мәні, сөздік жүйені меңгеру. Балалардағы барлық негізгі психикалық үрдістерді қалыптастыратын, нақтылықтың бейнесін жасайтын және ес пен елестету, ойлау мен іс - әрекеттің жаңа формасын жасайтын күшті фактор болып табылады. Қарым - қатынастың негізгі құралы сөйлеу тілі болып табылады және мінез құлықтың жоғарғы жүйелеуші құралы болып шығады.
Л.С. Выготский алғашқылардың бірі болып сөйлеу тілі психикалық үрдістерінің қалыптасуында шешуші рөл атқаратыны туралы ой қозғап, талдаудың негізгі жолы жоғарғы психикалық фунциялардың дамуы, сөздің әсерімен жүзеге асатын, психикалық үрдістерін қайта құруын зерттеу болып табылатыны туралы ой айтады.
Баланың психикалық іс - әрекетінің қалыптасуындағы сөйлеу тілінің рөлі туралы( Л.С. Выготский, А.В. Запарожец, А.Н. Леонтьев, В.И. Лубовский, А.А. Люблинская) сонымен бірге олардың зертеулерімен тығыз байланысты
Д.Б. Эльконин, Н.Г. Морозова, Л.С. Славин жұмыстарын атап айтарлық.
Балалардың толық дыбыстарды дұрыс айтылуы негізінен 4 - 5 жасында қалыптасады. Ана тілінің барлық дыбыстарын дұрыс айтуға тәрбиелеу мектеп жасына дейінгі кезеңінде аяқталуы тиіс.
Баланың сөйлеу тілі дұрыс қалыптасуы үшін, бас миының толық жетілуі және сезім мүшелері; есту, көру, иіс сезу, дәм сезу, кеңістікті бағдарлау, сипап сезу толық дамуы керек.
Күнделікті перспективті іс - әрекет балада бес жастан бастап қалыптасады (А.А Венгер)
Сөйлеу тілі психикалық функциялардың құрылуында маңызды орын алады. Сөйлеу тілі туылғаннан пайда болатын қабілет емес, ол баланың жалпы және психикалық дамуымен қатар қалыптасады. Бала ана тілінің меңгеруі сөйлеу тілінің дамуы заңдылығына сәйкес өтеді.
Бұл кезде отбасының алатын орны үлкен. ...Дұрыс сөйлеу тілінің дағдылары және басқа да дағдылар отбасында қалыптасады (Е.И. Тихеева, 1967)
Зерттеушілердің көрсеткіштері бойынша баланың сөйлеу тілінде дыбыстар әртүрлі уақытта пайда болады: біреулерінде ерте немесе кеш пайда болады. Мысалы, В.И. Бельтюковтың және А.Н. Гвозьдевтің зерттеуі бойынша ер балалар қыз балаларға қарағанда сөйлеу тілінің дыбыс айтуы кеш қалыптасады. Ал Американдық У. Бердайнның мағлұматы бойынша ер балалар мен қыз балалардың дыбыс пайда болу уақытында ешқандай айырмашылығы жоқ.
Балаланың сөйлеу тілі үш айлықта гуілдеу кезеңінен басталады. Бұл дыбысты айтудағы тілдік құрлымының белсенді дайындық кезеңі. Осымен бір уақытты сөйлеу тілін түсіну процесі жүзеге асады, яғни дауыс ырғағы, заттар мен іс - әрекетті білдіретін сөзді айыра бастайды. Дауыс пен (,Э,Ы,У,Н) дауысын (И.М.Б) дыбыстарына ұқсас гуілдеу пайда болады. Бес алты айда үлкендердің дауысын тыңдап өзі айтатын буындарды былдырлап қайталайды. Дауыс шығару белсенділігі күшейеді.
9 - 10 айда бірдей қос буыннан тұратын (мама, папа, би - би) жеке сөздерді айтады. 11 - 12 айында бес - он жеңіл сөздерді атайды. Екі жасқа қарай баланың белсенді сөздік қоры 200 - 300 сөзге жетеді.
Үш жаста балада кейбір ерекшеліктерімен сөйлеу тілінің дыбыстық барлық жүйесін игереді. Қиын игеретін дыбыстар: сонорлы Р, Л ысқырық С, З және ызың Ж, Ш. Бұл сөйлеу тілінің артикуляциялық аппаратының әлсіздігі және қозғалыс координациясының жеткіліксіздігінен (Н.Х. Швачкин, В.И. Бельтюков, А.Н. Гвозьдев) Американдық ғалым Пуленнің зерттеуі бойынша баланың толық артикуляциялық аппараты 8 жаста қалыптасады.
М.А. Александрованың мәліметі бойынша мектеп жасына дейінгі балаларда жиі кездесетін дыбысты айту кемшіліктері:
1) Р дыбысын тастап кету
2) Р дыбысын Л дыбысына алмастыру
3) С, З және Ц дыбыстарын тісаралық дыбыстарға алмастыру
4) Ш дыбысын С және басқа дыбыстарға алмастыру.
М.А. Александровская мектеп жасына дейінгі балалардың дыбыс айтуды түзетуге бағытталған жұмыстарды жүргізуді, соның нәтижесінде фонематикалық естуді дамытуға көп көңіл бөлу керектігіне ерекше тоқталды. Балалармен жұмыс жасауда ең алдымен есту қабілетінің қабылдауына сүйену керек.
Р.И. Левина өзінің бай тәжірибесіне сүйене отырып келесідей қорытындыға келеді. Сөйлеу тілінде дұрыс дыбыс айтуының қалыптасуы тек сөйлеу тілінің маторикасына ғана байланысты емес, сонымен сөйлеу тілінің акустикалық жағымен тығыз байланысты деп айтты.
Дыбыстарды игеруде қиынға соғатын аккустикалық жағынан ұқсас дыбыстар деп, Р.Е. Левина келесі қателерді атады:
1) Р дыбысын Л дыбысына алмастыру немесе керісінше: ара - ала, төрт - төлт.
2) Ызың дыбыстарды ысқырық дыбыстарға алмастыру немесе керісінше: шана - сана, жаз - заз.
3) Ұяң дыбыстарды қатаң дыбыстармен алмастыру.
4) М дыбысын Н дыбысына алмастыру немесе керісінше мал - нал, мынау - нынау.
5) Дауыссыздардың жұмсақ айтылуы және жұмсақ дауыссыздардың қатты дауыссыздарға алмасуы: қасық - қасьиқ, сәбіз - табіз.
6) Й дыбысын Л дыбысына алмастыру: чай - таль.
7) Р және Л дыбысын Й дыбысына алмастыру: лақ - йақ.
8) С дыбысын Т дыбысына алмастыру: сағат - тағат.
9) З дыбысын Д дыбысына алмастыру: зымыран - дымылан, қаз - қад.
10) Күрделі сөзді жеңіл сөзге алмастыру: қарлығаш - қағаш.
А. Н. Гвозьдев 2 - 3 жасар бала өзінің сөйлеу тіліне мән бере бастайды деп айтты. Балаларға дыбыстардың айырмашылығын айыра білу үшін сол дыбысты дұрыс айтуы міндетті емес (Е.И. Негневицкая, А.М. Шахнарович)
М. М. Алексееваның мәліметі бойынша 5 - 6 жасар бала өзінің және қоршаған ортаның сөйлеу тілін саналы түрде бағалайды.
Шетелдік (В. Штерн, Ж. Пиаже) психологтары мен педагогтары балалардың сөйлеу тілін зерттеулерінде көрсеткендей, сөйлеу тілінің спецификалық ана тілін игеруде және оларды оқуда қолдануында әсер етеді. Мысалы, орыс тілін меңгеруінде ызың және Р дыбысын айтуда қиындықтар болады. С. Абрамованың зерттеуінде болгар тілін меңгерген балалар сөз ішінде Й дыбысын айтуда қиналады. Қытай халқының адамдарында Р дыбысы болмайды.
Ал қазақ тілін меңгерген балаларда ауызша сөйлеу тілінде кемшіліктер байқалады:
1) Дауысты дыбыстарды И, Ы, О тастап кету. Дауыссыз Ш, Л, Р ортасында немесе сөздің басында Л дыбысын. Мысалы, шие - ше, жапырақ - жапыақ, лақтырып - ақтырып.
2) Екі дауыссыз дыбыстарды КС, СТ жеке Ш дыбысына алмастыру: такси - таши, стол - шол.
3) С дыбысын сөздің басында Ш дыбысымен алмастыру, Б дыбысын сөздің ортасында Г, М дыбысына, К дыбысын Т дыбысына, З дыбысын Ж дыбысына. Мысалы, сағат - шағат, кітап - тітап
Орыс тілінен алынған сөздердің ішінен В, Ф, Ч, Щ дыбыстары Б, П, Ш дыбыстарына алмастырады.
А.Б. Бакраденованың зерттеуінде мектеп жасына дейінгі орыс тілін меңгерген қазақ балаларында қазақ тіліне тән арнайы дыбыстарды айтуда қиындықтар кездеседі. Олар:
1) еріндік дауыстыларды алмастыру (көбелек - кобелек, алмұрт - алмут, күн - кун)
2) аралас еріндік дауыстылар (бұзау - бызау, бузау, қасық - касык, ілгіш - иілгіш).
3) қиын айтылатын дыбыстар мүлдем айтылмайды. (құлын - клун, түлкі - тілкі).
4) Ә дыбысын жуан А дыбысына алмастыру (әке - аке, әже - аже, сәбіз - сабыз)
5) Тіл арты Қ, Ғ дыбыстары К, Г дыбыстары болып айтылады. (қыс - кыс, қаз - каз, аға - ага, қағаз - кагаз).
6) Дауыссыз дыбыстардың жұмсартылуы (балық - бальик, түлкі - тульки, қол - коль)
7) Ң дыбысы сөздің ортасында не соңында айтылмайды (аң - ан, аңыз - аныз, оң - он)
Сондықтан фонематикалық есту қабілетін арттыру керек деп автор айтты.
Фонематикалық қабылдау сөйлеу тілінің сематикалық жағының дамуымен қатар қалыптасады. Есту қабілеті мен артикуляцияның дамуы жеке фонемаларды қабылдауына әсер етеді.
М. И. Лисина әуезділікті есту қабілеті баланың өсу ортасына байланысты қалыптасады деп айтты. Бұл баланың алғашқы бірінші жылының өмірінде қалыптасады.
Көптеген зерттеулер көрсеткендей мектеп жасына дейінгі балалар сөздің дыбыстық талдауында қиналады.
Мектеп жасына дейінгілерінің сөздің дыбыстық талдай алмауы туралы зерттеулер көрсетілген. (Н.С.Варенцова, А. Ф.Ткачева). Н.С Варенцованың мағлұматы бойынша 5 жасар балалардың бестен бір бөлігі ғана сөз ішінде жеке дыбыстарды айыра алады, қалғандары дыбыстық талдау жасай алмайды. Ал 6 жасар балалар А.Ф. Ткачеваның зерттеуінің мәліметі бойынша 20 % ғана сөздің дыбыстық құрамын қатесіз атай алады. Алты жасар балалардың көбісі талдау кезінде әртүрлі қателер жібереді, оның 10 % мүлдем тапсырманы орындай алмайды.
Б. Фокстың және Д.К Руттың (1975) зерттеулері баланың сөйлемді кіші бірліктерге (сөз, буын, дыбыс) қаншалықты бөле алатындығын анықтауға жүргізді, төрт жасар балалар сөзді буынға бөле алады, бірақ буындарды арнайы оқытусыз (үйретусіз) дыбыстарға бөлу қиынға соқты.
Сөз ішіндегі дыбыстарды анықтауға арналған тәсілдер бар.
И.И. Либерманның зерттеулерінде мектеп жасына дейінгілердің сөйлеу тілінің элементтерін (сөз, дыбыс) оқытуда нәтижелі көрсеткіштер көрсетті.
С.Н. Карпованың және Э.И. Трувенның зерттеулерінде мектеп жасына дейінгі балалар сөз ішінде дауысты дыбыстарды анықтауында қиындықтарын анықтады.
Жүргізілген эксперименттің нәтижесінде, баланың дыбыстық талдауды қажет ететін сөйлеу тілінің фонематикалық жағын арнайы оқытуға дейінгі кезеңде бала игермейді.
С.Н. Карпов мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу тілінің элементтерін игеруде кездесетін қиындықтарды баланың танымдық белсенділігінің болмауынан деп айтты, балаға әртүрлі арнайы тапсырмаларды ұсынып және олардың басты іс - әрекетінің бірі сюжетті - рөлдік ойын арқылы белсенділігін арттыруға болады деді.
Д.Б Эльконин (1964) С.Н Карпов (1975,1977), Ф.А Сохин (1979),
Л.Е. Журова (1978) және тағы басқалар мектеп жасына дейінгі кезеңде балаларда сөйлеу тілінің дыбыстық танымдық белсенділігін арттырып және бақылап тұру керек, бұл ана тіліне деген тұрақты қызығушылықтарын арттырады деп ойлады.
Сонымен, мектеп жасына дейінгі қалыпты дамыған балаларды дыбысты айту және фонематикалық есту қабілеті дамуының ерекшелігі туралы әдебиеттерді талдайтын болсақ, екі жаста балалар ана тілінің барлық және акустикалық жағынан ұқсас дыбыстарын ажыратады.
Үш жаста сөйлеу тілінің барлық дыбыстық жүйесін игереді, бірақ сөйлеу тілінің артикуляциялық аппаратының қозғалыс координациясның жеткіліксіздігінен сонорлы, бұзу, ысқырық дыбыстарды игеруде қиындықтар кездеседі. Осыған байланысты балалар бұл дыбыстарды бұзып айтады, алмастырады, тастап кетеді.
Қазақ балаларында осы дыбыстармен қатар ана тілінің спецификалық дыбыстарын Ә, Ө, І, Ү, Ұ, Ң, Қ айтуда қателер кездеседі. Ал сөздің дыбыстық құрамын талдауы мектеп жасына дейінгі балалар арнайы оқытып үйреткенге дейін қиналады.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілінде фонетикалық - фонематикалық жағының дамуы жалпы заңдылықтар бойынша баяу өтеді.

2.2 Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілінің фонетикалық - фонематикалық бұзылыстарының ерекшеліктері.

Жалпы сөйлеу тілі дамымаған (ЖСТД) деп - есту қабілеті мен ой
өрісі қалыпты дамыған балалардың дыбыстық және мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің жүйесінің қалыптаспауының бұзылуынан болатын тіл кемістігі.
Жалпы сөйлеу тілінің дефектология ғылыми зерттеу институтының
Р .Е. Левина бастаған ғылыми қызметкерлерімен (Н.А. Никашина, Р.А. Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И. Жаренкова және тағы басқалар) ХХ - ғасырдың 50 - 60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың сөйлеу тіл кемістіктерін жан - жақты зерттеулердің қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың барлығына тән кемшіліктер: сөйлеу тілінің кеш басталуы, дыбыстарды бұзып айтуы, фонематикалық есту қабілетінің дамымауы, граматикалық сөйлем құрылысы мен сөздік қоры артта қалуы болып табылады. Сөйлеу тілінің бұзылыстары эмоциональды - ерік сферасының тежелуіне әкеледі, бұл баланың қоршаған ортамен қарым - қатынасына мектептегі оқу үрдісіндегі сауат ашуына кедергісін тигізеді. (Л.С. Выготский, Н.И. Жинкин, Р.Е. Левина, М.А. Никашин)
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия, сияқты күрделі сөйлеу потологияларының түрлерінде байқалуы мүмкін.
Сөйлеу тілі дамымауы кезінде қабылдау процесі төмендетіледі, ойлау
іс - әрекеті баяулайды, ал ойлау қабілетінің кемшіліктері сөйлеу тіліне әсер етеді.( Л.С. Выготский, Г.М. Дульнев, Р.Е. Левина, А.Р. Лурия және тағы басқалар)
Р.Е. Левина сөйлеу тілінің қалыптасу дәрежесін талдай отырып жалпы сөйлеу тілінің дамымауын үш деңгейге бөледі:

Жалпы сөйлеу тілінің дамымауының бірінші деңгейінде - сөйлеу тілінің барлық компоненттерінің қалыптаспауы жатады.бұл деңгейдегі балалар кісімен тілдескенде анық байқалады, былдырлап сөйлейді, жеке дыбыстарға еліктейді, күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады, сөйлемді былдырлап мүлдем түсініксіз етіп үзіп - үзіп айтады, сөйлемде дыбыстар анық айтылмайды, әрі тұрақсыз. Олар айтатын ойларын ым - ишара арқылы түсіндіруге тырысады. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалар олигофрен балалардан өзгешелігі, ойларын тыңдаушысына жеткізу үшін дене мүшелерінің қимылын және мәнерлі ымды пайдаланады. Олар өзінің сөйлеу тілінің кемшілігіне сын көзімен қарап, оны қалайда түзетуге бар ықыласын салады.
Сонымен сөйлеу тілінің ұқсастық жақтарына қарамастан ой - өрісі сөйлеу тілінің даму жағынан бір - біріне ұқсамайды.
Сөздік қоры шамадан тыс шектелген бұндай балалар заттардың және қимыл - іс әрекеттердің сыртқы түрлеріне немесе олардың шығатын дыбыстардың ұқсастығына қарап өздерінің былдырлаған тілімен барлығына бір сөзбен ат қойып алып түсіндіреді. Мысалы: дөде - машина, солай, кетіпті, келді және т.б. сонымен бірге қимыл - іс әрекеттерді білдіретін сөздерді заттың атымен орын алмастыра беретін жағдайлар да байқалады. Мысалы: адас - қарындаш, жазу, сурет салу, тәй - шәй, ішу, тамақ ішу.
Сөйлеу тілі дамымаған баланың кейде бір сөзді сөйлемде де пайдаланатын ерекшелігі болады. Н.С. Жукованың ескерткеніндей, бір сөзді сөйлемдегі сөздің түбірі бұзылып тұлғасыз айтылатын жағдай, сөйлеу тілі дұрыс дамымаған балада да байқалуы мүмкін. Бірақ ол тек 5 - 6 ай ғана созылады, оның үстіне ондай сөздер онша көп те болмайды. Сөйлеу тілі қатты тежеліп өте баяу дамығанда бұл мерзім ұзақ уақытқа созылады. Сөйлеу тілі дұрыс дамыған бала сөздерді байланыстырып сөйлем құрап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сөздердің ішінде тұлғасыз сөздер де араласып айтылып кетуі мүмкін, бірақ оларды біртіндеп түзетіп дұрыс айтуға дағдыланып кетеді.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымаған баланың да сөйлемінің көлемін 2 - 4 сөзге дейін кеңейтетіндігі байқалады, бірақ мұнда құрылыс бұзылған сөз тіркестері бұрынғы қалпында өзгеріссіз сақтап қалады.
Сөйлеу мүмкіндігі төмен баланың өмірден алған тәжірибесі аз және айналасындағы өмір тіршілігі туралы мағлұматы жеткіліксіз болады (әсіресе табиғатқа байланысты құбылыстар). Дыбыстардың қолданылуы тұрақсыз, құбылмалы келеді. Сөйлегенде көбінесе бір - екі буыннан тұратын сөздерді ғана қолданады. Буындары көбірек қиын сөздерді айтқан кезде оның екі - үш буынына дейін қысқартылып, түсіп қалады. Мысалы: жұмыртқа - ұтқа, домбыра - дома, кастрөл - каст. Фонематикалық түйсігі бұзылғандықтан аттары бір - біріне ұқсас, мағынасы әртүрлі сөздерді сұрыптай алмай қиналады. Мысалы: бала - балға, жаға - жаңа. Бұл деңгейдегі балалар дыбыстық талдау жолын түсінбейді. Сөйтіп жалпы сөйлеу тілінің бірінші деңгейін былай сипаттауға болады:
1) Сөздік қоры жоқтың қасы. Былдырлап түсініксіз айтылған сөздерден, басқа дыбысқа еліктеген дыбыстардан (Р - р - р, ш - ш - ш) күнделікті қолданатын кейбір оңай сөздерден тұрады (ту - су)
2) Баланың енжар сөз қоры падаланатын сөз қорынан едәуір молырақ болады, бірақ сөз түсінігі тым аз.
3) Байланыстырып сөйлеу қабілеттері мүлдем дамымаған .
4) Сөздің, дыбыстың буынның құрамын сақтап қайталау қабілеті дамымаған.

Жалпы сөйлеу тілі дамымауының екінші деңгейінде ымдау мен былдыр сөздерден басқа бұрмаланған болса да айтарлықтай тиянақты жалпы қолданылатын сөздер пайда болады. Бірінші деңгейге қарағанда суретке қарап және сұрақ бойынша әңгімелерді қарапайым, әрі қысқа бірінші деңгейге қарағанда суретке қарап және сұрақ бойынша әңгімелерді қарапайым, әрі қысқа болғанымен грамматикалық құрылысы мен сөз тізбегі біршама дұрыс.
Кейбір грамматикалық тұлғаларды ажыратылуы бір мезгілде байқалады. Бірақ бұл тек екпінді жалғауына түскен сөздерге және тек кейбір грамматикалық категорияларға қатысты болады. Бұл үрдіс әлі де болса едәуір тұрақсыз екндігін сипаттайды және бұндай баланың сөйлеу тілінің дамуы қатты тежелгендігі анық байқалады.
Сөзді көп білмейтіндіктен баланың тілі кедей, ол өзі білетін заттардың аттарын атаумен және қимыл - іс әрекеттерін айтып берумен ғана шектеледі.
Бірінші деңгейдегі балаларға қарағанда суретке қарап және сұрақ бойынша әңгімелеуі қарапайым, әрі қысқа болғанымен грамматикалық құрылысы мен сөз тізбегі біршама дұрыс. Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылысының жетілуі қанағаттанарлық емес екендігі сөйлеу материалы күрделенген кезде немесе баланың өзі бұрын сирек естіп, аз қолданған сөздер мен сөз тіркестерін айту қажет болып қалған жағдайда оңай білінеді. Мұндай балалар септік жалғаулар мен көпшіл түрін білдіретін жалғаулардың мағынасын жете түсінбейді. Жұрнақ, жалғауларды пайдаланып сөз өзгерту кездейсоқ жағдай, сондықтан да пайдаланған әр түрлі қателерді көп жібереді. Сөзді тармағында жиі қолданады, ауызша талдап қорыту дәрежесі өте қиын. Тұлғалары, қолданылуы немесе тағы басқа белгілері ұқсас бірнеше заттарды бір сөзбен айту мүмкін. Мысалы: шыбынды, қоңызды, масаны, араны, көбелекті - бір жағдайда осылардың барлығын тек біреуінің ғана атымен атайды, ал екінші бір жағдайда тағы басқа біреуінің ғана атымен атайды. Балалар заттың атын білдіргенмен, оны құрайтын бөлшектерін атауға келгенде қиналады (ағаштың бұтағы, жапырағы, түбірі, тамыры) ыдыс - аяқтардың, жануарлардың төлдерінің аттарын білмейді. Міне осының бәрі бұндай балалардың сөздік қорының тым кедей екендігін көрсетеді.
Заттың атын, түсін, тұлғасын, белгісін білдіретін сөзді орнымен дұрыс қолдануды әруақытта толық біле бермейтіндігі байқалады. Қолданудағы қимыл іс - әрекетті әртүрлі, тұлға ұқсастығы жақын атау сөздерді шатастырып орын ауыстыруы жиі көрініп қалады (кесу - керту, қашау - қажау), грамматикалық тұлғаларды қолдануда өрескел қателерді жібергендігі арнайы тексеру кезінде белгілі болды.
1. Септік жалғаулары алмастыру (дүкеннен бардым - дүкенге бардым)
2. Сөздің жекеше, көпше тұлғаларын және етістіктің түрлерін қолданудағы қателер.
3. Зат есімнің жекеше, көпше түрлерінің өзгеруі кезіндегі (қиярдар - қиярлар)
Буындар мен дыбыстардың орын ауыстыруы, ұқсас буындардың алмастырылуы, қатарласып келген дауыссыз дыбыстардың орналасу заңдылықтары бұзылады. Жалпы сөйлеу тілінің дамымауының екінші деңгейіндегі балалар:
1. Балалардың белсенді сөз қоры зат есім, етістік, сын есім, үстеу сөздерімен толықтырылады.
2. Сәтсіз болса да бұл деңгейдегі балалар септік жалғаулар мен жұрнақтарды пайдалана бастағаны байқалады.
3. Балалар сөзді байланыстырып сөйлей бастайды.
4. Сөзді түсіну жетіледі, белсенді және енжар сөздіктері толығады.
5. Әлі де көп дыбыстарды және кейбір сөздерді дұрыс айта алмайды. Дыбыстық талдау, жинақтау әдістерін игеруге дайын еместігі байқалады.

Жалпы сөйлеу тілінің дамымауының үшінші деңгейінде сөйлем құрылысында лексика - грамматикалық және фонетикалық - фонематикалық элементтердің жетілмейтіндігін сипаттайды.
Осындай дәрежедегі, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалар айналасындағылармен тілдесіп, сөйлесе алады, бірақ қанша дегенмен де өзінің айтайын деген ойын анықтап түсіндіре алмайды. Тіпті бала дұрыс айта алды ау деген кейбір дыбыстардың өзі де өз бетімен сөйлегенде жеткілікті түрде анық шықпайды.
Тап осы фонематикалық топтағы екі немесе бірнеше дыбыстарды бір дыбыс немесе бірнеше дыбыстарды бір дыбысы бір мезгілде алмастырған кезде дифференцияланбаған дыбыстардың айтылуы өзгеше болады (негізінде ысқырып және ызыңдап шығатын, аффрикат, мұрын дыбыстары) Мысалы: сәй - шәй, сәне - шана, қал - қар, ер - ел.
Сонымен бірге балалар барлық сөз таптарын пайдалануды, грамматикалық құрылымының қарапайым түрлерін қолдануды үйренеді, салалас құрмалас пен бағыныңқы құрмалас сөйлемдерді құрастыруға тырысады. Мысалы: Айдал мектептен келді де шабағын оқуға отылды.
Баланың тілі жетіліп жаңа дыбыстармен толықтырылған әртүрлі буындары бар сөздердің айтылғанда сөздегі дыбыстардың дұрыс, дұрыс емесін және олардың бұзылу ерекшелігін айқындауға болады, сөз тіркесін байланыстырып сөйлеу мүмкіншілігі артады. Бала өмірден алған тәжірибесінің нәтижесінде күнделікті тұрмыстағы өзіне жақсы таныс болып қалған заттың атын, түсін, тұлғасын, сапасын, белгісін және хал - жағдайын сөйлеп беруге енді бұрынғыдай қиналмайды. Олар өздерінің үй іші туралы, өзі және достары туралы, айналасында болып жатқан тіршілік туралы емін - еркін әңгімелеп бере алмайды, қысқа әңгімеге құрастырады.
Алайда сөйлеу тілінің қалпын жан - жақты мұқият тексерген кезде тілге қатысты жүйенің (лексикалық, грамматикалық, фонетикалық) бір бөлігінің толық дамымауын айқындайтын көріністі көруге мүмкіндік туады.
Бала ауызша сөйлескенде өзінің тілі келмейтін қиын сөзді, нақты сөз тіркесін айтпауға тырысады. Егер осындай балалардың алдарына шарт қойса, онда сөздің және грамматикалық категориялардың қандайын болса да міндетті түрде пайдаланады да, сөйлеу тілінің дамуындағы кемшіліктер айтарлықтай анық көрінеді.
Бала сөзді емін - еркін қолданып сөйлегенімен, сөйлеу тілі дұрыс дамыған қатарластарына қарағанда өздігінше сөйлем құрастыру кезінде үлкен қиындық көреді.
Әдеттегідей қиыстыру мен меңгеру қателерінен шығатын аграмматизмдерді дұрыс құрастырылған сөйлемнен де кездестіруге болады. Бұл қателер тұрақты сипат бермейді: грамматикалық тұлғалардың немесе категориялардың әр түрлі жағдайлары дұрыс та, бұрыс та қолдануы мүмкін.
Құрмалас сөйлемді жалғаулығымен және жалғаулықты сөзімен құрастырған кезде қателер жіберілетіні байқалады. Бала сурет бойынша сөйлем құрастыру кезінде қатынасушы кісіні және қимыл іс - әрекеттің өзін жиі көрсетіп дұрыс атап отырса да, сөйлем құрамына қатынасушы кісінің пайдаланған заттың атын кіргізбейді.
Балалар барлық сөз таптарын пайдаланады, грамматикалық құрылымының қарапайым түрлерін қодануды үйренеді, салалалс құрмалас пен бағыныңқы құрмалас сөйлемдерді құрастыруға тырысады.
Сөздік қорының едәуір өскеніне қарамастан, лексикалық мағынасын толық білмейді (шынтақ, білек, өзен, көл, бұлақ) бірнеше сөздерді дәл түсінбейді және дәл қолданбайды (кесу, қию, пішу)
Лексикалық қателердің ішіндегі келесілерді жатқызуға болады.
1. Заттың атын сол заттың бөлшегінің атымен алмастыруы (машина - дөңгелек, ат - тұяқ)
2. Мамандықтың атын сол мамандықтың іс - әрекетін айтады.(дәрігер - укол салады, жүргізуші - машина айдайтын аға)
3. Тексттен заттардың меншікті аттарын аталмай олардың сыртқы түрлерінің ұқсатығына және тұрмыстағы қолдануларына қарап жалпы атауларымен атайды (қой - мал, қаз - құс, алма - жеміс)
4. Көлемін білдіретін белгілерінің орныны алмастыру (биік, ұзын, үлкен, дәу, қысқа, жуан)
Орыс тіліндегі зерттеулердің нәтижесіне қарағанда сөйлеу тіліндегі грамматикалық қателердің ішіндегі көп кездесетіндері:
1. Сын есімнен зат есім сөздердің жекеше, көпше түрлерінде және септіктерде дұрыс қиылыспайды.
2. Сан есім зат есіммен дұрыс қалыптаспайды.
3. Жалғауларды қолданғанда кететін қателер: түсіп қалуы, алмастырады, толық айтпайды.
4. Сөздің көпше түрінде септік тұлғаларды қолданғанда кететін қателер.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауының үшінші деңгейіндегі балаларда сөйлеу тілінің фонематикалық жағы жасының мөлшерімен салыстырғанда артта қалуы байқалады. Сөз ішіндегі дыбыстардың түсіп қалатын тұрақты қателері, қиын күрделі сөздердегі буындардың бұзылуы байқалады: велосипед - сипед, Республика - испублика.
Фонематикалық есту қабілетінің нашар дамуының салдарынан сөздің дыбыстық талдауы және жинақтау бұзылған.
Жалпы сөйлеу тілі дамымауының үшінші деңгейінің сипаттамасы:
1. Бала байланыстыры сөйлегенде кейбір сөздерді білмейтіндігі және дұрыс қолдана алмайтындығы байқалады. Сөздік қорында зат есім, етістік көп кездеседі де сын есім, үстеу таптары аз кездеседі.
2. Тілдің грамматикалық жағының дамымағаны байқалады. Септік жалғауларды жұрнақтарды қолдануда қате жібереді. Сөз жасау қабілеті мүлдем дамымаған.
3. Сөйлегенде көбінесе тек жай сөйлемдерді қолданады, құрмалас сөйлемдер сирек кездеседі.
4. Бұл деңгейдегі көптеген балаларда сөздің буындарын дұрыс айтпау кемшіліктері сақталады да дыбыстық талдау, жинақтау әдісін меңгеруде қиындық туғызады.
А.В. Ястребова, Т.Б. Филичева, Г.В. Чиркинаның мәліметтері бойынша жалпы сөйлеу тілінің дамымауының үшінші деңгейі 5 - 6 жасар балаларда жиі кездеседі, бұл фразалық сөйлеу тілінде лексика - граматикалық және фонетикалық - фонематикалық дамымауымен сипатталады.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың сөйлеу тілі компоненттер жүйесінде дыбыс айтуы күрделі бұзылған деп Л.Ф Спирова, А.В Ястребов, Н.Л Ларинова, Т.Б Филичева айтты.
Дыбыстарды айтуда ажыратылмауымен сипатталады (негізінде ысқырық, ызың, аффрикаты және сонорлы дыбыстар) екі немесе бірнеше дыбыстарды алмастырады бір дыбыспен. Мысалы, С, (сағыздың орнына сяғыз) Ч, (чимодан - симодан) Ш, (шананың орнына - сана) Ц, (цирктің орнына - сирк) жиі сонорлы дыбыстар алмастырады. (рахат - лахат),(орман - олман) (лақ - яқ) (алма - альма). Тұрақсыз алмасулар жиі байқалады. Мысалы, жеке бір дыбысты дұрыс айтады, ал сөзде жиі сөйлемде алмастырады. Мысалы (ә дыбысы атеш, бері) дыбыстар бұзылып (тіс аралық, Р тамақтан айту) айтылады.
Т.Б. Филичева, Г.В. Чиркинаның айтуынша жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалар Б, Д, Г дыбыстарын сөзде және сөйлемде дұрыс айтпайды, тағы да ерте қалыптасатын Г, Х, Т, Д, Ы, М дыбыстар алмастырып айтылады (мен үйге кірдім - ме ике гідім)
Ж.Т. Рахимованың зерттеулері көрсеткендей бұл балалардың
50 % жеке дыбыстарды айтуда қиналады. Дыбыстарды алмастырады немесе шатастырады. С тісаралық - Ш, Р - Л, Б - П
Е.Г. Саботович өз жұмысында (1989) жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларда сөз құрамындағы фонематикалық елестетулері қалыптаспаған, осының салдарынан сөздерді әр кезде әртүрлі айтады.
Қазіргі кезде ТМД аумағындағы әр тілде баланың фонетика -фонематикалық жетіспеушіліктері туралы зерттеулер бар( өзбек, молдав, эстон тілдерінде және тағы басқалар) Оларға М. Ю. Аюпованы, Л.И. Совканың, Л.Р. Вескердің жұмыстары жатады.
Бұл жұмыстардың қорытындысы бір, қандайда түзету жұмысын жүргізбес бұрын баланың ана тілінің ерекшелігін ескеру керек.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың дыбыс айтуы қалыптаспағаннан оларда сөз құрамындағы дыбыстық талдау мен жинақтауы толық дамымаған және оқу мен жазуды меңгеруіне тікелей әсер етеді.
Баланың сауатына фонетика мен фонематиканың қалптасуы тікелей байланысты.
Сөйлеу тілінің фонематикалық жағының дамымауы акустикалық - артикуляциялық ұқсас дыбыстарды ажырату үрдісінің қалыптаспауынан деп көп зерттеулер көрсетті. Бұл дыбыстық талдау мен жинақту үрдісін тежейді. Фонематикалық қабылдаудың дамымауы дыбысты алдау кезінде ұқсас дыбыстармен шатастырады.
М.С. Грушевскийдің мәліметтері бойынша фонематикалық талдаудың бұзылысы балаға бір дыбысқа қатысты суретті таңдаудан байқалады. Себебі жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалар Т - Д, С - З, Ш - Ж, Р - Л және тағы басқа дыбыстарды ажыратуда қиналады. О.А Токарева және И.Н Шутьтің зерттеулері бойынша жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларда дыбыстық талдауы бұзылған.
Балалар сөз ішінде дыбыстардың саны мен қатарын анықтай алмайды, сөз ішінде жеке дыбысты айыра алмайды және дыбыс, буын, сөз түсініктерін шатастырады. Т.Б. Филичова, Н.А. Чивилова, О.А. Токарева, Т.А. Ткаченко, Е.А. Пожиленко, В,А Геринг, А.П Бурцева, Т.Б Бессонова, Н.Л Ларионова және тағы басқалар. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларды тек зерттемей сонымен қатар түзету жұмысын бағытталған зерттеулер бар. Т.Б. Филичева жалпы сөйлеу тілі дамымаған 6 жасар балаларға бағытталған түзету жұмысын құрды. Бұл жүйе екі жылға арналған. Мұнда сөйлеу тілінің фонетика - фонематикалық және лексика - грамматикалық компоненттерін өзара байланыстырып қалыптастыру. Логопедиялық жұмыстың мазмұнына аталған бағыттардың бірізділігі және олрадың өзара дайындығы кіреді. Әр оқыту жүйенің ішінде сөйлеу тілінің материалын тәжірибелік жағынан қарастырады. Бұл жалпы сөйлеу тілінің фонетикалық және грамматикалық жағы игеруін қадағалайды.
Бастапқыда логопедия сабақтарында дыбысты жеке және сөз құрамындағы буын ішінде айтуын түзетуге бағытталған жұмыстар жүргізіледі. Бұл сөйлеу тілінің анықтылығы мен түсінікті болуына өте керек. Сонымен фонематикалық қабылдауын дамытамыз, бұл сөз жасам, сөз өзгерту жүйесіне қажет грамматикалық және морфологиялық негізін дайындайды. Бала дыбысты естіп айыра біліп, дыбыстық артикуляциясына мұқият көңіл бөлсе, онда жиі шатастыратын қойылған дыбысты оңай салыстыра алады. Бұл баланың жалпы сөйлеу тілінің дыбыстық жүйесіне көңіл бөлуін дамытады.
Тапсырмаларды арнайы ұйымдастырылған ойын түрінде ұсынылып шешіледі. Сонымен баланың жасын ескеріп танымдық белсенділігін дамытуға арналған тапсырмалар ұсынылады. Т.В Филичева ұсынған логопедиялық сабақтар жүйесі тек түзетуге ған бағытталған емес, сонымен мектептегі үлгере алмаушылықты алдан алуға арналған.
Балардың фонематикалық қабылдауын дамытуға көптеген пособияляарда аса мән бөледі (В.К. Урфинская, Н.Х. Швачкин, Н.Н. Траугот, Г.А .Каше және т.б)
Фонематикалық қабылдауын дамыту логопедиялық жұмысының алғашқы кезеңінен басталады (Н.А. Чевелова) Бұл жұмыс сөйлеу тіліне қатысты емес дыбыстардан басталып кейін сөйлеу тіліне қатысты бала айта алатын дыбысты сосын қойған дыбыспен аяқталады. Сонымен қатар алғашқы сабақтан бастап фонематикалық зейін мен фонематикалық есті дамытуға бағытталған жұмыс жүргізіледі, бұл фонематикалық қабылдауды тез және нәтижелі дамытады.
Автор, фонемаларды ажырату қабілетін дамытудағы логопедиялық жұмысты алты кезеңге бөледі:
1. Сөйлеу тіліне жатпайтын дыбыстарды тану.
2. Дыбыстың әуезділігіне, күшіне байланысты бірдей сөздерді, фразаларды, дыбыстарды ажырату.
3. Дыбыстық құрамы жақын сөздерді ажырату.
4. Буындарды ажырату.
5. Фонемаларды ажырату.
6. Дыбыстық талдау дағдыларын дамыту.
Кезектілікпен жүргізілген ойындар мен жаттығулар Н.А Чевелованың айтуы бойынша балаларда фонематикалық зейіні мен фонематикалық есті қоршағандардың сөйлеу тілін түсінуге көмектеседі. Осылардың көмегімен фонематикалық қабылдауының дамуынан дыбыстық талдауға көшеді.
О.А. Токарева жұмысында дыбыс айтуды қалыптастыруды маңызды деп айтты. Бұл балада сөйлеу тілінің мәнерлігіне, анықтылығына қажет.
О.А. Токарева ең алдымен жұмысты артикуляция жағынан оңай дыбыстырдан бастау керек: А, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.