Бала тәрбиесіндегі салт - дәстүрлердің маңызы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Әбен Жансая Қабдоллақызы
Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020600-Дінтану мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Қорғауға жіберілді
Философия және мәдениет
теориясы кафедрасы меңгерушісі:
_______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
5В020600-Дінтану мамандығы
Орындады: Ж.Қ.Әбен Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы: Д.Б.Байбосунов
Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
0.1 Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар..25
0.2 Бала тәрбиесіндегі діннің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2. Жаңа Қазақстан үшін тәрбиедегі ұлттық салт-дәстүр, рухани адамгершілік ұстанымдар сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1Ұлттық мұра құндылықтарын қазіргі таңның мәдени жетістіктерімен үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.2Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Әр ұлттың өзінің ұлттық құндылықтары болады. Күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы, сырнай үнімен асқақтата салған әсем сазды әнімен де ата-бабаларымыз өзінің рухани жан дүниесінің мұң шерін, асқақ арманын келер ұрпақтың зердесіне жеткізіп көкірегіне ұялатқанын ұмытуға болмайды. Ұлттық тәрбиенің ұлттық құндылықтардан нәр алатын адамгершілік ұстанымдары мәдени құндылық ретінде ғасырлар қойнауынан нәр алып, мәдениет біткенмен тепе-тең, өзіне байыта, астаса түскен үндестігі, бірлігі, түптеп келгенде, адамдықтың руханилық пен имандылықтың негізі ретінде мәдениет кеңістігіне жетелеп отырады. Қазақ халқының тәрбиелік және тәлімдік ой-пікірлері мен жол -жораларының маңызы мынадай жайттарда айшықтала түседі:қазақ халқының өміріндегі үлкенді сыйлау мен қонақ күтудің елеулі маңызы; терме, айтыс, шешендік сөздер; қонақжайлылық, тектілік, т.б. Болашақ дамуы мәдениетке сүйенген құндылықтар жүйесімен тығыз байланысты. Себебі құндылықтық қатынас арқылы барлық нәрсенің маңыздылығын айқындауға болады. Ал адамда басты құндылық деп қабылдайтын ұлттық тәрбие әрдайым жоғары тұрады. Ұлттық құндылықтарды әр ұлттың ата-бабалары өздерінің өмір сүру салтына байланысты пайдаланып, дамытып ұрпақтарына мұра етіп қалдырып отырған. Салт-дәстүрсіз халық болмайды. Салт-дәстүр халықтың сапалық қасиетінің, моральдық өмір сүру нормасының басты өлшеуіші. Ата салты мен халықтың қасиетті ардақ тұтқан ұтады. Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты . В.И.Белинский салт-дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде: "Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді..." - дейді. Әрине, әр халықтың өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы болады. Осы таңдағы қазақтың ұлттық тәрбиесінің алтын қазығы оның салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын зерттеушілердің алдыңғы қатарында жүрген белсенді жазушы, этнограф Сейіт Кенжеахметұлының еңбектері бір төбе. Ел есінен шығып бара жатқан " бел көтерер", "немеурін", "құттық", "биеқыстырмақ" тағы басқа көптеген ұлт әдет-ғұрпының 350 түрін тауып, жүйелеп ашып көрсеткен. Соған орай ол "Қазақ халқының салт-дәстүрлері" деген анықтамалы жинақ бастырды. Ол этнограф қазақтың салт-дәстүрлеріне өзара топтастыра білді.(1)
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқы бала тәрбиесін тереңінен зерделеген. Олар салт-дәстүр мен дінді ұштастыра отырып баланы тәрбиелей білген. Халқымыздың сан ғасырдан бергі даналығына құлақ ассақ, Адамның бақыты -балада деген екен. Кез келген адам өзі өмір бойы қуып жете алмайтын бақыт деген құдыретті сөздің өлшемі өмірінің жалғасы ұрпағымен келетініне мән бермеуі де мүмкін. Біреу бақытын байлықтан тапқысы келсе,екінші біреуі даңқ пен атақтан, мансап пен қызметтен іздестіреді. Мұның бәрі түсінген адамға қолдың кірі сияқты нәрсе. Адамға нағыз бақытты -тәрбиелі ұрпағы ғана сыйлай алады. Адам ұрпағымен мың жасайды дегенсөз тегін айтылмаса керек. Олай болса адам өмірінің мәні - өз ұрпағы.Шыретіп сәби дүниеге келген сәттен бастап ата-ана алдында нәзік те қиын, кыр- сыры мол үлкен қоғамдық міндет тұрады. Ол - бала тәрбиесі. Балатәрбиесінде алғашқы ұстаз - ата-ана. Бала үшін үй ішінен, ата-анадан артықтәрбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық, татулық, қайырымдылық, әдептілік, инабаттылық сияқты қасиеттер - жанұяда тәрбие балаға теориямен дамымайды, үлкендердің үлгісімен сіңеді. Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейді халық даналығы. Бала кішкентай кезінен-ақ әр нәрсеге әуестеніп үлкендерге көмектескісі келеді. Бұған кейбір әке-шеше жұмысымды бөгейсің, істеп жатқан ісімді бүлдіресің деп ұрысып жіберуі
мүмкін. Бұл қате түсінік. Керісінше, өзің жұмыс істеп жүргенде баланың колынан келген ісіне жағдай туғызып, оның үйренуіне көмектескен орынды.
Тіпті балаға берген тапсырмаңыздың аяғына дейін орындаулына төзімділікпен бақылау керектігін де ұмытпаған жөн. Өстіп баланың бірте -бірте еңбекке деген болашағына жол ашылады. Әрі істеген ісін ұқыпты да тындырымды орындауына бағыт бересіз. Баланың жақсы ісін мадақтап, терісін оң етіп түсіндіріп отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген тапсырмасын орындауға қарсылық білдірмейді. Орынсыз ұрысу,зеку, сұрақтарына дөрекі, келте жауап беру немесе әділ талап қоя алмау ата-ананың беделін түсіреді. Ата-ана - бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез- құлқындағы ерекшеліктерді жете білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата-аналар Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен сөйлесуге уақыт жоқ дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Осы тақырыпты зерттеу барысында, біз қазақ халқының бала тәрбиесіне қатты көңіл бөлгенін аңғарамыз. Тақырыпты зерттей отырып ұлы ойшыл, философ қазақ ақын-жазушылардың еңбектерін пайдаландым. Соның ішінде Әл-Фараби, Абай Құнанбайұлы сынды дана адамдардың еңбектерінен үзінділер алдым.Сонымен қатар оқулықтармен жұмыс жасадық. Соның ішінде М.Жұмабаевтың Педагогика, Б.Момышұлының Ұшқан ұя еңбектері. Бұл зерттеуде тек қазақ қайраткерлерінің ғана еңбектерін пайдаланбадым, сонымен қатар шығыс жазушыларының оқулықтарын қолдандым. Ибн Сина бала тәрбиесі мен ата-ана тәрбиесінің әдістері туралы құнды пікірлер айтты. Ибн Сина баланың адамгершілік тәрбиесіне деген көзқарастарында үй шаруашылығына қатысты мәселелерді де айтады. Бала тәрбиесі - ата-ананың басты мақсаты мен міндеті. Өз кемшіліктерін түзете алатын ата-ана тәрбиеші бола алады. Адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралы - баланы сезім мен мақтаныш сезімдерін қозғамай, бір-бірімен әңгімелесуге шақыру. Ибн Сина Балада адамгершілік қасиеттерді еңбек, дене және ақыл-ой тәрбиесімен жеке бірлікте қалыптастыруды оның адам ретіндегі дамуының негізгі факторы ретінде қарастырады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақ қоғамындағы бала тәрбиесінің сонау сан ғасырдан бастап қазіргі кезеңге дейінгі мәселесін тадай отырып, айырмашылығын бақылау көзделген.
Бала тәрбиесінде салт-дәстүр мен діннің қаншалықты жоғары деңгейде маңызды екенін көрсету негізге алынған.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақ мәдениетіндегі бала-тәрбиесінің қоғамдық рөлі, салт-дәстүрдің маңыздылығы, бүгінгі таңда алатын орнын әлеуметтік тұрғыда қарастыру
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Бала тәрбиесінің ата-бабаларымыз ең маңызды жұмыс етіп көрсеткен. Ақын-жазушылардың, философтардың қалдырған еңбектері зор:
- Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерiн зерттеу
- Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды талдау
- Бала тәрбиесіндегі діннің рөлін анықтау
- Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі
Зepттeу жұмыcының мiндeттepi:
- ІХ-ХІІ ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі туралы ой пікірлердің дамуына ықпал еткен әлеуметтік-педагогикалық алғы шарттарын анықтау;
- Зерттеу проблемасы аясында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму генезисін анықтау;
- Орта ғасырлардығ ұлы ғұламалар еңбектерін жүйелеу негізінде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін, оған ықпал еткен факторларды, тұжырымдамалық идеялар мен принцптерді анықтау;
- Аталған кезеңдегі қазақ отбасы тәрбиесін тарихи дамуымен байланыстыра отырып Кемел адам тұлғасын қалыптастыру үлгісін ғылыми - педагогикалық тұрғыда негіздеу
- ІХ-ХІІ ғасырлардығ қазақ отбасы тәрбиесінің мазмұны мен әдіс тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама беру
Зepттeудiң тәciлi мeн әдicтeмeлiк нeгiздeрі: Жұмысты зерттеу барысында ғылыми зерттеудің кең тараған әдісі қолданылды. Соның ішінде: логикалық әдіс (индукциялық , дедукциялық) , экстрополяциялық әдіс, ретроспекциялық әдіс, эксперттік бағалау әдістері қолданылды. Зepттeу мәceлeci бойыншa тeоpиялық әдicтepдi қолдaнa отыpып, әдістемелік жинaқтaу, қоpыту, жүйeлeу, тaлдaу жәнe capaптaумeн қaтap логикaлық ой қоpыту, жaлпы дiни caлыcтыpмaлы әдicтepi кeңiнeн пaйдaлaнылды . Сонымен қатар тарих ғылымыда кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыcтың құpылымы: Дипломдық жұмыc кipicпeдeн, екі бөлімнен, төрт бөлімше, қоpытынды жәнe пaйдaлaнғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1. Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерi
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын ең алдымен отбасынан алатыны белгілі. Сондықтан, отбасы одан әрі адамның жеке басының негізгі қасиеттерін қалыптастырудың барынша маңызды ортасы болып қала береді.
Мен сөз еткелі отырған қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуына қатысты тұжырымдар мен ой-пікірлер қазақ жерінде өте ертеден бастау алған. Осы орайда қазақ халқының ой-пікіріне сай қалыптасқан отбасылық тәрбие дәстүрін оның өткен өмірімен, салт-санасымен, тұрмыс-тіршілікте етене бірлікте, тығыз байланыста қарастырғанды жөн көрдім.
