Оқушыларға көркем жазу дағдыларын үйрету алгоритмі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Еуразия гуманитарлық институты
КАИРБАЕВА Б. Д.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ КӨРКЕМ ЖАЗУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша
Нұр-Сұлтан, 2022
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____ ____________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор Н.Т. Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілі пәні арқылы көркем жазу дағдыларын қалыптастыру
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: Каирбаева Б. Д.
Ғылыми жетекшісі п.ғ.д.,профессор:__________________
Нұр-Сұлтан, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
ТАРАУ: БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ЖАЗУҒА ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілі сабақтарында көркем жазуға оқытудың проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілі сабақтарында көркем жазуға оқытудың психологиялық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАРАУ: БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН САУАТТЫ ЖАЗУҒА ОҚЫТУДА КОММУНИКАТИВТІК ТӘСІЛДІ ІСКЕ АСЫРУ
2.1. Тілдік білім берудегі коммуникативті тәсілі мен бастауыш сынып оқушыларын коммуникативтік негізде сауатты жазуға оқыту тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Қазақ тілі бастауыш сынып оқушыларын сауатты жазуға оқытуда коммуникативтік тәсілді іске асыру аспектісінде және оқушылардың бастапқы сауаттылық деңгейін анықтау ... ... ... ... ...
6
10
30
35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі тіл мен жазу, қарым-қатынас құралы ретінде, ең алдымен, дыбыстық тіл ретінде пайда болды және бар, және оның дыбыстық құрылымын меңгеру кез-келген түрдегі қарым-қатынастың міндетті шарты болып табылады.
Жазу-сөйлеу түрі. Сауатты және тусінікті жазуды оқыту-бастауыш сыныптарда Ана тілін оқытудың барлық мазмұнының құрамдас бөлігі. Жазбаша сөйлеу, сөйлеумен қатар, сөйлеу әрекетінің экспрессивті түрі болып табылады және белгілі бір мазмұнды графикалық (жазбаша) белгілермен белгілеуде көрінеді.
Қазіргі мектеп шешетін маңызды мәселелердің қатарына көркем дағдыларды қалыптастыру мәселесі жатады.
Көркем жазу- ол әріптердің дұрыс формасы, өлшемі, көлбеуі сақталады, сонымен қатар әріптерді үзіліссіз жазу дағдысы дамиды. Көркем жазу жақсы, әдемі қолжазбаның негізі болып табылады. Көркем жазу эстетикалық тұрғыдан ғана емес маңызды. Психологтар ескертеді: тусініксіз жазылған сөздер есте сақталмайды.
Жазуды оқытудың теориясы мен әдістемесі әзірленгеніне қарамастан, сауатты жазуды меңгеру білім алушылар үшін курделі болып қала береді, мектепте, оның ішінде бастауыш мектепте орфография мен пунктуацияны оқыту саласында жоғары нәтижелерге қол жеткізу әрдайым қамтамасыз етілмейді.
Жағдай қазіргі оқушылардың сауатты жазылған мәтіндерді оқуға оң әсерін тигізбейтіндігімен қиындайды, өйткені олар оқыған сөздердің едәуір бөлігі интернеттегі хабарламалар мен тусініктемелер болып табылады, оларда емле мен тыныс белгілері ескерілмейді, сонымен қатар арнайы белгілер мен қысқартулар жиі қолданылады.
Бұл қазіргі мектеп оқушыларын сауатты жазуға оқыту әдістемесін жетілдіру жолдарын іздеуді қажет етеді, атап айтқанда, мектеп оқушылары оларды игерген кезде емле мен сана нормаларын игеруге деген ынтаны арттыру арқылы, оны коммуникативті бағытталған оқыту әдістері мен әдістерін қолдану арқылы қамтамасыз етуге болады.
Бүгінгі таңда мәселе өзекті және бұл қазіргі балалардың компьютерді ертерек қолдана бастайтындығымен расталады. Олардың қолдары" сынған", тұрақсыз болады, бұл кейіннен көркем қолжазбаны қалыптастыруда проблемаларға әкелуі мумкін, атап айтқанда: әріптердің пішінін игеру, олардың үзіліссіз жазылуы, әріптерді қосу тәсілдері, жазудың көлбеуі. Мұның бәрі саусақтардың, қолдың, білектің, иықтың және қолдың ұсақ моторикасының үйлесімсіздігінің салдары.
Көркем қолжазбаны дамытуға ықпал ететін көптеген жаттығулар бар, олар баланың қолын дамытады, оның көркемдік талғамын қалыптастырады, ол кез-келген жаста пайдалы, дәлдік пен еңбекқорлықты дамытуға ықпал етеді.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың жазу процесстерін қалыптастыру және өз жазуларының талдай білудің тиімді әдістемелік жағдайларын анықтау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілі сабақтарында көркем жазуға оқыту
Зерттеу пәні: қазақ тілі сабағындағы көркем жазу.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының көркем жазуың қалыптасуының ерекшеліктерін зерттеу;
2. Бастауыш сынып оқушыларына көркем жазуды оқытудың әдістері-тәсілдері мен әдістерінің сипаттамасын ашу;
3. Бастауыш сынып оқушыларына көркем жазуды оқытуда қолданылатын негізгі принциптерді талдау;
Сөйлеуді дамыту жұмысының таза практикалық мақсаты: сөйлеуді (бөтен, содан кейін өзіңіздің) балалардың байқау және мұқият қарау тақырыбына айналдыру, сөйлеу мінез-құлық мәдениетінің негізін қалау. Бірақ егер біз баланың балық аулаудан, сөйлеуден және сөйлеу әрекеттерінен саналы түрде қарым-қатынасын қаласақ, онда оны қолданылатын терминдер мен белгіленген мінез-құлық ережелерін тусінуге көмектесетін біліммен қамтамасыз ету қажет. Бұл жұмысты жазу кезінде біз Ф. И. Буслаев, В. Г. Горецкий, Т. Г. Рамзаева, К. Д. Ушинский және басқалардың жұмыстарына сүйендім.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі мәтіннің баспа бетінің 51 парағын құрайды, 4 кестеден, 4 суреттен, 1 қосымшадан тұрады.
ТАРАУ: БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ЖАЗУҒА ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш мектепте сауатты жазуды оқытудың мазмұны мен әдістері
Орфографияны оқыту әрқашан қазақ тілі сабағының басты міндеті болды. Емлені оқытудың мазмұны орфографиялық теориядан (оған ережелер, орфография, орфографиялық сөздіктер кіреді) және орфографиялық дағдылардан тұрады (оларға орфографиялық қырағылық, қателерді табу және түзету мумкіндігі, дұрыс емлені таңдау мумкіндігі кіреді).
Құзыретті жазуды оқытудың мазмұны жалпыланған орфографиялық дағдыларды қалыптастыруды, атап айтқанда емле анықтау, емле түрін анықтау, оны тексеру әдісін таңдау, емлені тексеру, жазудың орфографиялық дұрыстығын бақылау дағдыларын қамтиды. Жазуды оқыту жүйесі іс жүзінде жасына, балаларды оқытуға, сабақтың мазмұнына және мұғалімнің осы сабақта қойған мақсатына байланысты әртүрлі әдістерді қолдануды қарастырады.
Емлені оқытудың әдістері мен әдістерін таңдау емлеге байланысты. Осы әдістердің арқасында, атап айтқанда әртүрлі жаттығуларды қолдану арқылы сауатты жазу дағдыларын қалыптастыруға қол жеткізіледі.
Мұғалімнің сөзі. Бұл әдісті бастауыш мектеп мұғалімдері хабарламалар үшін, тапсырмаларды тұжырымдау үшін, сондай-ақ сөздердің этимологиялық анықтамалары үшін кеңінен қолданады. Мұғалім бұл әдісті жұмысты қорытындылау үшін қолданады және т.б.
Әңгіме әдісі. Сөйлесу әдісі-дидактикалық жұмыстың ең көне әдісі. Осы әдісті қолдана отырып, мұғалім оқушларды жаңа материалды тусінуге жетелейді, ескінің ассимиляциясын тексереді. Әңгіме репродуктивті және эвристикалық болып бөлінеді. Бұл әңгіменің ерекшелігі - шешуді қажет ететін ерекше мәселе; әңгіменің негізгі элементі-сұрақ. Репродуктивті әңгіме өз кезегінде оқушылардың репродуктивті белсенділігін болжайды.
Бақылау және талдау әдісі. Бұл әдіспен зерттелген құбылыстарды салыстыру және жалпылау жүреді. Материалды зерттеу кезінде, мысалы, екпінмен тексерілген дауысты дыбыстардың емлесін зерттеу, салыстыру әдісін қолданған дұрыс.
Өзіндік жұмыс әдісі. Бұл мұғалім ұйымдастыратын ақыл-ой әрекетінің бір түрі, оның барысында оқушылар жаңа білім мен дағдыларға ие болады. Бұл әдіс егер оқушылар оқулықпен жұмыс істеу дағдысына ие болса қолданылады. Оқушылар жұмысты өз бетінше жүргізе отырып, салыстыруды, талдауды, жалпылауды, пайымдауды үйренеді. Бұл өз бетінше білім алуға үйрету - әдістің басты мақсаты бар.
Қарастырылған әдістер белгілі бір әдістер арқылы жүзеге асырылады. Әр техниканы белгілі бір әдіске қосуға болады, бұл қабылдаудың ерекшелігі. Бір-бірімен өзара әрекеттесу кезінде әдістер кез-келген әдіске қосылуы мумкін, бірақ өзара әрекеттесу әдістері бір-біріне құрамдас бөлік ретінде кіре алмайды.
Негізгі әдістердің бірі-жаңа материалды зерттеуде тиімді қолданылатын орфографиялық талдау. Бұл талдаудың мақсаты-емлені мағыналы меңгеруді қамтамасыз етеді, яғни сана принципін жүзеге асырады, орфографиялық материалды үнемі қайталауды қамтамасыз етеді және оқушылардың ақыл-ой дамуына ықпал етеді [14]. Орфографиялық талдау толық немесе ішінара, ауызша немесе жазбаша болуы мумкін. Бұл әдіс жазуға аналитикалық көзқарас дағдысын қалыптастыруға көмектеседі, ережені әдейі қолдану қабілетін қалыптастырады. Бұл ережені білу мен емле шеберлігі арасындағы аралық. Ереже бойынша әрекет етуді үйрену кезеңінде ол құбылыстардың емлесін тусіндіру үшін фонетика немесе грамматика туралы білімді саналы түрде қолдану дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Тексеру кезеңінде мұғалімге оқушылардың алған білімдерін практикада қаншалықты саналы түрде қолданатынын анықтауға көмектеседі [15].
Орфографиялық талдау өте курделі талдау. Ереже бойынша іс-әрекетті оқыту кезеңінде ол құбылыстардың емлесін тусіндіру үшін фонетика немесе грамматика туралы білімді саналы түрде қолдану дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Тексеру кезеңінде мұғалімге оқушылардың алған білімдерін практикада қаншалықты саналы түрде қолданатынын анықтауға көмектеседі [16]. Фонетикалық және грамматикалық-орфографиялық талдаулар кезінде оқушылар тек білімді ғана емес, сонымен қатар қажетті терминдерді қолдана білуді, олардың дұрыстығын дәлелдей отырып, пайымдауды, яғни мәтінді-пайымдауды құра білуді көрсетуі керек, бұл көбінесе курделі сөйлем болып табылады, онда бірінші (негізгі) бөлім орфографиялық немесе грамматикалық-орфографиялық фактіні растау болып табылады, ал екіншісі (бағынышты) - бұл тұжырымның дұрыстығын растау.
Фонетикалық-орфографиялық талдау. Талдаудың бұл түрі фонетикалық емлелерді өңдеуде қолданылады және оның әдістемесі мен мәні бойынша жеке дыбыстық-әріптік талдау болып табылады, өйткені оның барысында барлық сөз талданбайды, тек емле.
Емлені оқытудағы тағы бір тиімді әдіс-алгоритмдеу әдісі. Бұл әдіс ережелерді негізделген қолдану жүйесі болып табылады. Мұғалім логикалық дәйекті операцияларды қажет ететін арнайы материалдарды пайдаланады. Алгоритмдеу әдісі оқушылардың ақыл-ой белсенділігін басқаруға ықпал етеді, оқушыға берік білім беруге мумкіндік береді. Жұмыста алгоритм келесідей көрінуі мумкін: жұмысқа дайындық жаттығулары; ережені енгізу; алгоритмді тусіну; алгоритмді қолдануға үйрету; алгоритм бойынша оқушылардың өзіндік жұмысы.
Емлені оқыту әдістемесінде жазуды оқытуда үлкен рөл атқаратын жаттығулардың негізгі түрлері бар. Алдау-бұл әдіс тиімді және қатесіз жазу дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Жаттығудың бұл түрінің міндеті-балаларды көркем, сауатты, түзетусіз жазуға үйрету. Осы мақсатта алдау жаттығулары әріптік кезеңде қолданылады. Оқушыларға жазылатын сөздерді мұқият оқып, жазуды үйрету керек. Мәтінде тусініксіз сөздерді табу керек. Әрі қарай, алдау әр сөзді слогдарға жазу арқылы жүреді. Соңында оқушы жазылғанын тексереді.
