Шаруашылықтағы голштино - фриз тұқымды сиырларының сүт өнімділік көрсеткіштері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ

ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ

МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ

Мамандығы 6В08201-Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы

Алматы 2022 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ

ТЕХНОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОРЕСУРСТАР ФАКУЛЬТЕТІ.

МАЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеттерінің сүт өнімділігіне әсері
Беттер саны _______________
Сызбалар мен көрнекі
материалдар саны __________
Қосымшалар _______________

Орындаған: Қайрбек Кәмилә Талғатқызы

2022 ж. ___ ____________________ қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.д., профессор _____________________________ Исламов Е.И.

Жетекшісі:
а.ш.ғ.к., қауым. профессор __________________________ Мырзақұлов С.М.

Арнайы тараулар кеңесшілері:

______________ _______________ _______________________________

______________ _______________ _______________________________

Норма бақылау ________________ ______________________________

Сарапшы _________________ ________________________________

Алматы 2022 ж.
КеАҚ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ

Технология және биоресурстар факультеті

Мал шаруашылық өнімдерін өндіру технологиясы кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ

Студент Қайрбек Кәмилә Талғатқызы

Жұмыс тақырыбы: Сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеттерінің сүт өнімділігіне әсері

Университет бойынша 2022 ж №______ бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі ___________ 2022 ж.

Жұмыстың бастапқы деректері Алматы облысы Талғар ауданы ЖШС Байсерке-Агро АТЗ-ындағы голштинофриз тұқымды сиырларының ұдайы өндірістік қабілеттерін зерттеу жұмыстарынан алынған.

Дипломдық жұмыста қарастырылатын негізгі мәселелер:
ЖШС Байсерке-Агро АТЗ-тына жалпы сипаттама; Шаруашылықтағы малдарды азықтандыру мәселесі, рацион құру жүйесі; Сиырлардың сәтті бұзаулауына әсер етуші факторлар; Шаруашылықта өндіріліп жатқан сүт өнімділігінің жалпы сипаттамасы; Тұмса сиырларының желіндерінің түрлері мен сүт беру жылдамдылығы; Сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеттерінің жалпы көрсеткіштері; Шаруашылықта жүргізіліп жатқан асылдандыру жұмыстарының жалпы нәтижесі;

Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда): кестелер, суреттер және т.б.;

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Карамаев С.В., Валитов Х.З., Карамаева А.С. Скотоводство. Учебник. 1-е изд. Издательство Лань 2018 г.
2. Кәрімов Ж.К., Дәленов Ш.Д., Найманов Д.Қ. Ірі қарамал шаруашылығы. Қостанай 1996.
3. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Төреханов А.Ә., Жазылбеков Н.Ә. Ірі қара шаруашылығы, сүт және ет өндіру технологиясы. Алматы-2005 ж.
4. Каримов Ж.К., Даленов Ш.Д., Төреханов А.Ә., Найманов Д.Қ., Жазылбеков Н.Ә. Триумф Т. 2006 ж. Ірі қара шаруашылығы;
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Әдебиетке шолу

01.02-30.02

Материалды зерттеу
әдістері

01.03-30.03

Негізгі бөлім

01.03-30.04

Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.д., профессор ________________________ Исламов Е.И.

Жұмыс жетекшісі
а.ш.ғ.к., қауым. профессор ___________________ Мырзақұлов С.М.

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ Қайрбек К.Т.

Дипломдық жұмысты орындау

ГРАФИГІ

Рет
саны
Тараулар және
қарастырылатын
сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі

Ескертулер
1
Кіріспе
Қаңтар

2
Әдебиетке шолу
Қаңтар

3
Негізгі бөлім
Ақпан, наурыз, сәуір

4
Қортынды
Сәуір

5
Экономикалық тиімділік
Мамыр

6
Шаруашылыққа ұысыныс
Мамыр

7
Қосымша
Мамыр

Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.д., профессор ________________________ Исламов Е.И.

Жұмыс жетекшісі
а.ш.ғ.к., қауым. профессор ___________________ Мырзақұлов С.М.

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________________ Қайрбек К.Т.

МАЗМҰНЫ

бет

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
7

АНЫҚТАМАЛАР
8

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
9

КІРІСПЕ
10
1.
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
13
1.1.
Голштино-фриз тұқымды бұқаларының ұрығымен жергілікті қараала типті ірі қарамал тұқымдарын жақсарту жолдары
13
1.2.
Шаруашылықтағы сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеттерінің жағдайы және оларға қолданылатын шаралар
16
1.3.
Өндірілетін сүттің маңызы
20
2.
ҚОЛДАНЫЛАТЫН МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
25
2.1.
ЖШС Байсерке-Агро АТШ-на жалпы сипаттама
25
2.2.
Шаруашылықтағы жұмыстарды зерттеу әдістері
29
2.3.
Шаруашылықтағы жұмыстарды зерттеу әдістері
33
3.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
31
3.1
ЖШС Байсерке-Агро асылтұқымды заутытындағы голштино-фриз тұқымды сиырларының сырт пішіні мен дене бітімдеріне жалпы сипаттама
31
3.2.
Голштино-фриз тұқымды тұмса сиырлардың желіндерінің морфофункционалдық қасиеттері
34
3.3.
Шаруашылықтағы голштино-фриз тұқымды сиырларының сүт өнімділік көрсеткіштері
36
3.4.
Шаруашылықтағы голштино-фриз тұқымды сиырларының ұдайы өндірістік қабілеттерінің көрсеткіштері
38
3.5.
Сиырлардың сервис кезеңдерінің сүт өнімділіктеріне әсері
41
3.6.
Шаруашылықтағы голштино-фриз тұқымды сиырларының экономикалық тиімділігі
44
4.
ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ
46
5.
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
48
6.
ҚОРЫТЫНДЫ
50
7.
ШАРУАШЫЛЫҚҚА ҰСЫНЫС
52
8.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
53

ҚОСЫМША
55

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

Дипломдық жұмыста төмендегі мемлекттік стандарттар қолданылды:

ГОСТ 6709-72 Вода дистиллированная.
ГОСТ 1770-74. Бюретки, колбы и др. Стеклянные меры вместимости.
ГОСТ 3622-68 Молоко и молочные продукты. Отбор проб и подготовка их к анализу.
ГОСТ 3626-73 Молоко и молочные продукты. Методы определения влаги и сухого вещества.
ГОСТ 3625-84 Молоко и молочные продукты. Методы определения плотности.
ГОСТ 5867-90 Молоко и молочные продукты. Методы определения жира.
ГОСТ 25179-90 Молоко. Методы определения белка.
ГОСТ 3624-92 Молоко и молочные продукты. Титрометрические мето-ды определения кислотности
ГОСТ 13264-88 Молоко коровье. Требования при закупках.
ГОСТ 7.32-2001-Мемлекетаралық стандарт. Кітапханалық және басылымдық бағдар беру бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми-зерттеу жұмыстары жазылған диссертациялардың құрылымы және қалыптастыру ережелері.

АНЫҚТАМАЛАР

Дипломдық жұмыста төмендегі терминдер мен анықтамалар қолданылды:

Экстерьер- малдың жалпы сырт пішіні.
Тұмса сиыр - бірінші рет бұзаулаған жас сиыр.
Сақа сиыр - үшінші рет және одан да көп бұзаулаған сиыр
Сервис кезеңі - сиырдың бұзаулағаннан ұрықтанғанға дейінгі аралығы.
Суалу мерзімі - сауын маусымы аяқталғаннан бұзаулауға дейінгі аралық
Сүт беру екпінділігі- 1 минутта сауылатын сүттің көлемі.
Сүт өнімділігі - сиырдың сауын кезіндегі беретін сүтінің сандық және сапалық көрсеткіші.
Рацион- берілетін азықтың түрі мен көлемі.
Сауын маусымы - сиыр бұзаулағаннан сауу мерзімі аяқталғанға дейінгі аралық.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

Дипломдық жұмыста төмендегі белгілер мен қысқартулар қолданылды:

n
мал басы саны
мг
миллиграмм
г
грам
кг
килограм
тн
тонна
ц
центнер
минкг
минутына килограмм
см
сантиметр
%
пайыз
тг
тенге
Х
орташа мән
mх
орташаның қатесi
Cv%
варияция коэффицентi
ЖШҚ
жеке шаруа қожалығы
ЖШС
жауапкершілігі шектеулі серіктес
АҚШ
Америка құрама штаттары
СҚМҚ
сүттiң құрғақ майсыздандырылған қалдығы

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Негізінен мал шаруашылығындағы ірі қарамал шаруашылығы - мал шаруашылығындағы ең маңызды салалардың бірі болып табылады. Себебі, біріншіден - халқымызды ең жоғары сапалы сүт және ет тағамдарымен қамтамасыз етіп отыр, екіншіден - жеңіл сапалы тағамдармен қамтамасыз етеді. Әрі маңызды органикалық тыңайтқыштарды да өндіріп, табиғатқа пайдасын келтіріп отыр [1].
Маман ірі қара малда зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін - анатомия, физиология, биохимия, механикаландыру, азық дайындау, малды азықтандыру, малды өсіру, генетика, зоогигиена, ветеринария, малды қолдан ұрықтандыру және экономикалық ғылымдардың негізін жақсы білетін болу керек [2].
Менің жүргізген зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты - суденттердің Қазақстан және шетел мемлекеттеріндегі ірі қарамал шаруашылықтарының дамуын зерттеп, соның ішінде голштино-фриз тұқымына, әрі шығын қаржысын аз жұмсап, осы саладан көп өнім өндіру және экологиялық табиғи жағдайларымызға зиянын келтірмейтін жолын қарастыру болып табылады.
Сиырлардың сырт пішінін, дене бітімін және интерьерін зерттеген кезде, олардан алынатын өнімдерге байланысты және осы ерекшеліктерді малдарды сұрыптау мен жұп таңдау жұмыстарын пайдалана білу керек екендігі анықталды.
Ірі қара малы өнімдерінің тарауында бұл өнімдердің қалай пайда болатынын, оның себебі мен тиімділігін ажырата білу мен зерттеу қажет. Сүт және ет өндірудің озық технологиясын экономикамен, экологиямен, өз еліміздегі, шет мемлекеттердегі алдыңғы қатарлы тәжірибемен байланыстырып зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет.
Шаруашылықтағы табын құрылымын толықтыру барысында, оның өнімділігін көбейтумен тығыз байланысты келеді, әрі малдың физиологиясын, азықтандыру жүйесін және мал дәрігерлік негіздерін білуді қажет етеді. Ірі қара мал тұқымдарын төмендегі сызба бойынша зерттейді: асылтұқымды ірі қарамалының халық шаруашылығындағы маңызы, бұзау кезінен өскен шаруашылығы, шыққан тегі мен тарихы, тірі салмағы мен тағы да басқа биологиялық, әрі шаруашылық ерекшеліктері, генеологиялық құрылысы мен келешек дамуы бойынша. Ірі қара малын асылдандырудың мал өнімін көбейтуде маңызы өте керемет, сол үшін малдардың дүние жүзілік генофонды мен ғылыми-технологиялық зерттеулерінің жетістіктеріне сүйенеміз [3].
Елімізді азық-түлікпен (ет, сүт, сүт тағамдарымен, ет тағамдарымен және т.б.) қамтамасыз ету үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте жоғары. Себебі сүт өнімінің 99 пайызын, ал ірі қарамал етінің көлемі 40-45 пайызға дейінгі көлемін құрайды. Одан басқа ірі қара мал терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында жақсы қолданылады, әрі ірі қара малының гөңі де егін шаруашылығында, әсіресе кейінгі уақыттарда, кеңінен органикалық тыңайтқыш ретінде өңделіп, пайдаланылып келеді.
Жасалынып жатқан жұмыстар бойынша ірі қара мал тұқымдарының асылдандыруын ерекше көрсеткен жақсы болады. Сонымен қатар жаңадан асылтұқымды ірі қара малдарының жаңа типтері шығарылды, ал асылтұқымды ірі қара малдары экономикалық табиғи аймақтарға жақсы бейімделіп келеді. Оларға ерекше әсер еткен селекция жұмыстары белсенді жүргізілуі тиіс болды. Себебі, селекцияның дамуына генетика мен биотехнология ғылымдарының негізі мен электронды есептеу техникасының әсері өте керемет болды.
Ірі қара мал шаруашылығы қазіргі күнде жалпы алғанда іштей мамандандыру арқылы, әрі осы саланың қарқынды жолға көшуіне және мал басы көбейіп келуіне байланысты ерекше дамып келеді.
Кейінгі уақыттарда шет елден: Америка Құрама Штаттарынан, Канададан, Еуропадан және т.б. мемлекеттерден әкелінген голштино-фриз ірі қарамалын жергілікті ірі қарамалымен будандастырудың нәтижесінде көптеген сиыр табындары және тұқымдары қалыптасты. Осы малды асылдандыру жұмыстарының арқасында кейбір асылтұқымды мал зауыттарында сиырлардан 8-10 мың кг және одан жоғары көлемде сүт алу межеленуде, ал бордақыланатын малдардың тәуліктік салмақ қосуы 1000-1200 гр-ға дейін жетіп отыр.
Қазіргі күнде Қазақстан Республикасының ірі қара мал шаруашылықтарында 20 - дай сүтті және сүтті-етті (етті-сүтті) бағыттағы және 8 етті бағыттағы ірі қара малының асыл тұқымды малдары өсірілуде. Бұл жерде айта кету керек, асылтұқымды ірі қара малдарының көпшілігі жаңа өнеркәсіптік технологияларға әлі бейімді емес. Сондықтан қазіргі уақыттарда малдарды будандастыру және гибридизациялау арқылы ірі қара малының жаңа асылтұқымдарын қалыптастыру бағытында жұмыстары жүргізілуде [4].
Ірі қара мал шаруашылықтарында нәтижелі даму жұмыстарының ерекше жүруі, бұл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіруі, әрі әр табынның сапасының жақсаруы, малды сұрыптауы және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдануы, малдың сапалы азығын молайтуы, мал азығының сапасын жақсартуы болып табылады [5].
Жұмыстың мақсаты мен тапсырмалары. Жұмыстың негізгі мақсаты - ЖШС Байсерке-Агро АТЗ-ндағы сауын маусымындағы сиырлардың сырт пішіні мен дене бітімін, сүт өнімділігі мен құрамын, голштино-фриз тұқымды сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеттерін (сиырлардың қашырылуы, сервис кезеңі, суалу мерзімі) және сүт өндірудің экономикалық тиімділігін анықтау болып табылады. Осы мақсаттарды дұрыс орындау үшін келесі міндеттер алға қойылған:
1. ЖШС Байсерке-Агро АТЗ-на жалпы сипаттама беру.
2. Голштино-фриз тұқымды сиырларының сырт пішіні мен дене бітімін және т.б. ерекшеліктерін анықтау.
3.Сиырлардан өндірілетін сүт өнімділігі мен оның химиялық құрамын бағалау.
4.Сиырлардың жалпы ұдайы өндірістік қабілеттерін зерттеу
5. Жас бұзауларды өсіру және күтіп-бағу технологиясын үйрену;
6.Сүт өндірудің экономикалық тиімділігін талдау және т.б.

1.ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

Голштино-фриз тұқымды бұқаларының ұрығымен жергілікті қараала типті ірі қарамал тұқымдарын жақсарту жолдары

Қазақстанда ауыл шаруашылығының ірі қара мал шаруашылығын соңғы жылдары интенсивтендіру мақсатында, отандық ірі қарамал тұқымдарына деген қызығушылық жылдан-жылға күшейіп келеді және талап бірқатар өзгеріске ұшырай бастады.
Қазіргі замандағы жоғары механикаландырылған шаруашылықтарда сауын сиырлардан жоғарғы өнім алу үшін, мықты дене бітімді, сауын аппаратымен сауғанда жоғары интенсивті сүт беру жылдамдылығы мен желін мен емшек түрлері талабқа сай, жоғары төлдеу қарқындылығымен және жүйке жүйесінің тұрақтылығымен ерекшеленуі тиіс.
Қоршаған ортаның табиғи жағдайына және экономикалық дамуға байланысты Қазақстанда өнімділігі жағынан әртүрлі ірі қара мал түрлері шығарылған. Бұл тұқымдар ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарының еңбегі үнемі жақсы жағына қарай өзгеріп келуде, жақсартылып, алдымен жаңа типтер, кейіннен жаңа тұқымдар пайда болуда, ал бұрынғы тұқымдар жылдан-жылға әлсіреп, жойылып кетіп барады [6].
Ресейліктер соңғы 30-35 жылда ірі қара малының сүттілігі мен еттілігін жоғарылату мақсатында селекциялық бағдарламамен күрделі жұмыстарын тоқтатпай істеп келе жатыр. Бұл барған сайын сүтті бағыттағы өндіріске арнайы бағытталған мал басының санын ұлғайтып, ал қос бағыттағы мал басының азаюына әсерін тигізуде. Осының салдарынан ірі қара мал шаруашылығы қазіргі күнде 2 топқа бөлінеді: сүтті және етті болып. Одан басқа арнайы бағыттағы тұқымішілік ірі қара типтері пайда болды. Сондай-ақ, олардың қасиеттері бойынша малдарды келешекте эффективті пайдалануға зор мүмкіндік туғызады.
Соңғы жылдары шет елдердегі және Ресейдің мал шарушылығындағы тәжірибелерді негізге ала отырып, жергілікті ірі қара мал тұқымдарын өнімділігі мол, өндірістік сүтті бағыттағы етіп өзгертуге голштино-фриз ірі қара малының генофондын қолдану тиімді болып келеді. Себебі голштино-фриз тұқымы қараала типті Еуропаның көптеген ірі қарамал тұқымдарына қарағанда, дене бітімі мықты және өнімділігі жоғары болып келеді.
А.С.Всякихтың және т.б. [7] зерттеулері бойынша, қараала мен голштино-фриз тұқымдарының будандары өздерінің таза қанды қатарлас сиырларынан сүт өнімділігі жағынан орта есеппен 375 кг-ға, ал сүт майының шығымы бойынша 12 кг-ға артық беріп отырған. Буданды сиырлардың желін түрлері (60-70% табын бойынша) тегене және астау тәрізді болып, желін индекстері 42-43%, ал сүт беру жылдамдығы орташа 2,0 минкг болған.
Голштино-фриз тұқымының тарихына тоқталатын болсақ, бұл тұқым АҚШ пен Канададағы голландияның қараала тұқымдарын қашыру арқылы шығарылған. Басында шығарушы ғалымдар жаңа тұқымның сүттілігіне және өсіп-жетілуіне көбірек көңіл бөлген. АҚШ-та 1871 ж. голштино-фриз тұқымды ірі қара малының өсіру қоғамы құрылған.
Голштино-фриз тұқымды сиырларының тірі салмақтары орташа 670-700 кг-ға дейін, бұқаларынікі - 960-1250 кг-ға дейін жетеді. Еркек бұзауларының туғандағы тірілей салмақтары 44-47 кг, ұрғашыларінікі - 38-42 кг аралығында болып туылады. Голштино-фриз тұқымды малының сырт пішіні сүтті бағыттағы тұқымдарға келеді. Сиырлардың шоқтығының орташа биіктігі 144 см, бұқаларынікі - 158-160 см құрайды.
Көптеген ғалымдардың мәліметтері бойынша голштино-фриз тұқымды сиырларының желіндері тегене және астау тәрізді болып келеді. Дөңгелек түрлері де кездеседі. Желіндері өте аумақты, соған байланысты сиырларын тәулігіне 2 рет қана саууға болады, сауу жылдамдығы орташа 2,37 минкг құрайды.
Дүние жүзі бойынша голштино-фриз тұқымды сиырларың сүтті бағыттағы тұқымдардан ең бірінші орынға ие болды. АҚШ ғалымдарының мәліметтері бойынша 1981 жылы голштино-фриз тұқымды сақа сиырларынан орташа - 7418 кг сүт сауылған, ал сүт майлылығы орташа - 3,61% болған. Ал басқа ірі қара мал тұқымдарының өнімділік көрсеткіштері: айршир сиырларында - 5519 кг және 3,89%, гернзей сиырларында - 4991 кг және 4,59%, джерсей сиырларында - 4784 кг және 4,83%, швиц сиырларында - 6142 кг және 3,69%, шортгорн сиырларында - 5193 кг және 3,61% болды. АҚШ-тың көптеген асылтұқымды шаруашылықтарында бір сиырдан орташа 9000 кг-нан аса сүт сауылып жатыр [8].
Голштино-фриз тұқымының дене бітімі мықты, түсі қараала (ақ түсі басымдырақ) болып келеді. Бұл тұқымда түсі қызылала сиырлар да кездеседі. Қазіргі уақытта голштино-фриз тұқымды малының қызылала тұқымы да заңды болып бекітілген [9, 10].
Сиырларды шағылыстыруда - айналасындағы қоршаған ортасы, табындағы өнімділік көрсеткіштері, жақсартқыш тұқымының қасиеттерінің ұрпаққа өзгеріссіз берілуі және т.б. сондай көп жағдайлары әсер етеді. Алимжанов Б.О. және т.б. [11] мәліметі бойынша табынның сүт өнімділігі 3000 кг голштино-фриз бұқалары будандарының сүт өнімділігі еш өзгеріссіз болғанын, ал өнімділік арту үшін табын бойынша өнімділігі 4000 кг және одан да жоғары көрсеткішті бұқалардың ұрпақтары жоғарғы нәтижелі көрсеткішке ие болғандығын ескерген.
Кәрімов Ж.К. және т.б. [12] ...голштиндеудің тиімді болуы, негізінен шаруашылықтың малды азықтандыру және азық базасына байланысты - дейді. Ірі қара мал рациондары талабқа сай құнарлы азық түрлерімен толықтырылған сайын, олардың генетикалық мүмкіншіліктері артып, сүттіліктері жоғарылап, өнімділік кезеңінің ұзаруына үлкен әсерін тигізеді.
Сүтті бағыттағы ірі қара малдарының мақсатты түрде генетикалық жағынан жақсаруы, олардың шаруашылыққа пайдалы селекциялы параметрлеріндегі - өзгергіштік коэффиценттері, ұрпаққа берілгіштігі, жағымды қасиеттерінің қайталануы және корреляцияға тәуелділігі болып табылады.
Малды шағылыстырудың негізгі тиімділігі көбінесе балансты түрде азықтандыруға байланысты болады. Буданды сиырларды жақсы, сапалы азықтармен қамтамасыз еткен кезде, өздерімен қатарлас таза қанды сиырларға қарағанда жоғарғы сүттілігімен, жетілген желіннің формалы болуымен, сүт беру екпінділігі жоғары болуымен ерекшеленіп отырады. Ал тірі салмағы мен дамуы бойынша да таза қанды қатарлас малдарынан кем болмайды.
Голштино-фриз тұқымды ірі қара малының сүттілік қасиеттері жоғары болғанымен, төлдеу өнімділігі төмен болып келеді. Кейбір ғалымдар голштино-фриз тұқымды ірі қарамалының тұқымаралық шағылыстыруында өнімділіктерінің біршама төмендегенін ескертеді [13].
Логвинов Д.Д. [14] қараала тұқымды сиырларды жаппай голштиндеу кезінде, селекциялық жұмысты ІІІ-інші ұрпақ будандарымен, яғни, 78 қандылықты ұрпақ алынғанға дейін жүргізіп, кейіннен оларды өз-ара немесе өз ішінде шағылыстырып, өсірілсе, онда эффективтілігі артатынын айтқан болатын.
Отандық ірі қарамал тұқымдарын голштино-фриз тұқымымен шағылыстырып жаңғырту арқылы біз, сүттілігі жоғары, технологиялық қасиеттері жетілген отандық селекция сауын сиырларын алып келеміз. Отандық қараала тұқымдарын голштино-фриз тұқымымен сіңіре шағылыстыру қажет емес. Малды шағылыстыру барысында керекті қандылықты будандар алғанға дейінгі схемасын жетілдіру және алынған будандарды өзара шағылыстырып, алынған ұрпақтарын өсіріп, қазіргі заманның талабына сай, қарқынды сүт өндіру технологиясы дамыған сауын сиырларын алу - біздің басты мақсатымыз.

1.2. Шаруашылықтағы сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеттерінің жағдайы және оларға қолданылатын шаралар

Заманауи талабтардың сұранысы бойынша қазіргі дамыған заманның кезеңінде мал шаруашылығының дамуы мен оның өнімділігінің жоғарылауына кедергі болатын бірден-бір себеп, ол сиырлардың асылтұқымды еместігі және уақытында қашырылмауы болып табылады. Көп ғалымдардың пайымдауынша сиырлардың қашпауы негізінен, сиырлардың азықтанатын азықтарының құрамы мен сапасы төмен болуынан, дұрыс күтіп-бағылмауынан, қолдан ұрықтандыру жүйесі негізге алынып, дұрыс жүргізілмеуінен, бұзаулағаннан кейін пайда болатын әртүрлі акушерлі-гинекологиялық ауырулардан және жатырда ауыру пайда болып, субинволюцияға айналуынан пайда болады [15, 16, 17, 18, 19].
Сиырлардың бұзауламауының пайда болуына жоғары өнімділіктің (сүттілігі) де әсері болады, бірақ көп ғалымдар бұған келіспейді. В.К. Милованов [20] сүттілігі жоғары сиырлардың ұдайы өндірістік қабілеттері төмен болатынын айтса, ал B.C. Шипилов [21] керісінше азықтандыру жүйесі мен азық сапасы жоғары болса, ұдайы өндірістік қабілеттеріне ешқандай әсері болмайтынын ескертеді.
Ресейде соңғы жылдары сүтті бағыттағы жаңа қызылала ірі қарамал тұқымы шығарылды. Бұл тұқым симментал мен қызылала голштино-фриз тұқымын будандастыру арқылы пайда болған [22]. Бұл тұқым 1998 ж. бекітілгенге дейін 1,2 млн бас, қандылығы әртүрлі қызылала голштино-фриз тұқымының буданды аналық сиырлары алынды. Ғалымдардың ғылыми зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша қызылала голштино-фриз тұқымының қаны көбейген сайын сүттілігі мен тез жетілу қасиеттері де арта түскен [23].
Кейбір ғалымдар терең ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында голштино-фриз тұқымының қаны көбейген сайын буданды сиырлардың тірі салмағы төмендеп, ет сапасы, ұдайы өндірістік қабілеті мен сүтінің технологиялық сипаттарының нашарлағанын дәлелдеген [24]. Сол себептен ғылыми-зерттеу жұмыстарда және жүргізген тәжірибеде жаңа сүтті бағыттағы қызылала голштино-фриз тұқымының биологиялық қасиеттерін әрі қарай зерттеу жұмыстары өте актуалды болып саналады.
Ірі қарамал шаруашылығында сиырлар бұзаулау уақытында және бұзаулағаннан кейін де жыныстық мүшелерінің қабынуы ауыруларға шалдығуы тікелей жатырының жұмыс істеу функциясына байланысты [25].
Қазіргі уақытта іpi қара малының санын көбейту немесе оның сапасын жақсарту жұмыстары ауыл шаруашылығындағы күрделі істердің бірі болып саналады. Ол үшін барлық шаруашылықтарда сиырлар мен таналарды уақытында қолмен қашырып, қатаң түрде түрде қадағалап, әр аналық бастан ең болмағанда жылына бір бұзаудан алу міндет.
Басқа ауыл шаруашылық малдарына қарағанда ірі қара малының көптеген айырмашылықтары бар. Оған малдардың жыныс мүшелерінің жетілу уақыты, малдың буаздығы, шаруашылықта пайдалану мерзімі және т.б. себептер жатады.
Малдардың жыныс мүшелерінің жетілуіне ірі қара мал тұқымының өсіп-жетілуі, бағып-күтілуі және төлдерінің өсу ерекшеліктері себеп болады. Ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша етті бағыттағы ірі қара малының жыныс мүшелері сүтті бағыттағы ірі қара малына қарағанда 2-3 ай ерте жетіледі екен. Сонымен қатар ірі қара малының жыныс мүшелерінің жетілуіне төлді дұрыс өсірудің де үлкен әсері тиеді. Одан басқа ауа райының да әсері тиетіндігін ұмытпауымыз керек. Қазақстан Республикасының Оңтүстік аймақтарында өсірілетін малдарының жыныс мүшелері, Солтүстік аймақтарда өсірілетін малдарға қарағанда тезірек жетіледі екен. Себебі, табиғаттың әсерінен: малдары жайылымдарға ерте шығады, сол себептен ерте жетіледі және күн шуағы көбірек түсетіндіктен ауа райы ерте жылиды.
Бұқашықтардың жыныс мүшелері кем дегенде 7-8 айлығында жетіледі, ал ұрғашы малдардікі 6-9 ай аралықтарында жетіледі. Бірақ бұл уақыттарда оларды қашыруға мүлдем болмайды. Себебі олардың келешекте өсіп-жетілуіне кедергісі тиеді және малдың өзі өспей қалады. Сондықтан 6 айлығынан бастап еркек және ұрғашы бұзауларды ажыратып, бөлек топтап, жеке бағу керек.
Ұрғашы бұзауларды бірінші рет 17-18 айлығында, ал бұқашықтарды 14-16 айлығында кашыру науқанына пайдалануға болады. Ол үшін әрине ұрғашы бұзаулар мен бұқалардың тірідей салмақтары тұқым стандартының көрсеткішінен жоғары болу керек.
Ұрғашы малдардың уақытында қашырылуына, олардың күйі келуі және т.б. жағдайлары көп әсер етеді. Сиырлар мен тайыншалар күйлеген кезде, олардың жыныс мүшелерінен сұйық заттары ағып шығады. Сиырлардың күйлеуі бұзаулағаннан кейін 21-28 күндері басталып, әрбір 19-21 күнде қайталанып отырады. Аналық малдардың жыныс мүшелерінен сұйық заттары күйлеуінен 10-15 сағат бұрын аға бастайды және 30 сағатқа дейін созылады. Негізінен таналар мен сиырларды тәулігіне 2 рет қашыру керек. Малды қашыру жауапкершілігі жоғары іс болып саналады. Сондықтан оларды уақытында азықтандырып және бағып-күтіп тұру керек. Ал, техник-осеменатордың мойнында үлкен жауапкершілігі болады. Шаруашылықтардағы мал бастарының өсуі, осы мамандарға тікелей байланысты болып келеді.
Бұзаулағаннан кейін сиырларды негізінен 2 айдың ішінде қашыру керек. Сиырдың буаздығы орташа 285 күнге созылса, ал сауын маусымы орташа 305 күнге дейін созылады. Сиырлар қысыр қалып қоймау үшін оларды уақытында буаздығын техник-осеменатор анықтап тұру қажет. Буаздығын малдың қанындағы және сүтіндегі прогестерондары арқылы да анықтап тұруға болады.
Негізінен барлық мал шаруашылықтарында малды ұрықтандырудың 3 түрлі әдісін қолдануға болады, ол:
1) Қолдан қашыру,
2) Қолдан ұрықтандыру
3) Ерікті қашыру.
1) Қолдан қашыру әдісі бұқаларды ірі қара малдың арасына жібермей, бөлек ұстайды. Күйлеген ұрғашы малды әкеліп қаратады. Бұқаны дұрыс пайдаланудың - бұл ең бір дұрыс жолы. Бұл әдісті көбінесе асылтұқымды шаруашылықтарда пайдаланады. Бұқаға ауыру жұқтырмау үшін, ұрғашы малын бұқаға әкелерден алдын, мал дәрігері оның бар денсаулығын тексеруі қажет.
Бұқа ауыру болса немесе ірі қара малы әлсіз болса, пункттегі қашыру станогін қолданады. Сонда секіретін бұқаның алдыңғы аяқтары станокқа келіп тіреліп ірі қара малына түспейтін болады. Бірақ станок мықты болу керек.
Ірі қара малын бұқаға қарататын жері бөлек, оңаша, арнаулы орындары болғаны жақсы. Ол үшін ірі қара малын қашыратын жерге ұзындығы мен ені 15 метрдей болатын жеңіл сарай салынып, ішіне сиырды қашыру станогын орнатады. Әуелі сиырды даярлап станокқа кіргізіп алып, содан кейін барып бұқаны алып келеді. Қолдан қашыру әдісінде бір бұқаға 80-100 бас аналық ірі қара малын бекітуге болады.
Бір аптада бұқаны 8-10 рет ірі қараға қаратады, арасыңда 1-2 күн демалыс береді. Жас бұқаларға күніне 2 реттен аналықтарға секіруіне мүмкіндік береді. Тек күйлеген сиырлары көбейген кезде ғана күнінен үш реттен қарату керек.
2) Қолдан ұрықтандыру - шаруашылықтарда тұқымдық бұқаның ұрығын ең жақсы пайдалану әдісі болып саналады. Бұл әдіспен бір бұқадан алынған ұрығымен жылына 500-1000 ірі қара малына дейін ұрықтандыруға болады. Қолдан ұрықтандыру, қазіргі заманның талабына сай барлық шаруашылықтарда кеңінен тараған әдіс болып саналады. Бұл әдістің негізгі ерекшелігі - бұқаларға аналық ірі қара малдарынан ауыру жуқпайды. Қолдан ұрықтандыруға генотипі мықты, ең жақсы асылтұқымды бұқалар қойылады.
Ірі қара малды қолдан ұрықтандыруда мемлекеттік асылтұқымды станциясының маңызы өте жоғары. Себебі оңда ең жақсы, ата тегі белгілі, бір аталық ізге жататын, белгілі бір жоспардағы ірі қара мал тұқымдарының бұқалары болады. Ауыл шаруашылықтары онымен келісім жасасып жоспарлы тұқымға жататын бұқаларының ұрығын сатып алып отырады. Сөйтіп, дайын сақталған ұрықты алып, техник-осеменатор қолдан табын ірі қара малдарын ұрықтаңдырады.
3) Ерікті қашыру - бұл жерде бұқаларды табындағы сиырлардың ішіне еркімен жібереді. Күйі келген сиырларды табынның ішінде жүріп қашыра береді. Бұл әдісті қазіргі дамыған заманда ешқандай шаруашылықтар қолданбайды деп, айтуға да болады. Себебі, бұл әдістің көп кемшіліктері бар. Ірі қара малымен бірге жүрген бұқа, бір ірі қара малына бірнеше рет секіріп, күшін кетіріп ала - ды және түрлі ауыруларды бір-біріне жұқтырғыш бұқа болып қалады. Соған байланысты бұқалар тез арықтап қалады. Сонымен бірге, ерікті қашыруда қашқан ірі қара малдарының есебін жүргізу қиын болып қалады. Бұл әдісте бір бұқаның қашыруына 30-35 бас аналық бас, ал жас бұқаға 25 бас аналық ірі қара малынан артық қоя алмайды.
Жас малдардың жыныстық жетілуі физиологиялық жағынан ерте басталады. Тайыншалар негізінен 5-6 айлығында ұрықтана алады, ал бұқашықтар жетілген ұрық бере алады. Бірақ бұл жастағы малдарды қашыруға болмайды. Себебі жас малдардың қашырылғаннан кейін өсу жүйесі тоқтап қалады да, малдардың асылтұқымдылығы жойылады. Жетілген таналарды тым ерте қашыру және ұрықтандыру алдында нашар азықтандыру - олардан туылатын төлдердің әлсіз болып туылуына апарып соғады. Ал, тұмса сиырлар өздері кейіннен өнімді аз береді. Сондай-ақ ірі қара малын тым кеш ұрықтандыру да өте зиян. Себебі экономикалық тиімділігі жағынан әсері өте қатты тиеді.
Алғашқы рет жетілген таналарды ұрықтандырудың ең қолайлы мерзімі - олардың ересек ірі қара мал салмағының 65-70%-ын құраған кезі деп есептейді. Жақсы талабқа сай азықтандырылған жағдайда тайынша мұндай салмаққа 16-18 айлығында жетеді. Жақсы жетілген тайыншаны тіпті 14-15 айлығында да қашыруға болады.
Етті бағыттағы ірі қара мал шаруашылығында сиырын әдетте бірінші немесе екінші күйлегенінде, ал сүтті және сүтті-етті бағыттағы ірі қара мал шаруашылығындағы сиырларды туғаннан кейін екінші рет күйлегенінде қашыру өте тиімді болып саналады. Сиырлар бір қалыпты қоңды кезінде бұзаулағаннан кейін 19-20 күн өткен соң күйлей бастайды.
Сиырлар күйлеген кезінде бірнеше белгілерді бар. Күйлеген сиыр қасында тұрған басқа сиырларды жалай береді, мөңірейді, белін кайқайтып, тыным таппай тұрады, от-шөбін жақсы жемейді, сүттілігі де кемейеді, сарпайы ісініп кілегейлі сұйық ағады, бос жүрсе ірі қара малдарға секіріп, артылып, басқа ірі қара малдары артылса, тыныш тұрады. Жазда мұндай белгілер анық байқалады, бірақ қыста жағдайсыздыққа байланысты (ауа райы суық) байқаусыз өтіп кетуі де мүмкін. Кейбір қоңдылығы жоғары сиырларының күйлегенін байқау өте қиын, сондықтан ондай сиырларға бұқа жіберіп байқаған дұрыс болады. Міне, осы айтылған белгілері байқалмаса, сиырларды бұқаға қарату керек. Күйлеген сиырларды сол күні қашыру қажет.
Сиырлардың бірқатары түрлі себептермен бұзаулағаннан кейін көпке дейін күйлей алмай жүреді. Ондай сиырларды әртүрлі сапалы жем-шөптермен, түрлі қоспалармен азықтандырып, далаға көбірек шығарып, жүргізіп отыруы керек.
Сиырлардың күйлеуі ұзақ уақытқа дейін созылмайды. Күйлеуі небәрі 3 сағаттан 36 сағатқа дейін ғана созылады. Әр күйлегенінде сиырларды екі рет ұрықтандыру керек. Сонда ғана сиырды қашты деп есептеуге болады. Ол үшін сиырдың күйлегенінің бірінші белгісі білінгеннен кейін 12-18 сағаттан соң сол бірінші қаратқан бұқаға екінші рет сүргізеді. Қашырғаннан кейін 30-40 күнге дейін ірі қара малы қайта күйлемесе, оны қашты - деп, айтуға болады. Бірақ 3 айдан соң ірі қара малының буаздығын мал дәрігері немесе техник-ұрықтандырушы ректо-цервикалды әдіспен тексеріп көрулері керек.
Әрбір сиыр немесе таналар шағылыстыру жоспары бойынша белгіленген бұқалардан қашырылатын болуы керек. Міне, осындай жұмыстардың барлығы малдарды асылдандыруда өте пайдалы істерді алып келеді.
Малдарды бір-бірімен шағылыстырудан бұрын бұқалардың ұрығын тексеруді аса қажет етеді. Одан басқа есеп жұмысы да дұрыс жүргізілуі керек. Бұқалардың нақты өмір сүрген күндері шағылыстыру жоспарының тиісті жолдарына, ірі қара малдарының тұсына жазылып отырылады [26].

1.3. Өндірілетін сүттің маңызы

Сиырлардың сүттерінің құрамында 100-ден аса витаминдер, сүт қанты, минералдық тұздар, гормондар және т.б. түрлі элементтері бар. Әрі бұл сүттегі қажетті заттар адам организмінде тез және 99%-ға дейін қорытылады. Бұның тағы да бір ерекшелігі - сол элементтердің барлығы адам организміндегі барлық мүшелер үшін де өте пайдалы. Сондықтан да сауылған сүттен әртүрлі тағамдар мен шипалы сусындар жасауға болады. Яғни, сүттің адамның дене мүшелеріне сіңімділігі, қоректілігі және оның диеталық қасиеттері өте ерекше болып келеді.
Сиыр сүтінің дәмі өте жоғары болып келеді, әрі кең пайдаланылады, одан бірнеше түрлі сүт тағамдарын жасауға болады. Сүттен тағамның ең қажетті түрлерін: май, айран, құрт, ірімшік және т.б. тағамдарын жасап шығарады. Орташа есеппен алғанда сиыр сүтінің құрамында 12,5-12,7% құрғақ зат болады, оның ішінде 3,6-3,8% май, 3,2-3,3% ақуыз, 4,8% сүт қанты және 1% минералдық заттары болады. Сонымен қатар жалпы сүт құрамында 200-ге таяу адамзаттың қоректілігіне қажетті заттар кездеседі. Сүт құрамында 20-дан астам витаминдер, 30-ға таяу ферменттер, 20-ға таяу макроэлементтер және 10 шақты микроэлементтері болады. Ал сүт майының құрамында 150-ден астам май қышқылы, сүт ақуызында 20 шақты аминқышқылдары бар. Сүт майы адам организмінде 95%-ға дейін сіңсе, ал ақуызы мен сүт қанты - 98%-ға дейін сіңеді. Жоғарыдағы мәліметтер бойынша сүттің тағамдылығы өте жоғары, әрі диетикалық қасиеттері бар. Сүттің түзілуіне өсімдік белогінің маңызы өте жоғары. Сүтті бағыттағы сиырлар әрбір 40 кг мал азығынан 2-2,4 кг ақуыз бөлсе, ал етті бағыттағы малдарды бордақылаған кезде тек қана 400 гр ғана белок бөлінеді.
Ірі қара малын бордақылау кезінде 17% рационның энергиясы пайдаланылса, ал сүт өнімі үшін 5%-дай рацион энергиясы пайдаланылады. Сондықтан сүт өнімін өндіру халық шаруашылығы үшін өте ұтымды сала болып саналады. Және сүтті бағыттағы сиырлардың сүттілігі бойынша күнде табысы түсіп тұрады.
Ірі қара мал шаруашылықтарында сүт өнімділігін арттыру үшін, адам организміне қажет ететін белоктің көбеюіне тікелей әсер етеді. Жоғарыда айтылғандай, сүттен - май, айран, ірімшік және т.б. тағамдар дайындалады. Сүт өнімінің көбеюі және оның құрамының жақсаруы ірі қара малының - тұқымына, бағытына, шығу тегіне және әр малдың өсу ерекшелігіне, жасына және физиологиялық жағдайына, азықтануына, азығының сапасына және бағып-күтілуіне, бұзаулау мезгіліне және т.б. жағдайларға байланысты болып келеді. Соңғы кездегі деректерге байланысты сүт құрамындағы сүт майы көптеген өзгерістерге ұшыраса, сүт ақуызы мен сүт қанты және минералды заттары өзгереді [27].
Барлық тұқымдардың сүттерінің құрамы бірдей бола бермейді. Ол организміне, жасына, тұқымына, жыл мезгілдеріне, жем-шөбіне және т.б. жағдайларға байланысты өзгеріп келеді. Олардың ішіндегі негізгілері мыналар: әр тұқымды малдардың жеке ерекшеліктері, жыл бойындағы мезгілдері, малды күту мен жемдеу тәртіптері, сиырларды сау мерзімдері мен әдістері және т.б. Сүттің сапалық көрсеткіштері де, одан алынатын өнімдердің (май, қаймақ, ірімшік, айран, құрт және т.б.) қасиеттеріне қарай әртүрлі болып келеді. Мысалы, А.С.Всяких және т.б. [28] ұйғарымы бойынша кей жағдайларда сүттен алынған өнімдер жұмсақ, сұйық, сақтауға төзімсіз болады да, ал тау жайылымында немесе құнарлы жем беріліп, ұқыпты күтімде болған мал сүтінің құрылымы жақсы болып, одан алынған өнімдер де сапалы болады.
Сиырлардың сүт өнімділігін арттырудың жолдары өте көп. Атап айтқанда, сүт өнімдерін молайту үшін ең алдымен сауын сиырларының тұқымын таза қанды қылып асылдандырып, санын барынша көбейту керек. Сонымен қатар сүт өнімділігін көбейту үшін жем-шөп қорын көбейтіп, мал күтімін жақсартып, мұндағы еңбек жүйелерін заманауи техникалармен механикаландырып, бір сөзбен айтқанда, бұл саланы жан-жақты интенсивтендіру қажет.
Сүт өндіріп жатқан шаруашылықтардың негізі: еліміздің жас өспірімдерін сүт өнімдерімен толық қамтамасыз ету. Оның қайнар көзі - ірі қара малының сиыры болып келеді. Халықтың мақалы бар: Сиыр жүрген жерде сүт жүреді, сүт жүрген жерде құт жүреді деген [29].
Сүт өнімдерінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, Кильвайн Г. [4] қаймағы алынбаған және қаймақсыз сүт, айран және басқалары сияқты өнімдері алыс жерлерге тасымалдауға шыдамайды. Сондықтан сүт шаруашылықтарының көпшілігі сүт өңдейтін өнеркәсіпте, тұтынушыларға, қалалар мен ірі өнеркәсіп орталықтарына жақын орналасады. Өндіріс жүйелерінің ерекшеліктері осыны талап етеді. Сондай-ақ, әлі де болса кейбір экономикалық тиімділігі негізге алынбаған аудандарда бұл принциптер түгелдей сақталмай отыр. Әрине, мұндай жағдайда өндіріс тиімділігі кеміп, өнімнің өзіндік құны артып, сапасы төмендеп, алушыдан айырылады.
Қазіргі күнде сүт өндіріп жатқан мал шаруашылықтары респбуликамыздың барлық аймақтарында кездеседі. Бірақ қазіргі күнде - жер, су, жем-шөп және т.б. табиғи жағдайларға байланысты бұл саланың мамандану және шоғырлану дәрежесі әртүрлі болып кетті. Сүт пен ет өндірісіне бейімделген малдың 60%-ға жуығы далалық және жартылай далалық өңірлерге орналасқан. Ал, ірі қара малының орташа 19%-ы (негізінен етті бағыттары) шөлейт жерлерде өсірілуде.
Сауын сиырларын орналастырудың ең бір басты шарттарының бірі - сүт көлемі көп, сапасы жоғары, өзіндік құны төмен және халық саны көп орналасқан аймақтар болу керек. Яғни, сүт шаруашылығы жан-жағынан тиімді болатын.
Елімізде қазіргі күндегі сауын сиырларының саны да, әр сиырдан алынатын сүт мөлшері де сұраныстан төмен болып отыр. Себебі шет елдерден әлі күнге дейін импортталған түрлі сүттер келуде. Сондықтан дайындалып жатқан сүт адам басына шаққанда ғылыми негізделген нормадан өте төмен болып отыр.
Өндірілетін сүт өнімдерінің сапасы, сол өнімдерді алатын шикізаттарына - мал тұқымына, сауу мерзіміне, жем-шөпке, жыл мезгіліне, ауа райына және т.б. жағдайларға байланысты болып тіреледі. Республика ғалымдарының көптеген зертханалық зерттеген материалдарына қарасақ, сүт сапасы көбінесе жыл мезгілдері мен жайылымдарға қарай өзгеріп отырады.
Сүттің сапасы тек қана сүттің химиялық құрамына ғана емес, сонымен қатар оны сауу әдісіне де байланысты. Мысалы, сауыншы қолмен сауған кезде 1 мг сүтте орта есеппен 21 мың бактерия қонады, ал машинамен сауатын болсақ сүт (ыдыстарды күту тәртібіне байланысты) 6,7-10,0 мыңға дейін ғана бактериялы болады. Демек, сүт машинамен сауылса, құралдар таза сақталса, онда сүт сапасы жоғары болады, ал ыдыстар таза сақталмаса, жұмысшылар талабқа сай міндетін орындамаса, ондай сүтте бактериялар көбейіп, өнім сапасы күрт төмендеп кетеді.
Сонымен қатар, сүттің сапасы - оны сақтауға, тасуға және сатуға да байланысты. Кейбір кездері сүт зауыттарына, цехтарына лас сүт келіп отырады. Мұның өзі сауған кезде сауыншы таза болмай, тазалықты сақтамай санитарлық жағдай сақталмағандықтан болады. Нормадан жоғары қышқылдығы жоғары сүттерді өткізу үшін - шаруашылық үлкен іс-шара. Зауыттарға қышқылдығы мол, механикалық және бактериялық жағынан лас, температурасы жоғары сүт өткізген шаруашылықтардың алатын табысы да төмендеп кетеді. Негізгі үстеме баға, тек сапа көрсеткіштері жоғары, яғни майлылығы жоғары сүттерге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.