Сондықтан ең алдымен зерттеуіміздің философиялық-әдіснамалық негіздерінің бастау көздерін, яғни қазақ отбасы тәрбиесін зерттеу үдерісінде шешуші принцптердің рөлін атқарушы теориялық білімдер жүйесін айқындап алуды міндет еттім. Сөйтіп, зерттеуіміздің ғылыми-әдіснамалық негіздерін айқындауда және зерттеуге ғылыми, жүйелі талдау жасауда мәселені танып білудегі тарихылық, обьективтілік принцптеріне сүйендім. Осы тұрғыдан алғанда біз өткен ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің теориясы мен тәжірибесінің дамуын танып біле отырып, бүгінгі күннің және болашақтағы отбасы тәрбиесінің мәселелеріне байланыстылығын анықтауға тырыстық. Өйткені зерттеу барысында бұл әдіснамалық принциптер бізге бүгінгі өркениеттілік пен ондағы мәдениетті калыпттастыруда адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас тартпай, керісінше, бізге оның құнды идеяларын бүгінгі күннің қажетіне жаратуды міндеттейді. Сонымен қатар, зерттеуге алынып отырған кезең мұралардағы отбасы тәрбиесінде баланы әлеуметтендіру тұлғалылық тұрғысынан қарастырылып келгендігін айқын көреміз. Бұл бізге қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи сатыларда тұлғаның жеке басының толысып кемелдену үрдісінің заңдылықтары мен шарттарын бақылап отыруға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы IX-XII ғасырлардағы қоғамдық даму процесі барысында
қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастыққта және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осы орайда жалпы ғылымдық әдіснамаға сүйену (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылық - бағдарлық, тулғалық, мәдениеттанушылық) мәселенің ғылыми негізділігін, өткен ғасырларда жинақталған тәжірибелердегі отбасы тәрбиесінің мазмұнының, формалары мен әдіс-тәсілдерінің тұжырымдамалык идеяларын келер ұрпақ тәжірибесінде қолдануға сыни тұрғыдан қарап, оны шығармашылықпен пайдалануды көздейді. Бұл бізге отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи фактілерді, құбылыстарды, үрдістерді IX-XII ғасырдағы қазақ отбасы тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтап, саралап, жан-жақты жүйелі талдауға, оның теория мен тәжірибедегі орнын белгілеуге, зерттеу мәселесінің кешегісі мен бүгінгісін ескеріп, біртұтас үрдісі ретінде конструктивті түрде қарастыруға мүмкіндік туғызды. Сондықтан, біз IX-XII ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі мәселелерін ғұламалар Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Иассауи, Кейкаус және т.б. бүгінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеудің ұлттық өзегі болып табылатын мұраларын тарихи тұрғысында айқындай отырып, жүйелі, біртұтас, кешенді негізде қарастырдық. Зерттеуіміздің аталмыш кезеңіне дейінгі құбылыстың мән жайын елестету үшін оның тарихи қалыптасу сатысын білу маңызды. Осы тұста дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақ халқының да өзіне тән отбасы тарихына тоқталуды жөн деп таптық. Енбектер деректеріне жүгінсек, ғасырлар қойнауында жинақталған отбасы тәрбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық қатынастарға бейімдеу туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын байқаймыз(1 ).
Сондықтан адам баласы басынан өткізген сан-алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Тарихи деректерге жүгінсек, отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан бастау алғандығын көреміз. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен - бірі туыстас ұрпақтар жігімен бөлінетін бола тұра некелес болды.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топтық некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу ғұрпына тыйым салынуына байланысты қалыптасты. Осының нәтижесінде алғашқы қауым ішінде туыстардың бірімен бірі некелеспейтін жұп отбасы дүниеге келді.
Алғашқы кауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда
болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның формасы болып табылатын патриархалдық отбасының негізгі функциясы ұрпақ жалғастыру болды. Ол бала тәрбиесін, ұрпақтан ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені беру, білімді хабарлай отырып, еңбек дағдыларын қалыптастыруды қамтыды. Моногамиялық отбасының мұндай функциялары
көптеген мыңдаған жылдар көлемінде өзгеріссіз қалып отырды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда
қоғамдық тәрбие жүйесі отбасына қарағанда бала тәрбиесінде белсенді рөл атқара бастады, соның нәтижесінде ата-аналар тұлғаны әлеуметтендірудің
бірден бір факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық
ретінде танылып, тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Соған қарамастан
қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде отбасы тәрбиесі мәселесі күн тәртібінен
түскен емес. Ол қоғамдық категория ретінде онымен бірге дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан, адам тәрбиесі отбасы мәселесімен бірлікте қатар
қарастырылып келді. Осылайша отбасы тәрбиесінің тәжірибесі алғашқы
педагогикалық теориялардың бастау көзі болды. Әйтсе де, алғашқы жалпы тұжырымдар жасауда отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері бөліп қарастырылмады.
Мектептердің пайда болуымен байланысты өскелең ұрпақты тәрбиелеу
процесінде мектеп пен отбасының өзара ара қатынасын айқындау мәселелері
туындады. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар
мен педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр түрлі шешілді.
Бүгінгі күні Отбасы ұғымының мәніне, мазмұны мен тарихына үңілсек,
философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. ғылым салалары
тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын
қамтамасыз ететін негізгі буын екендігін айғақтайды. Мысалы, Отбасы
ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде "отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата - аналар мен апа - қарындас ардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырулың маңызды формасы"- деп сипаттама береді, ал ғалымдар Ж.Б.Қоянбаев Р.М.Қоянбаевтар өздерінің педагогикалық еңбектерінде: "Отбасы", - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы қоғамдық құбылыс ретінде
әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы адамдар тобылан тұратын қауымдастықтың іс-әрекеті барысында өздерінің ішкі және сыртқы саясатын
жүргізетін мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын түсінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо: Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға уқсайды - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметінің егіз екендігін дәлелдейді.
Ал, ойшыл данышпан, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама береді: "Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен қызметшісі; әке-шешесі мен баласы мүлкі мен мүлік иесі. Кімде-кім бұл бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса ол адам үйдің билеушісі және әкімі болады. Оны қожайын деп атайды", - деп отбасын оның құрылымдық бөліктері тұрғысынан сипаттайды.
Осы пайымдаулары арқылы ғалым заманның ағымына қарай қазақ отбасының өзі де, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны да сан қилы өзгеріске ұшырайтынын болжағандай.
Көпқызметті отбасының бірден бір міндеті ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз ете отырып, оны қоғам талабына сай қалыптастыру болса, отбасы тәрбиесі - қоғамға өскелең ұрпақты тәрбиелеу институтының бірі ретінде ата-аналардың күнделікті отбасылық-тұрмыстық обьективті ыкпалымен үйлесетін мақсатты бағытталған педагогикалық әрекеттері болып табылады.
Отбасы тәрбиесінің мұндай қызметі сонау қазақ халқының қалыптасуының
бастау кезеңінен келе жатқандығын жоғарыда көрсеттік. Алайда, біз зерттеуге алып отырған IX-XII ғасырлар аралығындағы қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуын сөз етуде алдымен қазақ сөзінің және қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу генезисіне тоқталу қажет деп ұйғардық. Өйткені қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу бастаулары сол кезеңдерге сәйкес келеді.
Қазақ сөзінің шығуы туралы деректерге сүйенсек, Қазақстан Республикасының ұлттық энциклопедаясында қазақтардың бастапқы қалыптасуы Шығыс Дешті Қыпшақта таралған деп көрсетілген, оны уақыты жағынан XI ғасырға жатқызады (А.Н.Самойлович). Египет мемлекетінің қыпшақтары ортасында жасалған араб - қыпшақ сөздігінде қазақ сөзіне еркін, кезбе деген мән беріледі. Бұл өз руынан, тайпасынан, мемлекетінен бөлініп шығып, тіршілік ететін адамдарды білдірген.
Ал, осы бағытта жарияланған тарихи деректерде XI-XII ғасырларда Қазақстанның далалы аймағын мекендеген түрік тайпаларының отырықшылық жағдайда егіншілігі дамыған аудандармен экономикалық мәдени қарым - қатынас жасауының жақсаруы Қазақ халқының қалыптасу процесінің елеулі кезеңі болғандығын мәлімдейді.
Сондай ақ, түркі халықтарының ішіндегі қазақ тайпаларының өмір сүру дәстүрлерінің өзіндік ерекшелігін араб миссионерлері де кезінде бірден
байқаған. Онда Орта Азияға арабтар ислам дінін енгізе бастағанда кең далада емін - еркін көшіп - қонған қазіргі Қазақстан территориясындағы түрік тайпалары арасында қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін исламға көп жағынан кереғар еместей болып көрінді. Сол себепті де олар бұл тайпаларды
"һаза хақ" - "һазақ" (бұл арабша сөздің мағынасы - "бұл дұрыс, жолы дұрыс") деп атады. Әйтсе де, ұзақ дәуірлер бойы ислам діні қазақтардың ежелгі әдет ғұрыптарын ығыстыра алмады, қайта олармен санасуларына тура келді. Оның бір көрінісі ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасындағы әдет ғұрыптарцың қоғамның заң нормаларының бірден-бір реттегіші рөлін атқарып келгендігі. Бұның себебі, қазақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты басқа халықтарға қарағанда томаға - тұйық өмір сүрді. Сол себепті де тек қазақи, өзіндік идеологияны өз ішіне алды. Екіншіден, әдет - ғұрып заң нормалары жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Өйткені, туыс - туыстарымен ру - ру болып көшіп - қонған қазақтарда "ру намысы" күштірек болды.
Әйтсе де, ислам дінінің Қазақстанға біртіндеп енуі қазақ отбасы тәрбиесінің калыптасуы мен дамуына жаңаша ықпал етті. Ислам дінінің талаптары мең өз ата-баба дәстүрлерін қатар ұстанған қазақтарда әйел баласына деген құрмет. ата-ана алдындағы парыз бен олар тарапынан балаларын тәрбиелеудегі міндеттері отбасында орындалуы міндетті заң немесе тәрбие талаптарына арналған кодекс ретінде басшылыққа алынып отырды. Кодекс - нақты қоғамдық қатынастарды реттейтін, құқықтық талаптары біріктіріліп жүйелендірілген заңдар жинағы. Сондықтан, қоғамдық қатынастарды реттеуде кодекстің өзіндік әлеуметтік маңызы зор. Ата бабалар діни тұжырымдар мазмұнында баяндалған ислам талаптарын, шариғат нормаларын және ата-бабалар дәстүрлерін отбасындағы бала тәрбиесінде қолдануда талап етілетін отбасы тәрбиесінің кодексі ретінде басшылыққа алып отырды. Бұл қазақ отбасы тәрбиесінін ұйымдастырылуына өзіндік ерекшелік берді. Мұндай кодекстің орындалуы қазақ отбасының жаңа мәртебесін анықтап, отбасындағы ең басты құндылық бала деп табылатын және тәрбиеде тұлғалық-бағыттылықты ұстанатын, ондағы өмір сүру дәстүрі жәуәнмәртлік идеясы негізінде іске асырылып, әйел, қыз балаларына деген теңдік қатынас орнаған жаңа сатыға көтерді.