Диктант. Шартты түрде диктанттарды оқыту (ескерту, тусіндірме, тусініктеме жазу, "Өзіңді тексер" диктанты) және бақылау деп бөлуге болады.
Т. А. Ладыженская диктанттың өзіндік түріне арналған терминді ұсынды-бұл жалғасы бар диктант. Диктант әдісі мектеп оқушыларына репродуктивті тәсілдерден (алдау, диктант) өнімді (жаңа мәтін құру және оны сауатты рәсімдеу) өтуге мумкіндік береді [2]. Үйлестірген бақылау және оқыту диктант "өзіңді тексер" жүргізіледі, сол бақылау кезінде оқушылар деп атап өтілген әріптер, жазуда олардың сенімді емес. Диктанттың бұл түрі оқушылардың өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыруға мумкіндік береді және мұғалімге оқушылардың белгілі бір материалды игеруінің объективті көрінісін береді [18]. Көрнекі диктант үшін есте сақтау оңай материал таңдалады: поэтикалық жолдар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, жеке сөздер, сөйлемдер болуы мумкін.
Орфография әдістемесінде әртүрлі анализаторлардың қатысуымен диктанттардың келесі түрлері бөлінеді: есту және көру-есту. Диктанттың осы түрлерінің әрқайсысы оқу, бақылау-тек есту болуы мумкін. Диктанттарға арналған материал-бұл жеке сөздер, тіркестер, сөйлемдер және мәтіндер.
Есту диктанттары. Диктанттың бұл түрін оқушыларға дұрыс ассоциативті байланыстарды орнатуға үйрету қажет болған кезде оқу жаттығуы ретінде қолдануға болады: дыбыс -- әріп, фонетикалық емлелерді зерттеуде ерекше маңызды. Есту диктанттары сөздік болуы мумкін (оқушылар есту арқылы қабылдап, жеке сөздерді жазған кезде), таңдамалы (оқушылар мұғалімнің тапсырмасына сәйкес жеке сөздерді немесе сөз тіркестерін жазылған мәтіннен жазады). Орфограммаларды тану кезеңінде есту арқылы қабылданатын сөздерде (жеке немесе мәтінде) ескерту диктанттары қолданылады. Диктанттың бұл түрі орфограммаларды өздеріне тән фонетикалық немесе грамматикалық белгілермен тану және оларды үйренген емле ережесіне сәйкес жазуда белгілеу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Ескерту диктантының бір түрі ретінде тусініктеме берілген жазуды қарастырған жөн (алдау немесе диктантқа жазу болуы мумкін).
Тусіндірілген жазу пайдалы, өйткені ол балаларға әр жазуды ойлауға, өз пікірін ауызша қалыптастыруға, жазу кезінде ережелерді қолдануға үйретеді.
Өздік диктант. Көрнекі-есту диктанттарынан басқа, өздік диктанттар практикада да қолданылады. А. Ясованың айтуынша, олардың әдістемесі мен дидактикалық материалдары бойынша олар визуалды диктанттарға жақын. Жалғыз айырмашылығы-диктанттың мәтіні (өлеңнің строфасы, жұмбақ, мақал) орфографиялық жағынан талданады және бір сабақта жатталады, ал зерттелген шығарманы жазу келесіде жүзеге асырылады [4].
Тусіндірме диктант. Жұмыстың бұл түрі білім мен дағдыларды дербес қолдану кезеңінде қолданылады және алдын-алу және бақылау арасындағы аралық болып табылады.
Еркін диктант. Ол үшін қызықты мәтін алынады. Мұғалім алдымен букіл мәтінді, содан кейін логикалық аяқталған бөліктердің (абзацтардың) артында, әрқайсысы 2 рет оқиды. Оқушылар сөзбе-сөз жазмайды, бірақ олар есте сақтағандай немесе әр бөліктің басты идеясын ғана жазады. Бұл жағдайда оқушылар мәтіннің мазмұнын бұрмаламауы керек, презентацияның реттілігін бұзбауы керек. Еркін диктант алдында диктантқа енгізілген орфограммалардың қайталануы болады [20].
Шығармашылық диктант. Жұмыстың бұл түріне арналған материал-орфограммалары бар сөздер, суреттер, тіркестер, сондай-ақ тірек болып табылатын сөйлемдер. Шығармашылық диктанттар емле зерттеуін ауызша және жазбаша сөйлеуді дамытумен біріктіруге мумкіндік береді.
Құзыретті жазу дағдыларын қалыптастыру ұзақ процесс, сондықтан сабақтарда емле жаттығуларына көп көңіл бөлінеді. М. Р. Львовтың айтуынша, оқулықтарда берілген жаттығулардың 70% - ы орфографиялық, қалған 30% - ы орфографиямен байланысты [7]. Жаттығуларға қойылатын негізгі талаптардың бірі-олардың жүйелілігі. Оқушылардың орфографиялық белсенділігі оқушы қазіргі уақытта үйренген ереженің деңгейіне және бір орфографиялық ережені екіншісінен ерекшелейтін ерекшеліктерге сәйкес ұйымдастырылуы керек. Жаттығудың сәйкестендіру кезеңі - ең қиын кезең. Бұл кезеңде оқушылар сөздерді есту арқылы қабылдауда орфографияның белгілі бір белгілерін көрсетіп, оларды емле ережесімен байланыстыруы керек. Оқушыларға сөздің орфографиялық формасы туралы сұрақ қоюға және емле табуға үйрету үшін, сөздерді жазар алдында балалар мұғалімнің тапсырмасы бойынша, сөзде емле бар ма, жоқ па, соны айту керек. Ережені ішінара қолдануға арналған бұл жаттығулар сауатты жазу дағдыларын кезең-кезеңмен қалыптастыру процесін көрсетеді. Соңғы кезеңде ережені толық қолдануға арналған жаттығулар қолданылады. Бұл шығармашылық сипаттағы жаттығулар.
Жақында компьютерді оқыту құралы ретінде пайдалану, оның ішінде емле де өзекті болды. Мультимедиялық технологияларды қолданудың артықшылығы-компьютерлік иллюстрация элементтерімен сөйлесу жанды, қызықты болады, сондықтан оны балалар жақсы қабылдайды. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларында сауатты жазу дағдысын қалыптастыру оқытудың қолданыстағы әдістері мен әдістерінің ақылға қонымды үйлесімін қамтиды.
Сондықтан мұғалімдер өз жұмысында сауатты жазуды оқытудың әртүрлі әдістерін қолданатынын атап өткіміз келеді. Емлені оқытудың әдістері мен әдістерін таңдау емлеге байланысты, соның арқасында сауатты жазу дағдыларын қалыптастыруға қол жеткізіледі. Бұл әдістер белгілі бір әдістер арқылы жүзеге асырылады: Жаңа материалды зерттеуде тиімді қолданылатын орфографиялық талдау, алгоритмдеу әдісі. Құзыретті жазуды оқыту әдістемесінде бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде жиі қолданылатын жаттығулардың негізгі түрлері бар: алдау, диктанттардың барлық түрлері. Сонымен қатар, бұл жаттығулар үнемі жүргізілуі керек. Оқушылардың орфографиялық белсенділігі оқушы қазіргі уақытта үйренген Ереженің деңгейіне және бір орфографиялық ережені екіншісінен ерекшелейтін ерекшеліктерге сәйкес ұйымдастырылуы керек. Осылайша, әдістер мен әдістер өзара байланысты және жүйені құру үшін қарастырылуы және қолданылуы керек. Сонымен қатар, бастауыш сынып оқушыларында сауатты жазу дағдысын қалыптастыру оқытудың қолданыстағы әдістері мен әдістерінің ақылға қонымды үйлесімін қамтиды. Жазуды оқыту жүйесі іс жүзінде жасына, балаларды оқытуға, сабақтың мазмұнына және мұғалімнің осы сабақта қойған мақсатына байланысты әртүрлі әдістерді қолдануды қарастырады.
1.2 Жазу процесінің психологиялық мазмұны
Көркем қолжазбаны дамытуға ықпал ететін көптеген жаттығулар бар, олар қолын дамытады, кез-келген жаста пайдалы, дәлдік пен еңбекқорлықты тәрбиелеуге ықпал етеді. Біз таңдаған тақырыптың өзектілігі қазіргі уақытта бастауыш сыныптарға арналған қазаө тіліндегі қолданыстағы оқу бағдарламалары, оның құрамдас бөлігі сауаттылықты оқыту курсы болып табылады, көркем дағдыларды игеру бойынша әртүрлі сабақтар арқылы жүзеге асырылуы мумкін.
Біздің міндетіміз - олардың ішіндегі ең тиімдісін табу, бұл жас оқушыға оқу кезінде туындайтын графикалық қиындықтарды жоюға көмектеседі. Олардың қайсысы тиімді?
Жазбаша сөйлеу-бұл монологиялық сөйлеудің бір түрі. Ол ауызша монологтық сөйлеуден гөрі егжей-тегжейлі. Бұл жазбаша сөйлеу сұхбаттасушымен кері байланыстың болмауын білдіретіндігіне байланысты. Сонымен қатар, жазбаша сөйлеу сөздердің өзінен, олардың тәртібінен және тыныс белгілерін ұсынуды ұйымдастырудан басқа қабылдаушыға ешқандай қосымша әсер етпейді.
Жазбаша сөйлеу-ауызша сөйлеудің визуалды формасы. Ол модельденеді, яғни белгілі бір графикалық белгілермен белгіленеді, ауызша сөйлеу сөздерінің дыбыстық құрылымы, дыбыстардың Уақыт тізбегі графикалық кескіндердің, яғни әріптердің кеңістіктік тізбегіне аударылады. Бала мектепке кірген кезде көздер мен қолдар белгілі бір дәрежеде жазуды үйренуге дайын, бірақ жазу процесінде жасалған қимылдарды сурет салуда да, модельдеуде де қайталауға болмайды. Жазу процесі саусақтардың сурет салу мен мусіндеуден басқа қозғалыстарын қамтиды, ал визуалды көбею де осы мақсаттарға бағынады [14].
Жазу-бұл курделі сөйлеу әрекеті, өйткені ол адамның психикалық саласында басқа психикалық функцияларға қарағанда әлдеқайда кешірек пайда болады. Психикалық функциялар олардың дамуын аяқтамады, сондықтан оқытудың өзі қалыптаспаған психикалық процестерге сүйенеді.
Жазу-бұл бала үшін курделі дағды, ол үйлесімді қимылдарды, қолдың кішкентай бұлшықеттерінің үйлесімді жұмысын, шоғырлану қабілетін, өз іс-әрекетін басқаруды талап етеді. Жазуды игеру-бұл көп уақытты қажет ететін процесс, ол әдетте балалардың мектепте болуының алғашқы айларына келеді.
Оқу және жазу-бұл сөйлеу элементтерін дыбыстық талдау мен синтездеуді қамтитын аналитикалық-синтетикалық процесс. А. Р. Лурия оқуды импрессивті сөйлеудің ерекше формасы, ал жазуды экспрессивті сөйлеудің ерекше формасы ретінде анықтады [6]. Жазу "негізгі дағды" деп аталады, яғни барлық әрі қарай оқыту іс жүзінде негізделетін дағды, яғни оны уақытында игермеген бала тек қазақ тілінде ғана емес, міндетті түрде оқуда артта қалады. Мемлекеттік мектепте білім беру талабы бойынша педагог кіші оқушының психологиясы бойынша білімін қазақ тілін оқыту әдістемесімен байланыстыра білуі тиіс. Мұғалім бастауыш сынып оқушыларын ақпаратты қабылдау түрін дамыта отырып, білімдерін дағдыларға айналдыруға үйрету керек. Оқушы білімнен, жаттығу арқылы, әр орфографиялық жағдайды тусініп, ережелер бойынша әрекет ете отырып, ол ақырында шеберлікті игеруге келетінін тусінуі керек [18].
Бастауыш оқушының оқу іс-әрекетінің көптеген түрлерінің ішінде оны жазу шеберлігін игеру ең қиын. Балаларды мектепке дайындау мәселесі бойынша зерттеулерде жазуды оқыту "графомоторлық дағды", "қарапайым графикалық дағды", "базалық графикалық дағдылар", "базистік графикалық қозғалыстар", "графикалық дағдылар", "жазудың моторикасы" деп белгіленеді (Н.А. Агаркова, М. М. Безруких, О. Б. Иншакова, Р. Д. Тригер, Н.С. Пантина, О. С. Филиппова және т. б.). [38;39;12]
Сөйлеу әрекетінің бір түрі ретінде жазу өзара байланысты екі жақтың бірлігін білдіреді: логикалық және техникалық [16].
Техникалық жағы-бұл жазу әрекетінің атқарушы бөлігі, әріптік белгілерді және олардың кешендерін қағазға салу арқылы фонемаларды графемаларға аудару процесі.
Логикалық жағы-айтылған, естілетін, оқылатын және бекітілген белгілердің мағынасын тусіну ғана емес, сонымен қатар тілдің құрылымын, ойды білдіру құралдарын білу.
Жазу процесіне бірнеше механизмдер (анализаторлар) қатысады, атап айтқанда артирушяцияны жүзеге асыратын сөйлеу қозғалтқышы; қажетті фонеманы таңдауды жүзеге асыратын сөйлеу есту қабілеті; графемаларды таңдауды бақылайтын визуалды; графеманы кинемоға аударатын қозғалтқыш. Бұл механизмдерге, А.Р. Лурияның пікірінше, мыналар жатады: мотивация, мотив, міндеттер.[6] Жазу мотивтен, тапсырмадан басталады. Адам не үшін жазатынын біледі. Ол ақыл-ой жоспарын, семантикалық бағдарламаны, ойлардың жалпы тізбегін жасайды.
Сөздің дыбыстық құрылымын талдау. Бірі-дыбыс ағыны, ол қабылданады адам бөлінуі тиіс серия звучаний. Жазудың маңызды шарттары-сөздегі дыбыстардың реттілігін анықтау және дыбыстық нұсқаларды фонеманың нақты жалпыланған сөйлеу дыбыстарына айналдыру. Жазу дағдысын дамытудың басында бұл процестер толығымен саналы түрде жүреді, содан кейін олар сананың бақылауын тоқтатады және автоматты түрде жүзеге асырылады.
Сөзден ерекшеленген фонеманың әріп бейнесімен арақатынасы. П. Л. Горфункельдің айтуынша, зерттеушілер жазуда визуалды қатысу қажет емес дейді, өйткені жазу визуалды байланысты айналып өтіп, есту және сөйлеу моторикасына сүйенеді. Дегенмен, формативті жазу аспектісінде көру үлкен рөл атқаруы керек.
Мотор жазу операциясы. Осы сатыда жүреді ойнату көру салауатты әріптер көмегімен қозғалыс жоқ. Әріптерді жазу кезінде кинестетикалық бақылау жазуды көзбен оқу арқылы күшейтіледі [23].
Жазу процесінде іс-әрекеттің психофизиологиялық құрылымы өте курделі. Жазудың психофизиологиялық құрылымын қалыпты түрде қарастырыңыз. Жазу процесі көп деңгейлі құрылымға ие, оның ішінде көптеген операциялар бар. Жазу мотивтен, тапсырмадан басталады. Адам не үшін жазатынын біледі. Ол ақыл-ой жоспарын, семантикалық бағдарламаны, ойлардың жалпы тізбегін жасайды. Жазудың құрамына кіретін кезеңдердің біріншісі-сөздің дыбыстық құрамын талдау. Бірі-дыбыс ағыны, ол қабылданады адам бөлінуі тиіс серия звучаний. Жазудың маңызды шарттары-сөздегі дыбыстардың реттілігін анықтау және дыбыстық нұсқаларды нақты жалпыланған сөйлеу дыбыстарына-фонемаларға түрлендіру. Жазу дағдысын дамытудың басында бұл процестер толығымен саналы түрде жүреді, содан кейін олар сананың бақылауын тоқтатады және автоматты түрде жүзеге асырылады.
Екінші кезең-фонемаларды графемаларға, яғни графикалық белгілердің визуалды сызбаларына олардың элементтерінің кеңістіктік орналасуын ескере отырып аудару. Әр фонема жазылуы керек тиісті әріпке аударылуы керек.
Жазу процесінің үшінші және соңғы кезеңі-әріптердің визуалды сызбаларын жазуға қажетті дәйекті қозғалыстардың кинетикалық жүйесіне қайта кодтау (графемалар кинемаларға аударылады) [23].
Ю. Гиппенрейтер атап өткендей, жазудың психологиялық алғышарттарына мыналар жатады:
1. ауызша сөйлеудің қалыптасуы (немесе сақталуы), оны еркін меңгеру, аналитикалық-синтетикалық сөйлеу әрекетіне қабілеттілігі;
2. әртүрлі қабылдау түрлерін, түйсіктер мен білімдерді және олардың өзара іс-қимылын, сондай-ақ кеңістіктік қабылдау мен тусініктерді қалыптастыру (және сақтау), атап айтқанда: көру-кеңістіктік және есту-кеңістіктік гнозис, соматикалық-кеңістіктік сезімдер, дене сұлбасын білу және сезіну, "оң" және "сол";
3. қозғалыс сферасының қалыптасуы - нәзік қозғалыстар, пәндік әрекеттер, яғни қол праксисінің әртүрлі түрлері, ұтқырлық, ауысу, тұрақтылық және т. б.;
4. балаларда іс-әрекеттің абстрактілі тәсілдерін қалыптастыру, олардың іс-әрекеттерін белгілі бір заттармен абстракциялармен іс-әрекеттерге біртіндеп ауыстыру арқылы мумкін болады;
5. жалпы мінез - құлықтың қалыптасуы-реттеу, өзін-өзі реттеу, әрекеттерді бақылау, ниеттер, мінез-құлық мотивтері [24].
Е. В. Гурьянов, М. К. Щербак жазу дағдыларын игеру-оқушының назарын қарапайым тапсырмалардан курделі тапсырмаларға ауыстыру екенін атап өтті. [40;44] Жазушының назарын аударатындығына байланысты жазу дағдыларын игеру процесін төрт кезеңге бөлуге болады: қарапайым, әріптік, дәйекті жазу сатысы, жоғары (жылдам жазу). Кейінірек Е. В. Гурьянов жазуды игерудің төрт кезеңін анықтады. [40]
Бірінші кезеңде, индикативті, оқушы символизация шеберлігін игереді, қағазбен, қаламмен жұмыс істей бастайды. Қолдың қозғалысы дамиды, визуалды талдау жақсарады. Бұл кезеңде балалар жазу техникасымен және оның негізгі элементтерімен танысады. Дыбыстық талдау негізінде оқушылар сөздердегі дыбыстар мен буындарды ажыратады, сонымен қатар олардың әріптік белгілерімен танысады. Ұзақтығы бойынша ол сауаттылықты оқытудың барлық дайындық кезеңін және бірінші дауысты дыбыстарды зерттеудің негізгі бөлігін қамтиды.
Екінші кезең - аналитикалық, ол мектептегі оқу кезеңіне сәйкес келеді. Бұл кезеңде оқушылар әріптер элементтерін жазумен және олардың қосылуымен танысады, дыбыс пен әріптің байланысы да қалыптасады.
Әріптерді буындар мен сөздерге біріктіру аналитикалық-синтетикалық үшінші кезеңде жүреді. Сипатталады меңгеру звукобуквенным талдаумен қатар жүреді жазумен буындарды, сөздерді, шағын ұсыныстар. Оқушылардың назарын осы құрылымдардың мазмұнына аудару балаларда графикалық нормалардың жиі бұзылуына әкеледі. Балалардың назарын жазудың мазмұнына көбірек аударады.
Соңғы кезең - синтетикалық. Бұл кезеңде жас оқушының жазу техникасы өте автоматтандырылған, ол өз ойларын білдіре бастайды, қарым-қатынас құралы ретінде жазу шеберлігін шоғырландырады.
Осылайша, жазу шеберлік және сөйлеу әрекетінің түрі ретінде қарастырылады. Зерттеуде жазу арқылы біз өзара байланысты екі жақтың бірлігі болып табылатын сөйлеу әрекетінің түрін тусінеміз: логикалық және техникалық. Процесінде қатысатын сияқты тетіктер речедвигательный, речеслуховой, қимыл-қозғалыс. А. Р. Лурияның пікірінше, бұл механизмдерге мыналар жатады: ынталандыру, мотив, тапсырмалар; сөзден бөлінген фонеманың жазу бейнесімен арақатынасы; жазудың моторлы жұмысы.[6]
Жазуды игеру-бұл индикативті, аналитикалық, аналитикалық-синтетикалық, синтетикалық кезеңдерді бөлуге болатын ұзақ процесс.
Сауатты жазу-бұл бірқатар орфографиялық, пунктуациялық және графикалық ережелерді сақтау. Сауаттылық орфографиялық материалды игерудің орташа деңгейін білдірмейді, бірақ оның емле ережелерінің жалпы санымен салыстырғанда шектеулі көлемі, яғни емле бойынша білім мен дағдыларды қалыптастыру сауатты жазуды оқытуда маңызды. Құзыретті жазуды игеру тәсілі-емлені анықтау тәсілдерін білу ғана емес, сонымен қатар жас оқушылардың орфографиялық дағдыларын қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын сөздің бейнесін есте сақтау. Бастауыш сыныптарда орфографияны оқыту көптеген емле ережелерін және негізгі емле дағдыларын қалыптастыруды қамтиды. Бастауыш мектепте сауатты жазуды үйрену-бұл емле бойынша білім мен дағдыларды қалыптастыру.
Орфография-бұл жазбаша түрде қолданылатын тарихи қалыптасқан біркелкі жазу жүйесі [16]. М. Р. Львовтың айтуынша, Құзыретті жазуды игерудің үш жолы бар:[7]
- оқушыларда қиын орфограммаларды таба білуді қалыптастыратын дыбыс-әріптік талдау;
- сөздің графикалық құрамын есте сақтау (мысалы, алдау әдістері);
- орфографиялық есептерді шешу, яғни алгоритм негізінде орындалатын белгілі бір әрекеттер [17].
Қарастыра отырып, звукобуквенный талдау, аталған тәсілін меңгеру негізгі рөлді атқаратын дейінгі кезеңде зерттеу морфемного құрамды сөздер мен тиісті ережелер. Оқытудың негізгі әдістері-әріптік талдау, орфоэпиялық және орфографиялық сөйлеу. Оқытудың негізгі әдістерімен сауатты жазуды игерудің екінші әдісімен орфографиялық сөйлеу, алдау, визуалды диктант, жад бойынша жазуды ажыратуға болады. Сөздің морфемалық құрамын және тиісті ережелерді зерттегеннен кейін сауатты жазуды игерудің негізгі әдісі орфографиялық есептерді, яғни алгоритм негізінде орындалатын белгілі бір әрекеттерді шешу болып табылады. Осы тәсілде оқытудың мынадай тәсілдері қолданылады: жазбаға орфографиялық тусініктеме беру; орфографиялық талдау; негіздемесі бар жазу.
Емлені ассимиляциялаудың бұл әдістері бір-біріне ықпал етеді, бірге әрекет етеді. Олар заңдылықтарға, атап айтқанда графика мен емле ережелеріне, есте сақтау механизмдері мен ойлау мен дәлелдеу заңдарына сүйенеді. Орфографиялық тұрғыдан дұрыс жазуды меңгеру үшін жағдай жасау керек, атап айтқанда:
1) сауатты жазуды меңгеру уәждемесі;
2) тілдік мағыналарды тусіну;
3) сөздің әріптік және морфемалық құрамына назар аудару, көру жадының дамуы;
4) орфографиялық ережелерді қолдануға негізделген дағдыларды игеру (фонемалық, морфемалық, морфологиялық және синтаксистік талдау);
5) жасалатын орфографиялық іс-әрекеттерді және оларды жүзеге асыру тәсілдерін ұғыну, жазу кезінде өзін-өзі бақылау дағдыларын меңгеру;
6) орфографиялық дағдыларды автоматтандыруды қамтамасыз ететін орфографиялық жаттығулардың жеткілікті саны, дұрыс таңдалуы және ұйымдастырылуы [16].
Құзыретті жазуды игеру шарттары туралы айта отырып, біз орфографияны оқыту әдістемесі негізделген саналы орфографиялық әрекетті бөліп көрсетеміз. С.Ф. Жуйков, Н. С. Рождественский, Д. Н. Эпифанскийдің жазбаларында сауатты жазуды саналы түрде игерудің орындылығы расталды.[3]
Саналы орфографиялық іс - әрекет-бұл жазудың дұрыс таңдауы бойынша жазушының мақсатты әрекеті, оны ол екіұшты деп тусінеді [16]. П. С. Жедектің пікірінше, саналы орфографиялық әрекеттің екі кезеңін бөліп көрсетуге болады: орфографиялық есепті қою (яғни орфограмманы жалпы белгілер бойынша анықтау, орфограмма түрін жиі белгілер бойынша анықтау) және оны шешу (яғни орфограмманы тексеру әдісін таңдау, тексерудің реттілігін белгілеу, тексеруді жүзеге асыру, жазу).
Бастауыш мектепте орфографияның белгілі бір шеңберіне қатысты саналы орфографиялық әрекеттерді қалыптастыру міндеті қойылғанын ескеріңіз. Саналы орфографиялық әрекеттердің арқасында орфографиялық дағдылар қалыптасады, ал бұл дағдылар ең жиі кездесетін сөздерді жазу кезінде қол жеткізілетін белгілі бір автоматтандыруды қабылдауы керек, қарапайым ережелерді қолдана отырып, сауатты жазу дағдыларын талдау жүйелік қатынастарда емле тек грамматика бөлімімен шектелмейтінін көрсетеді. Дұрыс шебер жазуды меңгеру сонымен қатар оқушыларды орфоэпиядан, фонетикадан, лексикадан, сөзжасамнан белгілі бір білім мен дағдылардың болуын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты О.Азованың бұл туралы пікірімен келісуге болмайды"...емлені сәтті меңгеру оқушылардың тілдік дамуына байланысты " [8]. Ерекшелігі сөйлеу нысаны ретінде оқыту мынадай, балалар пайдаланады, оған дейін көп бұрын қалай мектеп табалдырығын аттайды, онда "үйренуде ғана емес, жаңа, олардың тілінде, сөйлеу, қанша переосмысливают бұрын белгілі, басқаша айтқанда, оқушылар танысады емес алгоритмдерімен, олар бойынша әрекет етуі тиіс, ал алгоритмдерімен, олар бұрыннан жұмыс істейді" [19-20]. Жетілмеген сауатты жазу дағдылары көбінесе белгілі бір ортаға тән мұғалімнің басқарылмайтын сөйлеу әсерінен қалыптасқан тілдік құбылысқа сәйкес келмейтін дағдылармен алмастырылады. Бастауыш сынып оқушыларының жазу шеберлігіне қойылатын негізгі талаптар Білім беру бағдарламаларында тұжырымдалған [20].
Қорытындылай келе, сауатты жазу сөйлеу әрекетінің өте курделі түрі деп айта аламыз. Ең алдымен, бұл бірқатар орфографиялық, пунктуациялық және графикалық ережелерді сақтау. Құзыретті жазуды игерудің үш әдісі бар: әріптік талдау, сөздің графикалық құрамын есте сақтау, орфографиялық есептерді шешу. Емлені игерудің осы әдістерінің әрқайсысы оқытудың белгілі бір кезеңінде жетекші рөл атқарады, емлені игерудің әр әдісінде белгілі бір әдістер қолданылады. Деректер тәсілдері жәрдемдеседі бір басқа болып табылады аралас. Емлені ассимиляциялау әдістері заңдылықтарға, атап айтқанда графика мен емле ережелеріне, есте сақтау механизмдері мен ойлау мен дәлелдеу заңдарына негізделген.
Бастауыш мектепте оқушылар сауатты жазуды саналы түрде меңгереді, саналы орфографиялық әрекетті меңгереді, оның ішінде орфографиялық мәселені қою және оны шешу.
Көркем жазуды оқытудың принциптері мен кезеңдері. 1-сыныпта (1-4) алдымен отырғызу ережелері, дәптердің ережелері, содан кейін жазу процесіне тікелей байланысты ережелер енгізіледі:
1) сөздердегі әріптер бірдей көлбеу жазылуы керек;
2) әріптерді бір-бірінен бірдей қашықтықта жазу керек;
3) әдемі жазу керек.
2-сыныптан бастап келесі ережелер енгізіледі:
1) сөздердегі әріптер бірдей биіктікте жазылуы керек (2-ші жартыжылдық);
2) буын үздіксіз жазылады;
3) тез және әдемі жазу керек.
Мұғалім бұл ережелерді біртіндеп енгізуі керек. Сонымен, ол алдымен жазу ережелерін бірдей көлбеу енгізе алады. Бұл ереже әріптерге дейінгі кезеңде тусіндіріледі. Балалар көлбеу сызықтың не екенін, көлбеу жазудың нені білдіретінін тусінеді және мұғалімге түзу, бірақ көлбеу таяқтарды жазу керек екенін қайталайды. Әріптер, слогдар мен сөздерді жазуға көшу кезінде көлбеу жазу ережесі қалыптасады. Содан кейін сөйлемдерді жазуға көшу кезінде әріптердің біркелкі орналасуы туралы ереже енгізіледі. Әріптердің үзіліссіз қосылуының әдістері тусіндірілгеннен кейін, үзіліссіз жазу туралы ереже жасалады. Ереже-әдемі жазу керек-бұл алдыңғы нұсқалардан алынған қорытынды сияқты. Әдемі жазу нені білдіреді? Таза, түзетусіз жазыңыз, өрістерге кірмеңіз, тегіс және көлбеу жазыңыз, әріптерді екі рет айналып өтпеңіз.
Әр сабақта ережелерді интрузивті түрде енгізбеу керек. Әйтпесе, дағдыларды саналы түрде игеруге бағытталған бұл әдіс керісінше болады: сөздер оқушылардың санасына жетпейді.
Жазуды үйренудің маңызды әдісі-бұл шот-фактураға немесе тактіге жазу. Бұл әдіс жазуды үйрену кезінде бұрыннан қолданылған (жоғарыдан қараңыз). Жазу астында есебінен туғызады бірқалыпты, ырғақтық жазулар белгілі бір қарқыны. Бұл әдіс жұмысты жандандырады, жазуға қызығүшылық тудырады. Бұл жұмысты монотонды етпеу үшін тым ұзақ және тұрақты қолдануға болмайтын көмекші әдіс.
Оқытудың тағы бір әдісі балалардың өздері қате не екенін, жазу, буын, сөз неге дұрыс жазылмағанын және мұндай қателіктердің алдын алу үшін жауап табуы үшін қате жазу әдісі деп санауға болады. Сонымен қатар, 1-сыныпта тақтаға қате жазудың мысалын қолданбаған дұрыс. Балаларға қатені өздері тауып, түзетуге кеңес беріледі.
2 және 3 сыныптарда мұғалім көптеген оқушылар үшін қателік жібереді. Мұғалім бірқатар әдістерді қолдана алады. Өзара тексеру әдістері де қолданылады. Балалар көршісінің жұмысын бағалауды ұнатады және көбінесе біреудің қателігін көреді. Мұғалім балаларды жұмысты бағалауға емес, көмекке бағыттауы керек: кемшілікті көруге және оны қалай түзетуге болатындығын тусіндіруге көмектесу. Қол қимылдарының тегістігі мен курделілігін дамыту үшін әр түрлі қосымша ілмектер мен соққылардың жазуы енгізіледі, олар жазудағы батылдықты, жеңілдік пен тегістікті дамытуға арналған.
Осылайша, біз көркем жазу дағдыларын оқытуда қолданылатын негізгі әдістерді сипаттадық. Осы әдістерден басқа, кейбір басқа нәрселерді атап өтуге болады, мысалы, балалардың шекараларын салу, кішкентай пішіндерді тарту және басқалар. Оқытудың әртүрлі кезеңдерінде белгілі бір әдісті қолдану дәрежесі әр түрлі болады, бұл жазу дағдыларын игеру деңгейіне байланысты.
Көркем дағдыларды қалыптастыруда үш кезеңді бөлуге болады.
Жазуды үйренудің бірінші кезеңі-саусақтарды, жалпы қолды қою.
Екінші кезең-тактильді жадыны (саусақ ұштарын еске тусіру) эмирленген қағаз карточкалары, саусақтармен әріптерді айналдыруға арналған карталар арқылы дамыту. Бірақ жадтың бұл түрінен басқа басқалары бар (визуалды және есту). Әсіресе визуалды жадқа үлкен мән беріледі. Жад көлемі үнемі өсіп отыруы керек. Әр оқушы үшін әріптерді зімпарадан жеке-жеке кесу ұсынылады. Тұрғысынан Е. Н. Потапова өз топтарында дамыту, тактильдік есте негізі кезінде меңгеруде жазумен. Саусақтардың ұшынан сигналдар миға өтеді, ақпаратты ми қабылдайды, кері импульс жүреді - қалай жазу керек.
Жазуды үйренудің үшінші кезеңі - элементтер, қосылыстар, әріптер, сөздер болып табылатын әріптер мен бақылау карточкалары арқылы білім мен дағдыларды бекіту.
Ұзақ уақыт бойы балаларды жазуға және жазуға үйрету әдістемесінде ырғақты қабылдау қолданылды, яғни есеп бойынша жазу, ол ырғақты жазуды қабылдауға негізделген. Тактильді жазу айқындыққа, тегістікке, ырғаққа және жылдам қарқынға қол жеткізуге мумкіндік береді.
Бірінші кезең келесі жаттығуларды орындауды қамтиды: қолмен жазылған әріптердің дайындалған үлгілері есебінен мөлдір бақылау қағазы арқылы инсульт.
Екінші кезеңде оқушылар бірдей ритмикалық құрылымы мен екпіні (көкнәр, қатерлі ісік, шырын, мук) бар топтарға біріктірілген дайындалған қолжазба сөздерді мөлдір бақылау қағазы арқылы есептейді.
Үшінші кезең келесі жаттығуларды қамтиды: мөлдір бақылау парағы, өлеңдер мен микротекстер арқылы сөйлемдерді түрту. Осы ұсыныстардың негізінде жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып оқушыларымен жұмыс істеуге арналған жазудың графикалық-моторлы компонентін қалыптастыруға арналған жұмыс дәптері жасалды.
Элемент принципінің мәні мынада: жазуды үйрену баланың жадында осы әріптің нақты визуалды бейнесін қалыптастырудан бұрын болуы керек, яғни ол әріп қандай визуалды элементтерден тұратынын және қандай кеңістіктік-сандық қатынастарда болатындығын нақты көрсетуі керек.онда бұл элементтер бар. Әріптерді ойнату элементтер негізінде де жүзеге асырылады.
Осының арқасында оқушылар әр әріптің дифференциалды визуалды-моторлы бейнесін қалыптастырады. Бұл көркем шеберлікті дамыту үшін қажетті негізді құрайды.
Жазбаша әріптерді бір жақты (тұрақты) жазу принципі жазу кезінде қолдың қозғалыс заңдылықтарымен анықталады. Бұл, ең алдымен, қолдың иыққа бағытталған дөңгелек жабық қимылдары. Жазу процесінде қол біркелкі қозғалыстар жасайды.
Жазбаша әріптерді топтастырудың логикалық принциптері әріптерден кейінгі қысқа мерзімде оқушылардың жадында жазбаша әріптердің нақты сараланған визуалды және моторлы бейнелерін қалыптастыруды мақсатты және жүйелі түрде жалғастыруға мумкіндік береді, яғни олардың жазуларында графикалық қателіктердің алдын алады және сол арқылы көркем шеберлікті автоматтандырудың берік негізін қалайды.
Осылайша, жоғарыда сипатталған принциптер элемент бойынша тұтас жазу әдісі арқылы жүзеге асырылады, ол, біріншіден, 6-7 жастағы балалардың жас психологиялық ерекшеліктеріне байланысты, екіншіден, ол үйлесімді (үзіліссіз) жазудың қалыптасуына қайшы келмейді, керісінше оның негіздерін жабады. Бұл Әдістемеге екі санаттағы элементтерді енгізу арқылы қол жеткізіледі: визуалды және мотор.
Оқушыларға көркем жазу дағдыларын үйрету алгоритмі. Оқушылар үшін нақты стандарттар жүйесі бар - жазу алгоритмдері. Бұл алгоритмдерді оқушылар жақсы білуі керек, яғни жазу кезіндегі іс-әрекеттер туралы нақты білімге айналады. Екінші сынып оқушыларының негізгі қателіктері әзірленген алгоритмді ішінара немесе толық сақтамаудан туындайды, сонымен қатар өз жазуын талдау қабілетінің болмауына байланысты. Қателіктердің пайызын азайту үшін баланы ерте жастан бастап алгоритмді қатаң сақтау қажеттілігіне үйрету керек.
Әзірленген жазу алгоритмі мұғалімді оқу іс-әрекетіне әр түрлі ақыл-ой операциялары (әріптік белгілерді талдау, синтездеу, салыстыру) түрінде әр түрлі әріптер элементтерін неғұрлым егжей-тегжейлі талдауға, анық және дәйекті жазу негізінде зерттелген визуалды-моторлы бейнелерді қолдануға бағыттайды.
Негізгі жазу алгоритмі
1. Дәл интервалдар мен олардың параллелизмін сақтай отырып түзу көлбеу сызықтар жазу.
2. Сөздегі әріптер мен әріптер элементтерінің қосылыстарын дұрыс орындауға дайындау мақсатында көлбеу сызық пен жұмыс жолын тігінен 2 және 3 бөлікке бөлу (әріптер мен сөздерді жазуға белгілі бір математикалық есептеуді қосу).
3. Екі көп бағытты сызықтар арасындағы байланыстырушы элемент ретінде жұмыс сызығының төменгі сызығында дөңгелектеуді орындау.
4. Жолдың ортасына Ілмек сызығының жазуы. (Ілмек сызығы түзу көлбеу және дөңгелекпен бірге әдетте ілмек деп аталады.)
5. Жазу "құпия", яғни Ілмек сызығын жолдың ортасынан оның жоғарғы сызғышына дейін жалғастыратын, ілгектің ұшын жұмыс жолының жоғарғы сызғышымен байланыстыратын түзу сызық ("құпия" түзу көлбеу сызыққа параллель жазылған.)
6. Жолдың төменгі сызығына "құпиядан" төмен жазу, яғни екінші көлбеу сызықты жазу ("құпияны жасыру").
7. Екінші ілгекті жазуды аяқтау (екінші дөңгелектеу және екінші Ілмек сызығы).
Пайдалана отырып, белгілі алгоритмі жазулар, оқушылар талдау арқылы, логи-калық ойлау, салыстыру ғана емес, тусіндіреді әріптерді жазу, бірақ тусініп кедергісіз жазу принципі дұрыс болып келеді. Графикалық жұмыстың бұл құрылысы оқушының ақыл-ой белсенділігін арттыруға ықпал етеді.
Әріптің алгоритмін мұғалім жүктей алмайды, ол мұғалім мен балалардың бірлескен іс-әрекетінде сабақта туылуы керек. Бұл балаларға зерттелетін әріптің алгоритмін жаттауға емес, оны саналы түрде игеруге мумкіндік береді. Әр жағдайда ассимиляция уақыты әртүрлі. Кейбіреулер жаңа әріппен танысу процесінде алгоритмді үйренеді, ал басқалары сәл кейінірек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КАИРБАЕВА Б. Д.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІ АРҚЫЛЫ КӨРКЕМ ЖАЗУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша
Нұр-Сұлтан, 2022
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі Еуразия гуманитарлық институты
Қорғауға жіберіледі
____ ____________ 2022 ж.
Кафедра меңгерушісі
п.ғ.к., профессор Н.Т. Ныгыманова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының қазақ тілі пәні арқылы көркем жазу дағдыларын қалыптастыру
6В01303 - Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша
Орындаған: Каирбаева Б. Д.
Ғылыми жетекшісі п.ғ.д.,профессор:__________________
Нұр-Сұлтан, 2022
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
ТАРАУ: БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ЖАЗУҒА ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілі сабақтарында көркем жазуға оқытудың проблемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілі сабақтарында көркем жазуға оқытудың психологиялық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ТАРАУ: БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН САУАТТЫ ЖАЗУҒА ОҚЫТУДА КОММУНИКАТИВТІК ТӘСІЛДІ ІСКЕ АСЫРУ
2.1. Тілдік білім берудегі коммуникативті тәсілі мен бастауыш сынып оқушыларын коммуникативтік негізде сауатты жазуға оқыту тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Қазақ тілі бастауыш сынып оқушыларын сауатты жазуға оқытуда коммуникативтік тәсілді іске асыру аспектісінде және оқушылардың бастапқы сауаттылық деңгейін анықтау ... ... ... ... ...
6
10
30
35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі тіл мен жазу, қарым-қатынас құралы ретінде, ең алдымен, дыбыстық тіл ретінде пайда болды және бар, және оның дыбыстық құрылымын меңгеру кез-келген түрдегі қарым-қатынастың міндетті шарты болып табылады.
Жазу-сөйлеу түрі. Сауатты және тусінікті жазуды оқыту-бастауыш сыныптарда Ана тілін оқытудың барлық мазмұнының құрамдас бөлігі. Жазбаша сөйлеу, сөйлеумен қатар, сөйлеу әрекетінің экспрессивті түрі болып табылады және белгілі бір мазмұнды графикалық (жазбаша) белгілермен белгілеуде көрінеді.
Қазіргі мектеп шешетін маңызды мәселелердің қатарына көркем дағдыларды қалыптастыру мәселесі жатады.
Көркем жазу- ол әріптердің дұрыс формасы, өлшемі, көлбеуі сақталады, сонымен қатар әріптерді үзіліссіз жазу дағдысы дамиды. Көркем жазу жақсы, әдемі қолжазбаның негізі болып табылады. Көркем жазу эстетикалық тұрғыдан ғана емес маңызды. Психологтар ескертеді: тусініксіз жазылған сөздер есте сақталмайды.
Жазуды оқытудың теориясы мен әдістемесі әзірленгеніне қарамастан, сауатты жазуды меңгеру білім алушылар үшін курделі болып қала береді, мектепте, оның ішінде бастауыш мектепте орфография мен пунктуацияны оқыту саласында жоғары нәтижелерге қол жеткізу әрдайым қамтамасыз етілмейді.
Жағдай қазіргі оқушылардың сауатты жазылған мәтіндерді оқуға оң әсерін тигізбейтіндігімен қиындайды, өйткені олар оқыған сөздердің едәуір бөлігі интернеттегі хабарламалар мен тусініктемелер болып табылады, оларда емле мен тыныс белгілері ескерілмейді, сонымен қатар арнайы белгілер мен қысқартулар жиі қолданылады.
Бұл қазіргі мектеп оқушыларын сауатты жазуға оқыту әдістемесін жетілдіру жолдарын іздеуді қажет етеді, атап айтқанда, мектеп оқушылары оларды игерген кезде емле мен сана нормаларын игеруге деген ынтаны арттыру арқылы, оны коммуникативті бағытталған оқыту әдістері мен әдістерін қолдану арқылы қамтамасыз етуге болады.
Бүгінгі таңда мәселе өзекті және бұл қазіргі балалардың компьютерді ертерек қолдана бастайтындығымен расталады. Олардың қолдары" сынған", тұрақсыз болады, бұл кейіннен көркем қолжазбаны қалыптастыруда проблемаларға әкелуі мумкін, атап айтқанда: әріптердің пішінін игеру, олардың үзіліссіз жазылуы, әріптерді қосу тәсілдері, жазудың көлбеуі. Мұның бәрі саусақтардың, қолдың, білектің, иықтың және қолдың ұсақ моторикасының үйлесімсіздігінің салдары.
Көркем қолжазбаны дамытуға ықпал ететін көптеген жаттығулар бар, олар баланың қолын дамытады, оның көркемдік талғамын қалыптастырады, ол кез-келген жаста пайдалы, дәлдік пен еңбекқорлықты дамытуға ықпал етеді.
Зерттеу мақсаты: оқушылардың жазу процесстерін қалыптастыру және өз жазуларының талдай білудің тиімді әдістемелік жағдайларын анықтау.
Зерттеу нысаны: бастауыш сынып оқушыларын қазақ тілі сабақтарында көркем жазуға оқыту
Зерттеу пәні: қазақ тілі сабағындағы көркем жазу.
Зерттеу міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының көркем жазуың қалыптасуының ерекшеліктерін зерттеу;
2. Бастауыш сынып оқушыларына көркем жазуды оқытудың әдістері-тәсілдері мен әдістерінің сипаттамасын ашу;
3. Бастауыш сынып оқушыларына көркем жазуды оқытуда қолданылатын негізгі принциптерді талдау;
Сөйлеуді дамыту жұмысының таза практикалық мақсаты: сөйлеуді (бөтен, содан кейін өзіңіздің) балалардың байқау және мұқият қарау тақырыбына айналдыру, сөйлеу мінез-құлық мәдениетінің негізін қалау. Бірақ егер біз баланың балық аулаудан, сөйлеуден және сөйлеу әрекеттерінен саналы түрде қарым-қатынасын қаласақ, онда оны қолданылатын терминдер мен белгіленген мінез-құлық ережелерін тусінуге көмектесетін біліммен қамтамасыз ету қажет. Бұл жұмысты жазу кезінде біз Ф. И. Буслаев, В. Г. Горецкий, Т. Г. Рамзаева, К. Д. Ушинский және басқалардың жұмыстарына сүйендім.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы көлемі мәтіннің баспа бетінің 51 парағын құрайды, 4 кестеден, 4 суреттен, 1 қосымшадан тұрады.
ТАРАУ: БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА КӨРКЕМ ЖАЗУҒА ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш мектепте сауатты жазуды оқытудың мазмұны мен әдістері
Орфографияны оқыту әрқашан қазақ тілі сабағының басты міндеті болды. Емлені оқытудың мазмұны орфографиялық теориядан (оған ережелер, орфография, орфографиялық сөздіктер кіреді) және орфографиялық дағдылардан тұрады (оларға орфографиялық қырағылық, қателерді табу және түзету мумкіндігі, дұрыс емлені таңдау мумкіндігі кіреді).
Құзыретті жазуды оқытудың мазмұны жалпыланған орфографиялық дағдыларды қалыптастыруды, атап айтқанда емле анықтау, емле түрін анықтау, оны тексеру әдісін таңдау, емлені тексеру, жазудың орфографиялық дұрыстығын бақылау дағдыларын қамтиды. Жазуды оқыту жүйесі іс жүзінде жасына, балаларды оқытуға, сабақтың мазмұнына және мұғалімнің осы сабақта қойған мақсатына байланысты әртүрлі әдістерді қолдануды қарастырады.
Емлені оқытудың әдістері мен әдістерін таңдау емлеге байланысты. Осы әдістердің арқасында, атап айтқанда әртүрлі жаттығуларды қолдану арқылы сауатты жазу дағдыларын қалыптастыруға қол жеткізіледі.
Мұғалімнің сөзі. Бұл әдісті бастауыш мектеп мұғалімдері хабарламалар үшін, тапсырмаларды тұжырымдау үшін, сондай-ақ сөздердің этимологиялық анықтамалары үшін кеңінен қолданады. Мұғалім бұл әдісті жұмысты қорытындылау үшін қолданады және т.б.
Әңгіме әдісі. Сөйлесу әдісі-дидактикалық жұмыстың ең көне әдісі. Осы әдісті қолдана отырып, мұғалім оқушларды жаңа материалды тусінуге жетелейді, ескінің ассимиляциясын тексереді. Әңгіме репродуктивті және эвристикалық болып бөлінеді. Бұл әңгіменің ерекшелігі - шешуді қажет ететін ерекше мәселе; әңгіменің негізгі элементі-сұрақ. Репродуктивті әңгіме өз кезегінде оқушылардың репродуктивті белсенділігін болжайды.
Бақылау және талдау әдісі. Бұл әдіспен зерттелген құбылыстарды салыстыру және жалпылау жүреді. Материалды зерттеу кезінде, мысалы, екпінмен тексерілген дауысты дыбыстардың емлесін зерттеу, салыстыру әдісін қолданған дұрыс.
Өзіндік жұмыс әдісі. Бұл мұғалім ұйымдастыратын ақыл-ой әрекетінің бір түрі, оның барысында оқушылар жаңа білім мен дағдыларға ие болады. Бұл әдіс егер оқушылар оқулықпен жұмыс істеу дағдысына ие болса қолданылады. Оқушылар жұмысты өз бетінше жүргізе отырып, салыстыруды, талдауды, жалпылауды, пайымдауды үйренеді. Бұл өз бетінше білім алуға үйрету - әдістің басты мақсаты бар.
Қарастырылған әдістер белгілі бір әдістер арқылы жүзеге асырылады. Әр техниканы белгілі бір әдіске қосуға болады, бұл қабылдаудың ерекшелігі. Бір-бірімен өзара әрекеттесу кезінде әдістер кез-келген әдіске қосылуы мумкін, бірақ өзара әрекеттесу әдістері бір-біріне құрамдас бөлік ретінде кіре алмайды.
Негізгі әдістердің бірі-жаңа материалды зерттеуде тиімді қолданылатын орфографиялық талдау. Бұл талдаудың мақсаты-емлені мағыналы меңгеруді қамтамасыз етеді, яғни сана принципін жүзеге асырады, орфографиялық материалды үнемі қайталауды қамтамасыз етеді және оқушылардың ақыл-ой дамуына ықпал етеді [14]. Орфографиялық талдау толық немесе ішінара, ауызша немесе жазбаша болуы мумкін. Бұл әдіс жазуға аналитикалық көзқарас дағдысын қалыптастыруға көмектеседі, ережені әдейі қолдану қабілетін қалыптастырады. Бұл ережені білу мен емле шеберлігі арасындағы аралық. Ереже бойынша әрекет етуді үйрену кезеңінде ол құбылыстардың емлесін тусіндіру үшін фонетика немесе грамматика туралы білімді саналы түрде қолдану дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Тексеру кезеңінде мұғалімге оқушылардың алған білімдерін практикада қаншалықты саналы түрде қолданатынын анықтауға көмектеседі [15].
Орфографиялық талдау өте курделі талдау. Ереже бойынша іс-әрекетті оқыту кезеңінде ол құбылыстардың емлесін тусіндіру үшін фонетика немесе грамматика туралы білімді саналы түрде қолдану дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Тексеру кезеңінде мұғалімге оқушылардың алған білімдерін практикада қаншалықты саналы түрде қолданатынын анықтауға көмектеседі [16]. Фонетикалық және грамматикалық-орфографиялық талдаулар кезінде оқушылар тек білімді ғана емес, сонымен қатар қажетті терминдерді қолдана білуді, олардың дұрыстығын дәлелдей отырып, пайымдауды, яғни мәтінді-пайымдауды құра білуді көрсетуі керек, бұл көбінесе курделі сөйлем болып табылады, онда бірінші (негізгі) бөлім орфографиялық немесе грамматикалық-орфографиялық фактіні растау болып табылады, ал екіншісі (бағынышты) - бұл тұжырымның дұрыстығын растау.
Фонетикалық-орфографиялық талдау. Талдаудың бұл түрі фонетикалық емлелерді өңдеуде қолданылады және оның әдістемесі мен мәні бойынша жеке дыбыстық-әріптік талдау болып табылады, өйткені оның барысында барлық сөз талданбайды, тек емле.
Емлені оқытудағы тағы бір тиімді әдіс-алгоритмдеу әдісі. Бұл әдіс ережелерді негізделген қолдану жүйесі болып табылады. Мұғалім логикалық дәйекті операцияларды қажет ететін арнайы материалдарды пайдаланады. Алгоритмдеу әдісі оқушылардың ақыл-ой белсенділігін басқаруға ықпал етеді, оқушыға берік білім беруге мумкіндік береді. Жұмыста алгоритм келесідей көрінуі мумкін: жұмысқа дайындық жаттығулары; ережені енгізу; алгоритмді тусіну; алгоритмді қолдануға үйрету; алгоритм бойынша оқушылардың өзіндік жұмысы.
Емлені оқыту әдістемесінде жазуды оқытуда үлкен рөл атқаратын жаттығулардың негізгі түрлері бар. Алдау-бұл әдіс тиімді және қатесіз жазу дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Жаттығудың бұл түрінің міндеті-балаларды көркем, сауатты, түзетусіз жазуға үйрету. Осы мақсатта алдау жаттығулары әріптік кезеңде қолданылады. Оқушыларға жазылатын сөздерді мұқият оқып, жазуды үйрету керек. Мәтінде тусініксіз сөздерді табу керек. Әрі қарай, алдау әр сөзді слогдарға жазу арқылы жүреді. Соңында оқушы жазылғанын тексереді.
Диктант. Шартты түрде диктанттарды оқыту (ескерту, тусіндірме, тусініктеме жазу, "Өзіңді тексер" диктанты) және бақылау деп бөлуге болады.
Т. А. Ладыженская диктанттың өзіндік түріне арналған терминді ұсынды-бұл жалғасы бар диктант. Диктант әдісі мектеп оқушыларына репродуктивті тәсілдерден (алдау, диктант) өнімді (жаңа мәтін құру және оны сауатты рәсімдеу) өтуге мумкіндік береді [2]. Үйлестірген бақылау және оқыту диктант "өзіңді тексер" жүргізіледі, сол бақылау кезінде оқушылар деп атап өтілген әріптер, жазуда олардың сенімді емес. Диктанттың бұл түрі оқушылардың өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыруға мумкіндік береді және мұғалімге оқушылардың белгілі бір материалды игеруінің объективті көрінісін береді [18]. Көрнекі диктант үшін есте сақтау оңай материал таңдалады: поэтикалық жолдар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер, жеке сөздер, сөйлемдер болуы мумкін.
Орфография әдістемесінде әртүрлі анализаторлардың қатысуымен диктанттардың келесі түрлері бөлінеді: есту және көру-есту. Диктанттың осы түрлерінің әрқайсысы оқу, бақылау-тек есту болуы мумкін. Диктанттарға арналған материал-бұл жеке сөздер, тіркестер, сөйлемдер және мәтіндер.
Есту диктанттары. Диктанттың бұл түрін оқушыларға дұрыс ассоциативті байланыстарды орнатуға үйрету қажет болған кезде оқу жаттығуы ретінде қолдануға болады: дыбыс -- әріп, фонетикалық емлелерді зерттеуде ерекше маңызды. Есту диктанттары сөздік болуы мумкін (оқушылар есту арқылы қабылдап, жеке сөздерді жазған кезде), таңдамалы (оқушылар мұғалімнің тапсырмасына сәйкес жеке сөздерді немесе сөз тіркестерін жазылған мәтіннен жазады). Орфограммаларды тану кезеңінде есту арқылы қабылданатын сөздерде (жеке немесе мәтінде) ескерту диктанттары қолданылады. Диктанттың бұл түрі орфограммаларды өздеріне тән фонетикалық немесе грамматикалық белгілермен тану және оларды үйренген емле ережесіне сәйкес жазуда белгілеу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған. Ескерту диктантының бір түрі ретінде тусініктеме берілген жазуды қарастырған жөн (алдау немесе диктантқа жазу болуы мумкін).
Тусіндірілген жазу пайдалы, өйткені ол балаларға әр жазуды ойлауға, өз пікірін ауызша қалыптастыруға, жазу кезінде ережелерді қолдануға үйретеді.
Өздік диктант. Көрнекі-есту диктанттарынан басқа, өздік диктанттар практикада да қолданылады. А. Ясованың айтуынша, олардың әдістемесі мен дидактикалық материалдары бойынша олар визуалды диктанттарға жақын. Жалғыз айырмашылығы-диктанттың мәтіні (өлеңнің строфасы, жұмбақ, мақал) орфографиялық жағынан талданады және бір сабақта жатталады, ал зерттелген шығарманы жазу келесіде жүзеге асырылады [4].
Тусіндірме диктант. Жұмыстың бұл түрі білім мен дағдыларды дербес қолдану кезеңінде қолданылады және алдын-алу және бақылау арасындағы аралық болып табылады.
Еркін диктант. Ол үшін қызықты мәтін алынады. Мұғалім алдымен букіл мәтінді, содан кейін логикалық аяқталған бөліктердің (абзацтардың) артында, әрқайсысы 2 рет оқиды. Оқушылар сөзбе-сөз жазмайды, бірақ олар есте сақтағандай немесе әр бөліктің басты идеясын ғана жазады. Бұл жағдайда оқушылар мәтіннің мазмұнын бұрмаламауы керек, презентацияның реттілігін бұзбауы керек. Еркін диктант алдында диктантқа енгізілген орфограммалардың қайталануы болады [20].
Шығармашылық диктант. Жұмыстың бұл түріне арналған материал-орфограммалары бар сөздер, суреттер, тіркестер, сондай-ақ тірек болып табылатын сөйлемдер. Шығармашылық диктанттар емле зерттеуін ауызша және жазбаша сөйлеуді дамытумен біріктіруге мумкіндік береді.
Құзыретті жазу дағдыларын қалыптастыру ұзақ процесс, сондықтан сабақтарда емле жаттығуларына көп көңіл бөлінеді. М. Р. Львовтың айтуынша, оқулықтарда берілген жаттығулардың 70% - ы орфографиялық, қалған 30% - ы орфографиямен байланысты [7]. Жаттығуларға қойылатын негізгі талаптардың бірі-олардың жүйелілігі. Оқушылардың орфографиялық белсенділігі оқушы қазіргі уақытта үйренген ереженің деңгейіне және бір орфографиялық ережені екіншісінен ерекшелейтін ерекшеліктерге сәйкес ұйымдастырылуы керек. Жаттығудың сәйкестендіру кезеңі - ең қиын кезең. Бұл кезеңде оқушылар сөздерді есту арқылы қабылдауда орфографияның белгілі бір белгілерін көрсетіп, оларды емле ережесімен байланыстыруы керек. Оқушыларға сөздің орфографиялық формасы туралы сұрақ қоюға және емле табуға үйрету үшін, сөздерді жазар алдында балалар мұғалімнің тапсырмасы бойынша, сөзде емле бар ма, жоқ па, соны айту керек. Ережені ішінара қолдануға арналған бұл жаттығулар сауатты жазу дағдыларын кезең-кезеңмен қалыптастыру процесін көрсетеді. Соңғы кезеңде ережені толық қолдануға арналған жаттығулар қолданылады. Бұл шығармашылық сипаттағы жаттығулар.
Жақында компьютерді оқыту құралы ретінде пайдалану, оның ішінде емле де өзекті болды. Мультимедиялық технологияларды қолданудың артықшылығы-компьютерлік иллюстрация элементтерімен сөйлесу жанды, қызықты болады, сондықтан оны балалар жақсы қабылдайды. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларында сауатты жазу дағдысын қалыптастыру оқытудың қолданыстағы әдістері мен әдістерінің ақылға қонымды үйлесімін қамтиды.
Сондықтан мұғалімдер өз жұмысында сауатты жазуды оқытудың әртүрлі әдістерін қолданатынын атап өткіміз келеді. Емлені оқытудың әдістері мен әдістерін таңдау емлеге байланысты, соның арқасында сауатты жазу дағдыларын қалыптастыруға қол жеткізіледі. Бұл әдістер белгілі бір әдістер арқылы жүзеге асырылады: Жаңа материалды зерттеуде тиімді қолданылатын орфографиялық талдау, алгоритмдеу әдісі. Құзыретті жазуды оқыту әдістемесінде бастауыш сынып мұғалімдерінің тәжірибесінде жиі қолданылатын жаттығулардың негізгі түрлері бар: алдау, диктанттардың барлық түрлері. Сонымен қатар, бұл жаттығулар үнемі жүргізілуі керек. Оқушылардың орфографиялық белсенділігі оқушы қазіргі уақытта үйренген Ереженің деңгейіне және бір орфографиялық ережені екіншісінен ерекшелейтін ерекшеліктерге сәйкес ұйымдастырылуы керек. Осылайша, әдістер мен әдістер өзара байланысты және жүйені құру үшін қарастырылуы және қолданылуы керек. Сонымен қатар, бастауыш сынып оқушыларында сауатты жазу дағдысын қалыптастыру оқытудың қолданыстағы әдістері мен әдістерінің ақылға қонымды үйлесімін қамтиды. Жазуды оқыту жүйесі іс жүзінде жасына, балаларды оқытуға, сабақтың мазмұнына және мұғалімнің осы сабақта қойған мақсатына байланысты әртүрлі әдістерді қолдануды қарастырады.
1.2 Жазу процесінің психологиялық мазмұны
Көркем қолжазбаны дамытуға ықпал ететін көптеген жаттығулар бар, олар қолын дамытады, кез-келген жаста пайдалы, дәлдік пен еңбекқорлықты тәрбиелеуге ықпал етеді. Біз таңдаған тақырыптың өзектілігі қазіргі уақытта бастауыш сыныптарға арналған қазаө тіліндегі қолданыстағы оқу бағдарламалары, оның құрамдас бөлігі сауаттылықты оқыту курсы болып табылады, көркем дағдыларды игеру бойынша әртүрлі сабақтар арқылы жүзеге асырылуы мумкін.
Біздің міндетіміз - олардың ішіндегі ең тиімдісін табу, бұл жас оқушыға оқу кезінде туындайтын графикалық қиындықтарды жоюға көмектеседі. Олардың қайсысы тиімді?
Жазбаша сөйлеу-бұл монологиялық сөйлеудің бір түрі. Ол ауызша монологтық сөйлеуден гөрі егжей-тегжейлі. Бұл жазбаша сөйлеу сұхбаттасушымен кері байланыстың болмауын білдіретіндігіне байланысты. Сонымен қатар, жазбаша сөйлеу сөздердің өзінен, олардың тәртібінен және тыныс белгілерін ұсынуды ұйымдастырудан басқа қабылдаушыға ешқандай қосымша әсер етпейді.
Жазбаша сөйлеу-ауызша сөйлеудің визуалды формасы. Ол модельденеді, яғни белгілі бір графикалық белгілермен белгіленеді, ауызша сөйлеу сөздерінің дыбыстық құрылымы, дыбыстардың Уақыт тізбегі графикалық кескіндердің, яғни әріптердің кеңістіктік тізбегіне аударылады. Бала мектепке кірген кезде көздер мен қолдар белгілі бір дәрежеде жазуды үйренуге дайын, бірақ жазу процесінде жасалған қимылдарды сурет салуда да, модельдеуде де қайталауға болмайды. Жазу процесі саусақтардың сурет салу мен мусіндеуден басқа қозғалыстарын қамтиды, ал визуалды көбею де осы мақсаттарға бағынады [14].
Жазу-бұл курделі сөйлеу әрекеті, өйткені ол адамның психикалық саласында басқа психикалық функцияларға қарағанда әлдеқайда кешірек пайда болады. Психикалық функциялар олардың дамуын аяқтамады, сондықтан оқытудың өзі қалыптаспаған психикалық процестерге сүйенеді.
Жазу-бұл бала үшін курделі дағды, ол үйлесімді қимылдарды, қолдың кішкентай бұлшықеттерінің үйлесімді жұмысын, шоғырлану қабілетін, өз іс-әрекетін басқаруды талап етеді. Жазуды игеру-бұл көп уақытты қажет ететін процесс, ол әдетте балалардың мектепте болуының алғашқы айларына келеді.
Оқу және жазу-бұл сөйлеу элементтерін дыбыстық талдау мен синтездеуді қамтитын аналитикалық-синтетикалық процесс. А. Р. Лурия оқуды импрессивті сөйлеудің ерекше формасы, ал жазуды экспрессивті сөйлеудің ерекше формасы ретінде анықтады [6]. Жазу "негізгі дағды" деп аталады, яғни барлық әрі қарай оқыту іс жүзінде негізделетін дағды, яғни оны уақытында игермеген бала тек қазақ тілінде ғана емес, міндетті түрде оқуда артта қалады. Мемлекеттік мектепте білім беру талабы бойынша педагог кіші оқушының психологиясы бойынша білімін қазақ тілін оқыту әдістемесімен байланыстыра білуі тиіс. Мұғалім бастауыш сынып оқушыларын ақпаратты қабылдау түрін дамыта отырып, білімдерін дағдыларға айналдыруға үйрету керек. Оқушы білімнен, жаттығу арқылы, әр орфографиялық жағдайды тусініп, ережелер бойынша әрекет ете отырып, ол ақырында шеберлікті игеруге келетінін тусінуі керек [18].
Бастауыш оқушының оқу іс-әрекетінің көптеген түрлерінің ішінде оны жазу шеберлігін игеру ең қиын. Балаларды мектепке дайындау мәселесі бойынша зерттеулерде жазуды оқыту "графомоторлық дағды", "қарапайым графикалық дағды", "базалық графикалық дағдылар", "базистік графикалық қозғалыстар", "графикалық дағдылар", "жазудың моторикасы" деп белгіленеді (Н.А. Агаркова, М. М. Безруких, О. Б. Иншакова, Р. Д. Тригер, Н.С. Пантина, О. С. Филиппова және т. б.). [38;39;12]
Сөйлеу әрекетінің бір түрі ретінде жазу өзара байланысты екі жақтың бірлігін білдіреді: логикалық және техникалық [16].
Техникалық жағы-бұл жазу әрекетінің атқарушы бөлігі, әріптік белгілерді және олардың кешендерін қағазға салу арқылы фонемаларды графемаларға аудару процесі.
Логикалық жағы-айтылған, естілетін, оқылатын және бекітілген белгілердің мағынасын тусіну ғана емес, сонымен қатар тілдің құрылымын, ойды білдіру құралдарын білу.
Жазу процесіне бірнеше механизмдер (анализаторлар) қатысады, атап айтқанда артирушяцияны жүзеге асыратын сөйлеу қозғалтқышы; қажетті фонеманы таңдауды жүзеге асыратын сөйлеу есту қабілеті; графемаларды таңдауды бақылайтын визуалды; графеманы кинемоға аударатын қозғалтқыш. Бұл механизмдерге, А.Р. Лурияның пікірінше, мыналар жатады: мотивация, мотив, міндеттер.[6] Жазу мотивтен, тапсырмадан басталады. Адам не үшін жазатынын біледі. Ол ақыл-ой жоспарын, семантикалық бағдарламаны, ойлардың жалпы тізбегін жасайды.
Сөздің дыбыстық құрылымын талдау. Бірі-дыбыс ағыны, ол қабылданады адам бөлінуі тиіс серия звучаний. Жазудың маңызды шарттары-сөздегі дыбыстардың реттілігін анықтау және дыбыстық нұсқаларды фонеманың нақты жалпыланған сөйлеу дыбыстарына айналдыру. Жазу дағдысын дамытудың басында бұл процестер толығымен саналы түрде жүреді, содан кейін олар сананың бақылауын тоқтатады және автоматты түрде жүзеге асырылады.
Сөзден ерекшеленген фонеманың әріп бейнесімен арақатынасы. П. Л. Горфункельдің айтуынша, зерттеушілер жазуда визуалды қатысу қажет емес дейді, өйткені жазу визуалды байланысты айналып өтіп, есту және сөйлеу моторикасына сүйенеді. Дегенмен, формативті жазу аспектісінде көру үлкен рөл атқаруы керек.
Мотор жазу операциясы. Осы сатыда жүреді ойнату көру салауатты әріптер көмегімен қозғалыс жоқ. Әріптерді жазу кезінде кинестетикалық бақылау жазуды көзбен оқу арқылы күшейтіледі [23].
Жазу процесінде іс-әрекеттің психофизиологиялық құрылымы өте курделі. Жазудың психофизиологиялық құрылымын қалыпты түрде қарастырыңыз. Жазу процесі көп деңгейлі құрылымға ие, оның ішінде көптеген операциялар бар. Жазу мотивтен, тапсырмадан басталады. Адам не үшін жазатынын біледі. Ол ақыл-ой жоспарын, семантикалық бағдарламаны, ойлардың жалпы тізбегін жасайды. Жазудың құрамына кіретін кезеңдердің біріншісі-сөздің дыбыстық құрамын талдау. Бірі-дыбыс ағыны, ол қабылданады адам бөлінуі тиіс серия звучаний. Жазудың маңызды шарттары-сөздегі дыбыстардың реттілігін анықтау және дыбыстық нұсқаларды нақты жалпыланған сөйлеу дыбыстарына-фонемаларға түрлендіру. Жазу дағдысын дамытудың басында бұл процестер толығымен саналы түрде жүреді, содан кейін олар сананың бақылауын тоқтатады және автоматты түрде жүзеге асырылады.
Екінші кезең-фонемаларды графемаларға, яғни графикалық белгілердің визуалды сызбаларына олардың элементтерінің кеңістіктік орналасуын ескере отырып аудару. Әр фонема жазылуы керек тиісті әріпке аударылуы керек.
Жазу процесінің үшінші және соңғы кезеңі-әріптердің визуалды сызбаларын жазуға қажетті дәйекті қозғалыстардың кинетикалық жүйесіне қайта кодтау (графемалар кинемаларға аударылады) [23].
Ю. Гиппенрейтер атап өткендей, жазудың психологиялық алғышарттарына мыналар жатады:
1. ауызша сөйлеудің қалыптасуы (немесе сақталуы), оны еркін меңгеру, аналитикалық-синтетикалық сөйлеу әрекетіне қабілеттілігі;
2. әртүрлі қабылдау түрлерін, түйсіктер мен білімдерді және олардың өзара іс-қимылын, сондай-ақ кеңістіктік қабылдау мен тусініктерді қалыптастыру (және сақтау), атап айтқанда: көру-кеңістіктік және есту-кеңістіктік гнозис, соматикалық-кеңістіктік сезімдер, дене сұлбасын білу және сезіну, "оң" және "сол";
3. қозғалыс сферасының қалыптасуы - нәзік қозғалыстар, пәндік әрекеттер, яғни қол праксисінің әртүрлі түрлері, ұтқырлық, ауысу, тұрақтылық және т. б.;
4. балаларда іс-әрекеттің абстрактілі тәсілдерін қалыптастыру, олардың іс-әрекеттерін белгілі бір заттармен абстракциялармен іс-әрекеттерге біртіндеп ауыстыру арқылы мумкін болады;
5. жалпы мінез - құлықтың қалыптасуы-реттеу, өзін-өзі реттеу, әрекеттерді бақылау, ниеттер, мінез-құлық мотивтері [24].
Е. В. Гурьянов, М. К. Щербак жазу дағдыларын игеру-оқушының назарын қарапайым тапсырмалардан курделі тапсырмаларға ауыстыру екенін атап өтті. [40;44] Жазушының назарын аударатындығына байланысты жазу дағдыларын игеру процесін төрт кезеңге бөлуге болады: қарапайым, әріптік, дәйекті жазу сатысы, жоғары (жылдам жазу). Кейінірек Е. В. Гурьянов жазуды игерудің төрт кезеңін анықтады. [40]
Бірінші кезеңде, индикативті, оқушы символизация шеберлігін игереді, қағазбен, қаламмен жұмыс істей бастайды. Қолдың қозғалысы дамиды, визуалды талдау жақсарады. Бұл кезеңде балалар жазу техникасымен және оның негізгі элементтерімен танысады. Дыбыстық талдау негізінде оқушылар сөздердегі дыбыстар мен буындарды ажыратады, сонымен қатар олардың әріптік белгілерімен танысады. Ұзақтығы бойынша ол сауаттылықты оқытудың барлық дайындық кезеңін және бірінші дауысты дыбыстарды зерттеудің негізгі бөлігін қамтиды.
Екінші кезең - аналитикалық, ол мектептегі оқу кезеңіне сәйкес келеді. Бұл кезеңде оқушылар әріптер элементтерін жазумен және олардың қосылуымен танысады, дыбыс пен әріптің байланысы да қалыптасады.
Әріптерді буындар мен сөздерге біріктіру аналитикалық-синтетикалық үшінші кезеңде жүреді. Сипатталады меңгеру звукобуквенным талдаумен қатар жүреді жазумен буындарды, сөздерді, шағын ұсыныстар. Оқушылардың назарын осы құрылымдардың мазмұнына аудару балаларда графикалық нормалардың жиі бұзылуына әкеледі. Балалардың назарын жазудың мазмұнына көбірек аударады.
Соңғы кезең - синтетикалық. Бұл кезеңде жас оқушының жазу техникасы өте автоматтандырылған, ол өз ойларын білдіре бастайды, қарым-қатынас құралы ретінде жазу шеберлігін шоғырландырады.
Осылайша, жазу шеберлік және сөйлеу әрекетінің түрі ретінде қарастырылады. Зерттеуде жазу арқылы біз өзара байланысты екі жақтың бірлігі болып табылатын сөйлеу әрекетінің түрін тусінеміз: логикалық және техникалық. Процесінде қатысатын сияқты тетіктер речедвигательный, речеслуховой, қимыл-қозғалыс. А. Р. Лурияның пікірінше, бұл механизмдерге мыналар жатады: ынталандыру, мотив, тапсырмалар; сөзден бөлінген фонеманың жазу бейнесімен арақатынасы; жазудың моторлы жұмысы.[6]
Жазуды игеру-бұл индикативті, аналитикалық, аналитикалық-синтетикалық, синтетикалық кезеңдерді бөлуге болатын ұзақ процесс.
Сауатты жазу-бұл бірқатар орфографиялық, пунктуациялық және графикалық ережелерді сақтау. Сауаттылық орфографиялық материалды игерудің орташа деңгейін білдірмейді, бірақ оның емле ережелерінің жалпы санымен салыстырғанда шектеулі көлемі, яғни емле бойынша білім мен дағдыларды қалыптастыру сауатты жазуды оқытуда маңызды. Құзыретті жазуды игеру тәсілі-емлені анықтау тәсілдерін білу ғана емес, сонымен қатар жас оқушылардың орфографиялық дағдыларын қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын сөздің бейнесін есте сақтау. Бастауыш сыныптарда орфографияны оқыту көптеген емле ережелерін және негізгі емле дағдыларын қалыптастыруды қамтиды. Бастауыш мектепте сауатты жазуды үйрену-бұл емле бойынша білім мен дағдыларды қалыптастыру.
Орфография-бұл жазбаша түрде қолданылатын тарихи қалыптасқан біркелкі жазу жүйесі [16]. М. Р. Львовтың айтуынша, Құзыретті жазуды игерудің үш жолы бар:[7]
- оқушыларда қиын орфограммаларды таба білуді қалыптастыратын дыбыс-әріптік талдау;
- сөздің графикалық құрамын есте сақтау (мысалы, алдау әдістері);
- орфографиялық есептерді шешу, яғни алгоритм негізінде орындалатын белгілі бір әрекеттер [17].
Қарастыра отырып, звукобуквенный талдау, аталған тәсілін меңгеру негізгі рөлді атқаратын дейінгі кезеңде зерттеу морфемного құрамды сөздер мен тиісті ережелер. Оқытудың негізгі әдістері-әріптік талдау, орфоэпиялық және орфографиялық сөйлеу. Оқытудың негізгі әдістерімен сауатты жазуды игерудің екінші әдісімен орфографиялық сөйлеу, алдау, визуалды диктант, жад бойынша жазуды ажыратуға болады. Сөздің морфемалық құрамын және тиісті ережелерді зерттегеннен кейін сауатты жазуды игерудің негізгі әдісі орфографиялық есептерді, яғни алгоритм негізінде орындалатын белгілі бір әрекеттерді шешу болып табылады. Осы тәсілде оқытудың мынадай тәсілдері қолданылады: жазбаға орфографиялық тусініктеме беру; орфографиялық талдау; негіздемесі бар жазу.
Емлені ассимиляциялаудың бұл әдістері бір-біріне ықпал етеді, бірге әрекет етеді. Олар заңдылықтарға, атап айтқанда графика мен емле ережелеріне, есте сақтау механизмдері мен ойлау мен дәлелдеу заңдарына сүйенеді. Орфографиялық тұрғыдан дұрыс жазуды меңгеру үшін жағдай жасау керек, атап айтқанда:
1) сауатты жазуды меңгеру уәждемесі;
2) тілдік мағыналарды тусіну;
3) сөздің әріптік және морфемалық құрамына назар аудару, көру жадының дамуы;
4) орфографиялық ережелерді қолдануға негізделген дағдыларды игеру (фонемалық, морфемалық, морфологиялық және синтаксистік талдау);
5) жасалатын орфографиялық іс-әрекеттерді және оларды жүзеге асыру тәсілдерін ұғыну, жазу кезінде өзін-өзі бақылау дағдыларын меңгеру;
6) орфографиялық дағдыларды автоматтандыруды қамтамасыз ететін орфографиялық жаттығулардың жеткілікті саны, дұрыс таңдалуы және ұйымдастырылуы [16].
Құзыретті жазуды игеру шарттары туралы айта отырып, біз орфографияны оқыту әдістемесі негізделген саналы орфографиялық әрекетті бөліп көрсетеміз. С.Ф. Жуйков, Н. С. Рождественский, Д. Н. Эпифанскийдің жазбаларында сауатты жазуды саналы түрде игерудің орындылығы расталды.[3]
Саналы орфографиялық іс - әрекет-бұл жазудың дұрыс таңдауы бойынша жазушының мақсатты әрекеті, оны ол екіұшты деп тусінеді [16]. П. С. Жедектің пікірінше, саналы орфографиялық әрекеттің екі кезеңін бөліп көрсетуге болады: орфографиялық есепті қою (яғни орфограмманы жалпы белгілер бойынша анықтау, орфограмма түрін жиі белгілер бойынша анықтау) және оны шешу (яғни орфограмманы тексеру әдісін таңдау, тексерудің реттілігін белгілеу, тексеруді жүзеге асыру, жазу).
Бастауыш мектепте орфографияның белгілі бір шеңберіне қатысты саналы орфографиялық әрекеттерді қалыптастыру міндеті қойылғанын ескеріңіз. Саналы орфографиялық әрекеттердің арқасында орфографиялық дағдылар қалыптасады, ал бұл дағдылар ең жиі кездесетін сөздерді жазу кезінде қол жеткізілетін белгілі бір автоматтандыруды қабылдауы керек, қарапайым ережелерді қолдана отырып, сауатты жазу дағдыларын талдау жүйелік қатынастарда емле тек грамматика бөлімімен шектелмейтінін көрсетеді. Дұрыс шебер жазуды меңгеру сонымен қатар оқушыларды орфоэпиядан, фонетикадан, лексикадан, сөзжасамнан белгілі бір білім мен дағдылардың болуын қамтамасыз етеді. Осыған байланысты О.Азованың бұл туралы пікірімен келісуге болмайды"...емлені сәтті меңгеру оқушылардың тілдік дамуына байланысты " [8]. Ерекшелігі сөйлеу нысаны ретінде оқыту мынадай, балалар пайдаланады, оған дейін көп бұрын қалай мектеп табалдырығын аттайды, онда "үйренуде ғана емес, жаңа, олардың тілінде, сөйлеу, қанша переосмысливают бұрын белгілі, басқаша айтқанда, оқушылар танысады емес алгоритмдерімен, олар бойынша әрекет етуі тиіс, ал алгоритмдерімен, олар бұрыннан жұмыс істейді" [19-20]. Жетілмеген сауатты жазу дағдылары көбінесе белгілі бір ортаға тән мұғалімнің басқарылмайтын сөйлеу әсерінен қалыптасқан тілдік құбылысқа сәйкес келмейтін дағдылармен алмастырылады. Бастауыш сынып оқушыларының жазу шеберлігіне қойылатын негізгі талаптар Білім беру бағдарламаларында тұжырымдалған [20].
Қорытындылай келе, сауатты жазу сөйлеу әрекетінің өте курделі түрі деп айта аламыз. Ең алдымен, бұл бірқатар орфографиялық, пунктуациялық және графикалық ережелерді сақтау. Құзыретті жазуды игерудің үш әдісі бар: әріптік талдау, сөздің графикалық құрамын есте сақтау, орфографиялық есептерді шешу. Емлені игерудің осы әдістерінің әрқайсысы оқытудың белгілі бір кезеңінде жетекші рөл атқарады, емлені игерудің әр әдісінде белгілі бір әдістер қолданылады. Деректер тәсілдері жәрдемдеседі бір басқа болып табылады аралас. Емлені ассимиляциялау әдістері заңдылықтарға, атап айтқанда графика мен емле ережелеріне, есте сақтау механизмдері мен ойлау мен дәлелдеу заңдарына негізделген.
Бастауыш мектепте оқушылар сауатты жазуды саналы түрде меңгереді, саналы орфографиялық әрекетті меңгереді, оның ішінде орфографиялық мәселені қою және оны шешу.
Көркем жазуды оқытудың принциптері мен кезеңдері. 1-сыныпта (1-4) алдымен отырғызу ережелері, дәптердің ережелері, содан кейін жазу процесіне тікелей байланысты ережелер енгізіледі:
1) сөздердегі әріптер бірдей көлбеу жазылуы керек;
2) әріптерді бір-бірінен бірдей қашықтықта жазу керек;
3) әдемі жазу керек.
2-сыныптан бастап келесі ережелер енгізіледі:
1) сөздердегі әріптер бірдей биіктікте жазылуы керек (2-ші жартыжылдық);
2) буын үздіксіз жазылады;
3) тез және әдемі жазу керек.
Мұғалім бұл ережелерді біртіндеп енгізуі керек. Сонымен, ол алдымен жазу ережелерін бірдей көлбеу енгізе алады. Бұл ереже әріптерге дейінгі кезеңде тусіндіріледі. Балалар көлбеу сызықтың не екенін, көлбеу жазудың нені білдіретінін тусінеді және мұғалімге түзу, бірақ көлбеу таяқтарды жазу керек екенін қайталайды. Әріптер, слогдар мен сөздерді жазуға көшу кезінде көлбеу жазу ережесі қалыптасады. Содан кейін сөйлемдерді жазуға көшу кезінде әріптердің біркелкі орналасуы туралы ереже енгізіледі. Әріптердің үзіліссіз қосылуының әдістері тусіндірілгеннен кейін, үзіліссіз жазу туралы ереже жасалады. Ереже-әдемі жазу керек-бұл алдыңғы нұсқалардан алынған қорытынды сияқты. Әдемі жазу нені білдіреді? Таза, түзетусіз жазыңыз, өрістерге кірмеңіз, тегіс және көлбеу жазыңыз, әріптерді екі рет айналып өтпеңіз.
Әр сабақта ережелерді интрузивті түрде енгізбеу керек. Әйтпесе, дағдыларды саналы түрде игеруге бағытталған бұл әдіс керісінше болады: сөздер оқушылардың санасына жетпейді.
Жазуды үйренудің маңызды әдісі-бұл шот-фактураға немесе тактіге жазу. Бұл әдіс жазуды үйрену кезінде бұрыннан қолданылған (жоғарыдан қараңыз). Жазу астында есебінен туғызады бірқалыпты, ырғақтық жазулар белгілі бір қарқыны. Бұл әдіс жұмысты жандандырады, жазуға қызығүшылық тудырады. Бұл жұмысты монотонды етпеу үшін тым ұзақ және тұрақты қолдануға болмайтын көмекші әдіс.
Оқытудың тағы бір әдісі балалардың өздері қате не екенін, жазу, буын, сөз неге дұрыс жазылмағанын және мұндай қателіктердің алдын алу үшін жауап табуы үшін қате жазу әдісі деп санауға болады. Сонымен қатар, 1-сыныпта тақтаға қате жазудың мысалын қолданбаған дұрыс. Балаларға қатені өздері тауып, түзетуге кеңес беріледі.
2 және 3 сыныптарда мұғалім көптеген оқушылар үшін қателік жібереді. Мұғалім бірқатар әдістерді қолдана алады. Өзара тексеру әдістері де қолданылады. Балалар көршісінің жұмысын бағалауды ұнатады және көбінесе біреудің қателігін көреді. Мұғалім балаларды жұмысты бағалауға емес, көмекке бағыттауы керек: кемшілікті көруге және оны қалай түзетуге болатындығын тусіндіруге көмектесу. Қол қимылдарының тегістігі мен курделілігін дамыту үшін әр түрлі қосымша ілмектер мен соққылардың жазуы енгізіледі, олар жазудағы батылдықты, жеңілдік пен тегістікті дамытуға арналған.
Осылайша, біз көркем жазу дағдыларын оқытуда қолданылатын негізгі әдістерді сипаттадық. Осы әдістерден басқа, кейбір басқа нәрселерді атап өтуге болады, мысалы, балалардың шекараларын салу, кішкентай пішіндерді тарту және басқалар. Оқытудың әртүрлі кезеңдерінде белгілі бір әдісті қолдану дәрежесі әр түрлі болады, бұл жазу дағдыларын игеру деңгейіне байланысты.
Көркем дағдыларды қалыптастыруда үш кезеңді бөлуге болады.
Жазуды үйренудің бірінші кезеңі-саусақтарды, жалпы қолды қою.
Екінші кезең-тактильді жадыны (саусақ ұштарын еске тусіру) эмирленген қағаз карточкалары, саусақтармен әріптерді айналдыруға арналған карталар арқылы дамыту. Бірақ жадтың бұл түрінен басқа басқалары бар (визуалды және есту). Әсіресе визуалды жадқа үлкен мән беріледі. Жад көлемі үнемі өсіп отыруы керек. Әр оқушы үшін әріптерді зімпарадан жеке-жеке кесу ұсынылады. Тұрғысынан Е. Н. Потапова өз топтарында дамыту, тактильдік есте негізі кезінде меңгеруде жазумен. Саусақтардың ұшынан сигналдар миға өтеді, ақпаратты ми қабылдайды, кері импульс жүреді - қалай жазу керек.
Жазуды үйренудің үшінші кезеңі - элементтер, қосылыстар, әріптер, сөздер болып табылатын әріптер мен бақылау карточкалары арқылы білім мен дағдыларды бекіту.
Ұзақ уақыт бойы балаларды жазуға және жазуға үйрету әдістемесінде ырғақты қабылдау қолданылды, яғни есеп бойынша жазу, ол ырғақты жазуды қабылдауға негізделген. Тактильді жазу айқындыққа, тегістікке, ырғаққа және жылдам қарқынға қол жеткізуге мумкіндік береді.
Бірінші кезең келесі жаттығуларды орындауды қамтиды: қолмен жазылған әріптердің дайындалған үлгілері есебінен мөлдір бақылау қағазы арқылы инсульт.
Екінші кезеңде оқушылар бірдей ритмикалық құрылымы мен екпіні (көкнәр, қатерлі ісік, шырын, мук) бар топтарға біріктірілген дайындалған қолжазба сөздерді мөлдір бақылау қағазы арқылы есептейді.
Үшінші кезең келесі жаттығуларды қамтиды: мөлдір бақылау парағы, өлеңдер мен микротекстер арқылы сөйлемдерді түрту. Осы ұсыныстардың негізінде жалпы білім беретін мектептің бастауыш сынып оқушыларымен жұмыс істеуге арналған жазудың графикалық-моторлы компонентін қалыптастыруға арналған жұмыс дәптері жасалды.
Элемент принципінің мәні мынада: жазуды үйрену баланың жадында осы әріптің нақты визуалды бейнесін қалыптастырудан бұрын болуы керек, яғни ол әріп қандай визуалды элементтерден тұратынын және қандай кеңістіктік-сандық қатынастарда болатындығын нақты көрсетуі керек.онда бұл элементтер бар. Әріптерді ойнату элементтер негізінде де жүзеге асырылады.
Осының арқасында оқушылар әр әріптің дифференциалды визуалды-моторлы бейнесін қалыптастырады. Бұл көркем шеберлікті дамыту үшін қажетті негізді құрайды.
Жазбаша әріптерді бір жақты (тұрақты) жазу принципі жазу кезінде қолдың қозғалыс заңдылықтарымен анықталады. Бұл, ең алдымен, қолдың иыққа бағытталған дөңгелек жабық қимылдары. Жазу процесінде қол біркелкі қозғалыстар жасайды.
Жазбаша әріптерді топтастырудың логикалық принциптері әріптерден кейінгі қысқа мерзімде оқушылардың жадында жазбаша әріптердің нақты сараланған визуалды және моторлы бейнелерін қалыптастыруды мақсатты және жүйелі түрде жалғастыруға мумкіндік береді, яғни олардың жазуларында графикалық қателіктердің алдын алады және сол арқылы көркем шеберлікті автоматтандырудың берік негізін қалайды.
Осылайша, жоғарыда сипатталған принциптер элемент бойынша тұтас жазу әдісі арқылы жүзеге асырылады, ол, біріншіден, 6-7 жастағы балалардың жас психологиялық ерекшеліктеріне байланысты, екіншіден, ол үйлесімді (үзіліссіз) жазудың қалыптасуына қайшы келмейді, керісінше оның негіздерін жабады. Бұл Әдістемеге екі санаттағы элементтерді енгізу арқылы қол жеткізіледі: визуалды және мотор.
Оқушыларға көркем жазу дағдыларын үйрету алгоритмі. Оқушылар үшін нақты стандарттар жүйесі бар - жазу алгоритмдері. Бұл алгоритмдерді оқушылар жақсы білуі керек, яғни жазу кезіндегі іс-әрекеттер туралы нақты білімге айналады. Екінші сынып оқушыларының негізгі қателіктері әзірленген алгоритмді ішінара немесе толық сақтамаудан туындайды, сонымен қатар өз жазуын талдау қабілетінің болмауына байланысты. Қателіктердің пайызын азайту үшін баланы ерте жастан бастап алгоритмді қатаң сақтау қажеттілігіне үйрету керек.
Әзірленген жазу алгоритмі мұғалімді оқу іс-әрекетіне әр түрлі ақыл-ой операциялары (әріптік белгілерді талдау, синтездеу, салыстыру) түрінде әр түрлі әріптер элементтерін неғұрлым егжей-тегжейлі талдауға, анық және дәйекті жазу негізінде зерттелген визуалды-моторлы бейнелерді қолдануға бағыттайды.
Негізгі жазу алгоритмі
1. Дәл интервалдар мен олардың параллелизмін сақтай отырып түзу көлбеу сызықтар жазу.
2. Сөздегі әріптер мен әріптер элементтерінің қосылыстарын дұрыс орындауға дайындау мақсатында көлбеу сызық пен жұмыс жолын тігінен 2 және 3 бөлікке бөлу (әріптер мен сөздерді жазуға белгілі бір математикалық есептеуді қосу).
3. Екі көп бағытты сызықтар арасындағы байланыстырушы элемент ретінде жұмыс сызығының төменгі сызығында дөңгелектеуді орындау.
4. Жолдың ортасына Ілмек сызығының жазуы. (Ілмек сызығы түзу көлбеу және дөңгелекпен бірге әдетте ілмек деп аталады.)
5. Жазу "құпия", яғни Ілмек сызығын жолдың ортасынан оның жоғарғы сызғышына дейін жалғастыратын, ілгектің ұшын жұмыс жолының жоғарғы сызғышымен байланыстыратын түзу сызық ("құпия" түзу көлбеу сызыққа параллель жазылған.)
6. Жолдың төменгі сызығына "құпиядан" төмен жазу, яғни екінші көлбеу сызықты жазу ("құпияны жасыру").
7. Екінші ілгекті жазуды аяқтау (екінші дөңгелектеу және екінші Ілмек сызығы).
Пайдалана отырып, белгілі алгоритмі жазулар, оқушылар талдау арқылы, логи-калық ойлау, салыстыру ғана емес, тусіндіреді әріптерді жазу, бірақ тусініп кедергісіз жазу принципі дұрыс болып келеді. Графикалық жұмыстың бұл құрылысы оқушының ақыл-ой белсенділігін арттыруға ықпал етеді.
Әріптің алгоритмін мұғалім жүктей алмайды, ол мұғалім мен балалардың бірлескен іс-әрекетінде сабақта туылуы керек. Бұл балаларға зерттелетін әріптің алгоритмін жаттауға емес, оны саналы түрде игеруге мумкіндік береді. Әр жағдайда ассимиляция уақыты әртүрлі. Кейбіреулер жаңа әріппен танысу процесінде алгоритмді үйренеді, ал басқалары сәл кейінірек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz