Абайдың әдеби ортасы мен ақындық мектебі

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:

С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Имамбаева Жадыра

ТУРАҒҰЛ АБАЙҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАСЫ

7M02302 Филология

Филологиямамандығы бойынша гуманитарлық ғылым магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

Ғылыми жетекші: .

Кафедра меңгерушісі:

Өскемен, 2022
МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АБАЙДЫҢ ӘДЕБИ МЕКТЕБІ ЖӘНЕ ТҰРАҒҰЛ АБАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Абайдың әдеби ортасы мен ақындық мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Тұрағұл Абайұлының өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ...31
1.3 Тұрағұл Абайұлының қоғамдық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2 ТҰРАҒҰЛ АБАЙҰЛЫНЫҢ ӘДЕБИ МҰРАСЫ
2.1 Т.Абайұлының Әкем Абай туралы естелігі - абайтанудағы құнды еңбек ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
2.2 Тұрағұл Абайұлының ақындығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.3 Тұрағұл Абайұлының аудармалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..78

КІРІСПЕ

Алаш сөзі еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін қайта жанданды. Тәуелсіздік бізге қазақ тарихындағы бұрмаланып, жабулы жатқан көп сырды ашуға еркіндік берді. Сол тәуелсіздікпен бірге біз кезінде Алашшыл атанғандарды-Алаш арыстары деп атауға мүмкіндік алдық.
Ұлттық сана мен төл тарихи танымның іргетасы бекіп қалыптасты. Әсіресе, сонғы жылдары Алаш қозғалысы тақырыбына деген әдеби-ғылыми қауымның ынтасы артып, іргелі монографиялық зерттеулер мен туындылар жарық көре бастады. Өз кезегінде бұл XX ғасыр басындағы дербес қазақ автономиясы - Алашорда үкіметінің құрылу тарихын, сондай-ақ Әлихан Бөкейхан бастаған ұлт зиялыларының өмірі мен қызметін танып білуге үлкен мүмкіндіктер туғызды.
Кеңес өкіметі тұсында есімі ұмыт қалған сондай айтулы тұлғаның бірі - Турағұл Абайұлы Құнанбаев болды. Кезінде Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағын жарыққа шығаруда осы Турағұл мен Кәкітай Құнанбай балаларының сіңірген еңбегі зор екені жайында жылы лебіз білдірсе, ғұлама жазушы Мұхтар Әуезов ұлы ақынның өмірбаянына қатысты мол мағұлматтарды Турағұлдың Әкем Абай туралы естелігінен алғанын айтады.
Ал абайтанудың білгірі Қайым Мұхамедханов Турағұл Құнанбаев атты мақаласында әлі де оның өмірбаяны толық зерттелмегенін, алдағы уақытта осы мәселенің ескерілуі қажеттігін көлденең тартады. Бұл жерде білікті ғалымның айтпағы негізінен Турағұл Абайұлының Алашорда үкіметіне тұсындағы қоғамдық-саяси қызметі жайында болған еді. Шындығына келгенде оның Алаш қозғалысы тарихында алатын орны ерекше. Мұны алаштанушы ғалым Мәмбет Қойгелдиев Абайдың қазақ тарихындағы орны мақаласында Қажырлы қызметімен XX ғасыр басында ұлт өміріне жаңа серпін берген Ә. Бөкейханов бастаған зиялылар буыны Абай мұрасынан нәр алды. Абайдың бастаған ісін ақын ретінде - Мағжан, философ ойшыл ретінде - Шәкәрім, саясаткер ретінде - Әлихан, Ахмет, Халел, Мұстафа және басқалар жалғастырды. ... Абайдың немере інісі Шәкәрім, ұлы Турағұл, шәкірті әрі ағайыны Кәкітай және басқа ағайын-туыстары Алаш қозғалысына атсалысты, оған тілектес болды. Тарихи шындықтың бір қыры осындай, - деп тамыршыдай дәл басып айтады.
Ендеше осы мәліметтерді негізге ала отырып, ғылымға тамшыдай пайдамызтисін деп, барлық әдибеттер мен зерттеулерді ақтарыстыра келіп, жинақтай отырып диссертациямыздың алғашқы беттерін жазуға кірістік.

Зерттеудің өзектілігі. Турағұл Абайұлының әдеби мұрасы осы күнге дейін бір жүйеге келіп, жекелей зерттелмеген тың тақырыптардың бірі. Көптеген әдебиеттанушы ғалымдар Қайым Мұхамедханов, Бауыржан Ердембеков Абайдың ақын шәкірттері атты еңбектерінде Абайдың ақын шәкірттері туралы жалпылама мәлімет бергенімен, Тұрағұл Абайұлының шығармашылығын жекелей алып, ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалым жоқтың қасы. Сондықтан бұл зерттеу жұмысының өзектілігі - Т.Абайұлының шығармашылық мұрасын жинақтап, талдау жұмыстарын жүргізу.
Зерттеудің міндеті мен мақсаты: Қазақтың бас ақыны Абайдың ақындық айналасында жүріп, қазақ поэзиясының қамбасын көптеген ақындар келіп қосылғанын жақсы білеміз. Оның ішінде ақынның өз балалары да барын таныдық. Соның ішінде Алаш қайраткері, ақын,жазушы,аудармашы Турағұлдың әдеби мұрасы көлеңкеде қалып бара жатқан соң алдымызға ғылыми еңбек жазуды мақсат етіп, мына нәрселерді міндеттедік:
Абайдың ақын шәкірттері жайлы мәліметтерді саралау;
Турағұл Абайұлының өмірімен танысу, зерттеушілердің еңбектерімен салыстыру;
Көркем шығармаларымен толық танысып, толық талдау жүргізу;
Қоғамдық-саяси қызметі жөнінде архив деректерін мысалға келтіре отырып зерттеу жүргізу.
Зерттеудің нысаны. Бұл ғылыми диссертацияға ұлы Абайдың сүйікті баласы әрі ақындық мектебінің дарынды шәкірті, Алаш ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті қайраткері Турағұл Құнанбаевтың қоғамдық-саяси қызметі, әдеби туындылары мен аудармалары туралы зерттеулер, мұрағат құжаттарын жинақтай келіп талдау жүргізіліп отыр.
Зертеудің ғылыми жаңалығы және қолданбалы мәні. Ғылыми диссертациямыздың арқауы болып отырған Турағұл Абайұлының аты елге мәлім болғанымен оның шығармашылығы, қоғамдық қызметі жайлы дерек жоқтың қасы. Бұл ғылыми еңбектің жаңалығы болашақ зерттеу жұмыстарының алғашқы баспалдағы екені. Ақынның бізге жеткен еңбектеріндегі көркем тілділікті, өзіндік стилін айқындау. Жазушының қоғамдық-саяси қызметінің маңызын көрсету.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Турағұл Абайұлының шығармаларындағы тілдік қор өте бай, сондықтан да жұмыстың ең негізгі нысанасы жазушы шығармасындағы көркемдегіш құралдардың (троптардың) қолданылу ерекшеліктері мен лексико-грамматикалық байланысы қарастырылады.
Жұмыстың методологиялық негізіне әдебиеттану мен әдебиет зерттеушілерінің еңбектерін М.Әуезовтың, З. Қабдоловтың, Қ.Мұхамедхановтың зерттеу еңбектеріне сүйендік.
Практикалық базасы. Жұмыстың ғылыми негізге сүйенген нәтижелері мен басты тұжырымдық қорытындыларын жоғарғы оқу орындарының студенттері мен жалпыға бірдей білім беретін орта мектептің жоғарғы сынып оқушыларына қазақ әдебиетінен арнайы семинар пәні ретінде пайдалануға ұсынылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 АБАЙДЫҢ ӘДЕБИ МЕКТЕБІ ЖӘНЕ ТУРАҒҰЛ АБАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Абайдың әдеби ортасы мен ақындық мектебі

Қазақ елінде азаттық идеяларын іс жүзіне асырған Семейлік әдеби орта өкілдері болды. Ал Семейлік әдеби орта өкілдері кім десек, олар Абай тағылымын басшылыққа алған алаш арыстары мен Абайдың әдеби ортасында тәрбиеленген Абай ізбасарлары. Осы екі зиялы қауым ХХ ғасыр басында Алаш қаласында бірлесе келіп, Семейлік әдеби ортаны қалыптастырады. Яғни алаштың ұлтшылдық әдебиетін тудырды.
Академик С. Қирабаевтың: Біздің әдебиетіміз ХХ ғасыр басында зор әлеуметтік міндет атқарған ұлтшылдық әдебиет болды. Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы осы әдебиеттің басы-қасында болды. Ұлт мүддесі жолындағы саяси күресті әдебиетшілердің бастауы-біздің әдебиетіміз үшін зор мақтаныш[1]-деуі біле-білген жанға көп нәрсені аңғартады.
ХХ ғасырдың басындағы Семейлік әдеби ортада әдеби-көркем туындылар туғызған қаламгерлердің бірнешеуінің шығармалары негізінде осы жайды дәйектемекпіз. Солардың ішінде Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Сұлтанмахмұд Торайғыров, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мұхтар Әуезов, Сәбит Дөнентаев сынды алаш қайраткерлерінің әдеби туындыларының біразы осы Семейлік әдеби орта шығарған басылымдарда жарық көрсе, Абайдың тікелей шәкірттері Шәкәрім мен Көкбай және Абайдың бел баласы Турағұлдың да әдеби туындыларының Семейде жарық көргені аян. Міне осы арыстардың көркем туындыларындағы азаттық ой танымдар Абай тағылымынан, ұлттық төл әдебиет тарихынан, әлем әдебиеті қайнарларының ағартушылық, бостандық, гуманистік сипаттарынан нәр алып, ұлт әдебиетін өркендетуде ХХ ғасыр басындағы ояну дәуірі әдебиетін тудырды. Бұл әдебиет жайлы Б. Кенжебаев: ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті-ұлы дәуірдің:ілгерілеулер, күрес, көтерілістер,сұрапыл соғыстар,қиян-кескі көтерілістер дәуірінің әдебиеті. Күрделі, көп қырлы әдебиет[2,29]-деп жазады.
ХХ ғасырдың бас кезінде Семей шаһарында қазақ, татар, орыс тілдерінде көптеген газет-журналдардың шығып тұрғандығы ғылыми-көпшілік әдебиеттерден белгілі. Әсіресе, "Сарыарқа", "Абай", "Қазақ тілі" мерзімдік басылымдары жалпы қазақ баспасөзінің бетке ұстарлары дәрежесінде еді.
Семей өңірінде қалыптасқан дәстүр 1925 жылы "Таң" журналының дүниеге келуіне игі ықпалын тигізгендігі сөзсіз. Әрі журналдың қысқа мерзімде шығып үлгеруі Мұхтар Әуезов еңбегімен сабақтас. Он екі томдық Қазақ совет энциклопедиясында: "Таң"-Семей губкомы мен губерниялық атқару комитетінің саяси, шаруашылық, мәдени, әдеби журналы. Семей қаласында 1924 жылдың басынан 1925 жылдың орта кезіне дейін ай сайын шығып тұрды. Редакторы Мұхтар Әуезов болды"- делініпті.
Төңкерістен соңғы саяси, әлеуметтік ахуалды, тұралаған шаруашылық халді, қолға алына бастаған оқу-ағарту ісі мен мәдениет жаңалықтарын журнал тәптіштеп жазды. Әттең-айы, небәры төрт-ақ санының жарық көруі, ғұмырының қысқалығы.
М.Әуезов 1924 жылы Ленинград университетінің бір курсын аяқтап жазғы каникулге Семейге келгенде үкімет орындары өтініш жасап оқуын уақытша тоқтатқызды. 1924 жылдың күзі мен 1925 жылдың жазына дейін (яғни 1924-1925 оқу жылы) ол қандай жұмыстар атқарып еді. Еске түсірейік: губисполком мүшесі, Казпедтехникум оқытушысы, Семейдегі географиялық қоғамның толық мүшесі және қоғам төрағасының орынбасары, "Таң" журналының редакторы.
Аталған қызметтер бір мақсатқа бағындырылған. Ол - қазақ халқы білім дәрежесінің артуы, мәдениетінің өсуі, баспасөзінің қалыптасуы, түйіп айтқанда ұлттық руханияттың жандануы. Бұларды бір-бірінен ажыратып алу қиын.
Жоғарыдағы санамалап тізілген маңызды қызметтердің әрқайсысынан соңғы буын тамсанарлық із қалған. Мәселен, Семейдегі географиялық қоғам, оның төрағасының орынбасары М.Әуезов бас болып 1924 жылдың 27 желтоқсанында Абайды еске алу кешін өткізген. Көкбай ақсақал естелік айтқан. Бұл - К.Жанатайұлының қатты науқастанған кезі. Өмір сапары аяқталуға бет бұрған көненің көзі Көкбай ақсақалдан ескі нұсқаларды неғұрлым көбірек жазып алуды парызы санаған. Мақсатындай ұғынған игілікті ісін "Таң" журналында жүзеге асырған. Журналда Мұхаң жазып алған Көкбайдың оншақты материалы, Абайдың жарияланбаған өлеңдері мен қарасөздері, жазушының тұлтума шығармалары жарияланған. Бұлардың бәр-бәрін жеке-жеке мұқият тексеріп бүгінгі оқырман қажетіне жарату абзал.[3,154]
М.Әуезов зерттеушілігі мен ұстаздығының тоғысатын жері - қазақ фольклористикасы мен абайтану. Абайтану сөз болғанда, Абайдың ақындық мектебі тілге тиек етілгенде ең алдымен бас шәкірт Шәкәрім есімі ауызға түседі.
Шәкәрім мен Әуезов бір Шыңғыстың тумасы, ағайын-туыс қана емес, рухани жағынан аға-іні. Терең тарихты ақтарып "Еңлік-Кебек" оқиғасының желісімен бірі поэма, екіншісі драмалық шығарма жазған. Творчестволық сайысқа түсіп ой жарыстырып, сұлу сөздің інжу-маржан үлгісін жасауға жетіскен. Шәкәрім (1858-1931) мен Мұхтар Омарханұлы (1897-1961) жас алшақтықтарына қарамай ғажайып сыйластық қарым-қатынаста болған.
Ахат Шәкәрімұлы "Менің әкем халық ұлы Шәкәрім" естелігінде ("Жұлдыз", 1922, №11) жазады: "Мұхтар әкеймен жиі келіп әңгімелесетін. Қыста да Мұхтар мен арқылы әкейге хат жазып, керекті сұрақтарына жазба түрде жауап алып тұратын. Кейінде Мұхтар марқұм айтатын, сол кезде шығыс әдебиеттеріне Шәкәрімдей жүйрік адам көргем жоқ. Шығыс әдебиетіме берілуіме себеп болған ұстазым Шәкәрім!".
Біз не деп жүрміз. Абайдың нәр алған үш бастау бұлақтары жөнінде "шығыс әдебиетінен келген ең аз сезілетін белгілер" деп Әуезов айтқан әдемі қисынның байыбына бара алмай келеміз. М.Әуезов санасымен ұғынып, көкірегімен тұшынғанымен Абайдың шығыспен байланысын ашық айта алмады. Айтуға заманы тұсау салды, қордалы ойы көмбеде қалды. Көмбені ақтару бүгінгі буынға парыз.
"Таң" журналы дүниеге келген мезгілде Ш.Құдайбердіұлы мейлінше шаттанып қуанған. "Таң" журналына жаңа әнмен байғазы", "Таң" журналына тағы бір әнмен байғазы" өлеңдерін жазған. Екі өлеңге де арнайы музыка жазған тағы да Шәкәрім. Сыйластық, қимастық, рухани туыстық емей немене?! Бұрынағырақта "Айқап" журналы мен "Қазақ" газетінің арасында түсінбестік пайда болып, іс насырға шаба бастағанда тоқтау салып, ақсақалдық танытқан Шәкәрім Құдайбердіұлының "Таң" журналы жарыққа шыққанда ақ жол тілеуі жарасымды мінез.
Ахат Шәкәрімұлының естелігінде әкесі Шәкәрім аузымен жеткізілетін мәнді сәт бар: "Абай бізді жақсы көретін, келгенде қасына жатамыз деп таласатынбыз. Абай: "Бұл кіші ғой!" - деп мені қойнына алып жататын, басқа балалар да Абайдың айналасына жайғасатын. Бізге әңгіме айтып беріп, оқыған оқуымды, жаттаған қиссаларымды айтқызатын еді".
Міне, керек десеңіз, ауыз әдебиетіне, фольклорға құштарлық. Қазақтың қойнында, әженің етегінде бір сиқыр бар-ау, тегі?! Атаның жұпар иіс аңқыған қойнына жатпаған, еркелеп әженің етегіне оралмаған қазақтың қанына ұлттық рух дари қояр ма екен.
Абай - Шәкәрім - Мұхтар арасында үзілмеген арқау, ғажайып дәстүр жалғастығы бар дейтініміз тегін емес.
Ғұлама Шәкәрім өмірінің соңғы жылдары оңашада, саятқорада өткендігі айтылып, жазылып жүр. 1930 жылы Ахат әкесімен үш айдай сол саятқорада тұрған. М.Әуезов "Таң" журналында Шәкәрім жадында сақталған ауыз әдебиеті үлгілерін бірінші болып қағазға түсірсе, білімді ортаның әдет-ғұрып, ғылым, мәдениет, өнер сабақтарын қапысыз бойына сіңірген тұлпардың тұяғы Ахат Шәкәрімұлы саятқорадағы әке тағылымын қапысыз түсінген, терең бойлап меңгерген. Ұлы Абай өнегесінен бастау алып күні бүгінге қаймағы бұзылмай сақталып келе жатқан тарихи, мәдени үрдіс, қуатты дәстүр ұрпақтар жалғастығындағы шешуші фактор. Мұхтар Омарханұлы мен Ахат Құдайбердіұлы арасындағы сыйласымды жарастық сөзімізге дәлел.
"Боран ашылған соң екеуміз және тауға шықтық. Бірақ, бұл күні боран болмаса да, күн бұлыңғырланып тұрды. Терісінен аздап ызғырық болып тұрған. Әкей биіктің ық күнгей бетінде отырған. Мен қарабұйра жинауға кіріскем, - деп жазады Ахат Шәкәрімұлы. - Әлден уақытта әкейдің қасына келіп байқасам, әкейдің екі көзінен құлай аққан жастың сорабын көрдім. Әкей көп жыламайтын, берік болатын. Жылай қалғанда өңі бұзылмай, көзінен жас парлап қана ағатын. Неліктен жылады екен деген ой келіп:"Неге жылағансыз?" - деп сұрадым.
- Өткен бір жағдай есіме түсіп, көңілім босап, көзіме жас келді деді. Басқа жұрт қазақты, әсіресе, өзіміз - надан, білімсіз, өнерсіз, мәдениетсіз дейміз. Өнерсіз надан қалғанымыз рас. Бірақ, жете тексерсек, біздің де зор білімді адамдарымыз болған. Жер жүзіне жайылған, ғылым іздеп, өмірін сарп еткен бабаларымыз өткен. Әбу-Насыр, Әбу-Сина, Қорқыт, Ұлықбек тағы-тағылар түрік қауымынан бізден шыққан. Тіпті кешегі өткен Әнет бабаңның өзі ғалым-философ адам екен. Соны да тани алмай, баға бере алмай келдік қой. Абайға не қылмадық, не көрсетпедік - қарғадық, сөктік, жала жаптық, ұрдық, соқтық, талас-тартыс, ұру партиясын қуумен өттік қой. Нақыл сөздердің иесі, алтын қазынаның қорларын жасаған - Асан, Бұхар, Марабай, Марқасқа, Өтеген, Үмбетей сияқты дүлділ, төкпе ақын, жыраулар, осыларды жете ұғып, түсіне алдық па? Жоқ!".
Әке мен баланың сыры ғана ма, исі қазақ зиялыларының ой сарайынан мәңгілікке орын алатын толғауы тоқсан тұңғиық байлам ғой. Барымызды көрсете алмай, өзімізді ұлықтауды ұят санап келе жатқан қазақ қоғамындағы қиянпұрыс, сыңаржақ жетесіз түсінік Шәкәрім ойшылды да қан жұтқызған екен ғой.
Ұзақ сонарға кетпей біраз топтай түйіндесек. Біріншіден, М.О.Әуезовтің "Таң" журналын шығарудағы еңбегі арнайы тексерілуі керек. Мүмкіндік жетсе, "Таң" журналының архивін іздестіріп тауып алсақ үлкен олжаға тап болар едік. Онда журнал қоржынында жарияланбай қалған дүниелер де қолымызға түсер еді.
Екіншіден, журналда жарық көргеннен өзге Шәкәрім айтқан сөздер, жинаған асыл маржандар мұрағат қойнауларынан қалың оқырман қауымға жол тартса кейінгі буынға табылмас олжа болмақ.
Үшіншіден, Шәкәрімнің ауызекі әңгімелері әдебиет, фольклор, этнография, тарих, құқық, психология ғылымдары тұрғысынан әбден сараланып, ғылыми айналымға түсуі әзірше мұқтаж дүниелерімізден.
Төртіншіден, Шәкәрім мұрасын зерттеуде, ең алдымен, Ахат ақсақал еңбектері алғашқы жоспарда тұруы шарт. Ахат Шәкәрімұлының перзенттік парызы Құрқұдықтан ешкімді жолатпай әкесінің сүйегін қазып алып қазіргі кесенеге арулап қоюымен ел-жұртының аузында жырдай жазылып қалса, келесі ерлігі әке мұрасын мүмкіндігінше тұтастай жинап, түптеп Қазақстан Республикасы ғылым академиясының қолжазбалар қоры мен Семейдегі Абай қорық-мұражайының кітапханасына мұқият табыстап кетуі. Шәкәрімді зерттеуді Ахат Шәкәрімұлының жинаушылық еңбегінен бастау абзал. Шәкәрімтанушылардың үнемі жадына сақталар қағида осы.
Ұлы Абайдың тұңғыш кітабы 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрді. Абай қайтыс болғаннан соң бес жыл өткеннен кейін.[5]
Әдебиет тарихына бажайлай қарағанда ақынның бірінші өлеңінің жазылу тарихы, алғашқы жинағының баспа көруі салмақтай саралаған ізденушіге аса маңызды. Әлемдік әдебиеттану ғылымында ежелден қалыптасқан үрдіс. Жекелеме өлеңнің туу тарихы, иә болмаса бір ғана өлеңді әр қырынан жіліктеп тексеруге арналған еңбектермен де таныспыз. Жүйеге түспегені демесеңіз бұл тектес ізденістер қазақ өлеңін зерттеушілер үшін де жат емес.
І.Бораганский баспаханасынан шыққан жинақта бастырған Кәкітай, Турағұл Құнанбай балалары екені анық көрсетілген. 1904 жылы Абай марқұмның өлеңін кітап қылып басыңдар деп балаларына хат жаздым. 1905 жылғы апрель аяғында Кәкітай Абайдың қолжазба кітабын алып Омбыдағы маған келді. 1905 жылы жазғытұры саясат ісі қалай болғанын біздің Қазақтың оқушылары біледі. Кәкітай біздің үйде бірер жұмадай жатты. Абай, Пушкин, Лермонтов сөздерін бірге оқып, мәз-мейрам болдық. Анық таныстық [6], - деп жазған еді Әлихан Бөкейханов. Шындығында Ә.Бөкейханов Абайдың өмірі мен шығармашылығын оқырманға таныстыруда, ұлы ақын мұрасының жеке кітап болып басылуына ұланғайыр еңбек сіңірген. Ә.Бөкейханов Абай өлеңдерінің құдіретін жіті аңғарып, бойлай ұғынған. Ресей географиялық қоғамының Семейдегі бөлімшесінде тізе қосып қызмет жасаған, сол тұстағы қазақ зиялыларының ат төбеліндей шоғырына айналған, бір-бірін алыстан танып, құрметтеген Абай мен Әлиханның арасындағы терең тамырлы байланыстың өзгеше сипатына ой жүгіртейік.
Әлихан Бөкейхановтың туған інісі Смахан Нұрмұхамедұлының тікелей ұрпағы Балабаршын Смаханұлы Әлекеңнің әулеті [7,70] мақаласында төмендегі деректерді келтіреді: Нұрмұхамед 1901 жылы алпыс бір жасында опат болған. Желтаудағы Бөкейхановтар зиратына жерленген. Нұрмұхамедтің әйелі - тобықты Мамай батырдан тарайтын Дулат батырдың қызы Бекжан ханым. Ел арасындағы аты - Бежекем. Дулаттың екінші қызы - Бошантай Құдайберді әйелі, Құнанбай келіні. Қарап отырсаңыз, Абай елі мен Бөкейхан әулетінде қарға тамырлы қазақтың ізі сайрап жатыр: бір жағынан нағашы-жиен, екінші жағынан сары сүйек құда. Рухани туыстық пен қандас қарындастықтың, қимас жақындастықтың тоғысып кетуі жаратушының ұрпақтар пешенесіне сыйлаған тағдыр - талайы.
Әлихан Бөкейхановтың ұлы Абай қайтыс болғанда 1905 жылы Семипалатинский листокта, 1907 жылы Ресей географиялық қоғамы Семей бөлімшесінің жазбаларында, Кәкітай Ысқақұлы Құнанбаев дүниеден өткенде 1915 жылы Қазақ газетінде қазанама жазуы, кейін мұраларының жоқтаушылары қатарынан көрінуі тіпті де кездейсоқтық емес. Абай мұрасын баспаға даярлап, Турағұл мен Кәкітайға қайта-қайта хат жазып, жылдамырақ кітаптың оқырман қолына тиуіне құлшына кіріскен Әлиханның өзі оқыған Санкт-Петербургтегі баспагер Ілияс Бораганскийге жинақты табыстауға мұрсаты болмаған. 1905-1908 жылдар аралығында Ә.Бөкейханов Павлодар, Семей, Омбы абақтыларында тұтқындық күйден бас көтере алмай, ұлы ақын жинағын жариялауды тәмәмына жеткізуге уақыт тежеу салды. Десек те, Абай өлеңдерінің тұңғыш рет жинақ дәрежесінде қазақ оқырманына жол табуында Әлихан Нұрмұхамедұлының еңбегі орасан. Ол - аз олжа емес.
Абай кітабын шығару Әлиханның ақыл-кеңесімен іске асырылған шаруа. Қолда бар еңбектерге, әсіресе, баспа тарихын жүйелі зерттеген татар ғалымы, профессор Әбрар Каримуллин деректеріне жүгінсек ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас шенінде Қазан қаласындағы он төрт баспаханада төрт жүз елуге жуық, Орынбордың алты баспаханасында елуге тарта, Уфаның үш типографиясында жиырма шақты қазақ кітаптары басылып шыққан [8, 107]. Қазақша кітап басу ісі жолға қойылған, басқаша айтқанда кітап шығару мәдениеті мен дәстүрі айқындалған жоғарыда аталған қалаларды таңдамай Ресей астанасындағы байырғы танысына бағыт сілтеуі заңды құбылыс. Мұсылман зиялылары үзбей оқыған Тәржіман газетіндегі оқу-ағарту жәйі мен баспасөзге қатысты озық ойларымен Абай айналасы да жете таныс еді. Более десяти лет тому назад в С.-Петербурге поселился один из Крымских мурз, родом из Бахчисарая, Ильяс мурза Бораганский, искусный каллиграф... Несколько позже г. Бораганский получил разрешение на открытие в С.-Петербурге типографии и отдался этому делу всей душой... Он может печатать по русски, по арабски, по турецки, по персидски карточки, счеты, объявления, большие и малые книги [9], - деп келетін жарнамалық сипаттағы хабарды Әлихан, Кәкітай, Турағұлдың оқып, ортақ пікірге келулері әбден мүмкін.
1917 жылға шейін Санкт-Петербургте басылған қазақ кітабы біреу ғана! Ол - Абай жинағы! Ә.Бөкейхановтың ақылы, кеңесі, ықпалы айқын екендігін батыл көлденең тартуымыз сондықтан.
Сонымен Абай өлеңдерінің баспа көру сәті 1909 жылы түсті. Баспагер Ілияс Бораганский жайында Ә.Жиреншин, Ү.Сұхбанбердина еңбектерінде біраз мағлұмат берілген, ұстазымыз Қайым Мұхамедханов зерттеулерінен шұрайлы деректерге кездесеміз. Ал татар, башқұрт ғалымдарының пікірлері Бораганский туралы мәліметтерімізді толықтыра түседі.
Ілияс Бораганский 1852 жылы Бақшасарайда дүниеге келген. Жергілікті медресені тәмәмдаған соң, 1867 жылдан жеті жыл Стамбулда ғылым негіздерін үйренеді. 1880 жылдары Ресей сыртқы істер министрлігіне каллиграф қызметіне шақырылады. Алғашқы татар газеттерінің бірі Нұр Петрборда Бораганский баспаханасында жарық көрген. Баспагер оқулық, көркем әдебиет, діни кітаптар, аудармаларды көптеп жариялай жүріп 1898-1908 жылдар арасында университетте көркем жазудан (каллиграфия) дәріс береді. Кеңес үкіметі тұсында Башқұртстанға барып баспа жұмысының жандануына ат салысады. Сол жақта 1924 жылы қайтыс болады.
І.Бораганский есімі Семей өңірінде, Абай шәкірттері мен зиялылар қауымында зор құрметке бөленген. М.Әуезов, М.Тұрғанбаев, Ш.Тоқжігітов басқаруымен дүниеге келген Қазақ тілі газеті Бораганский мырзаның жетпіс жылдық мерейтойына үн қосты: Ілияс Бораганский деген қарт Петрградта ең бірінші мұсылман баспаханасын ашқан, өзгеріс уақытына шейін көп кітап басқан, өзінің әдемі жазуға ұсталығымен атақ алған адам. Осы күнде 70 жаста болса да жас кісіден кем қызмет қылмай Башқұртстанның баспасын реттеуде күні-түні қызмет қылады. Жуырда баспаға керек құралдарды алу үшін Мәскеуге барып қайтты. Башқұртстан хүкіметі оның осы қызметі елу жылға толғанын еске алып қарттың құрметіне той жасамақ болып жатыр [9]. І.Бораганскийдің кім екендігін ұғынып, уақытында мән берген Семей баспасөзі ғана.
Тұңғыш жинақтың ретке келтіріліп, жүйеге түсіріліп, мәтін түзудегі орашолақтылыққа жол бермей, өмірбаяндық деректерін қағазға түсіріп, қаражат шығынын көтерген Құнанбай ұрпақтары Кәкітай мен Турағұл. Абайдың жылы өткен соң Кәкітай мен Турағұл Абайдың өлеңін, қарасөзін жинап бастыруға талаптанды. Өзі тірі күнінде Абай жазғандарын реттеп, кітап қып жиғызбаған. Бір-екі бет қағазға жазып, ел қолына тарап кеткен. Көшіріп, жазып алып, қайсы біреулері жаттап алатын болған. Сол бытыранып кеткен өлеңдерді жинау, оны реттеу оңай болған жоқ [10, 216-217], - деп жазған еді Әрхам Ысқақов.
Көзі тірісінде Абай өз шығармаларын жинақтауды құнттамағандығын Міржақып Дулатов та қынжылып еске алған. 1904 жылы маусым жұлдызының басында Омскіге барғанымда Абай өлеңдерінің жазбасын [қолжазбасын - А.Е.] алғаш Ахмет Байтұрсыновтан көрдім. Сонда Байтұрсынов айтты: Естуімше, Абай өз өлеңінің басылып шығуын тілемейді, һәм бастырушыға, ешкімге рұхсат бермейді екен. Күз Қарқаралы қаласына барамын, сонда әдейі бұрылып, Абайға сәлем беремін, танысамын һәм өлеңдерін бастыру жайынан сөйлесемін, - деп. Ахмет Абайды көруге нәсіп болмады. Абай өмірі күзге жетпей, сол маусымның 23-інде опат болды [11].
Ахмет Байтұрсыновтың өзі де: Ақмоламен сыбайлас [іргелес - А.Е.] Торғай облысында Абайды білетін адам кем, хатте жоқ деп айтса да боларлық. Олай болуы сөзі басылмағандықтан [12], - екендігін нақтылай түседі.
Абайтанудың негізін салушы М.О.Әуезов бұл жағдаяттарды жан-жақты зерттеп, бүге-шегесіне шейін қаныққан. Ұлы ақыннан қалған асыл мұраның кейінгі ұрпаққа сақталып жетуін, ел арасына таралып, насихатталуын ой елегінен өткізген М.О.Әуезов: Бұрын Абай жөнінде ешнәрсе жазылмады, айтылмады деуге болмайды... Бұл жөнде Абайдың ақындық еңбектері үш түрлі боп жайылып тарағанын еске алу керек. Бірінші жолы - баспа арқылы тарауы; екіншісі - халық арасына ауызша жатталып, әнмен аралас тарауы; үшінші - қолжазба түрінде әр көлемді жинақтар боп, көшіріліп тарауы [12, 24], - деп ескертеді.
Баспа жүзін көрген бірен-саран дүниелері мен қазақ аспанында әнге өріліп шырқалған сұлу сазды сылқым шығармаларының парық-бағамын еш төмендетпей, қасиетті мұраның біздің заманымызға саф алтындай жарқырап жетуінде қолжазба мұралардың өлшеусіз қызмет атқарғандығын бөліп айту шарт. Кемеңгер Әуезов ой-иірімдерінің қатпарына қайыра ден қойсақ көкірек көзіміз ашыла түспек: Қазақ ортасында Абайдың шығармаларын сүйіп, сүйсініп оқып, ұзатылар кезінде Мүрсейіт, Самарбай, Дайырбай сияқты көшірушілерге көшіртіп алып, өздерінің жасау сандығына салып алып кеткен бір топ қыздарды білеміз. Кейін Абай қолжазбаларын жинаушылардың бірталайы пайдаланған сондай көшірмелер: Уәсилә, Әсия, Рахила, Ғалия, Ғабида, Қаныш деген қыздардың көшіртіп сақтаған жазба жинақтары болатын [13,28]. Қарап отырсаңыз, Абай айналасында қалыптасқан биік мәдениет, атаның бата-өсиетімен келген парасат, ананың ақ сүтімен перзент бойын дуалаған қадір-қасиет жиналып келіп Абай мұрасы аталатын қазына атаулының ең қымбаттысынан айырылып қалмауға қолғабысын тигізген. Шашылып, қолдан қолға ауысып бытырап кеткен асыл мұра Кәкітай мен Турағұл қолына тиді, берігіректе түкпір-түкпірден жинақталып мұрағаттар мен мұражайлар қорына табысталды.
Сонымен қолымызда Абайдың бұдан бір ғасыр бұрын тасқа басылған кітабы. Көлемі120 бет. Таралымы 3000 дана. Ақын фотосуретін жариялау да жарасымды. Ә.Н.Бөкейхановтың ақыл-кеңесімен Кәкітай мен Турағұл түзген жинақ.
Тұңғыш басылымға Абайдың 140 шығармасы енген, оның тоқсан алтысы өлең, қырық екісі аудармалар және Масғұт, Ескендір поэмаларына орын берілген. Он жеті бөліктен тұратын кітап халық туралы, өлең туралы, өзі туралы, ғашықлық туралы, тағы басқа тараушаларға тармақталған. Оқырманға түсінікті болуын ескерсе керек, сынап-мінейтін ештеңесі жоқ. Ескі таптауырынмен мезі қылған саяси-әлеуметтік лирика, табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, тағы сондай сүреңсіз сүрлеуді көксемесек. Бұл ретте Мұхтар Әуезов ескертпесіне жүгіну қажет-ақ: Кәкітай жасаған жіктеулер дәл, дәлді емес. Бірақ соған қарамай, революцияның алғашқы жылдарында Абайды қайта басып шығарған кейінгі редакторлар да сол Кәкітай берген бөлек жіктеулерді сынамай, дұрыстамай қаз қалпында қайталап берген. Сол соңғы баспалар Абайдың өмірбаянына да Кәкітай жазған сөз, деректерден басқа ешбір тың жаңалықтар қосқан жоқ-ты. Сондықтан Абайдың баспаға шығуында тарихтық бірінші зор еңбек етуші Кәкітай дейміз [41, 25]. М.Әуезовтің біз сілтеме жасап отырған еңбегі мөлшермен 1950-1951 жылдары жазылғандығына көңіл қойсақ, Турағұл Абайұлы есімінің аталмауы жан-жақты түсінікті тілемейді.
Тұңғыш жинақтан ұлы ақын өлеңдерінің тең жарымы орын ала алмады, Әзім әңгімесі, Вадим поэмалары қосылмады, қырық бес қара сөзі жарияланбады, Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққандығы туралы тарихи трактаттық үлгідегі зерттеуі мүлдем ескерусіз қалды.
Алпыстың асқарына шығып үлгермеген Абай қазасы - бала-шағасы, туған-туысқандары, аралас айналасы ғана емес, кеудесінде сәулесі бар зиялы қауымды есінен тандырып, сенделтіп тастаған тосын трагедия дәрежесінде. Күні бұрын жүйеленіп, жинақталмаған мұраны қан жұтып қайғырып отырып түгендей қою оңай шаруа емес-ті. Оның үстіне шығарушылар жекелеме адамдарды аяусыз сынаған, тіпті кейде жер-жебіріне жеткен ащы шындықты әшкерелейтін ақын туындыларын руластар, ауылдастар арасында дүрдараздықты қоздырмасын, ушықтырмасын деген оймен саналы түрде кітапқа тықпаламаған. Этикалық тұрғыдан келгенде құрастырушылардың бұл тектес әрекеті құптарлық, қолдарлық.
Жинақтағы күні бүгінге бағасын жоғалтпаған құнды деректер Кәкітай қаламынан шыққан Абайдың өмірбаянына қатысты. Жалпы ақынның өмір жолы жөнінде баспа жүзінде алғаш жазған Әлихан Бөкейханов. 1905, 1907 жылдардағы қазанаманы дайындауда негізгі деректерді Кәкітайдан алған. Биографические данные для этого некролога доставил племянник Абая Какытай Скакович Кунанбаев [42, 8], - деп тура көрсеткен. Кейінірек ұзақ зерттеулер жүргізіп, ақын өмір сүрген орта, өмір сапарының ұзақ штрихтары, шығармаларының жазылу тарихы, көз көргендердің есте қалғандары сияқты қымбатты мұраларға қайта-қайта қайрыла оралып Абай өмірбаянының төрт нұсқасын жазған Мұхтар Әуезов ізденістерінің бастауында 1909 жылғы жинақтағы Кәкітай деректері тұрғандығы анық.
Қазақтың мінезін суреттеп, мінін жазып, сырын ашып, көзге көрсететін, елдің халін қайғырынып, жақсылыққа сүйреген сөздер Абайдан бері басталды. Абайдан бұрын қазақтың мінез-қалпын суреттеп берген айна болған жоқ, міні айтылмай, жүзі жуылмай, бітеу, тұйық күйде келді. Сол уақыттағы сөздер таразыға тартылып, ақылға салынбады. Надандық пердесін жырта алмады. Таяз, ұсақ, көрнексіз түрде болды. Абайдан бері әлгі өмірдің тұйығы жойылып, түйіні шешіліп, сыры сыртқа шығып, мінез айнаға түсіп келе жатыр. Қалам шамасынша шеберлеп, келісті жақсыны да, кейіпсіз жаманды да, суреттеп отыр.
Абайдың ақындық мектебі туралы мәселе қазақ әдебиет тану ғылымында ұзақ жылдар бойына қозғалып келеді. Бұл жайда да жалпы Абайды тану ғылымындағыдай көптеген қайшылық, жаза басушылық, тіпті әр алуан методологиялық қателіктерге бой алдырушылық та болады. Алашордашыл ұлтшылдардың Абай мұрасының идеялық бағыты мен көркемдік ерекшеліктерін бұрмалап түсіндіріп, оны өз мақсаттарына ыңғайламақ болған әрекеттері бұл мәселенің тарихи және творчестволық тұрғыдан шешім табуына қырсығын көп тигізді.
Қазақ әдебиет тану ғылымы, оның ішінде Абай жайындағы ғылым жемісті, дұрыс арнаға неғұрлым молырақ түскен сайын оның ақындық мектебі жайындағы мәселе де соғұрлым тереңірек әрі нақтылы зерттеле бастады. Бұл салада М.Әуезов ұзақ уақыт бойына еңбек етті. 1933 жылы жазған Абайдың туысы мен өмірі атты мақаласында ол ұлы ақын өз маңындағы талапты жастарға ұстаздық еткенін, творчествоға баулығанын айтады. Ал келесі жылы Абай ақындығының айналасы атты мақаласында ол бұл мәселеге арнайы тоқталады. [13,85]Зерттеушінің айтуынша Абай өзінің ақын шәкірттеріне идея, тақырып, сюжет беріп, жол көрсетіп отырған. М.Әуезов бұл мәселеге қырқыншы және елуінші жылдардағы зерттеулері мен мақалаларында да қайталып оралып отырды.
Сол сияқты, Абайдың ақындығы туралы мәселе Ә.Жиреншиннің кітаптары мен Қ.Мұхаметхановтың еңбегінде де қозғалған. Бірсыпыра зерттеушілер Абайдың әдеби мектебі деген атауға қарсы да болды. Мұнда түсінбестік бар еді. Творчестволық тұрғыдан алғанда Абайдың әдеби мектебі болғаны даусыз. Бірақ жоғарыда аталған зерттеушілердей оны тек Абай төңірегіндегі ақындармен ғана шектеу ғылыми жағынан жаңсақтық еді. Абай мектебін, оның дәстүрлерін Абай кезіндегі және одан кейінгі дәуірдегі реалистік қазақ әдебиетінің даму жолдарымен тұтас алып қарау шарт. Абай творчествосының, оның ақындық дәстүрлерінің ұлылығы мен нәрлілігін сонда ғана толық ұғына алмақпыз.
Академик - жазушы С.Мұқанов Абайдың шәкірттері туралы деген мақаласында Абай дәстүрлерін бүкіл қазақ әдебиетінен іздеу қажет екендігіне айрықша назар аударды.
Сөйтіп, терминология сан-саққа жүгіргенімен, Абайдың өз кезіндегі және айналасындағы ақындарға тікелей тигізген әсері әр кезде әр дәрежеде зерттеліп отырды. Бұл мәселе соңғы жылдарда да арнайы сөз болды. Солардың ішінен біз М.С.Сильченконың мына бір пікіріне көбірек ден қоямыз:
Абай мектебі деген терминнен бас тартып, біз Абайдың ақындық айналасы деген ұғым енгіздік. Турасын айтуға керек, бұ да ақиқат жағдайға орайлас келе бермейді. Әдебиет тарихы үшін енжар да салғырт қарым-қатынастар емес, қайта белгілі бір тарихи кезеңдегі, түбі бір бағыттағы жазушылар мен ақындардың өзара творчестволық ықпал-әсері маңызды ғой.
Осыдан кейін ғалым орыс әдебиетінің тарихын зерттеудегі тәжірибеге сүйене отырып, Абай тұсындағы поэзия (немесе ақындар) деген ұғымды ұсынады. Өйткені, бұл ұғым тұстас-замандас ақындарға тұтастай ортақ жәйттерді де, олардың әрқайсысының өзіне ғана хас ерекшеліктерді де қоса қамтиды.
Біздіңше, белгілі дәрежеде шартты түрде алынса да, бұл ұғым Абаймен тұстас әрі соның айналасындағы ақындардың творчествосын қазақ әдебиетінің даму тарихындағы заңды, жүйелі құбылыс ретінде бөліп алып, арнайы зерттеуге мүмкіндік береді. [12,60]Ал XX ғасырдың бас кезінде бұл құбылыс жаңа сипатқа ие болады. Өйткені, бұл - Абай әсерінің бүкіл қазақ әдебиетіне мол таралған, ал оның дәстүрлері бұрынғыдан әлдеқайда молыға, тереңдей түскен кезең. Сөйтіп, біз де ұлы классиктің ақындық дәстүрлеріне байланысты бір пара мәселені онымен тұстас ақындардың творчествосымен сабақтастыра отырып сөз етеміз.
Орыс поэзиясының және сол арқылы дүниежүзілік поэзияның үздік үлгілерінен тамаша аудармалар жасаған Абай көптеген шығармалардың, тіпті үлкен-үлкен романдардың оқиғасын, ұзын-ұрғасын, сюжетін ауызша айтып та, айтқыздырып та таратып отырғаны оның өмірбаянынан жақсы аян. Бұл ретте ұлы ақынның ағартушылық мүдде ғана тұтпай, әдеби-творчестволық мақсұт көздегендігі де күмәнсіз.
Көркем әдебиет үлгілерін осылайша насихаттау, жалпақ жұрттың құлағына сіңіріп, көкірегіне дарыту - Абай төңірегінде бекем орын тепкен, аса игі дәстүр болған.
Бұған ауызша таралып жеткен алуан түрлі аңыздарға қоса Шоқанның досы, орыстың атақты ғалымы Потаниннің Ең соңғы қазақ ханзадасының киіз үйінде атты жол жазбасында келтірілген жұртқа мәлім деректер - анық дәлел. Потанин былай деп жазады: Маған Омбыда кадет корпусын бітіріп, кейін Семей төңірегіндегі елінде сахарада тұрған қазақтың бір сұлтаны (марқұм Өскенбаев) жайында талай әңгіме айтқан еді. Ол кешкісін өз жерлестерінің басын қосып ап, оларға орыс повестері мен романдарының мазмұнын әңгімелеп беруді ұнатады екен. Қазақтар оның айтқанын құмарта тыңдап, сол әңгімелеріңді жазып бер дейді екен. Сөйтіп, Тургенов, Лермонтов, Толстой және басқалардың шығармаларының қазақша жазылған еркін аудармасы бірнеше дәптер болыпты. Кейде киіз үйдегі осындай әдеби кештерде қазақтар өз ойларын ортаға салады екен. Көзімен көрген адамның айтуынша, сондай кездерде Өскенбаев: Бұл жайында орыстың белгілі сыншысы Добролюбовтың бұл туралы пікірі мынадай деп, орыстың атақты адамдарына иек артады екен.
Сөйтіп, Абай төңірегінде орыстың ұлы ақын-жазушыларының шығармаларымен бірге атақты сыншылардың эстетикалық-көркемдік ойлары да мол таралып отырған. Бұл сол маңдағы творчестволық ортаның да, тыңдаушы қауымның да ой өрісі кеңіп, көркемдік сезімі ұшталуына айрықша әсер етеді.
Орыс әдебиетінің демократтық, гуманистік және интернационалдық дәстүрлерінде тәрбиеленген әрі содан нәр алған Абай қазақ халқын басқа жұрттардың да тарихымен, тағдырымен таныстыруды зор мақсұт тұтқан. Өйткені, ол мұны туған халқын бүкіл адам баласының мәдени қазынасына тартудың, соған қанықтырудың бір жолы деп білген. Оның өзінің де, ақын шәкірттерінің де дастандары басқа елдер өмірінің шындығын жырлайтындығы тегін емес.
Абай өзінің бүкіл творчествосымен, эстетикалық-көркемдік принциптерімен бүкіл қазақ поэзиясының жаңа арнада дамуына, онда реалистік әдістің белең алуына айрықша әсер етті. Ал бұл әсер оның өз төңірегіндегі ақындарға тіпті күшті болды. Абайдың Әсет пен Әріпке, Ақылбайға арнап өлеңдер шығаруы оның жас талант иелерін ақын да, азамат та болуға үндеген талабын анық танытады. Ондай өлеңдерінде Абай жеке бастың ашу-ызасын, өкпе-наласын айтудан аулақ. Ол бұдан әлдеқайда жоғары мүдде, яғни идеялық-творчестволық, ұстаздық мақсұт көздеген. Абайдың шәкірт ақындарына идея, тақырып, сюжет беріп жырлатып отырғандығы жайлы естеліктер мен аңыздарды, әдеби деректерді ақынның сол өлеңдеріндегі ойлар анықтай түседі.
Абайдың Шәкіртсіз ғалым - тұл деген афоризмі творчествоға оның өзінің ақындық өнеріне, ақындық тағлым жайындағы ойларына әсіресе жанасымды. Абайдай ұлы ақынның, жаңа әдебиеттің ірге тасын қалап, туған халқының көркемдік дамуында жаңа дәуір ашқан ақынның тұл-ақын боп қалуы мүмкін емес еді. Оның жаңашылдығы сияқты, дана ұстаздығы да заман талабынан, тарихи дамудың қажеттігінен туған болатын.
Әдетте, Абайдан үлгі көріп, тағлым алған ақындар жайында сөз бола қалса, көбінесе оның балалары мен туыстарының және басқа да бірен-саран адамдардың аттары аталады. Біздіңше Абай төңірегінде болған ақындар мен өнер иелері туралы мәселе қозғағанда екі түрлі жәйтті естен шығармау шарт.
Біріншіден, Абай төңірегінде болған және оның игі ықпалын көрген ақындар тобы, өнер иелерінің шоғыры қалың, қомақты. Өйткені, өнер атаулыға дәмелілердің Абайдай үлкен тұлғаға қарай талпынбауы мүмкін емес еді. Оның үстіне Абай шын шабыт иелерінің ешқайсысының да бетін қағып, тауанын қайтармаған.
Екіншіден, сол Абай төңірегінде болғандардың бәр-бәрі оның шәкірті санала бермек емес. Қайсыбіреулер Абай творчествосының идеялық-әлеуметтік бағытын нысана еткенімен, оның көркемдік принциптерінен көш төмен, аласа жатты. Ал енді бірқатар ақындар Абайдың өлең өлшемдеріне, поэтикалық формаларына сырттай еліктегенімен, ұлы ақынның идеялық сарындарынан, мазмұнға қоятын талабынан аулақ кетіп, сырт айналды. Сондықтан өздерін Абайдың шәкірттеріміз дегендердің бәр-бәрін оның әдеби мектебіне жатқыза салуға болмайды.
Абай поэзиясын жоғары бағалаған және шама-шарқына қарай соның ізімен жүрмек болған ақындардың ішінен Б.Айтқожаұлы, Тайыр Жомартбаев тәрізді ақындарды атау қажет. Ұлы ақын идеяларын халық арасында насихаттауда олар недәуір еңбек етті.
Б.Айтқожаұлы оннан астам өлеңі мен бір поэмасы енген Шын мақсұттар атты жинағын Абай қандай? деген өлеңмен ашып, онда ұлы ақынды былайша сипаттайды:
Кешегі айтылғалы Абай сөзі,
Һәркімнің мәлім болды сыр-мінезі.
Білмегенге - қараңғы қайда жүрсе,
Білгендер әдетінен болды мезі.

Жазылған кітаптары жүр шашылып,
Қанжардай - ақ жүрекке тік шаншылып,
Үй басы іздеп жүріп бәрін кетті,
Ескер деп осынымды қол тапсырып.

Оқыдық та ойладық - болды қандай,
Дәмін көрген жүрген жоқ құмарланбай,
Көз көріп, сөз сөйлесіп отырдық біз,
Көрушіге ермек үшін шығарғандай.

Енді ойласақ, мақсұты - елдің қамы,
Қара қазан, сар бала - таңдағаны.
Сұрамай біліп кету мүмкін емес,
Іші ұзын, сырты қысқа мағыналы.
Б.Айтқожаұлы Абай поэзиясы дәуір сипатын, адам мінездерін ақтарып ашқандығын, жүрекке шабатын әсерлілігін, халық арасына кең таралғанын және ел қамын, ел мұңын білдіргенін жақсы аңғарған. Абай нағыз халықтық, реалистік, шын мәнісіндегі көркем поэзияны - іші алтын, сырты күміс сөз жақсысы деп бағалап, басқаларды дәл сондай поэзия жасауға үндеді. Оның өз поэзиясы дәл сондай дәрежеде еді.[13,86] Б.Айтқожаұлы Абай поэзиясының со қасиетін, яғни сөзге сараң, ойға жомарттығын, терең идеялылығын (Іші ұзын, сырты қысқа мағыналы) да дұрыс ұсынған.
Тайыр Жомартбаевтың творчествосы да Абай әсерімен тығыз байланысты. Абайдың өнер-білім мен еңбекке үндеген, адамгершілік пен ізгілікті жырлаған шығармаларын қызыға оқып, қатты еліктеген Т.Жомартбаев кейін орыс классиктерінің творчествосына да айрықша ден қояды. солардың әсерімен өзі де әңгіме, өлеңдер жазады.
Т.Жомартбаев шығармаларында ағартушылық тақырыбы мол көрініс тапты. Сондықтан да ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.