Бұл тұста отбасы мәртебесі - ондағы мүшелердің міндеттері мен құқықтарының жүйелендірілген тәртібі негізінде отбасылық қарым қатынасты реттейтін дәстүрлер болғандығын анықтадық. Осы жағдайда отбасы мәртебесінен тұлға мәртебесі келіп туындайды. Мүнда тұлға мәртебесінің ұғымын Тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесіндегі адамның орны және топ мүшелеріне ықпал ету шегі деп түсінуге болады. Отбасы мәртебесінің мұндай сипат алуына сол орта ғасырлардағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесіне және ондағы тулғаға деген қатынастары мен ұсыныстары ықпалын тигізетіндігін байқадық
Ерте дәуірден-ақ, қазақ отбасы тәрбиесінде әрбір өскелең ұрпаққа жеке дербес тұлға деп қарау, оған құрмет көрсету, қоғамдық әлеуметтік маңызы зор істерге араластыру көзделген. Сол кездегі баланың жеке тұлғасының дамуы мен мінез-құлқында кездесетін ауытқуларды түзетуде қоғамдық және отбасылық тәрбиенің бірлігін қамтамасыз ету үнемі қарастырылып отырған. Мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарынан туындап отырған.
IX-XII ғасырлардағы діннің тәрбиедегі құдіреттілігі мен жемісі бүгінгі күні де өзінің өміршеңдігін көрсетіп, баршаның назарын аударып келгенінің бүгінде куәсі болып отырмыз. Оған дәлел қазақстандағы "Дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік" тақырыбындағы әлемдік және дәстүрлі діндердің лидерлерінің жыл сайынғы сьезінің өтуі болып отыр. Елбасы H.Ә.Назарбаевтың ...әлемдік және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның, діннің, жердің мұндайлық терең өзара кірігуі - жүздеген жылдар бойы менің халқымның жанын сақтап қалған құтқарушы сүзгі сынды. Қазақтар кең болғанның кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден тоқып білген,- деп көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажеттігін тағы бір нақтылай түседі.
Сондыктан да, қазақ халқының әдет-ғұрпын сөз еткенде ислам дінінің заңы мен талаптарына соқпай кету мүмкін емес. Өйткені, дін талаптары халқымыздың өмір сүру дәстүрі мен ұрпақ тәрбиесіне ғасырлар бойы әсер етіп келген.
Бұлай деуімізге IX-XII ғасырлардағы ғылыми еңбектерге талдау нәтижесінің тәлімдік пікірлердің түпкі негізі діни түсініктерден бастау алғандығын дәлелдей түсетіндігі себепкер болды. Ислам талаптарында отбасындағы ата-аналардың жеке басының өнегесі сондай-ақ, ерлі- зайыптылардың өзара қарым - қатынасы мен бір - бірінің алдындағы сыйластық жарасымдылығы қазақ отбасындағы өскелең ұрпақ тәрбиесіне әсер етті. Отбасында тәрбие мәселесімен әйел-ана айналысқанымен, жалпы тәрбиенің нәтижесі отағасының жауанкершілігінде болды. Отбасы тәрбиесінің міндеттері балаға білім, өнер үйрету, тәрбие берумен байланыстырылды. Оны Мұхаммед пайғамбардың: "Тіпті, Қытайда болса да білім алуға ұмтылыңдар" - деген өсиетінен отбасы тәрбиесінің бір міндеті балаға білім үйрету сауатын ашу екендігін ата - аналарға ескертуінен көреміз.
Салауатты да татулығы жарасқан отбасыларында өнегелі ұрпақтың өсетіні айқын. Оларды ата-ана өнегесімен қатар ата-аналық парыздар негізінде кемелдендіре түсеміз. Бұл жөнінде ислам шарттары ата-аналарға мынадай міндеттерді (парыздарды) жүктейді. Олар: өмір есігін жаңа ашқан нәрестеге жақсы ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетіп сүю, оларға мейірімді болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы тәрбие беру; баланың тәрбиесі мен білім алуы үшін мал-мүлікті аямау; бала шыр етіп жарық дүниеге келген күннен бастап бірінен кейін бірі ретімен келіп жататын үлкенді-кішілі той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп алаламау, яғнп бәріне бірдей қарап, әділ болу; балаларын дені сау етіп өсіру, оның тәні мөн жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселерді жегізбеу; балаларын оқытып, мамандық иесі етіп қалдыру; ата ананың өз отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеу. Бұл талаптардың бәрі де қазақ отбасы тәрбиесінде ескеріліп, салт- дәстүрлерінде көрініс тапқан.
Біз осы тұста зерттеуімізге жақын діни еңбектерді талдап, жүйелей отырып, ондағы қазақ отбасы тәрбиесінің бағыттары біріншіден, баланы отбасындағы негізгі құндылық деп қарайтындығын, екіншіден, өзара қарым- қатынастағы төзімділік пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез-құлық пен әрекеттерді қалыптастыруды, төртіншіден, білім алуға үйретуді, бесіншіден, ұлттық және жалгы адамзаттық құндылықтарды құрметтеуді, алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауды қамтитындығын айқындадық. Аталмыш кезеңде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуына діннің ықпалымен қоса сол ғасырлардағы іpi-ipі туындылар негіз болды. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде орта ғасыр ғұламаларының мұраларындағы отбасы тәрбиесі туралы негізгі ойларын үнемі басшылыққа алып отырамыз.
1.1. Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
Өмірдің талай, талай белесі көп
Ақылмен жүрген адам соған жетер
Қартайғанда сыйымды болу үшін
Артта қалар үлгілі ұрпақ керек. Бұл өлең шумақтарымның түйінін айтатын болсам, әр халықтың өз салт-дәстүрі, ырымдары, кәде, жоралғылары бар. Қай халық болмасын өз дінін, салт дәстүрін ұстанады, өмірде жалғастырады. Ұрпақ-ғұмыр жалғасы, тіршілік көзі. Сондықан да әр халық өзінің өмірінің жалғасы ретінде баланы құрметтеп, аҫырап-бағып, қағып өсіріп, оған зор үміт артады. Келешек ұрпақты тәрбиелеуде біз ата-бабаларымыздың бізге қалдырған асыл мұрасы, салт-дәстүріне жүгінеміз, соларды тәрбие жұмыстарында орынды пайдаланудың арқасында ғана адамгершілігі мол, ибалы, инабатты адал ұл мен қыз тәрбиелеп шығарамыз.
Биылғы жылғы 18 мамыр күнгі елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында былай делінген: Біз ұлтына және діни наным - сеніміне қарамастан, әрбір қазақстандыққа салт-дәстүр, мәдениет пен дінді, таңдауға ерік беретін, еркін әрі ерікті қоғамның негіздерін нығайтуға тиіспіз.
Біз қазақ атаны, ананы пір тұтқан халықпыз. Сондықтан да тегімізді атадан, пілімізді анадан алған халықпыз. Қорқыт ата кітабында Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас немесе Қыз ақылды ескермес ана үлгісін көрмесе, ұл жарылқап ас бермес әке үлгісін көрмесе деп текке айтылмаған.
Ұлттық салт - дәстүрімізді білу, оның астарын түсініп, атадан балаға мирас ету қазіргі таңда әсіресе қазақ қыздары үшін ауадай қажет. Қыз тәрбиелей отырып - ұлтты тәрбиелейміз деген қанатты сөздің өзі қыз бала тәрбиесінің қаншалықты маңызды екенін білдіреді. Қыз баланың нәзік те қайратты, албырт та алғырт, ширақ та байсалды, сабырлы да төзімді болуына оның өте күрделі тәрбиесі ғана бағыт береді. Қызым - үйде, қылығы түзде дейді екен бұрынғылар. Қыз баланың бойына асыл қасиеттерді дарыту тек құлаққа кұюмен, ақыл айтумен не болмаса Қызды қырық үйден тыюмен шектелмейді, мәселе қай кезде, қандай жағдайда орынды ақыл ұсынып, белгілі бір кеҙенді пайдалана білуде. Ата - ана қыз баланың бойындағы дара ерекшеліктерін жіті бақылап, ұлттық санасын оятып, ар-намысын қадірлеуге үйретуі міндетті. Қыздың бойындағы ізеттілік, көргенділік нәресте кезінен ана сүтімен бойына сіңеді. Қатты күлмеу, айқайлап сөйлемеу, үлкеннің жолын кеспеу, ыдыс-аяқты салдырлатпау, алдымен кіріп артымен шығу, есікті теуіп ашпау, босағаны керіп тұрмау, ұсынған кесені төмен қарап беру, үлкендерден жоғары отырмау т.б. тіпті қыз баланың отырысына, жүрісіне, аяқ басысына, киім-киісіне, қимыл - қозғалысына, дауыс ырғағына дейін мән беріледі. Қыз жат жұрттық! Қыз - болашақ ана. Қыз бала оң жақта отырғанда - ақ келін болып түскенде атқаратын ауыр да ардақты міндеттерді, аттап өтеуге болмайтын әдеп инабаттылық талаптары жайында жақсы хабарлар болуы тиіс. Әсіресе қыз атасы, апа - жеңгелері үй шаруасына икемділік, іскерлік, жүріс-тұрыс сыпайлығы мен ширақтығы, әсемдігі жинақтылық пен тазалықты, өз бойын күту мен ашық қабақтылық, күйеуіне ілтипаттық пен қамқорлық, барған жерінің үлкендеріне ізеттілік, құрбыларымен татулық, сыйластық ықылас тәрізді келін инабаттылығының нәзік иірімдері туралы айтып қана қоймай, оларды білдіруге, меңгертуге күш салулары қажет. Баланың әдептілікке үйренуі алғаш оның ананы сыйлауынан, ана тілін алуынан көрінеді. Анасын сыйламаған бала халқын да сыйламайды, ол безбуйрек, қаныпезер, қайырымсыз болып өседі. Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттердің сіңісуі, өнер-білімді игеруі тәрбиеге, өскен ортаға, үлгі - өнеге берер ұстазға байланысты. Осыны жақсы түсінген халқымыз Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы, Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса білім қопар деп ұлағатты ұстаздың еңбегінің текке кетпейтінін өсиет еткен. Өнер иесі күйшілер мен әшекей заттарды жасауды ұста - зергерлердің бәрі ұстазына еліктеп, өнер жолын куған жандардан шыққан. Өз ұрпағының өнегелі, абзал азамат болуын өсуін армандаған ата-аналар балалары мен қолынан жетектеп тігінші, әнші, күйші адамдардың жанына апарып, солардың өнерін үйретуге зер салған.
Тәрбиенің түп қазығы үлгі берер ұстазда, Ұстазға қарап шәкірт өсер деп
халқымыз ұстазға үлкен жүк артқан. Ұстазының өзіне ұқсаған талантты шәкірті болса, ол үлкен абырой, зор мақтаныш. Мұның бәрі сергек, сезімтал, ақыл-ой парасаты мол жан - жақты білімді, өнегелі, өнерлі азамат болуын көксеуден туған. Халық педагогикасында тұрмыстық ереже болып, халықтық санасына сіңіп, салтына айналған әдет - ғұрыптардың тәрбиелік мәні арта бермек.
Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы сырнай үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық (лиро-эпостық) жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр бойы өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындык.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз әл-Фараби бабамыздыңда Қазақстан топырағында дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр рухани мұра қалдырып кеткенін бүгінгі ұрпақ зор мақтаныш тұтады.
Түркі тілдес халықтарға ортақ, өшпес асыл мұра қалдырған орта ғасыр ойшылдары: Баласағұни, Қашқари, Жүгінеки, Иассауи трактаттары, сондай-ақ Алтын Орда дәуірінің ойшылдары: Хорезми, Сараи, Дулати, Жалайри, Әбілғазы т. б. Еңбектерінің де қазіргі ұрпақ тәрбиесінен алар орны әрекше екендігін де оқырман назарына салғымыз келеді. Асан қайғы, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет, Майлықожа т.б. қазақтың күміс көмей, жез таңдай ақын-жырауларының әр түрлі өмір құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән, тыныс-тіршілік туралы терең толғаныстарының, ақыл-кеңес өсиеттерінің қазіргі жастарымыз үшін, олардың тәрбиесі үшін берері аз емес.
Ата-бабаларымыз болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты, ізетті болып өсуі үшін, өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырылған. Ата дәстүрін ардақтау- қазақ халқының ұлттық ұжданы. Атадан бала тусайшы, ата жолын құсайшы деп халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиеленген. Ат тұяғын тай басар деп, кейінті ұрпақтың ата салтын бұзбауын талап еткен. Осының арқасында әуелі отбасылық, содан кейін әулеттік, ұлттық тағылымдар ата дәстүріне айналып, ұрпақтардың санасына сіңіп, әдет-ғұрыпқа, салт-санаға айналған.
Данышпан ата бабаларымыз кейінгі ұрпаққа өркениетті өсиет айтып, өнеге-ңұска қалдырған Ынтымақ болмай, іс оңбас деп, бірлікке шақырған Ксі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар деп, кісілікті үйренуді өсиет еткен. Білекті бірді жығады, білмді мыңды жығады деп, білім алуды уағыздаған. Еңбектің түбі-зейнет, Жасыңда бейнет көрсең, қартайғанда, зейнет көресің деп, өмір заңдылықтарын өсиет тұтқан.
Халық: Қария, қарияның ақыл-ойы дария, Қарты бардың ескіден қалған хаты бар деп, ата-бабның айтқан сөзін ардақтай тыңдап, ерекше құрметпен есте қалдыруды әдетке, әдепке, дәстүрге айналдырылған. Қарттарды қадірлеп, оларға сәлем беру, қариялармен ақылдасу, қарт кісіні төрге шығару, қарт адамдарға сыбаға сақтап, сыйлық әзірлеу, сый-сыяпат көрсетіп, олардың батасын алу қарт адамға қамқоршы болу-салтқа айналған дәстүрлер.
Ата бабаларымыз өмір тәжирибелерінен, халықтық әдет-ғұрып болып қалыптасқан қан дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған. Бата адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден қалыптасқан дәсүр. Кейінен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке байланысты деген сеніммен батаның ңұсқалары қалыптасты. Үйің құтты болсын, Сапарын оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер - қысқа да ңұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулесі, халқының қалаулысыбол., Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін, Арманыңның асауына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін, деп, бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді. Бата алу, бата сұрау, бата қылудың өз рәсімдері бар. Алдына көп мақсат қойып, қариядан бата алу үшін, бата алушы бата берушіге сый - сыяпат көрсетеді. Ас қайыру кезінде, біткен ас соңында қариялардан бата сұралады. Жауынменен жер көгерер, батаменен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз деп, жоғары бағалайды, жастар жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз-батаның орындалуына үшіін бата алушы арман мақсаттарының биігіне шырқайды, яғни арманға жету үшін, тірлік-тіршілік жасауға машықтанады.
Арттағы ұрпағына сөзімен де, ісімен де, ақылымен де, парасатымен де үлгі-өнегесін қалдырған ата-бабаларымыздың аруағын ардақтап, мұрасын мақтан тұтамыз!
Ата сөзі-бата сөз деп, ата-бабамыздың нақыл сөздері мен ақыл сөздері-өрнекті өсиеттерін қастерлей қабылдап, жадымызда сақтаймыз. Елге бірлік, тыныштық тілеп, халқының қадірлі қасиетті болуын армандаған данышпан ата-бабаларымыздың жолын қуып, жоралғысын жасау - біз үшін міндет, парыз, ұрпақтық борыш. Бұл қасиет ұлттық әдептілік деп аталады. Ата-баба дәстүрлері ұлттық мәдениеттің бір негізі болып табылады.
Ал әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосақан үлесі өз алдында бір төбе. Осы ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірімен барша қазак даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Халел, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Жүсіпбек, Міржақыптардың ұлттық дәстүрді өз туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі заман талабымен үндесетің өмір шендігімен жұртты қайран қалдырады.
Бала тәрбиесі туралы сөз қылғанда бұдан бұрын өмір сүрген ағартушылардың отбасы тәрбиесі жөніндегі ой-пікірлерін еске түсірейік. Көптеген атақты ойшыл ағартушылар, Абай Құнанбаев баланы жанұядан бастап дұрыс тәрбиелеу керектігін айтты. Осы үшін толып жатқан үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа, адамшылыққа жеткізетін ақылдар айтты.
Абай баланы ата-анасы дұрыс тәрбиелеуі тиіс, қылжақбас етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, қулық-сұмдықтан, тағы басқа тұрпайы мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді. Сонымен қатар: Адамға үш адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан құрбысынан. Әсіресе кімге жақын, кімді жақсы көрсе, содан көп жұғады - дейді. Мұны-мен бірге Абай өзінің Оныншы сөзыде қазақтың үй ішіндегі тәлім-тәрбиесін сынға алды. Баланы жасынан ғылымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді жөн көрді. Абай ескі феодалдық санада тәрбие-леніп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге қарсы шығып, жас нәрестенің таза көңілін кірге шалдырмай, таза сақтауды, халықтың бала тәрбиесі жөніндегі бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп санады.
Осы орайда XX ғасырдың басындағы жарық жұлдыздардың бірі Мағжан Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Қай ұлттың болмасын балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып көп буын қолданылып келе жатқан тақта жол болғандықтан, әрбір тариеші сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті,- деп ұлттық тәрбиенің балаға ықпалы зор екенін атап айтты. Ал жанұя тәрбиесі туралы ол былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын. Тәртіп өзгер-мейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жараған іс ертең жарамайтын болса, балада сенім қалмайды- деген ізгі ұсынысын тұжырымдады. Ата-ананың жанұядағы бала тәрбиесіне көп көніл бөлуін жөн көрді.
Сондай-ақ халықта: Баланы бес жасқа дейін патшадай сыйла, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе ақылшы дос сана - деген даналық қағидалары баланың әр жастағы тәрбиесі мен іс-әрекеттері туралы айтылған. Сонымен қатар қазақтың тұңғыш ағартушысы - Ыбырай Алтынсарин ата-ананын тәрбиесінің маңыздылығы жайындағы пікірлеріне көңіл бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз. Яғни ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін, мейірімін, баланың ата-ана алдындағы борышы туралы пікірлері осы күнде өте құнды. Ал А.С.Макаренконың да бала өнегесі, келешек жарқын өмірі жайлы қозғаған ұсыныстары бар. Балалық жаста ойын - норма және бала барлық уақытта, тіпті шындап іс істегенде де ойнауға тиіс. Балада ойынға деген құштарлық бар. Мұнымен бірге орыстың ұлы педагогі В.А.Сухомлинский өз ой-пікірін айтқан, бала тәрбиесінде әке де үлкен рөл алатынына көз жеткізген.
Жанұя тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазіргі заманда халықтық салт дәстүрді пайдалана отырып, баланы кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге үйретуден бастау керек.
Совет дәуірінде ақыл ойдың локомотив қызметін атқарған А.С.Макаренко, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинскийлердің еңбегінде отбасы тәрбиесіне айтарлықтай еңбек еткені белгілі. Қоғам өмірі бір орнында тұрмайтын өмір өзгеруімен адам санасында өсіп өзгереді. Заманына қарай амалы деп халқымыз тегін айтпаған деп білеміз. Сондықтан оларды орынды пайдалану ләзім.
A.С. Макаренко кезінде мынадай кеңес берген, ал бұл кеңесті бүгінде теріс деп айту киын. Балаңыздың тәрбиесі жөнінде біреуден ақыл сұрауыңыз балаңызды жақсы танымағаныңыз. Алдымен жақсы танысыңыз, содан кейін кеңес алыңыз дейді.
Кезінде ұлы Абай былай деп жазып кеткен. Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі - ата-ана, екінші - ұстазынан, үшіншісі құрбысынан. Солардың ішінде қайсысын жақсы көрсе, содан көбірек жұғады.
Адам сүйген адамның ақылын ұғады, содан тағылым алады. Қорқытып, ұрсып жатқан ақыл адамға дарымайды. Отбасында әке - асқар тау, ана-бауырындағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ болып есептеледі. Ата-анаға баладан жақын ешкім жоқ. Сондықтан да баланың әдепті, арлы азамат болып қалыптасуын армандайды
Халқымыз қыз баланы ерекше құрметтеген. Қыз ел мен елді, ру мен руды, жүз бен жүзді достастырушы, табыстырушы дәнекер, жаңа ұрпақты дүниеге әкелуші, тәрбиелуші - ана деп, оны гүлге, нұрға, жұлдызға, Ай мен Күнге теңеп, төрінен орын берген. Нәрес-телік шағынан бастап нәзіктікке, биязылыққа, сұлулыққа, әсемдік-ке тәрбиелеген. Ал ұл баланы ел камын ойлаушы ер азамат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Әбен Жансая Қабдоллақызы
Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020600-Дінтану мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Қорғауға жіберілді
Философия және мәдениет
теориясы кафедрасы меңгерушісі:
_______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
5В020600-Дінтану мамандығы
Орындады: Ж.Қ.Әбен Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы: Д.Б.Байбосунов
Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
0.1 Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар..25
0.2 Бала тәрбиесіндегі діннің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2. Жаңа Қазақстан үшін тәрбиедегі ұлттық салт-дәстүр, рухани адамгершілік ұстанымдар сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1Ұлттық мұра құндылықтарын қазіргі таңның мәдени жетістіктерімен үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.2Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Әр ұлттың өзінің ұлттық құндылықтары болады. Күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы, сырнай үнімен асқақтата салған әсем сазды әнімен де ата-бабаларымыз өзінің рухани жан дүниесінің мұң шерін, асқақ арманын келер ұрпақтың зердесіне жеткізіп көкірегіне ұялатқанын ұмытуға болмайды. Ұлттық тәрбиенің ұлттық құндылықтардан нәр алатын адамгершілік ұстанымдары мәдени құндылық ретінде ғасырлар қойнауынан нәр алып, мәдениет біткенмен тепе-тең, өзіне байыта, астаса түскен үндестігі, бірлігі, түптеп келгенде, адамдықтың руханилық пен имандылықтың негізі ретінде мәдениет кеңістігіне жетелеп отырады. Қазақ халқының тәрбиелік және тәлімдік ой-пікірлері мен жол -жораларының маңызы мынадай жайттарда айшықтала түседі:қазақ халқының өміріндегі үлкенді сыйлау мен қонақ күтудің елеулі маңызы; терме, айтыс, шешендік сөздер; қонақжайлылық, тектілік, т.б. Болашақ дамуы мәдениетке сүйенген құндылықтар жүйесімен тығыз байланысты. Себебі құндылықтық қатынас арқылы барлық нәрсенің маңыздылығын айқындауға болады. Ал адамда басты құндылық деп қабылдайтын ұлттық тәрбие әрдайым жоғары тұрады. Ұлттық құндылықтарды әр ұлттың ата-бабалары өздерінің өмір сүру салтына байланысты пайдаланып, дамытып ұрпақтарына мұра етіп қалдырып отырған. Салт-дәстүрсіз халық болмайды. Салт-дәстүр халықтың сапалық қасиетінің, моральдық өмір сүру нормасының басты өлшеуіші. Ата салты мен халықтың қасиетті ардақ тұтқан ұтады. Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты . В.И.Белинский салт-дәстүрдің өміршеңдігі жөнінде: "Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді..." - дейді. Әрине, әр халықтың өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы болады. Осы таңдағы қазақтың ұлттық тәрбиесінің алтын қазығы оның салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын зерттеушілердің алдыңғы қатарында жүрген белсенді жазушы, этнограф Сейіт Кенжеахметұлының еңбектері бір төбе. Ел есінен шығып бара жатқан " бел көтерер", "немеурін", "құттық", "биеқыстырмақ" тағы басқа көптеген ұлт әдет-ғұрпының 350 түрін тауып, жүйелеп ашып көрсеткен. Соған орай ол "Қазақ халқының салт-дәстүрлері" деген анықтамалы жинақ бастырды. Ол этнограф қазақтың салт-дәстүрлеріне өзара топтастыра білді.(1)
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқы бала тәрбиесін тереңінен зерделеген. Олар салт-дәстүр мен дінді ұштастыра отырып баланы тәрбиелей білген. Халқымыздың сан ғасырдан бергі даналығына құлақ ассақ, Адамның бақыты -балада деген екен. Кез келген адам өзі өмір бойы қуып жете алмайтын бақыт деген құдыретті сөздің өлшемі өмірінің жалғасы ұрпағымен келетініне мән бермеуі де мүмкін. Біреу бақытын байлықтан тапқысы келсе,екінші біреуі даңқ пен атақтан, мансап пен қызметтен іздестіреді. Мұның бәрі түсінген адамға қолдың кірі сияқты нәрсе. Адамға нағыз бақытты -тәрбиелі ұрпағы ғана сыйлай алады. Адам ұрпағымен мың жасайды дегенсөз тегін айтылмаса керек. Олай болса адам өмірінің мәні - өз ұрпағы.Шыретіп сәби дүниеге келген сәттен бастап ата-ана алдында нәзік те қиын, кыр- сыры мол үлкен қоғамдық міндет тұрады. Ол - бала тәрбиесі. Балатәрбиесінде алғашқы ұстаз - ата-ана. Бала үшін үй ішінен, ата-анадан артықтәрбиеші жоқ. Адамгершілік, бауырмалдық, татулық, қайырымдылық, әдептілік, инабаттылық сияқты қасиеттер - жанұяда тәрбие балаға теориямен дамымайды, үлкендердің үлгісімен сіңеді. Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер дейді халық даналығы. Бала кішкентай кезінен-ақ әр нәрсеге әуестеніп үлкендерге көмектескісі келеді. Бұған кейбір әке-шеше жұмысымды бөгейсің, істеп жатқан ісімді бүлдіресің деп ұрысып жіберуі
мүмкін. Бұл қате түсінік. Керісінше, өзің жұмыс істеп жүргенде баланың колынан келген ісіне жағдай туғызып, оның үйренуіне көмектескен орынды.
Тіпті балаға берген тапсырмаңыздың аяғына дейін орындаулына төзімділікпен бақылау керектігін де ұмытпаған жөн. Өстіп баланың бірте -бірте еңбекке деген болашағына жол ашылады. Әрі істеген ісін ұқыпты да тындырымды орындауына бағыт бересіз. Баланың жақсы ісін мадақтап, терісін оң етіп түсіндіріп отырса, ол да ересектерді сыйлап, кез келген тапсырмасын орындауға қарсылық білдірмейді. Орынсыз ұрысу,зеку, сұрақтарына дөрекі, келте жауап беру немесе әділ талап қоя алмау ата-ананың беделін түсіреді. Ата-ана - бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әке де, шеше де балаларының жан дүниесіне үңіліп, мінез- құлқындағы ерекшеліктерді жете білгені жөн. Балалармен әңгімелескенде олардың пікірімен де санасып отырған орынды. Өз баласымен ашық сөйлесе алмай, сырласа білмейтін ата-аналар Екеуміз де жұмыстамыз, кешкісін үй шаруасынан қол тимейді, баламен сөйлесуге уақыт жоқ дегенді айтады. Бұл дұрыс емес. Баламен сөйлесуге тіпті арнайы уақыт бөлудің қажеті жоқ. Әке мен шеше ұл-қыздармен үй шаруасында жүріп-ақ әңгімелесіп, ой бөлісуге неге болмасқа.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Осы тақырыпты зерттеу барысында, біз қазақ халқының бала тәрбиесіне қатты көңіл бөлгенін аңғарамыз. Тақырыпты зерттей отырып ұлы ойшыл, философ қазақ ақын-жазушылардың еңбектерін пайдаландым. Соның ішінде Әл-Фараби, Абай Құнанбайұлы сынды дана адамдардың еңбектерінен үзінділер алдым.Сонымен қатар оқулықтармен жұмыс жасадық. Соның ішінде М.Жұмабаевтың Педагогика, Б.Момышұлының Ұшқан ұя еңбектері. Бұл зерттеуде тек қазақ қайраткерлерінің ғана еңбектерін пайдаланбадым, сонымен қатар шығыс жазушыларының оқулықтарын қолдандым. Ибн Сина бала тәрбиесі мен ата-ана тәрбиесінің әдістері туралы құнды пікірлер айтты. Ибн Сина баланың адамгершілік тәрбиесіне деген көзқарастарында үй шаруашылығына қатысты мәселелерді де айтады. Бала тәрбиесі - ата-ананың басты мақсаты мен міндеті. Өз кемшіліктерін түзете алатын ата-ана тәрбиеші бола алады. Адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралы - баланы сезім мен мақтаныш сезімдерін қозғамай, бір-бірімен әңгімелесуге шақыру. Ибн Сина Балада адамгершілік қасиеттерді еңбек, дене және ақыл-ой тәрбиесімен жеке бірлікте қалыптастыруды оның адам ретіндегі дамуының негізгі факторы ретінде қарастырады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақ қоғамындағы бала тәрбиесінің сонау сан ғасырдан бастап қазіргі кезеңге дейінгі мәселесін тадай отырып, айырмашылығын бақылау көзделген.
Бала тәрбиесінде салт-дәстүр мен діннің қаншалықты жоғары деңгейде маңызды екенін көрсету негізге алынған.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақ мәдениетіндегі бала-тәрбиесінің қоғамдық рөлі, салт-дәстүрдің маңыздылығы, бүгінгі таңда алатын орнын әлеуметтік тұрғыда қарастыру
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Бала тәрбиесінің ата-бабаларымыз ең маңызды жұмыс етіп көрсеткен. Ақын-жазушылардың, философтардың қалдырған еңбектері зор:
- Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерiн зерттеу
- Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды талдау
- Бала тәрбиесіндегі діннің рөлін анықтау
- Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі
Зepттeу жұмыcының мiндeттepi:
- ІХ-ХІІ ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі туралы ой пікірлердің дамуына ықпал еткен әлеуметтік-педагогикалық алғы шарттарын анықтау;
- Зерттеу проблемасы аясында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму генезисін анықтау;
- Орта ғасырлардығ ұлы ғұламалар еңбектерін жүйелеу негізінде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін, оған ықпал еткен факторларды, тұжырымдамалық идеялар мен принцптерді анықтау;
- Аталған кезеңдегі қазақ отбасы тәрбиесін тарихи дамуымен байланыстыра отырып Кемел адам тұлғасын қалыптастыру үлгісін ғылыми - педагогикалық тұрғыда негіздеу
- ІХ-ХІІ ғасырлардығ қазақ отбасы тәрбиесінің мазмұны мен әдіс тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама беру
Зepттeудiң тәciлi мeн әдicтeмeлiк нeгiздeрі: Жұмысты зерттеу барысында ғылыми зерттеудің кең тараған әдісі қолданылды. Соның ішінде: логикалық әдіс (индукциялық , дедукциялық) , экстрополяциялық әдіс, ретроспекциялық әдіс, эксперттік бағалау әдістері қолданылды. Зepттeу мәceлeci бойыншa тeоpиялық әдicтepдi қолдaнa отыpып, әдістемелік жинaқтaу, қоpыту, жүйeлeу, тaлдaу жәнe capaптaумeн қaтap логикaлық ой қоpыту, жaлпы дiни caлыcтыpмaлы әдicтepi кeңiнeн пaйдaлaнылды . Сонымен қатар тарих ғылымыда кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыcтың құpылымы: Дипломдық жұмыc кipicпeдeн, екі бөлімнен, төрт бөлімше, қоpытынды жәнe пaйдaлaнғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1. Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерi
Тұлғаның дамуы өзінің бастауын ең алдымен отбасынан алатыны белгілі. Сондықтан, отбасы одан әрі адамның жеке басының негізгі қасиеттерін қалыптастырудың барынша маңызды ортасы болып қала береді.
Мен сөз еткелі отырған қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуына қатысты тұжырымдар мен ой-пікірлер қазақ жерінде өте ертеден бастау алған. Осы орайда қазақ халқының ой-пікіріне сай қалыптасқан отбасылық тәрбие дәстүрін оның өткен өмірімен, салт-санасымен, тұрмыс-тіршілікте етене бірлікте, тығыз байланыста қарастырғанды жөн көрдім.
Сондықтан ең алдымен зерттеуіміздің философиялық-әдіснамалық негіздерінің бастау көздерін, яғни қазақ отбасы тәрбиесін зерттеу үдерісінде шешуші принцптердің рөлін атқарушы теориялық білімдер жүйесін айқындап алуды міндет еттім. Сөйтіп, зерттеуіміздің ғылыми-әдіснамалық негіздерін айқындауда және зерттеуге ғылыми, жүйелі талдау жасауда мәселені танып білудегі тарихылық, обьективтілік принцптеріне сүйендім. Осы тұрғыдан алғанда біз өткен ғасырлардағы отбасы тәрбиесінің теориясы мен тәжірибесінің дамуын танып біле отырып, бүгінгі күннің және болашақтағы отбасы тәрбиесінің мәселелеріне байланыстылығын анықтауға тырыстық. Өйткені зерттеу барысында бұл әдіснамалық принциптер бізге бүгінгі өркениеттілік пен ондағы мәдениетті калыпттастыруда адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас тартпай, керісінше, бізге оның құнды идеяларын бүгінгі күннің қажетіне жаратуды міндеттейді. Сонымен қатар, зерттеуге алынып отырған кезең мұралардағы отбасы тәрбиесінде баланы әлеуметтендіру тұлғалылық тұрғысынан қарастырылып келгендігін айқын көреміз. Бұл бізге қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи сатыларда тұлғаның жеке басының толысып кемелдену үрдісінің заңдылықтары мен шарттарын бақылап отыруға мүмкіндік берді.
Зерттеу жұмысы IX-XII ғасырлардағы қоғамдық даму процесі барысында
қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастыққта және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осы орайда жалпы ғылымдық әдіснамаға сүйену (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылық - бағдарлық, тулғалық, мәдениеттанушылық) мәселенің ғылыми негізділігін, өткен ғасырларда жинақталған тәжірибелердегі отбасы тәрбиесінің мазмұнының, формалары мен әдіс-тәсілдерінің тұжырымдамалык идеяларын келер ұрпақ тәжірибесінде қолдануға сыни тұрғыдан қарап, оны шығармашылықпен пайдалануды көздейді. Бұл бізге отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи фактілерді, құбылыстарды, үрдістерді IX-XII ғасырдағы қазақ отбасы тәрбиесінің ерекшеліктерін анықтап, саралап, жан-жақты жүйелі талдауға, оның теория мен тәжірибедегі орнын белгілеуге, зерттеу мәселесінің кешегісі мен бүгінгісін ескеріп, біртұтас үрдісі ретінде конструктивті түрде қарастыруға мүмкіндік туғызды. Сондықтан, біз IX-XII ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі мәселелерін ғұламалар Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Иассауи, Кейкаус және т.б. бүгінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеудің ұлттық өзегі болып табылатын мұраларын тарихи тұрғысында айқындай отырып, жүйелі, біртұтас, кешенді негізде қарастырдық. Зерттеуіміздің аталмыш кезеңіне дейінгі құбылыстың мән жайын елестету үшін оның тарихи қалыптасу сатысын білу маңызды. Осы тұста дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақ халқының да өзіне тән отбасы тарихына тоқталуды жөн деп таптық. Енбектер деректеріне жүгінсек, ғасырлар қойнауында жинақталған отбасы тәрбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық қатынастарға бейімдеу туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын байқаймыз(1 ).
Сондықтан адам баласы басынан өткізген сан-алуан қоғамдық-экономикалық формациялардың қай-қайсысы болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Тарихи деректерге жүгінсек, отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан бастау алғандығын көреміз. Ондағы некелер тобы рулар ішіндегі бірімен - бірі туыстас ұрпақтар жігімен бөлінетін бола тұра некелес болды.
Отбасы тарихының бұдан кейінгі даму сатысы топтық некенің ішінде жұп
отбасының қалыптаса бастауымен, яғни қандас туысқандар арасындағы некелесу ғұрпына тыйым салынуына байланысты қалыптасты. Осының нәтижесінде алғашқы қауым ішінде туыстардың бірімен бірі некелеспейтін жұп отбасы дүниеге келді.
Алғашқы кауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің
шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда
болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның формасы болып табылатын патриархалдық отбасының негізгі функциясы ұрпақ жалғастыру болды. Ол бала тәрбиесін, ұрпақтан ұрпаққа әлеуметтік тәжірибені беру, білімді хабарлай отырып, еңбек дағдыларын қалыптастыруды қамтыды. Моногамиялық отбасының мұндай функциялары
көптеген мыңдаған жылдар көлемінде өзгеріссіз қалып отырды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда
қоғамдық тәрбие жүйесі отбасына қарағанда бала тәрбиесінде белсенді рөл атқара бастады, соның нәтижесінде ата-аналар тұлғаны әлеуметтендірудің
бірден бір факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық
ретінде танылып, тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Соған қарамастан
қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде отбасы тәрбиесі мәселесі күн тәртібінен
түскен емес. Ол қоғамдық категория ретінде онымен бірге дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан, адам тәрбиесі отбасы мәселесімен бірлікте қатар
қарастырылып келді. Осылайша отбасы тәрбиесінің тәжірибесі алғашқы
педагогикалық теориялардың бастау көзі болды. Әйтсе де, алғашқы жалпы тұжырымдар жасауда отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері бөліп қарастырылмады.
Мектептердің пайда болуымен байланысты өскелең ұрпақты тәрбиелеу
процесінде мектеп пен отбасының өзара ара қатынасын айқындау мәселелері
туындады. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар
мен педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр түрлі шешілді.
Бүгінгі күні Отбасы ұғымының мәніне, мазмұны мен тарихына үңілсек,
философиялық, педагогикалық, психологиялық және т.б. ғылым салалары
тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын
қамтамасыз ететін негізгі буын екендігін айғақтайды. Мысалы, Отбасы
ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде "отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата - аналар мен апа - қарындас ардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырулың маңызды формасы"- деп сипаттама береді, ал ғалымдар Ж.Б.Қоянбаев Р.М.Қоянбаевтар өздерінің педагогикалық еңбектерінде: "Отбасы", - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы қоғамдық құбылыс ретінде
әртүрлі жастағы және әртүрлі құқылы адамдар тобылан тұратын қауымдастықтың іс-әрекеті барысында өздерінің ішкі және сыртқы саясатын
жүргізетін мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын түсінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо: Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға уқсайды - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметінің егіз екендігін дәлелдейді.
Ал, ойшыл данышпан, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама береді: "Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен қызметшісі; әке-шешесі мен баласы мүлкі мен мүлік иесі. Кімде-кім бұл бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса ол адам үйдің билеушісі және әкімі болады. Оны қожайын деп атайды", - деп отбасын оның құрылымдық бөліктері тұрғысынан сипаттайды.
Осы пайымдаулары арқылы ғалым заманның ағымына қарай қазақ отбасының өзі де, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны да сан қилы өзгеріске ұшырайтынын болжағандай.
Көпқызметті отбасының бірден бір міндеті ұрпақ сабақтастығын қамтамасыз ете отырып, оны қоғам талабына сай қалыптастыру болса, отбасы тәрбиесі - қоғамға өскелең ұрпақты тәрбиелеу институтының бірі ретінде ата-аналардың күнделікті отбасылық-тұрмыстық обьективті ыкпалымен үйлесетін мақсатты бағытталған педагогикалық әрекеттері болып табылады.
Отбасы тәрбиесінің мұндай қызметі сонау қазақ халқының қалыптасуының
бастау кезеңінен келе жатқандығын жоғарыда көрсеттік. Алайда, біз зерттеуге алып отырған IX-XII ғасырлар аралығындағы қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуын сөз етуде алдымен қазақ сөзінің және қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу генезисіне тоқталу қажет деп ұйғардық. Өйткені қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу бастаулары сол кезеңдерге сәйкес келеді.
Қазақ сөзінің шығуы туралы деректерге сүйенсек, Қазақстан Республикасының ұлттық энциклопедаясында қазақтардың бастапқы қалыптасуы Шығыс Дешті Қыпшақта таралған деп көрсетілген, оны уақыты жағынан XI ғасырға жатқызады (А.Н.Самойлович). Египет мемлекетінің қыпшақтары ортасында жасалған араб - қыпшақ сөздігінде қазақ сөзіне еркін, кезбе деген мән беріледі. Бұл өз руынан, тайпасынан, мемлекетінен бөлініп шығып, тіршілік ететін адамдарды білдірген.
Ал, осы бағытта жарияланған тарихи деректерде XI-XII ғасырларда Қазақстанның далалы аймағын мекендеген түрік тайпаларының отырықшылық жағдайда егіншілігі дамыған аудандармен экономикалық мәдени қарым - қатынас жасауының жақсаруы Қазақ халқының қалыптасу процесінің елеулі кезеңі болғандығын мәлімдейді.
Сондай ақ, түркі халықтарының ішіндегі қазақ тайпаларының өмір сүру дәстүрлерінің өзіндік ерекшелігін араб миссионерлері де кезінде бірден
байқаған. Онда Орта Азияға арабтар ислам дінін енгізе бастағанда кең далада емін - еркін көшіп - қонған қазіргі Қазақстан территориясындағы түрік тайпалары арасында қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін исламға көп жағынан кереғар еместей болып көрінді. Сол себепті де олар бұл тайпаларды
"һаза хақ" - "һазақ" (бұл арабша сөздің мағынасы - "бұл дұрыс, жолы дұрыс") деп атады. Әйтсе де, ұзақ дәуірлер бойы ислам діні қазақтардың ежелгі әдет ғұрыптарын ығыстыра алмады, қайта олармен санасуларына тура келді. Оның бір көрінісі ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасындағы әдет ғұрыптарцың қоғамның заң нормаларының бірден-бір реттегіші рөлін атқарып келгендігі. Бұның себебі, қазақ қоғамы әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты басқа халықтарға қарағанда томаға - тұйық өмір сүрді. Сол себепті де тек қазақи, өзіндік идеологияны өз ішіне алды. Екіншіден, әдет - ғұрып заң нормалары жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Өйткені, туыс - туыстарымен ру - ру болып көшіп - қонған қазақтарда "ру намысы" күштірек болды.
Әйтсе де, ислам дінінің Қазақстанға біртіндеп енуі қазақ отбасы тәрбиесінің калыптасуы мен дамуына жаңаша ықпал етті. Ислам дінінің талаптары мең өз ата-баба дәстүрлерін қатар ұстанған қазақтарда әйел баласына деген құрмет. ата-ана алдындағы парыз бен олар тарапынан балаларын тәрбиелеудегі міндеттері отбасында орындалуы міндетті заң немесе тәрбие талаптарына арналған кодекс ретінде басшылыққа алынып отырды. Кодекс - нақты қоғамдық қатынастарды реттейтін, құқықтық талаптары біріктіріліп жүйелендірілген заңдар жинағы. Сондықтан, қоғамдық қатынастарды реттеуде кодекстің өзіндік әлеуметтік маңызы зор. Ата бабалар діни тұжырымдар мазмұнында баяндалған ислам талаптарын, шариғат нормаларын және ата-бабалар дәстүрлерін отбасындағы бала тәрбиесінде қолдануда талап етілетін отбасы тәрбиесінің кодексі ретінде басшылыққа алып отырды. Бұл қазақ отбасы тәрбиесінін ұйымдастырылуына өзіндік ерекшелік берді. Мұндай кодекстің орындалуы қазақ отбасының жаңа мәртебесін анықтап, отбасындағы ең басты құндылық бала деп табылатын және тәрбиеде тұлғалық-бағыттылықты ұстанатын, ондағы өмір сүру дәстүрі жәуәнмәртлік идеясы негізінде іске асырылып, әйел, қыз балаларына деген теңдік қатынас орнаған жаңа сатыға көтерді.
Бұл тұста отбасы мәртебесі - ондағы мүшелердің міндеттері мен құқықтарының жүйелендірілген тәртібі негізінде отбасылық қарым қатынасты реттейтін дәстүрлер болғандығын анықтадық. Осы жағдайда отбасы мәртебесінен тұлға мәртебесі келіп туындайды. Мүнда тұлға мәртебесінің ұғымын Тұлғааралық қарым-қатынастар жүйесіндегі адамның орны және топ мүшелеріне ықпал ету шегі деп түсінуге болады. Отбасы мәртебесінің мұндай сипат алуына сол орта ғасырлардағы ұлы ғұламалардың отбасы тәрбиесіне және ондағы тулғаға деген қатынастары мен ұсыныстары ықпалын тигізетіндігін байқадық
Ерте дәуірден-ақ, қазақ отбасы тәрбиесінде әрбір өскелең ұрпаққа жеке дербес тұлға деп қарау, оған құрмет көрсету, қоғамдық әлеуметтік маңызы зор істерге араластыру көзделген. Сол кездегі баланың жеке тұлғасының дамуы мен мінез-құлқында кездесетін ауытқуларды түзетуде қоғамдық және отбасылық тәрбиенің бірлігін қамтамасыз ету үнемі қарастырылып отырған. Мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарынан туындап отырған.
IX-XII ғасырлардағы діннің тәрбиедегі құдіреттілігі мен жемісі бүгінгі күні де өзінің өміршеңдігін көрсетіп, баршаның назарын аударып келгенінің бүгінде куәсі болып отырмыз. Оған дәлел қазақстандағы "Дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік" тақырыбындағы әлемдік және дәстүрлі діндердің лидерлерінің жыл сайынғы сьезінің өтуі болып отыр. Елбасы H.Ә.Назарбаевтың ...әлемдік және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның, діннің, жердің мұндайлық терең өзара кірігуі - жүздеген жылдар бойы менің халқымның жанын сақтап қалған құтқарушы сүзгі сынды. Қазақтар кең болғанның кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден тоқып білген,- деп көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажеттігін тағы бір нақтылай түседі.
Сондыктан да, қазақ халқының әдет-ғұрпын сөз еткенде ислам дінінің заңы мен талаптарына соқпай кету мүмкін емес. Өйткені, дін талаптары халқымыздың өмір сүру дәстүрі мен ұрпақ тәрбиесіне ғасырлар бойы әсер етіп келген.
Бұлай деуімізге IX-XII ғасырлардағы ғылыми еңбектерге талдау нәтижесінің тәлімдік пікірлердің түпкі негізі діни түсініктерден бастау алғандығын дәлелдей түсетіндігі себепкер болды. Ислам талаптарында отбасындағы ата-аналардың жеке басының өнегесі сондай-ақ, ерлі- зайыптылардың өзара қарым - қатынасы мен бір - бірінің алдындағы сыйластық жарасымдылығы қазақ отбасындағы өскелең ұрпақ тәрбиесіне әсер етті. Отбасында тәрбие мәселесімен әйел-ана айналысқанымен, жалпы тәрбиенің нәтижесі отағасының жауанкершілігінде болды. Отбасы тәрбиесінің міндеттері балаға білім, өнер үйрету, тәрбие берумен байланыстырылды. Оны Мұхаммед пайғамбардың: "Тіпті, Қытайда болса да білім алуға ұмтылыңдар" - деген өсиетінен отбасы тәрбиесінің бір міндеті балаға білім үйрету сауатын ашу екендігін ата - аналарға ескертуінен көреміз.
Салауатты да татулығы жарасқан отбасыларында өнегелі ұрпақтың өсетіні айқын. Оларды ата-ана өнегесімен қатар ата-аналық парыздар негізінде кемелдендіре түсеміз. Бұл жөнінде ислам шарттары ата-аналарға мынадай міндеттерді (парыздарды) жүктейді. Олар: өмір есігін жаңа ашқан нәрестеге жақсы ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетіп сүю, оларға мейірімді болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы тәрбие беру; баланың тәрбиесі мен білім алуы үшін мал-мүлікті аямау; бала шыр етіп жарық дүниеге келген күннен бастап бірінен кейін бірі ретімен келіп жататын үлкенді-кішілі той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп алаламау, яғнп бәріне бірдей қарап, әділ болу; балаларын дені сау етіп өсіру, оның тәні мөн жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселерді жегізбеу; балаларын оқытып, мамандық иесі етіп қалдыру; ата ананың өз отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеу. Бұл талаптардың бәрі де қазақ отбасы тәрбиесінде ескеріліп, салт- дәстүрлерінде көрініс тапқан.
Біз осы тұста зерттеуімізге жақын діни еңбектерді талдап, жүйелей отырып, ондағы қазақ отбасы тәрбиесінің бағыттары біріншіден, баланы отбасындағы негізгі құндылық деп қарайтындығын, екіншіден, өзара қарым- қатынастағы төзімділік пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез-құлық пен әрекеттерді қалыптастыруды, төртіншіден, білім алуға үйретуді, бесіншіден, ұлттық және жалгы адамзаттық құндылықтарды құрметтеуді, алтыншыдан, үлкенді, ата-ананы сыйлауды қамтитындығын айқындадық. Аталмыш кезеңде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуына діннің ықпалымен қоса сол ғасырлардағы іpi-ipі туындылар негіз болды. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде орта ғасыр ғұламаларының мұраларындағы отбасы тәрбиесі туралы негізгі ойларын үнемі басшылыққа алып отырамыз.
1.1. Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
Өмірдің талай, талай белесі көп
Ақылмен жүрген адам соған жетер
Қартайғанда сыйымды болу үшін
Артта қалар үлгілі ұрпақ керек. Бұл өлең шумақтарымның түйінін айтатын болсам, әр халықтың өз салт-дәстүрі, ырымдары, кәде, жоралғылары бар. Қай халық болмасын өз дінін, салт дәстүрін ұстанады, өмірде жалғастырады. Ұрпақ-ғұмыр жалғасы, тіршілік көзі. Сондықан да әр халық өзінің өмірінің жалғасы ретінде баланы құрметтеп, аҫырап-бағып, қағып өсіріп, оған зор үміт артады. Келешек ұрпақты тәрбиелеуде біз ата-бабаларымыздың бізге қалдырған асыл мұрасы, салт-дәстүріне жүгінеміз, соларды тәрбие жұмыстарында орынды пайдаланудың арқасында ғана адамгершілігі мол, ибалы, инабатты адал ұл мен қыз тәрбиелеп шығарамыз.
Биылғы жылғы 18 мамыр күнгі елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың халыққа жолдауында былай делінген: Біз ұлтына және діни наным - сеніміне қарамастан, әрбір қазақстандыққа салт-дәстүр, мәдениет пен дінді, таңдауға ерік беретін, еркін әрі ерікті қоғамның негіздерін нығайтуға тиіспіз.
Біз қазақ атаны, ананы пір тұтқан халықпыз. Сондықтан да тегімізді атадан, пілімізді анадан алған халықпыз. Қорқыт ата кітабында Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас немесе Қыз ақылды ескермес ана үлгісін көрмесе, ұл жарылқап ас бермес әке үлгісін көрмесе деп текке айтылмаған.
Ұлттық салт - дәстүрімізді білу, оның астарын түсініп, атадан балаға мирас ету қазіргі таңда әсіресе қазақ қыздары үшін ауадай қажет. Қыз тәрбиелей отырып - ұлтты тәрбиелейміз деген қанатты сөздің өзі қыз бала тәрбиесінің қаншалықты маңызды екенін білдіреді. Қыз баланың нәзік те қайратты, албырт та алғырт, ширақ та байсалды, сабырлы да төзімді болуына оның өте күрделі тәрбиесі ғана бағыт береді. Қызым - үйде, қылығы түзде дейді екен бұрынғылар. Қыз баланың бойына асыл қасиеттерді дарыту тек құлаққа кұюмен, ақыл айтумен не болмаса Қызды қырық үйден тыюмен шектелмейді, мәселе қай кезде, қандай жағдайда орынды ақыл ұсынып, белгілі бір кеҙенді пайдалана білуде. Ата - ана қыз баланың бойындағы дара ерекшеліктерін жіті бақылап, ұлттық санасын оятып, ар-намысын қадірлеуге үйретуі міндетті. Қыздың бойындағы ізеттілік, көргенділік нәресте кезінен ана сүтімен бойына сіңеді. Қатты күлмеу, айқайлап сөйлемеу, үлкеннің жолын кеспеу, ыдыс-аяқты салдырлатпау, алдымен кіріп артымен шығу, есікті теуіп ашпау, босағаны керіп тұрмау, ұсынған кесені төмен қарап беру, үлкендерден жоғары отырмау т.б. тіпті қыз баланың отырысына, жүрісіне, аяқ басысына, киім-киісіне, қимыл - қозғалысына, дауыс ырғағына дейін мән беріледі. Қыз жат жұрттық! Қыз - болашақ ана. Қыз бала оң жақта отырғанда - ақ келін болып түскенде атқаратын ауыр да ардақты міндеттерді, аттап өтеуге болмайтын әдеп инабаттылық талаптары жайында жақсы хабарлар болуы тиіс. Әсіресе қыз атасы, апа - жеңгелері үй шаруасына икемділік, іскерлік, жүріс-тұрыс сыпайлығы мен ширақтығы, әсемдігі жинақтылық пен тазалықты, өз бойын күту мен ашық қабақтылық, күйеуіне ілтипаттық пен қамқорлық, барған жерінің үлкендеріне ізеттілік, құрбыларымен татулық, сыйластық ықылас тәрізді келін инабаттылығының нәзік иірімдері туралы айтып қана қоймай, оларды білдіруге, меңгертуге күш салулары қажет. Баланың әдептілікке үйренуі алғаш оның ананы сыйлауынан, ана тілін алуынан көрінеді. Анасын сыйламаған бала халқын да сыйламайды, ол безбуйрек, қаныпезер, қайырымсыз болып өседі. Адамның бойына жақсы адамгершілік қасиеттердің сіңісуі, өнер-білімді игеруі тәрбиеге, өскен ортаға, үлгі - өнеге берер ұстазға байланысты. Осыны жақсы түсінген халқымыз Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы, Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса білім қопар деп ұлағатты ұстаздың еңбегінің текке кетпейтінін өсиет еткен. Өнер иесі күйшілер мен әшекей заттарды жасауды ұста - зергерлердің бәрі ұстазына еліктеп, өнер жолын куған жандардан шыққан. Өз ұрпағының өнегелі, абзал азамат болуын өсуін армандаған ата-аналар балалары мен қолынан жетектеп тігінші, әнші, күйші адамдардың жанына апарып, солардың өнерін үйретуге зер салған.
Тәрбиенің түп қазығы үлгі берер ұстазда, Ұстазға қарап шәкірт өсер деп
халқымыз ұстазға үлкен жүк артқан. Ұстазының өзіне ұқсаған талантты шәкірті болса, ол үлкен абырой, зор мақтаныш. Мұның бәрі сергек, сезімтал, ақыл-ой парасаты мол жан - жақты білімді, өнегелі, өнерлі азамат болуын көксеуден туған. Халық педагогикасында тұрмыстық ереже болып, халықтық санасына сіңіп, салтына айналған әдет - ғұрыптардың тәрбиелік мәні арта бермек.
Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы сырнай үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық (лиро-эпостық) жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр бойы өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындык.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз әл-Фараби бабамыздыңда Қазақстан топырағында дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр рухани мұра қалдырып кеткенін бүгінгі ұрпақ зор мақтаныш тұтады.
Түркі тілдес халықтарға ортақ, өшпес асыл мұра қалдырған орта ғасыр ойшылдары: Баласағұни, Қашқари, Жүгінеки, Иассауи трактаттары, сондай-ақ Алтын Орда дәуірінің ойшылдары: Хорезми, Сараи, Дулати, Жалайри, Әбілғазы т. б. Еңбектерінің де қазіргі ұрпақ тәрбиесінен алар орны әрекше екендігін де оқырман назарына салғымыз келеді. Асан қайғы, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет, Майлықожа т.б. қазақтың күміс көмей, жез таңдай ақын-жырауларының әр түрлі өмір құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән, тыныс-тіршілік туралы терең толғаныстарының, ақыл-кеңес өсиеттерінің қазіргі жастарымыз үшін, олардың тәрбиесі үшін берері аз емес.
Ата-бабаларымыз болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты, ізетті болып өсуі үшін, өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырылған. Ата дәстүрін ардақтау- қазақ халқының ұлттық ұжданы. Атадан бала тусайшы, ата жолын құсайшы деп халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиеленген. Ат тұяғын тай басар деп, кейінті ұрпақтың ата салтын бұзбауын талап еткен. Осының арқасында әуелі отбасылық, содан кейін әулеттік, ұлттық тағылымдар ата дәстүріне айналып, ұрпақтардың санасына сіңіп, әдет-ғұрыпқа, салт-санаға айналған.
Данышпан ата бабаларымыз кейінгі ұрпаққа өркениетті өсиет айтып, өнеге-ңұска қалдырған Ынтымақ болмай, іс оңбас деп, бірлікке шақырған Ксі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар деп, кісілікті үйренуді өсиет еткен. Білекті бірді жығады, білмді мыңды жығады деп, білім алуды уағыздаған. Еңбектің түбі-зейнет, Жасыңда бейнет көрсең, қартайғанда, зейнет көресің деп, өмір заңдылықтарын өсиет тұтқан.
Халық: Қария, қарияның ақыл-ойы дария, Қарты бардың ескіден қалған хаты бар деп, ата-бабның айтқан сөзін ардақтай тыңдап, ерекше құрметпен есте қалдыруды әдетке, әдепке, дәстүрге айналдырылған. Қарттарды қадірлеп, оларға сәлем беру, қариялармен ақылдасу, қарт кісіні төрге шығару, қарт адамдарға сыбаға сақтап, сыйлық әзірлеу, сый-сыяпат көрсетіп, олардың батасын алу қарт адамға қамқоршы болу-салтқа айналған дәстүрлер.
Ата бабаларымыз өмір тәжирибелерінен, халықтық әдет-ғұрып болып қалыптасқан қан дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған. Бата адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден қалыптасқан дәсүр. Кейінен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке байланысты деген сеніммен батаның ңұсқалары қалыптасты. Үйің құтты болсын, Сапарын оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер - қысқа да ңұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулесі, халқының қалаулысыбол., Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін, Арманыңның асауына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін, деп, бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді. Бата алу, бата сұрау, бата қылудың өз рәсімдері бар. Алдына көп мақсат қойып, қариядан бата алу үшін, бата алушы бата берушіге сый - сыяпат көрсетеді. Ас қайыру кезінде, біткен ас соңында қариялардан бата сұралады. Жауынменен жер көгерер, батаменен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз деп, жоғары бағалайды, жастар жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз-батаның орындалуына үшіін бата алушы арман мақсаттарының биігіне шырқайды, яғни арманға жету үшін, тірлік-тіршілік жасауға машықтанады.
Арттағы ұрпағына сөзімен де, ісімен де, ақылымен де, парасатымен де үлгі-өнегесін қалдырған ата-бабаларымыздың аруағын ардақтап, мұрасын мақтан тұтамыз!
Ата сөзі-бата сөз деп, ата-бабамыздың нақыл сөздері мен ақыл сөздері-өрнекті өсиеттерін қастерлей қабылдап, жадымызда сақтаймыз. Елге бірлік, тыныштық тілеп, халқының қадірлі қасиетті болуын армандаған данышпан ата-бабаларымыздың жолын қуып, жоралғысын жасау - біз үшін міндет, парыз, ұрпақтық борыш. Бұл қасиет ұлттық әдептілік деп аталады. Ата-баба дәстүрлері ұлттық мәдениеттің бір негізі болып табылады.
Ал әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосақан үлесі өз алдында бір төбе. Осы ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірімен барша қазак даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Халел, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Жүсіпбек, Міржақыптардың ұлттық дәстүрді өз туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі заман талабымен үндесетің өмір шендігімен жұртты қайран қалдырады.
Бала тәрбиесі туралы сөз қылғанда бұдан бұрын өмір сүрген ағартушылардың отбасы тәрбиесі жөніндегі ой-пікірлерін еске түсірейік. Көптеген атақты ойшыл ағартушылар, Абай Құнанбаев баланы жанұядан бастап дұрыс тәрбиелеу керектігін айтты. Осы үшін толып жатқан үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа, адамшылыққа жеткізетін ақылдар айтты.
Абай баланы ата-анасы дұрыс тәрбиелеуі тиіс, қылжақбас етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, қулық-сұмдықтан, тағы басқа тұрпайы мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді. Сонымен қатар: Адамға үш адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан құрбысынан. Әсіресе кімге жақын, кімді жақсы көрсе, содан көп жұғады - дейді. Мұны-мен бірге Абай өзінің Оныншы сөзыде қазақтың үй ішіндегі тәлім-тәрбиесін сынға алды. Баланы жасынан ғылымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді жөн көрді. Абай ескі феодалдық санада тәрбие-леніп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге қарсы шығып, жас нәрестенің таза көңілін кірге шалдырмай, таза сақтауды, халықтың бала тәрбиесі жөніндегі бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп санады.
Осы орайда XX ғасырдың басындағы жарық жұлдыздардың бірі Мағжан Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Қай ұлттың болмасын балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып көп буын қолданылып келе жатқан тақта жол болғандықтан, әрбір тариеші сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті,- деп ұлттық тәрбиенің балаға ықпалы зор екенін атап айтты. Ал жанұя тәрбиесі туралы ол былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын. Тәртіп өзгер-мейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жараған іс ертең жарамайтын болса, балада сенім қалмайды- деген ізгі ұсынысын тұжырымдады. Ата-ананың жанұядағы бала тәрбиесіне көп көніл бөлуін жөн көрді.
Сондай-ақ халықта: Баланы бес жасқа дейін патшадай сыйла, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе ақылшы дос сана - деген даналық қағидалары баланың әр жастағы тәрбиесі мен іс-әрекеттері туралы айтылған. Сонымен қатар қазақтың тұңғыш ағартушысы - Ыбырай Алтынсарин ата-ананын тәрбиесінің маңыздылығы жайындағы пікірлеріне көңіл бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз. Яғни ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін, мейірімін, баланың ата-ана алдындағы борышы туралы пікірлері осы күнде өте құнды. Ал А.С.Макаренконың да бала өнегесі, келешек жарқын өмірі жайлы қозғаған ұсыныстары бар. Балалық жаста ойын - норма және бала барлық уақытта, тіпті шындап іс істегенде де ойнауға тиіс. Балада ойынға деген құштарлық бар. Мұнымен бірге орыстың ұлы педагогі В.А.Сухомлинский өз ой-пікірін айтқан, бала тәрбиесінде әке де үлкен рөл алатынына көз жеткізген.
Жанұя тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазіргі заманда халықтық салт дәстүрді пайдалана отырып, баланы кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге үйретуден бастау керек.
Совет дәуірінде ақыл ойдың локомотив қызметін атқарған А.С.Макаренко, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинскийлердің еңбегінде отбасы тәрбиесіне айтарлықтай еңбек еткені белгілі. Қоғам өмірі бір орнында тұрмайтын өмір өзгеруімен адам санасында өсіп өзгереді. Заманына қарай амалы деп халқымыз тегін айтпаған деп білеміз. Сондықтан оларды орынды пайдалану ләзім.
A.С. Макаренко кезінде мынадай кеңес берген, ал бұл кеңесті бүгінде теріс деп айту киын. Балаңыздың тәрбиесі жөнінде біреуден ақыл сұрауыңыз балаңызды жақсы танымағаныңыз. Алдымен жақсы танысыңыз, содан кейін кеңес алыңыз дейді.
Кезінде ұлы Абай былай деп жазып кеткен. Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі - ата-ана, екінші - ұстазынан, үшіншісі құрбысынан. Солардың ішінде қайсысын жақсы көрсе, содан көбірек жұғады.
Адам сүйген адамның ақылын ұғады, содан тағылым алады. Қорқытып, ұрсып жатқан ақыл адамға дарымайды. Отбасында әке - асқар тау, ана-бауырындағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ болып есептеледі. Ата-анаға баладан жақын ешкім жоқ. Сондықтан да баланың әдепті, арлы азамат болып қалыптасуын армандайды
Халқымыз қыз баланы ерекше құрметтеген. Қыз ел мен елді, ру мен руды, жүз бен жүзді достастырушы, табыстырушы дәнекер, жаңа ұрпақты дүниеге әкелуші, тәрбиелуші - ана деп, оны гүлге, нұрға, жұлдызға, Ай мен Күнге теңеп, төрінен орын берген. Нәрес-телік шағынан бастап нәзіктікке, биязылыққа, сұлулыққа, әсемдік-ке тәрбиелеген. Ал ұл баланы ел камын ойлаушы ер азамат, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz