Ұлыбритания мемлекетінің 1968 жылғы Қаруды бақылау туралы заңы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖАНЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ АКАДЕМИЯСЫ
Дипломатия институты
қолжазба құқығында
АБЫЛЛАЕВ АСЫЛБЕК МҰСАҰЛЫ
ЗАҢСЫЗ ҚАРУ АЙНАЛЫМЫН БАҚЫЛАУДАҒЫ ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ
Мaster of International Relations оқыту бағдарламасы
Халықаралық қатынастар мамандығы бойынша
Мaster of International Relations магистрі дәрежесін алуға арналған магистрлік жоба
Ғылыми жетекші: Б.Ж.Сомжүрек, т.ғ.к. доцент ___________
Жоба қорғауға жіберілді ______________________2022 ж.
Институт директоры: с.ғ.к. М.А. Абишева ____________
Нұр-Сұлтан,
2022 жыл
МАЗМҰНЫ
Нормативті құжаттарға сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Белгілер мен қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Әдебиеттерді шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Зерттеу әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Талдау және зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
А қосымшасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Нормативті құжаттарға сілтеме
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы №339 Заңы.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі №235-V Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі.
БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Атыс қаруын, оның құрамдас бөліктері мен компоненттерін, сондай-ақ оның оқ-дәрілерін заңсыз дайындауға және олардың айналымына қарсы хаттама. Бас Ассамблеяның 2001 жылғы 31 мамырдағы 55255 қарары.
Кеңес Үкіметінің Халық Комиссарлары Кеңесінің 1918 жылғы 10 желтоқсандағы Қаруды тапсыру туралы Декреті.
КСРО Орталық Атқару комитетінің 1924 жылғы 12 желтоқсандағы Қаруды, атыс құралдарын, жарылғыш снарядтар мен жарылғыш заттарды өндіру, сату, сақтау, пайдалану, есепке алу және тасымалдау тәртібі туралы қаулысы.
Ресей Федерациясының 20 жылғы 1993 мамырдағы № 4992-I Қару туралы Заңы.
2010 жылғы 28 желтоқсандағы № 398‑ФЗ Ресей Федерациясының азаматтық қару айналымы саласындағы бақылауды күшейту туралы жекелеген заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу туралы федералды Заңы.
Эстония Мемлекетінің 2001 жылғы 13 маусымдағы Қару-жарақ туралы Заңы.
Латвия Республикасында Қару мен арнайы құралдардың айналымы туралы 2002 жылғы 6 маусымдағы Заңы.
Литва Республикасының 2002 жылғы 15 қаңтардағы Қару-жарақ пен оқ-дәрілерді бақылау туралы Заңы.
Америка Құрама Штаттарының 1934 жылғы Атыс қаруы туралы Ұлттық заңы.
Ұлыбритания мемлекетінің 1968 жылғы Қаруды бақылау туралы заңы.
Ұлыбритания мемлекетінің 1903 жылғы Тапаншалар туралы заңы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
ІІМ - Ішкі істер министрлігі
ҰҚК - Ұлттық қауіпсіздік комитеті
КСРО - Кеңестік социалистік республикалар одағы
РКП - Ресей коммунистік партиясы
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
ҚР ӘҚБтК - Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі.
УПИ - Учаскелік полиция инспекторы.
АЕК - Айлык есептік көрсеткіш.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру жолындағы бастамалар соңғы үш жылдықта түрлі заңнамалық құжаттар негізінде айқын көріне бастады. Бұл осыған дейін мұндай бастамалар болған жоқ деген сөз емес. Айтайын дегеніміз, Қасым-Жомарт Тоқаевтың Президенттігі кезеңінде халыққа арналған Жолдауларда құқық қорғау саласына, қылмыстың алдын алу, сот жүйесі, прокурорлық қадағалау мәселелеріне жіті көңіл бөліне бастады. Бұл мемлекетті басқару ісінде менеджмент үлгілерін ендіру ізденістері үрдісті сипат алып отырғандығын көрсетеді. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев Президенттік мерзімі ішінде мемлекетті басқару ісін жетілдіру, құрылымдық қайта құрулар, мемлекеттің жауапкершілігі сынды қоғам алдында мемлекеттің легетимділігін арттыратын саяси реформалар қабылдау шаралары туралы бірнеше рет мәлімдеме жасаған болатын. Осы күнге дейін ҚР Президенті Қ.Тоқаевтың үш рет Жолдауы жарияланып, үшеуінде де мемлекетті басқару ісінде құқықтық реттеу позициялық тұрғыда күн тәртібіне шығып отыр. Мемлекет басшысы 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Жаңа жағдайдағы қазақстан: іс-қимыл кезеңі Қазақстан халқына Жолдауында заман талабына сай тиімді мемлекет құру жолында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің тәжірибесі бойынша қылмыспен күрес саласын жаңғыртқан жөн. Бізге азаматтардың құқығын заманауи тұрғыдан қорғауды қамтамасыз ететін және жоғары халықаралық талаптарға жауап беретін үлгі керек деп атап өтті [1]. Осыған сәйкес еліміздегі қылмыстар саны бойынша алдыңғы қатарда табылатын қарудың заңсыз айналымы мәселесін зерделеуде шетелдік тәжірибелерге аса мән берген жөн. Бұл осы саладағы мемлекеттік бақылау мен алдын алу шараларындағы ілгерінді-кейінді қозғалыстарды талдауға, мәселені жаңаша пайымдауға жәрдемдеседі. Кейбір жағдайда мемлекеттік жаңа құрылымдарды іске қосу, кейбірін қайта құру, қызмет көрсету нысандарын оптимизациядан өткізу секілді іс-әрекеттерден көрініс табуы мүмкін.
Заңсыз қару айналымын қадағалау және жолын кесу қолданыстағы әдіс-тәсілдердің тиімділігін әрі бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолындағы ізденістер мен бастамалар уақыт сын-қатерлеріне жауап беретін және болашаққа бағытталған теориялық-тәжірибелік модельдерді қамтуы тиіс екендігі белгілі.
ҚР Заңсыз қару айналымы саласындағы заңнаманың қалыптасуы мен оның методикалық ерекшелігін үш институционалды тұжырымдардың жиынтық мәні деп атауға болатын шығар.
Біріншісі, Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін заңнамалық базаның негізін кеңестік нормативтік құжаттар құрады. Заңнаманың тақырыбы және жалпы иәтін құрылымы өзгергенмен мән-маңызы әліде сол кеңестік дәстүрмен сабақтасып жатты.
Екіншіден, заңнама қабылданған кейінгі кезең. Бұл уақыт аралығында елдегі заңсыз қару айналымының салдарынан болған үлкен қоғамдық резонанс тудырған оқиғалар қолданыстағы заңнама шарттарын қатаңдатуды, шектеу шараларын барынша қабылдаумен заңнамаға толықтырулар мен өзгертулер енгізуге әкелді. Бұндай эволюциялық өзгерістер нақты уақыт шеңберінде жүзеге асатындықтан барлық уақыттарда, қоғамдық қатынастардың дамуына жеткілікті жауап бермей де қалуы мүмкін. Дегенмен, қоғамдық қатынастарды дүрбелеңнен қорғаудың бірден-бір жолы десе болады. Сондай-ақ, бұл үздіксіз жүріп отыратын үрдіс.
Үшіншіден, заңсыз қару айналымының алдын алуға бағытталған шетелдік тәжірибелер мен технологиялық төңкеріс есебінен мемлекеттің соны шешімдерге өз бетімен көшуін айтуға болады. Шетелдік тәжірибелерді зерделеу осы бағытта тартымды әрі практикалық маңызы бар. Заңсыз қару айналымы жүйесіндегі бизнес процестерді автоматтандыру, цифрлық кеңістік аясындағы ашықтық, ақпаратқа қол жетімділік және т.б.
Алайда мұндай құрылымдық-функциялық өзгерістер енгізу әлеуметтік-саяси, қоғамдық формациялардың күрделенуіне байланысты заңсыз қару айналымы саласындағы мемлекеттік басқаруды үнемі қайта қарап, қажетті элементтермен толықтырып тұру керектігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасындағы заңсыз қару айналымы саласындағы құқықтық-әкімшілік реттеу біз келтірген екінші тұжырымдама қоғамда резонанс тудырған қылмыстық оқиғалардан кейін ғана заңнамада белгілі бір алгоритмдерді ендірумен шектеледі. Бұл заңсыз қару айналымының салдаымен ғана күресті еске салады. Ал оның себептерін іздеу, осы мәселелермен бұрын-соңды соқтығысқан өзге мемлекеттер тәжірибелеріне жеткілікті ден қойылмайтындығын атап өту керек. Осыған орай, осы еленбей қалған мәселелерді осы зерттеу жұмысының өзегін құрап отыр.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі бүгінгі таңда қару-жарақтың заңсыз айналымы қылмыс құрылымында маңызды орынды алып отыр және елдегі криминогендік жағдайды қиындататын факторлардың бірі болып табылады.
Елдегі барлық қылмыстың құрамдас бөлігі бола отырып, қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстар ұйымдасқан қылмыстың, терроризмнің өсуіне ықпал етеді және еліміздің қоғамдық қауіпсіздігіне нақты қауіп төндіреді.
Қарудың заңсыз айналымының алдын алу мәселелері мемлекеттік және қоғамдық қауіпсіздіктің алғышарты болғандықтан әркезде өзекті болып отыр.
Магистрлік жоба тақырыбын таңдауға негіздеме:
Елде атыс қаруын қолданумен жасалатын қылмыстың өсуі және көрші елдерде болып жатқан соңғы оқиғалар негіз болып отыр.
Жобаның мақсаты:
Бұл жұмыстың мақсаты қару-жарақтың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстар үшін біліктілік пен жауапкершілік проблемаларына кешенді талдау жүргізу болып табылады.
Жобаның міндеті:
- қарудың заңсыз айналымының криминологиялық түсінігін анықтау;
- қарудың заңсыз айналымға түсуінің негізгі көздерін анықтау;
- қарудың заңсыз айналымына байланысты қылмыстардың сипаттамасы;
- қарудың заңсыз айналымын бақылаудың шетелдік тәжірибелерін зерделеу;
-қарудың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстардың алдын алудың әлеуметтік-құқықтық, ұйымдастырушылық және арнайы шараларын әзірлеу.
Зерттеу әдістері:
Магистрлік диссертацияны жазу кезінде халықаралық қатынастар теорияларының негізгі ережелері мен тұжырымдамалары контекстінде салыстырмалы талдау, мазмұнды талдау, контент-талдау әдістері қолданылды. Статистикалық мәліметтер салыстырылып, материалдар талданды, жалпылау әдістерімен бірге ұсыныстар берілді.
Күтілетін нәтижелер:
Диссертация қару-жарақтың заңсыз айналымы мәселелерін шешуге негіз болатын ұсыныстарға арналған.
Практикалық маңыздылығы ықтимал тәуекелдер мен қауіптер аясында қарудың заңсыз айналымын одан әрі бақылауды теориялық модельдеуден тұрады. Болашақта бұл жұмысты сарапшылар мен зерттеушілердің елдің қару-жарағының заңсыз айналымы саласындағы одан әрі ғылыми ізденістер үшін негіз ретінде пайдалану мүмкіндігі бар екендігіне тоқталғымыз келеді.
Әдебиеттерді шолу
Қазіргі жағдайда халықаралық қатынастардың дамуы қылмыстың, әсіресе оның әртүрлі қаруды қолданумен байланысты ұйымдасқан зорлық-зомбылық нысандарының өсуімен бірге күрделі, қарама-қайшылықты жағдайда жүруде. Ұрланған немесе жоғалған қарудың саны артып келеді. Зерттеу деректері бойынша, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерінде бүгінде осындай қарудың 50 мыңнан астам бірлігі іздестірілуде. Ресей бойынша 55% - дан астамы тіркелген, Грузияда - 6 %, Қазақстанда - 4 %, Украинада - 3 %, Әзірбайжан мен Тәжікстанда-2,5% - дан. Бұл жағдайда ұрлық пен жоғалудың мәні көбінесе автоматты қару болып табылады.
Қару әрқашан әлеуметтік жанжалдың барлық нысандары мен ауқымында шешу құралдарының бірі болған. Кез-келген мемлекетте бұл жағдайдың өзіндік тарихи және әлеуметтік-саяси алғышарттары бар. Алайда, кез-келген мемлекет белгілі бір қару-жарақ арсеналына ие бола отырып, оның айналымын бақылауды қамтамасыз етуге тырысады. Қару-жарақтың заңды айналымының құқықтық режимін орната отырып, мемлекет белгілі бір дәрежеде өзін және қоғамды ішкі жойылудан қорғайды. Қарудың заңды айналымы және оның жүзеге асырылуын бақылау - криминалдық зорлық-зомбылықтың және жалпы қылмыстың алдын алудың кепілі. Бұл әсіресе Қазақстанның әлеуметтік-саяси дамуының қазіргі кезеңінде, өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздығынан туындаған бірқатар әлеуметтік толқулар мен қақтығыстармен бірге жүреді.
Қарудың заңсыз айналымына қарсы іс-қимыл саласындағы алғашқы маңызды ғылыми зерттеулер ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарында жүргізілді. (В.Д. Малкова, Л. Ф. Соколов, А. П. Романов, А. Н. Кардавы, Э. С. Тенчова, В. П. Тихого6, А. П. Романов және т. б.). Негізінен, аталған авторларда қылмыстардың алдын алудың қылмыстық-құқықтық мәселелері қаралды.
Қару-жарақтың заңсыз айналымын әлеуметтік-құқықтық бақылау мәселелерін зерттеуді Антонян Ю.М., Боровский Н.Ф., Бородин С.В., Бекмурзин М. С., Волченков В. В., Камыш В. Г., Корецкий Д. А., Курачков А. В., Малков В. Д., Невский С. А., Никитин А. М., Першуткин Н. И., Соленик Л. В., Серов В. Л., Слинько М. И., Филатова В. Г., Шелтникова Е. Д. және т.б. еңбектерінен көруге болады.
Жалпы, қазіргі Қазақстан үшін қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық жауапкершілік мәселелері өте өзекті. Олардың барлығы ұсынылған магистрлік жобада шешімін тапқан жоқ және әрі қарай ғылыми ізденістерді қажет етеді.
Қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық жауапкершілік мәселелерін, сондай-ақ осы жағымсыз құбылыстың криминологиялық аспектілерін зерттеуге Н.Н. Анисимов, В. В.Башилов, Ю. Н. Белозеров, и. И. Бикеев, В. В. Волоченков, В. И. Дементьев, B. JI, Зуев, B. C. Комиссаров, Д. А .Корецкий, А. П. Коренев, А. Н. Лебедев, А. П. Литвин, В. П. Малков, А.Я. Марков, А. Е. Меркушов, Е. А. Нагаев, А. В. Наумов, С. А. Невский, Д. В. Осинцев, А.Ю. Осипов, М. С. Пестун, Б. И. Разников, А. И. Рарог, В. М. Рыбкин, В. Л. Серов, Л. Ф. Соколов, Тенчов Э. С., Е. Н. Тихонов, Ю. М. Ткачевский, Т. Б. еңбектері арналды.
Қарулы қылмыс мәселелерін зерттеуді Антонян Ю.М., Бакаев А. А., Боровский Н. Ф., Бородин С. В., Бекмурзин м. с., Волченков В. В., Гришко А. Я., Дикаев С. У., Дубинина М. И., Землянухина Л. М., Казакова В. А., Корецкий Д. А. сияқты отандық зерттеушілер жүргізді.
Мәдени құндылықтардың кейбір құқықтық және тарихи аспектілерін В. Г .Беспалько, Р. Б. Булатов, Е. А. Воронцова, А. Н. Дьячко, М. Е. Каулен, Г. А. Кузина зерттеді. Я. Малыгином, Е. В. Медведев, И. Г. Рыбак, Е. В. Сазонниковой, А. А. Сундиевой, C. JI. Чистотин, JI.Jl Шпаков және басқа авторлар зерттеді.
Қарудың заңсыз айналымына қарсы іс-қимылды құқықтық реттеудің мәселелері мен проблемалары мерзімді басылымдарда, ғылыми форумдар мен ғылыми еңбектер жинақтарында, сондай-ақ жекелеген монографиялық басылымдарда, көптеген жекелеген жарияланымдарда көтерілді.
Заңсыз қару айналымы тақырыбын зерттеудің жекелеген бағыттарының даму дәрежесі туралы баяндай отырып, қарудың заңсыз айналымына қарсы тұрудың тарихи аспектілері аз зерттелгендігін атап өткен жөн.
Қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы отандық қылмыстық заңнаманы дамытуды ретроспективті талдаумен байланысты мәселелер блогы аз зерттелгендігінде айта кету керек. Қазақстандағы қару-жарақ айналымын реттейтін отандық заңнама ғылыми деңгейде іс жүзінде толық зерттелмеген. Сондай-ақ, қару айналымын бақылау бойынша шетелдік тәжірибені талдау да жеткілікті деңгейде зерттелмеген тақырып.
Зерттеу әдістері
Магистрлік жоба шетел ғалымдарының осы саладағы ғылыми жұмыстарына, оқулықтардың қару айналымы туралы мәтіндеріне негізделеді. Тақырып өз бетімізбен сырттай және физикалық бақылауға болатын тану, байқау, салыстыру арқылы анықталатын эмпирикалық эпистимология әдістеріне сүйеніп, қару айналымын отандық құндылықтық-климаттық ортаға бейімдей отырып мемлекеттік басқару жүйесіндегі қолданыс мүмкіндіктерін саралауға талпынады.
Ғылыми зерттеудің міндеті қару айналымын мемлекеттік басқаруды методологиялық тұрғыда зерделей отырып қару айналымының траекториясында ұшырасатын әлеуметтік-психологиялық, құндылықтық-бағыттық факторлардың ықпалын зерделеу, осы ерекшеліктерге назар аудару. Осылайша, қару айналымын басқаруда заңнаманы жетілдіре отырып оның болашаққа бағдарлануын, ұрымтал тұстарды анықтау, заңсыз қару айналымын күшейтіп отырған жанама және негізгі мәселелерді зерделеу, осы проблемалық сұрақтардың жауабын адамдардың ішкі құндылықтары, психологиялық-моральдық қасиеттерінен қарастыру, құқықтық-әлеуметтік призма арқылы бойлау көзделеді.
Магистрлік жобаны зерттеудің әдіснамалық негізі танымның философиялық, жалпы ғылыми және жеке ғылыми құралдарының (әдістерінің) кешені болып табылады. Құқықтық реттеуді жетілдіруге бағытталған теориялық тұжырымдамалардың негізінде бастапқы құқықтық идеяны кез-келген құқықтың негізгі бастауы ретінде түсіну жатыр. Құқықтық идеяның мазмұнын зерттеу бірнеше негізгі тәсілдерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Олардың ішіндегі ең көп тарағандары-құқықтық идеяны әділеттілік категориясымен немесе мүдделер категориясымен байланыстыратындар немесе осы екі категорияны синтездейтіндер. Бұл санаттар оның мақсаты мен мазмұнын қалыптастыруды алдын-ала анықтайтын және бағыттайтын құқықтың қозғаушы, ішкі күштері ретінде қарастырылады.
Зерттеудің философиялық негізін диалектикалық әдіс те құрады. Бұл әдісті қолдану, атап айтқанда, қару айналымы саласындағы мүдделер тепе-теңдігін қамтамасыз етудің ғылыми тәсілдері мен заңды құралдарын анықтау үшін қажет.
Заңсыз қару айналымы туралы шетел мемлекеттерінің заңнамаларына талдау жасай отырып, оның негізгі бағыты мен тенденцияларына мән берілді. Мәселен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің заңсыз қару айналымын бақылау саласындағы заңнама мәтініне контент, салыстырмалы талдау нәтижесінде бұл елдердегі қылмысқа жаза тағайындау бағытында ұқсас тенденция байқалады. Бұл бір жағынан аталған мемлекеттерге трансшекаралық құқықтық-ізкесу істерінде жәрдемдессе, екінші қырынан заңсыз қару айналымы саласында ғылыми ізденістердің бірқалыптылығына, жаңа тәжірибелерді ендіру бөлігінде баяулығын көрсетеді. Яғни қай мемлекет заңсыз қару айналымына тосқауылдарды қоюда, қарсы іс-шаралар ұйымдастыруда алдыға кеткенін анықтау қийындау.
Сол себепті, бірқатар Батыс елдерінің заңсыз қару айналымы саласындағы заңнамасына талдау жасалды. Батыс Мемлекеттері мен Америка құрама штаттарының заңнамасы құқықтық саналылық жағынан едәуір ерекшеліктер тән екендігін атап өту керек. Бұл туралы магистрлік жобада шетел мемлекеттерінің заңнамаларының дамуын моделдеуде қарастырылды.
Сонымен бірге, жоба аясында заңсыз қару айналымы саласындағы жұмысты құрылымдау және ұйымдастыру, бақылау, шектеу сынды мәселелерде ұтымды шешімдер қабылданған шетелдік тәжірибелерге шолу жасалды. Бұл тақырыпты терең түсінуге және практикалық қырларына үңілуге көмектеседі.
Статистикалық деректер негізінде (2017-2021 жылдар кезеңі) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 287-291-баптарында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтарға талдау жүргізіледі. Ұйымдастыру-басқару сипатындағы нақты шаралар ұсынылады, профилактикалық әсер ету және қарудың заңсыз айналымына қарсы іс-қимылдың тиімділігі мақсатында заңнаманы жетілдіру жөнінде бірқатар ұсыныстар енгізіледі.
Магистрлік жоба аясында Қазақстан Республикасының заңсыз қару айналымы саласындағы соңғы бес жылда жасалған қылмыстар динамикасы саралана отырып, талданды. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ақпараттық порталы арқылы статистикалық көрсеткіштерге қол жеткізілді. Әр бір статистикалық көрсеткіштер динамикасы автормен талданып, проблемалық тұстарына баса мән берілді.
Мақала қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы шетелдік заңнаманы талдауға арналған (Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің мысалында). Қазақстан, Армения мен Беларусьтің қылмыстық заңдары осы саладағы қылмыстық заңнаманың жай-күйіне тән мысалдар ретінде қарастырылады. Заң шығару қызметі процесінде оң тәжірибе ретінде пайдаланылуы мүмкін заңнамалық тәсілдер ерекшеленеді. Тұтастай алғанда, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің көпшілігінің заңнамасында қару-жарақтың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстарды сипаттаудың бірыңғай тәсілі басым, бұл осы қылмыстарды қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар, сол әрекеттердің салыстырмалы түрде аз саны үшін жауапкершілік ретінде қабылдауда көрінеді. Бұл көбінесе жалпы тарихи-құқықтық сипатқа және КСРО қылмыстық заңнамасынан туындайтын қылмыстық заңнаманың ұқсас дәстүрлеріне байланысты. Заң шығару қызметі процесінде ескерілуі мүмкін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының шектес елдері заңнамасының ерекшеліктерінің ішінде мыналарды бөліп көрсету керек: атыс қаруын таңбалауды қолдан жасағаны немесе қасақана жойғаны үшін қылмыстық жауапкершілік белгілеу; қоғамдық қауіптілігі төмен қару-жарақ айналымы саласындағы бірқатар іс-әрекеттер үшін әкімшілік преюдиция институтын пайдалану.
Заңсыз қару айналымын айқындайтын Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің баптары спиральді динамика әдісін негізге ала отырып, қылмыстың ауырлығына және алатын көлеміне қарай сараланды.
Магистрлік жобада сандық және сапалық зерттеу әдіс-тәсілдері қолданылды. Оның ішінде, Қазақстан Республикасы тұрғындарының арасында сауалнама алынды. Сонымен қатар, сауалнама нәтижелері қосымша көптік зерттеу әдісі арқылы дәлелдермен күшейтіліп отырды. Бірнеше параметрлер арқылы алынған нәтижелер арасынан корреляция өткізіліп зерттеудің сенімділігін арттыру мақсаты қойылды және зерттеудің негізгі міндеті заңсыз қару айналымын басқару тетіктерін ұсынған шетелдік және Ресей ғалымдары өндірген білімдерді эмпирикалық әдістер арқылы тексеру және зерттеу нәтижелерін қайталап көруге талпыныстар жасалынды. Қазақстанда заңсыз қару айналымы ғылыми ортада көп талқыланбайтын тақырып болғаннан кейін оның мәні мен мазмұнын ашудың қажеттілігі туындады.
Зерттеу аясында, заңсыз қару айналымы тақырыбында жарияланған қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының мәтініне талдау жасалды. Анықталғандай, бұқаралық ақпарат құралдары заңсыз қару айналымы фактілерін көпшілігіне құзырлы органдардың тапсырысы бойынша немесе арнайы шақыртуымен баспа бетіне шығаратына айқындалды. Яғни, бұл саладағы журналисттік зерттеу, тақырыпты ашуға деген талпыныс тек құзырлы мекемелердің дайын ақпаратына сүйене отырып жасалады деп тұжырымдауға болады.
Осыған байланысты, заңсыз қару айналымы мемлекеттің ғана емес, қоғам болып күресетін, қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекет пен қоғамның әлеуметтік әріптестігіне негізделе отырып шешілуі тиіс үздіксіз процесс дегіміз келеді.
ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
1. Қару айналымының ұғымы және түрлері, қарудың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғылардың заңсыз айналымының сипаттамасы
Қылмыстың қазіргі жағдайы қарудың заңсыз айналымына бақылауды күшейту қажеттілігін көрсетеді. Сонымен, БҰҰ-ның IX Конгресінде атыс қаруының айналымын реттеу мәселесі өзекті деп танылды. Конгресс өзінің қарарында БҰҰ-ға мүше барлық мемлекеттерді осы бағыттағы трансұлттық қылмыстық әрекетке қарсы күресте күш біріктіруге шақырады [1].
Қару-жарақтың заңсыз айналымына қарсы күрес барлық елдерде жүргізілуде.
Қаруды қолдану арқылы жасалған қылмыстарға, сондай-ақ оның заңсыз айналымына қарсы күрестің өзектілігі қылмыстың осы блогын егжей-тегжейлі зерделеуге әкелді. Бұл мәселені Д.А. Корецкий, С. А. Невский, С. М. Малков, А. С. Самоделкин және басқа да авторлардың еңбектері арналды.
Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы №339 Заңының 1-бап, 6 тармағында қару айналымына - қаруды өндiру, құрастыру, қайта жасау, өткiзу (сауда жасау), беру, сыйға тарту, марапаттап беру, мұраға қалдыру, иемденiп алу, коллекциялау, экспонаттау, есепке алу, сақтау, алып жүру, тасу, пайдалану, алып қою, жою, Қазақстан Республикасының аумағына әкелу және оны Қазақстан Республикасының аумағынан әкету жатады.
Осы мағынаға сүйене отырып, Э.В. Солоницкая қару-жарақтың айналымын оның өндірісі және өндірушіден әрі қарай - мемлекеттік (Қорғаныс министрлігі, ІІМ, ҰҚК және т. б.) немесе қылмыстық тұтынушыға дейін заңды және заңсыз (қылмыскерлер, өзін-өзі қорғау, жинау және т. б. үшін қаруды заңсыз сатып алатын азаматтар) жеткізілуі, сондай-ақ қаруды пайдалану, оны дұрыс ұстау, бір иесінен екіншісіне ауысу, оны түпкілікті жою кезеңіне дейінгі аралықты алады [2]. Қаруға физикалық әсер ету (жасау, қайта жасау), оның кеңістікте (алып жүру, тасымалдау), уақытша (сақтау), әлеуметтік (иеленушіні ауыстыру), қарудың орнын ауыстыру тиісті іс-қимылдардың біліктілігін айқындайтын Құқықтық белгілерге ие болады. Әрбір осындай әсер қару айналымының құрылымдық элементі болып табылады.
Біздің ойымызша, айналым ұғымы қоғамдағы қару-жарақтың қозғалысын білдіреді: өндірушіден тұтынушыға, бір тұтынушыдан екіншісіне. Алайда, құқықтық әдебиеттерде екі терминді кездестіруге болады: қарудың заңды айналымы және қарудың заңсыз айналымы.
Дәстүрлі түрде заңды деп қолданыстағы заңнамада қамтылған тиісті қағидалар мен шектеулер негізінде оны жасайтын (өндіру, жөндеу, қалпына келтіру) немесе басқа жерден (басқа мемлекеттердің аумағынан әкелу) әкелінген кезден бастап, сатуға, жөнелтуге, өткізу арналары бойынша беруге, тұтынушы алғанға немесе экспорттағанға дейін барлық қажетті ұйымдастырушылық және техникалық операцияларды жасауды қамтитын ел (нақты өңір) ішіндегі қарудың, оқ-дәрілер мен оның патрондарының нақты түрлерінің қозғалысы түсініледі. Қарудың заңды айналымы ішкі істер органдарының бақылау нысаны болып табылады.
Сонымен қатар, іс жүзінде елдегі криминогендік жағдайға айтарлықтай әсер ететін қару-жарақтың заңсыз айналымы бар. Бұл қарудың заңды айналымы саласындағы ауытқулармен бірге қарудың заңсыз айналымының қылмыстық қозғалысын білдіреді. Сондықтан қарудың заңсыз айналымы проблемаларын зерделеу және оған қарсы іс-қимыл шараларын әзірлеу заңды айналымның ұғымдары мен санаттары аясында жүзеге асырылады.
Криминологиялық әдебиеттерде қарулы қылмыстар мен қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды жеке блокқа бөліп қарастыру қажеттілігі айтылады [3], ал кейбір авторлар нақты қарулы қылмыстар мен қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды ажырата отырып қарастырады. [4].
Зерттеу көрсеткендей, қылмыстық құқық ғылымында Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің қандай баптары қару-жарақтың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттардың және жарылғыш құрылғылардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстардың құрамын анықтайтындығы туралы ғалымдардың ортақ пікірі жоқ.
Бүгінгі күні елімізде 231 мыңға жуық атыс қаруының заңды иелері тіркелген. Олардың пайдалануында 340 мыңға жуық қару-жарақ бар. Бұлардың көпшілігі - тегіс ұңғылы аңшы қарулары (86,7%) [5].
Осыдан кейін, заңсыз қару айналымы заңдыдан өтетіндігін айтуға болады.
Мұны статистика арқылы нақтылай түсуге болады. 2015-2021 жылдар аралығында тіркелген қару-жарақты ұрлау және бопсалау бойынша қылмыс саны едәуір азайған. Дегенмен, бұл заңсыз қару айналымы толық ауыздықталды деген сөз емес. Ол кейде ресми деректерге енбей қалуы немесе қылмыс ретінде анықталмай жатуы мүмкін (1 кесте).
1 кесте - Қазақстан Республикасында соңғы жеті жыл ішіндегі қаруды ұрлау бойынша тіркелген қылмыс саны.
Жыл
Қаруды ұрлау және жымқыру бойынша тіркелген қылмыс саны
2015
137
2016
196
2017
184
2018
135
2019
98
2020
45
2021
19
Ескерту: кесте автормен әзірленді
Біздің ойымызша, 2018 жылдан бастап атыс қаруын, жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды ұрлаудың немесе қорқытып алудың азаюы, құқық қорғау органдарының тиімді алдын-алу жұмыстарымен емес, қылмыстың осы түрінің латенттілігінің артуымен байланысты.
Біздің ойымызша, құқықтық жағынан заңдарды, ережелер мен нұсқаулықтарды бұза отырып жүзеге асырылатын қаруды өндіру, сату, сатып алу, сақтау, алып жүру және т.б. қарудың заңсыз айналымын құрайды және оны екі түрге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші түрі Әкімшілік құқық бұзушылықтар немесе әкімшілік тыйымдарды бұзумен байланысты. Мысалы, әкімшілік құқық бұзушылықтар: қару мен оның патрондарын өндіру, сату, жинау, экспонаттау, есепке алу, сақтау, алып жүру немесе жою ережелерін бұзу; азаматтық немесе қызметтік қаруға дыбыссыз ату немесе түнгі көруге арналған құрылғыларды орнату; пневматикалық қаруды заңсыз дайындау, сату немесе беру; қаруды тіркеу (қайта тіркеу) немесе оны есепке қою мерзімдерін бұзу және т.б. осы әрекеттер үшін кінәлілер әкімшілік жауапкершілікке тартылуға жатады.
Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы №339 Заңының 7-бабына сәйкес азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының айналымына салынатын тыйымдар: оқжатарының (барабанының) сыйымдылығы 10 патроннан асатын; оқты түйдектете атуға мүмкіндік беретін азаматтық атыс қаруының; ойық ұңғылы атыс қаруының патрондарына жасап шығарылған тегіс ұңғылы атыс қаруының; Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес спорттық снарядтарды қоспағанда, қол шоқпарлардың, кастеттердің, сурикендердің, бумерангтердің және қару ретінде пайдалануға арнайы бейімделген ұрып-уататын, лақтыратын, шаншып-кесетін басқа да заттардың; ауырлық орталығы ауыстырылған бронь бұзғыш, өртегіш, жарғыш немесе жарқырағыш оқтары бар патрондардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес газды тапаншалар мен револьверлерге арналған бытыралы снарядтары бар патрондардың; зақымдағыш күші радиоактивті сәулені және биологиялық әсерді пайдалануға негізделген қарудың және өзге де заттардың; жүйкені сал ететін, уландыратын, сондай-ақ денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган қолдануға тыйым салған басқа да заттармен жарақталған газды қарудың, сондай-ақ бір метрден астам қашықтықтан адам өміріне қауіпсіз зақым келтіре алатын, алайда денсаулықтың жиырма бір күннен астам мерзімге ұзақ уақыт бұзылуына не еңбек ету қабілетін 10 және одан астам пайызға елеулі түрде тұрақты жоғалтуға әкеп соғатын газды қарудың; зақымдағыш әсері электромагнитті, жарық, жылу, инфрадыбыстық немесе ультрадыбыстық сәулелерді пайдалануға негізделген қарудың және өзге де заттардың; шығыс өлшемдері ұлттық стандарттарда белгіленген шамадан асатын өзін-өзі қорғаудың ұңғысыз атыс қаруының, электрошок құрылғыларының және ұшқынды разрядтауыштардың; металл детекторлармен табуға мүмкіндік бермейтін материалдардан жасап шығарылған қарудың айналымына тыйым салынады.
Айналымның екінші түрі тек заңсыз ғана емес, сонымен бірге қылмыстық болып табылады. Өйткені ол қылмыстық тыйымдарды бұзатын және қылмыстық жауапкершілікке әкелетін әрекеттерді қамтиды. С. У. Дикаев бұл туралы, Қылмыстық-құқықтық мағынада заңсыз айналым деп емес, қылмыстық қару айналымы деп айтқан дұрысырақ болар еді дейді [6].
Қылмыстық айналымның құрылымына заңмен тыйым салынған азаматтық, қызметтік және жауынгерлік қару-жарақ, оның ішінде қылмыстық (қолдан жасалған, жасырылған) әрекеттер кіреді.
Осылайша, заңсыз айналымға қарудың таза қылмыстық қозғалысы да, оның бақылаудан шығуына және қылмыстық салаға тартылуына әкелетін қарудың заңды айналымы ережелерін едәуір бұзу да кіреді.
Қаруды заңсыз айналым санатына айналдыратын жайттардың бірі азаматтық атыс қаруын иеленуге рұқсат беру мерзімі аяқталғаннан кейін иесі оны ұзарту мерзімін бұзатын жағдай жиі кездеседі. Рұқсат беруден кейіннен бас тарту оның меншік құқығын қылмыстық айналым санатына ауыстырады.
Бұл ретте заңсыз айналымның аяқталу мерзімін және криминалдық айналымның басталуын айқындау (немесе заңсыз және криминалдық айналым арасында нақты сызық жүргізу) қажет. Мәселен, Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Заңның 15-бабының 2-тармағына сәйкес аңшылық атыс қаруын сақтау және алып жүру құқығына лицензия адамға осы қаруды сатып алғаннан кейін ғана (бұрын берілген сатып алу лицензиясы негізінде) бір апта ішінде ішкі істер органдарына тіркетуге құқылы. Рұқсат бес жыл мерзімге беріледі.
Осы тармақта қарудың иесі қару тіркелген жердегі ішкі істер органына рұқсаттың қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін жаңасын алу үшін өтініш жасайды делінген. Бірақ нақты қанша уақыт арасында жасау керектігі нақтыланбаған. Өтіншітерді қарау мен рұқсат беру процедурасының ұзақтығы ескерілмеген.
Яғни, қару рұқсат уақыты өткеннен кейін қайта тіркеу арасында заңсыз айналымда қалуы мүмкін. 2014 жылғы 5 шілдедегі №235-V Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 486-бабы қаруды тіркеу (қайта тіркеу) мерзімдерін немесе оны есепке қою мерзімдерін бұзғаны үшін жауапкершілікті көздейді. Бірақ Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Заңның 15-бабының 2-тармағына сілтеме жасай отырып, әкімшілік жазалау шараларын қолданудың нақты мерзімін белгілемейді немесе бұл мерзім қаруды иеленудің 5 жылынан кейін басталуы тиіс пе анықтамайды.
Айта кету керек, бұл ережелер жауынгерлік атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға және жарылғыш құрылғыларға қолданылмайды.
Ішкі істер органдары қаруды сақтау ережелерін бақылауды және есепке алуды жүзеге асыра отырып, бірінші кезекте лицензиялар іс-әрекетінің аяқталу фактілерін анықтауға (қазіргі ақпараттық технологиялар заманында аса қиындық тудырмайды) және осы адамдарға олардың мерзімді ұзарту туралы арыз бермеу ниетіне қарай, лицензияның қолданылу мерзімін ұзарту не қаруды одан әрі алып қою арқылы оның күшін жою туралы мәселені шешуге дейін шаралар қолдануға тиіс.
Бұл қылмыстық-құқықтық нормалар қаруды қолдану арқылы жасалған қылмыстардың алдын алуда маңызды рөл атқарады, кінәлілерді қылмыстық ниеттің алғашқы кезеңдерінде қылмыстық жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді. Өйткені бұл қылмыстар көбінесе алдын-ала жасалады және қаруды қолдану арқылы жасалған қылмыстарға қолайлы жағдай жасайды. Аталған қылмыстардың ерекшелігі қоғамдық қауіпсіздікке қол сұғу арқылы олар объективті түрде қоғамдық қатынастардың кең шеңберіне - жеке адам мен азаматтың заңды мүдделеріне ғана емес, тұтастай алғанда қоғамның қауіпсіз өмір сүру жағдайларына айтарлықтай зиян келтіреді.
Атыс қаруының, оның негізгі бөліктерінің, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғылардың айналымына қатысты қоғамдық қауіпсіздікті қылмыстық-құқықтық қорғаудың ерекшелігі - бұл заттардың аса қауіпті қасиеттерін, оларды қоғамдық мүдделерге зиян келтіру үшін пайдалану мүмкіндігін ескеру. Қылмыстық-құқықтық қатынастар тек нақты зиян келтіру нәтижесінде емес, осындай қауіп туғызу салдарын жоюдан басталуы қажет.
2. Қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы шетелдік заңнаманы талдау (Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің мысалында)
Қазіргі уақытта қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы шетелдік қылмыстық заңнаманы зерттеу, ең алдымен, осы саладағы қазақстандық қылмыстық заңнаманы модельдеу процесінде шет мемлекеттердің тәжірибесін ескеру ерекше өзекті болып табылады.
Құқықтық салада Қазақстанға ең жақын Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерінің заңнамасы үлкен қызығушылық тудырады. Қарастырылып отырған саладағы заңнамалық шешімдердің ұқсастығына байланысты бірқатар қылмыстық заңдарға бірыңғайлық тән.
Қазақстанның Қылмыстық кодексінде (Қазақстан ҚК) қарудың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік 287, 288-баптарда көзделген, атап айтқанда:
1) суық қаруды алып жүру аңшылық кәсіпшілікпен байланысты болатын жағдайларды қоспағанда, суық қаруды заңсыз алып жүргені немесе өткізгені, сол сияқты сауда ұйымдары қызметкерлерінің тиісті рұқсаты жоқ жеке тұлғаларға, ұйымдарға қару мен оның оқ-дәрілерін сатқаны үшін (ҚР ҚК 287-б. 1-Б.);
2) ұңғысыз атыс қаруын, жарақат салатын патрондармен ату мүмкіндігі бар газды қаруды, қысқа ұңғылы тегіс ұңғылы қаруды, сол сияқты олардың патрондарын заңсыз иемденіп алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру (ҚР ҚК 287-б. 2-Б.);
3) атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшылық қарудан басқа), оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз иемдену, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру (ҚР ҚК 287-б. 3-б.);
4)атыс қаруын, оның жинақтаушы бөлшектерін заңсыз дайындау немесе жөндеу, сол сияқты оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылыс құрылғыларын заңсыз дайындау (ҚР ҚК 288-б. 1-Б.);
5) газды қаруды, суық қаруды, оның ішінде лақтыратын қаруды заңсыз жасау (ҚР ҚК 288-б.4-б.).
Қазақстанның қылмыстық заңнамасына сәйкес қаралатын қылмыстар құрамының санатының түрлері: адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе бірнеше рет жасаған, сондай-ақ қылмыстық топ жасаған іс-әрекеттер жатады.
Егер олардың әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса, 287, 288-баптарда көрсетілген заттарды өз еркімен тапсырған адамдарға қатысты қылмыстық жауаптылықтан босату көзделген.
Бұл ретте Қазақстан ҚК-нің 287-бабына қатысты осы бапта көрсетілген заттарды адамды ұстау кезінде, сондай-ақ оларды табу және алып қою жөніндегі тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде алып қойған жағдайда оларды ерікті түрде тапсыру танылмайды деген арнайы нұсқау бар.
Арменияның Қылмыстық кодексінде (Армения ҚК) қарудың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік 235, 236-баптарда белгіленген:
А) Армения ҚК-нің 235-бабында атыс қаруын (тегіс ұңғылы атыс қаруы мен оның патрондарынан басқа), оқ-дәрілерді, ойық атыс қаруының патрондарын, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз иемденгені, өткізгені, сақтағаны, тасымалдағаны немесе алып жүргені үшін жауапкершілік белгіленген;
б) қаралатын қылмыстың санатты түрлері: адамдар тобының алдын ала сөз байласу арқылы қылмыс жасауы; ұйымдасқан топтың қылмыс жасауы;
в) қылмыстың дербес артықшылықты құрамы көзделген-газды, суық немесе лақтырылатын қаруды заңсыз алып жүру;
г) Армения ҚК-нің 236-бабында атыс қаруын, оның құрамдас бөлшектерін, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз дайындағаны немесе жөндегені үшін жауапкершілік белгіленген;
д) қылмыстың екі құрамы үшін 235, 236-баптарда көрсетілген заттарды ерікті түрде тапсыруды және кінәлі адамның іс-әрекетінде қылмыстың өзге құрамының болмауын көздейтін қылмыстық жауаптылықтан босатудың негізі көзделген.
Беларуссияның Қылмыстық кодексінде (Беларусь Қылмыстық кодексі) қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілікке қатысты неғұрлым күрделі заңнамалық шешім ұсынылған. Аталған қылмыстар Беларусь Қылмыстық кодексінің 295-298 баптарында көзделген және қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп танылған. Атап айтқанда, келесідей жауапкершілік белгіленді:
а) атыс қаруын (тегіс ұңғылы атыс қаруынан басқа), оқ-дәрілерді (тегіс ұңғылы атыс қаруының оқ-дәрілерінен басқа), жарылғыш заттарды, жарылғыш құрылғыларды заңсыз дайындағаны, иемденгені, иеленуге бергені, өткізгені, тасымалдағаны, жібергені немесе алып жүргені үшін (тегіс ұңғылы атыс қаруының құрамдас бөліктері мен құрауыштарынан басқа) атыс қаруының құрамдас бөліктерін немесе құрауыштарын заңсыз дайындағаны, иемденгені, иеленуге, өткізуге, тасымалдауға, жөнелтуге немесе алып жүруге, жарылғыш құрылғылардың негізгі бөліктерін заңсыз дайындау немесе сату (Беларусь Қылмыстық кодексінің 295-бабы);
б) осындай әрекеттер үшін әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде жасалған суық қаруды заңсыз алып жүру не тасымалдау (296-б. 1-Б.), сондай-ақ суық қаруды заңсыз дайындау не өткізу (296-б. 2-Б.);
в) осындай әрекеттер үшін әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде жасалған газды, пневматикалық немесе лақтырылатын қаруды заңсыз алып жүруге не тасымалдауға (297-б. 1-Б.), сондай-ақ газды, пневматикалық немесе лақтырылатын қаруды заңсыз дайындауға не өткізуге (297-б. 2-Б.);
г) осындай әрекеттер үшін әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде жасалған аңшылық тегіс ұңғылы атыс қаруын немесе оның оқ-дәрілерін заңсыз иемдену, иеленуге беру, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе алып жүру не тегіс ұңғылы аңшылық атыс қаруының құрамдас бөліктерін немесе құрауыштарын заңсыз иемдену, иеленуге беру, тасымалдау, жөнелту немесе алып жүру (Б. 1 бап. 295.1), сондай-ақ аңшылық тегіс ұңғылы атыс қаруын, оның құрамдас бөліктерін, компоненттерін немесе олардың оқ-дәрілерін заңсыз дайындау не өткізу (295.1-б. 2-Б.);
д) атыс қаруын таңбалауды қолдан жасау немесе қасақана жою(295.2-бап).
Беларусьтің қылмыстық заңнамасында қару-жарақтың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар үшін қарастырылған квалификациялық белгілердің арасында сату мақсатында; қайтадан жасалған; адамдар тобымен; алдын ала келісім бойынша адамдар тобымен; ұйымдасқан топпен; лауазымды адам өзінің қызметтік өкілеттіктерін пайдалана отырып; жаппай қырып-жою қаруы немесе оның негізгі бөліктері, атыс қаруы, оның бөліктері немесе құрамдас бөліктері, оқ-дәрілер, жарылғыш заттар немесе жарылғыш құрылғылар қызметтік мақсатта пайдалануға берілген немесе қорғау сеніп тапсырылған тұлға; бірқатар террористік қылмыстар жасау мақсатындағы қылмыстарды атап өткен жөн.
ТМД елдеріндегі заңсыз қару айналымына қарсы күрес саласындағы заңнамалық шешімдердің мысалдарын жалғастыруға болады. Дегенмен, Армения, Беларусь және Қазақстанның қылмыстық заңнамасында бұл саладағы ең типтік шешімдер қарастырылған. Осыған байланысты ТМД-ның басқа мемлекеттерінің заңнамасын қарастыру ұқсас нормативтік материалды қисынсыз қайталау болады.
Ұсынылған қылмыстық-құқықтық нормаларды талдау мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік берді:
1. ТМД елдерінің қылмыстық заңнамасында қарудың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстар қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар санатына жататын бірыңғай ұстаным бар.
2. Жалпы алғанда, қарастырылып отырған салада қылмыстық-құқықтық нормаларды жобалаудың үш негізгі тәсілі бар:
а) қылмыс құрамының объективтік жағының белгілерін ескере отырып, қарудың заңсыз айналымы саласындағы жеке әрекет (әрекеттер) қылмыс құрамын анықтау үшін негіз ретінде алынады (іс-әрекетке бағытталған тәсіл);
б) заңсыз қару айналымы саласында қылмыстың жекелеген белгілерін анықтау үшін негіз ретінде қылмыс субъектісінің белгілерін, яғни қару түрі есепке алынады (заттай белгілеріне назар салу тәсілі);
в) заңсыз қару айналымы саласындағы қылмыс субъектісінің белгілері мен қылмыстың объективтік жағының белгілерінің жиынтығы негізінде (аралас тәсіл).
3. Заңнамаға сәйкес, жауапкершілік келесі әрекеттер үшін белгіленеді:
а) атыс қаруын дайындау, сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру;
б) суық қаруды жасау, алып жүру, тасымалдау, өткізу;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломатия институты
қолжазба құқығында
АБЫЛЛАЕВ АСЫЛБЕК МҰСАҰЛЫ
ЗАҢСЫЗ ҚАРУ АЙНАЛЫМЫН БАҚЫЛАУДАҒЫ ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ
Мaster of International Relations оқыту бағдарламасы
Халықаралық қатынастар мамандығы бойынша
Мaster of International Relations магистрі дәрежесін алуға арналған магистрлік жоба
Ғылыми жетекші: Б.Ж.Сомжүрек, т.ғ.к. доцент ___________
Жоба қорғауға жіберілді ______________________2022 ж.
Институт директоры: с.ғ.к. М.А. Абишева ____________
Нұр-Сұлтан,
2022 жыл
МАЗМҰНЫ
Нормативті құжаттарға сілтеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Белгілер мен қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
Әдебиеттерді шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
Зерттеу әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
Талдау және зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
А қосымшасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Нормативті құжаттарға сілтеме
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы №339 Заңы.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі №235-V Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі.
БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Атыс қаруын, оның құрамдас бөліктері мен компоненттерін, сондай-ақ оның оқ-дәрілерін заңсыз дайындауға және олардың айналымына қарсы хаттама. Бас Ассамблеяның 2001 жылғы 31 мамырдағы 55255 қарары.
Кеңес Үкіметінің Халық Комиссарлары Кеңесінің 1918 жылғы 10 желтоқсандағы Қаруды тапсыру туралы Декреті.
КСРО Орталық Атқару комитетінің 1924 жылғы 12 желтоқсандағы Қаруды, атыс құралдарын, жарылғыш снарядтар мен жарылғыш заттарды өндіру, сату, сақтау, пайдалану, есепке алу және тасымалдау тәртібі туралы қаулысы.
Ресей Федерациясының 20 жылғы 1993 мамырдағы № 4992-I Қару туралы Заңы.
2010 жылғы 28 желтоқсандағы № 398‑ФЗ Ресей Федерациясының азаматтық қару айналымы саласындағы бақылауды күшейту туралы жекелеген заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу туралы федералды Заңы.
Эстония Мемлекетінің 2001 жылғы 13 маусымдағы Қару-жарақ туралы Заңы.
Латвия Республикасында Қару мен арнайы құралдардың айналымы туралы 2002 жылғы 6 маусымдағы Заңы.
Литва Республикасының 2002 жылғы 15 қаңтардағы Қару-жарақ пен оқ-дәрілерді бақылау туралы Заңы.
Америка Құрама Штаттарының 1934 жылғы Атыс қаруы туралы Ұлттық заңы.
Ұлыбритания мемлекетінің 1968 жылғы Қаруды бақылау туралы заңы.
Ұлыбритания мемлекетінің 1903 жылғы Тапаншалар туралы заңы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
БҰҰ - біріккен ұлттар ұйымы
ІІМ - Ішкі істер министрлігі
ҰҚК - Ұлттық қауіпсіздік комитеті
КСРО - Кеңестік социалистік республикалар одағы
РКП - Ресей коммунистік партиясы
ҚР ҚК - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
ҚР ӘҚБтК - Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі.
УПИ - Учаскелік полиция инспекторы.
АЕК - Айлык есептік көрсеткіш.
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құру жолындағы бастамалар соңғы үш жылдықта түрлі заңнамалық құжаттар негізінде айқын көріне бастады. Бұл осыған дейін мұндай бастамалар болған жоқ деген сөз емес. Айтайын дегеніміз, Қасым-Жомарт Тоқаевтың Президенттігі кезеңінде халыққа арналған Жолдауларда құқық қорғау саласына, қылмыстың алдын алу, сот жүйесі, прокурорлық қадағалау мәселелеріне жіті көңіл бөліне бастады. Бұл мемлекетті басқару ісінде менеджмент үлгілерін ендіру ізденістері үрдісті сипат алып отырғандығын көрсетеді. Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев Президенттік мерзімі ішінде мемлекетті басқару ісін жетілдіру, құрылымдық қайта құрулар, мемлекеттің жауапкершілігі сынды қоғам алдында мемлекеттің легетимділігін арттыратын саяси реформалар қабылдау шаралары туралы бірнеше рет мәлімдеме жасаған болатын. Осы күнге дейін ҚР Президенті Қ.Тоқаевтың үш рет Жолдауы жарияланып, үшеуінде де мемлекетті басқару ісінде құқықтық реттеу позициялық тұрғыда күн тәртібіне шығып отыр. Мемлекет басшысы 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Жаңа жағдайдағы қазақстан: іс-қимыл кезеңі Қазақстан халқына Жолдауында заман талабына сай тиімді мемлекет құру жолында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің тәжірибесі бойынша қылмыспен күрес саласын жаңғыртқан жөн. Бізге азаматтардың құқығын заманауи тұрғыдан қорғауды қамтамасыз ететін және жоғары халықаралық талаптарға жауап беретін үлгі керек деп атап өтті [1]. Осыған сәйкес еліміздегі қылмыстар саны бойынша алдыңғы қатарда табылатын қарудың заңсыз айналымы мәселесін зерделеуде шетелдік тәжірибелерге аса мән берген жөн. Бұл осы саладағы мемлекеттік бақылау мен алдын алу шараларындағы ілгерінді-кейінді қозғалыстарды талдауға, мәселені жаңаша пайымдауға жәрдемдеседі. Кейбір жағдайда мемлекеттік жаңа құрылымдарды іске қосу, кейбірін қайта құру, қызмет көрсету нысандарын оптимизациядан өткізу секілді іс-әрекеттерден көрініс табуы мүмкін.
Заңсыз қару айналымын қадағалау және жолын кесу қолданыстағы әдіс-тәсілдердің тиімділігін әрі бәсекеге қабілеттілігін арттыру жолындағы ізденістер мен бастамалар уақыт сын-қатерлеріне жауап беретін және болашаққа бағытталған теориялық-тәжірибелік модельдерді қамтуы тиіс екендігі белгілі.
ҚР Заңсыз қару айналымы саласындағы заңнаманың қалыптасуы мен оның методикалық ерекшелігін үш институционалды тұжырымдардың жиынтық мәні деп атауға болатын шығар.
Біріншісі, Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік алғаннан кейін заңнамалық базаның негізін кеңестік нормативтік құжаттар құрады. Заңнаманың тақырыбы және жалпы иәтін құрылымы өзгергенмен мән-маңызы әліде сол кеңестік дәстүрмен сабақтасып жатты.
Екіншіден, заңнама қабылданған кейінгі кезең. Бұл уақыт аралығында елдегі заңсыз қару айналымының салдарынан болған үлкен қоғамдық резонанс тудырған оқиғалар қолданыстағы заңнама шарттарын қатаңдатуды, шектеу шараларын барынша қабылдаумен заңнамаға толықтырулар мен өзгертулер енгізуге әкелді. Бұндай эволюциялық өзгерістер нақты уақыт шеңберінде жүзеге асатындықтан барлық уақыттарда, қоғамдық қатынастардың дамуына жеткілікті жауап бермей де қалуы мүмкін. Дегенмен, қоғамдық қатынастарды дүрбелеңнен қорғаудың бірден-бір жолы десе болады. Сондай-ақ, бұл үздіксіз жүріп отыратын үрдіс.
Үшіншіден, заңсыз қару айналымының алдын алуға бағытталған шетелдік тәжірибелер мен технологиялық төңкеріс есебінен мемлекеттің соны шешімдерге өз бетімен көшуін айтуға болады. Шетелдік тәжірибелерді зерделеу осы бағытта тартымды әрі практикалық маңызы бар. Заңсыз қару айналымы жүйесіндегі бизнес процестерді автоматтандыру, цифрлық кеңістік аясындағы ашықтық, ақпаратқа қол жетімділік және т.б.
Алайда мұндай құрылымдық-функциялық өзгерістер енгізу әлеуметтік-саяси, қоғамдық формациялардың күрделенуіне байланысты заңсыз қару айналымы саласындағы мемлекеттік басқаруды үнемі қайта қарап, қажетті элементтермен толықтырып тұру керектігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасындағы заңсыз қару айналымы саласындағы құқықтық-әкімшілік реттеу біз келтірген екінші тұжырымдама қоғамда резонанс тудырған қылмыстық оқиғалардан кейін ғана заңнамада белгілі бір алгоритмдерді ендірумен шектеледі. Бұл заңсыз қару айналымының салдаымен ғана күресті еске салады. Ал оның себептерін іздеу, осы мәселелермен бұрын-соңды соқтығысқан өзге мемлекеттер тәжірибелеріне жеткілікті ден қойылмайтындығын атап өту керек. Осыған орай, осы еленбей қалған мәселелерді осы зерттеу жұмысының өзегін құрап отыр.
Таңдалған тақырыптың өзектілігі бүгінгі таңда қару-жарақтың заңсыз айналымы қылмыс құрылымында маңызды орынды алып отыр және елдегі криминогендік жағдайды қиындататын факторлардың бірі болып табылады.
Елдегі барлық қылмыстың құрамдас бөлігі бола отырып, қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстар ұйымдасқан қылмыстың, терроризмнің өсуіне ықпал етеді және еліміздің қоғамдық қауіпсіздігіне нақты қауіп төндіреді.
Қарудың заңсыз айналымының алдын алу мәселелері мемлекеттік және қоғамдық қауіпсіздіктің алғышарты болғандықтан әркезде өзекті болып отыр.
Магистрлік жоба тақырыбын таңдауға негіздеме:
Елде атыс қаруын қолданумен жасалатын қылмыстың өсуі және көрші елдерде болып жатқан соңғы оқиғалар негіз болып отыр.
Жобаның мақсаты:
Бұл жұмыстың мақсаты қару-жарақтың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстар үшін біліктілік пен жауапкершілік проблемаларына кешенді талдау жүргізу болып табылады.
Жобаның міндеті:
- қарудың заңсыз айналымының криминологиялық түсінігін анықтау;
- қарудың заңсыз айналымға түсуінің негізгі көздерін анықтау;
- қарудың заңсыз айналымына байланысты қылмыстардың сипаттамасы;
- қарудың заңсыз айналымын бақылаудың шетелдік тәжірибелерін зерделеу;
-қарудың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстардың алдын алудың әлеуметтік-құқықтық, ұйымдастырушылық және арнайы шараларын әзірлеу.
Зерттеу әдістері:
Магистрлік диссертацияны жазу кезінде халықаралық қатынастар теорияларының негізгі ережелері мен тұжырымдамалары контекстінде салыстырмалы талдау, мазмұнды талдау, контент-талдау әдістері қолданылды. Статистикалық мәліметтер салыстырылып, материалдар талданды, жалпылау әдістерімен бірге ұсыныстар берілді.
Күтілетін нәтижелер:
Диссертация қару-жарақтың заңсыз айналымы мәселелерін шешуге негіз болатын ұсыныстарға арналған.
Практикалық маңыздылығы ықтимал тәуекелдер мен қауіптер аясында қарудың заңсыз айналымын одан әрі бақылауды теориялық модельдеуден тұрады. Болашақта бұл жұмысты сарапшылар мен зерттеушілердің елдің қару-жарағының заңсыз айналымы саласындағы одан әрі ғылыми ізденістер үшін негіз ретінде пайдалану мүмкіндігі бар екендігіне тоқталғымыз келеді.
Әдебиеттерді шолу
Қазіргі жағдайда халықаралық қатынастардың дамуы қылмыстың, әсіресе оның әртүрлі қаруды қолданумен байланысты ұйымдасқан зорлық-зомбылық нысандарының өсуімен бірге күрделі, қарама-қайшылықты жағдайда жүруде. Ұрланған немесе жоғалған қарудың саны артып келеді. Зерттеу деректері бойынша, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерінде бүгінде осындай қарудың 50 мыңнан астам бірлігі іздестірілуде. Ресей бойынша 55% - дан астамы тіркелген, Грузияда - 6 %, Қазақстанда - 4 %, Украинада - 3 %, Әзірбайжан мен Тәжікстанда-2,5% - дан. Бұл жағдайда ұрлық пен жоғалудың мәні көбінесе автоматты қару болып табылады.
Қару әрқашан әлеуметтік жанжалдың барлық нысандары мен ауқымында шешу құралдарының бірі болған. Кез-келген мемлекетте бұл жағдайдың өзіндік тарихи және әлеуметтік-саяси алғышарттары бар. Алайда, кез-келген мемлекет белгілі бір қару-жарақ арсеналына ие бола отырып, оның айналымын бақылауды қамтамасыз етуге тырысады. Қару-жарақтың заңды айналымының құқықтық режимін орната отырып, мемлекет белгілі бір дәрежеде өзін және қоғамды ішкі жойылудан қорғайды. Қарудың заңды айналымы және оның жүзеге асырылуын бақылау - криминалдық зорлық-зомбылықтың және жалпы қылмыстың алдын алудың кепілі. Бұл әсіресе Қазақстанның әлеуметтік-саяси дамуының қазіргі кезеңінде, өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздығынан туындаған бірқатар әлеуметтік толқулар мен қақтығыстармен бірге жүреді.
Қарудың заңсыз айналымына қарсы іс-қимыл саласындағы алғашқы маңызды ғылыми зерттеулер ХХ ғасырдың 60-70-ші жылдарында жүргізілді. (В.Д. Малкова, Л. Ф. Соколов, А. П. Романов, А. Н. Кардавы, Э. С. Тенчова, В. П. Тихого6, А. П. Романов және т. б.). Негізінен, аталған авторларда қылмыстардың алдын алудың қылмыстық-құқықтық мәселелері қаралды.
Қару-жарақтың заңсыз айналымын әлеуметтік-құқықтық бақылау мәселелерін зерттеуді Антонян Ю.М., Боровский Н.Ф., Бородин С.В., Бекмурзин М. С., Волченков В. В., Камыш В. Г., Корецкий Д. А., Курачков А. В., Малков В. Д., Невский С. А., Никитин А. М., Першуткин Н. И., Соленик Л. В., Серов В. Л., Слинько М. И., Филатова В. Г., Шелтникова Е. Д. және т.б. еңбектерінен көруге болады.
Жалпы, қазіргі Қазақстан үшін қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық жауапкершілік мәселелері өте өзекті. Олардың барлығы ұсынылған магистрлік жобада шешімін тапқан жоқ және әрі қарай ғылыми ізденістерді қажет етеді.
Қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстық жауапкершілік мәселелерін, сондай-ақ осы жағымсыз құбылыстың криминологиялық аспектілерін зерттеуге Н.Н. Анисимов, В. В.Башилов, Ю. Н. Белозеров, и. И. Бикеев, В. В. Волоченков, В. И. Дементьев, B. JI, Зуев, B. C. Комиссаров, Д. А .Корецкий, А. П. Коренев, А. Н. Лебедев, А. П. Литвин, В. П. Малков, А.Я. Марков, А. Е. Меркушов, Е. А. Нагаев, А. В. Наумов, С. А. Невский, Д. В. Осинцев, А.Ю. Осипов, М. С. Пестун, Б. И. Разников, А. И. Рарог, В. М. Рыбкин, В. Л. Серов, Л. Ф. Соколов, Тенчов Э. С., Е. Н. Тихонов, Ю. М. Ткачевский, Т. Б. еңбектері арналды.
Қарулы қылмыс мәселелерін зерттеуді Антонян Ю.М., Бакаев А. А., Боровский Н. Ф., Бородин С. В., Бекмурзин м. с., Волченков В. В., Гришко А. Я., Дикаев С. У., Дубинина М. И., Землянухина Л. М., Казакова В. А., Корецкий Д. А. сияқты отандық зерттеушілер жүргізді.
Мәдени құндылықтардың кейбір құқықтық және тарихи аспектілерін В. Г .Беспалько, Р. Б. Булатов, Е. А. Воронцова, А. Н. Дьячко, М. Е. Каулен, Г. А. Кузина зерттеді. Я. Малыгином, Е. В. Медведев, И. Г. Рыбак, Е. В. Сазонниковой, А. А. Сундиевой, C. JI. Чистотин, JI.Jl Шпаков және басқа авторлар зерттеді.
Қарудың заңсыз айналымына қарсы іс-қимылды құқықтық реттеудің мәселелері мен проблемалары мерзімді басылымдарда, ғылыми форумдар мен ғылыми еңбектер жинақтарында, сондай-ақ жекелеген монографиялық басылымдарда, көптеген жекелеген жарияланымдарда көтерілді.
Заңсыз қару айналымы тақырыбын зерттеудің жекелеген бағыттарының даму дәрежесі туралы баяндай отырып, қарудың заңсыз айналымына қарсы тұрудың тарихи аспектілері аз зерттелгендігін атап өткен жөн.
Қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы отандық қылмыстық заңнаманы дамытуды ретроспективті талдаумен байланысты мәселелер блогы аз зерттелгендігінде айта кету керек. Қазақстандағы қару-жарақ айналымын реттейтін отандық заңнама ғылыми деңгейде іс жүзінде толық зерттелмеген. Сондай-ақ, қару айналымын бақылау бойынша шетелдік тәжірибені талдау да жеткілікті деңгейде зерттелмеген тақырып.
Зерттеу әдістері
Магистрлік жоба шетел ғалымдарының осы саладағы ғылыми жұмыстарына, оқулықтардың қару айналымы туралы мәтіндеріне негізделеді. Тақырып өз бетімізбен сырттай және физикалық бақылауға болатын тану, байқау, салыстыру арқылы анықталатын эмпирикалық эпистимология әдістеріне сүйеніп, қару айналымын отандық құндылықтық-климаттық ортаға бейімдей отырып мемлекеттік басқару жүйесіндегі қолданыс мүмкіндіктерін саралауға талпынады.
Ғылыми зерттеудің міндеті қару айналымын мемлекеттік басқаруды методологиялық тұрғыда зерделей отырып қару айналымының траекториясында ұшырасатын әлеуметтік-психологиялық, құндылықтық-бағыттық факторлардың ықпалын зерделеу, осы ерекшеліктерге назар аудару. Осылайша, қару айналымын басқаруда заңнаманы жетілдіре отырып оның болашаққа бағдарлануын, ұрымтал тұстарды анықтау, заңсыз қару айналымын күшейтіп отырған жанама және негізгі мәселелерді зерделеу, осы проблемалық сұрақтардың жауабын адамдардың ішкі құндылықтары, психологиялық-моральдық қасиеттерінен қарастыру, құқықтық-әлеуметтік призма арқылы бойлау көзделеді.
Магистрлік жобаны зерттеудің әдіснамалық негізі танымның философиялық, жалпы ғылыми және жеке ғылыми құралдарының (әдістерінің) кешені болып табылады. Құқықтық реттеуді жетілдіруге бағытталған теориялық тұжырымдамалардың негізінде бастапқы құқықтық идеяны кез-келген құқықтың негізгі бастауы ретінде түсіну жатыр. Құқықтық идеяның мазмұнын зерттеу бірнеше негізгі тәсілдерді бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Олардың ішіндегі ең көп тарағандары-құқықтық идеяны әділеттілік категориясымен немесе мүдделер категориясымен байланыстыратындар немесе осы екі категорияны синтездейтіндер. Бұл санаттар оның мақсаты мен мазмұнын қалыптастыруды алдын-ала анықтайтын және бағыттайтын құқықтың қозғаушы, ішкі күштері ретінде қарастырылады.
Зерттеудің философиялық негізін диалектикалық әдіс те құрады. Бұл әдісті қолдану, атап айтқанда, қару айналымы саласындағы мүдделер тепе-теңдігін қамтамасыз етудің ғылыми тәсілдері мен заңды құралдарын анықтау үшін қажет.
Заңсыз қару айналымы туралы шетел мемлекеттерінің заңнамаларына талдау жасай отырып, оның негізгі бағыты мен тенденцияларына мән берілді. Мәселен, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің заңсыз қару айналымын бақылау саласындағы заңнама мәтініне контент, салыстырмалы талдау нәтижесінде бұл елдердегі қылмысқа жаза тағайындау бағытында ұқсас тенденция байқалады. Бұл бір жағынан аталған мемлекеттерге трансшекаралық құқықтық-ізкесу істерінде жәрдемдессе, екінші қырынан заңсыз қару айналымы саласында ғылыми ізденістердің бірқалыптылығына, жаңа тәжірибелерді ендіру бөлігінде баяулығын көрсетеді. Яғни қай мемлекет заңсыз қару айналымына тосқауылдарды қоюда, қарсы іс-шаралар ұйымдастыруда алдыға кеткенін анықтау қийындау.
Сол себепті, бірқатар Батыс елдерінің заңсыз қару айналымы саласындағы заңнамасына талдау жасалды. Батыс Мемлекеттері мен Америка құрама штаттарының заңнамасы құқықтық саналылық жағынан едәуір ерекшеліктер тән екендігін атап өту керек. Бұл туралы магистрлік жобада шетел мемлекеттерінің заңнамаларының дамуын моделдеуде қарастырылды.
Сонымен бірге, жоба аясында заңсыз қару айналымы саласындағы жұмысты құрылымдау және ұйымдастыру, бақылау, шектеу сынды мәселелерде ұтымды шешімдер қабылданған шетелдік тәжірибелерге шолу жасалды. Бұл тақырыпты терең түсінуге және практикалық қырларына үңілуге көмектеседі.
Статистикалық деректер негізінде (2017-2021 жылдар кезеңі) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 287-291-баптарында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтарға талдау жүргізіледі. Ұйымдастыру-басқару сипатындағы нақты шаралар ұсынылады, профилактикалық әсер ету және қарудың заңсыз айналымына қарсы іс-қимылдың тиімділігі мақсатында заңнаманы жетілдіру жөнінде бірқатар ұсыныстар енгізіледі.
Магистрлік жоба аясында Қазақстан Республикасының заңсыз қару айналымы саласындағы соңғы бес жылда жасалған қылмыстар динамикасы саралана отырып, талданды. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің ақпараттық порталы арқылы статистикалық көрсеткіштерге қол жеткізілді. Әр бір статистикалық көрсеткіштер динамикасы автормен талданып, проблемалық тұстарына баса мән берілді.
Мақала қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы шетелдік заңнаманы талдауға арналған (Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің мысалында). Қазақстан, Армения мен Беларусьтің қылмыстық заңдары осы саладағы қылмыстық заңнаманың жай-күйіне тән мысалдар ретінде қарастырылады. Заң шығару қызметі процесінде оң тәжірибе ретінде пайдаланылуы мүмкін заңнамалық тәсілдер ерекшеленеді. Тұтастай алғанда, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің көпшілігінің заңнамасында қару-жарақтың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстарды сипаттаудың бірыңғай тәсілі басым, бұл осы қылмыстарды қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар, сол әрекеттердің салыстырмалы түрде аз саны үшін жауапкершілік ретінде қабылдауда көрінеді. Бұл көбінесе жалпы тарихи-құқықтық сипатқа және КСРО қылмыстық заңнамасынан туындайтын қылмыстық заңнаманың ұқсас дәстүрлеріне байланысты. Заң шығару қызметі процесінде ескерілуі мүмкін Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының шектес елдері заңнамасының ерекшеліктерінің ішінде мыналарды бөліп көрсету керек: атыс қаруын таңбалауды қолдан жасағаны немесе қасақана жойғаны үшін қылмыстық жауапкершілік белгілеу; қоғамдық қауіптілігі төмен қару-жарақ айналымы саласындағы бірқатар іс-әрекеттер үшін әкімшілік преюдиция институтын пайдалану.
Заңсыз қару айналымын айқындайтын Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің баптары спиральді динамика әдісін негізге ала отырып, қылмыстың ауырлығына және алатын көлеміне қарай сараланды.
Магистрлік жобада сандық және сапалық зерттеу әдіс-тәсілдері қолданылды. Оның ішінде, Қазақстан Республикасы тұрғындарының арасында сауалнама алынды. Сонымен қатар, сауалнама нәтижелері қосымша көптік зерттеу әдісі арқылы дәлелдермен күшейтіліп отырды. Бірнеше параметрлер арқылы алынған нәтижелер арасынан корреляция өткізіліп зерттеудің сенімділігін арттыру мақсаты қойылды және зерттеудің негізгі міндеті заңсыз қару айналымын басқару тетіктерін ұсынған шетелдік және Ресей ғалымдары өндірген білімдерді эмпирикалық әдістер арқылы тексеру және зерттеу нәтижелерін қайталап көруге талпыныстар жасалынды. Қазақстанда заңсыз қару айналымы ғылыми ортада көп талқыланбайтын тақырып болғаннан кейін оның мәні мен мазмұнын ашудың қажеттілігі туындады.
Зерттеу аясында, заңсыз қару айналымы тақырыбында жарияланған қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарының мәтініне талдау жасалды. Анықталғандай, бұқаралық ақпарат құралдары заңсыз қару айналымы фактілерін көпшілігіне құзырлы органдардың тапсырысы бойынша немесе арнайы шақыртуымен баспа бетіне шығаратына айқындалды. Яғни, бұл саладағы журналисттік зерттеу, тақырыпты ашуға деген талпыныс тек құзырлы мекемелердің дайын ақпаратына сүйене отырып жасалады деп тұжырымдауға болады.
Осыған байланысты, заңсыз қару айналымы мемлекеттің ғана емес, қоғам болып күресетін, қауіпсіздікті қамтамасыз етуде мемлекет пен қоғамның әлеуметтік әріптестігіне негізделе отырып шешілуі тиіс үздіксіз процесс дегіміз келеді.
ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
1. Қару айналымының ұғымы және түрлері, қарудың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғылардың заңсыз айналымының сипаттамасы
Қылмыстың қазіргі жағдайы қарудың заңсыз айналымына бақылауды күшейту қажеттілігін көрсетеді. Сонымен, БҰҰ-ның IX Конгресінде атыс қаруының айналымын реттеу мәселесі өзекті деп танылды. Конгресс өзінің қарарында БҰҰ-ға мүше барлық мемлекеттерді осы бағыттағы трансұлттық қылмыстық әрекетке қарсы күресте күш біріктіруге шақырады [1].
Қару-жарақтың заңсыз айналымына қарсы күрес барлық елдерде жүргізілуде.
Қаруды қолдану арқылы жасалған қылмыстарға, сондай-ақ оның заңсыз айналымына қарсы күрестің өзектілігі қылмыстың осы блогын егжей-тегжейлі зерделеуге әкелді. Бұл мәселені Д.А. Корецкий, С. А. Невский, С. М. Малков, А. С. Самоделкин және басқа да авторлардың еңбектері арналды.
Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы №339 Заңының 1-бап, 6 тармағында қару айналымына - қаруды өндiру, құрастыру, қайта жасау, өткiзу (сауда жасау), беру, сыйға тарту, марапаттап беру, мұраға қалдыру, иемденiп алу, коллекциялау, экспонаттау, есепке алу, сақтау, алып жүру, тасу, пайдалану, алып қою, жою, Қазақстан Республикасының аумағына әкелу және оны Қазақстан Республикасының аумағынан әкету жатады.
Осы мағынаға сүйене отырып, Э.В. Солоницкая қару-жарақтың айналымын оның өндірісі және өндірушіден әрі қарай - мемлекеттік (Қорғаныс министрлігі, ІІМ, ҰҚК және т. б.) немесе қылмыстық тұтынушыға дейін заңды және заңсыз (қылмыскерлер, өзін-өзі қорғау, жинау және т. б. үшін қаруды заңсыз сатып алатын азаматтар) жеткізілуі, сондай-ақ қаруды пайдалану, оны дұрыс ұстау, бір иесінен екіншісіне ауысу, оны түпкілікті жою кезеңіне дейінгі аралықты алады [2]. Қаруға физикалық әсер ету (жасау, қайта жасау), оның кеңістікте (алып жүру, тасымалдау), уақытша (сақтау), әлеуметтік (иеленушіні ауыстыру), қарудың орнын ауыстыру тиісті іс-қимылдардың біліктілігін айқындайтын Құқықтық белгілерге ие болады. Әрбір осындай әсер қару айналымының құрылымдық элементі болып табылады.
Біздің ойымызша, айналым ұғымы қоғамдағы қару-жарақтың қозғалысын білдіреді: өндірушіден тұтынушыға, бір тұтынушыдан екіншісіне. Алайда, құқықтық әдебиеттерде екі терминді кездестіруге болады: қарудың заңды айналымы және қарудың заңсыз айналымы.
Дәстүрлі түрде заңды деп қолданыстағы заңнамада қамтылған тиісті қағидалар мен шектеулер негізінде оны жасайтын (өндіру, жөндеу, қалпына келтіру) немесе басқа жерден (басқа мемлекеттердің аумағынан әкелу) әкелінген кезден бастап, сатуға, жөнелтуге, өткізу арналары бойынша беруге, тұтынушы алғанға немесе экспорттағанға дейін барлық қажетті ұйымдастырушылық және техникалық операцияларды жасауды қамтитын ел (нақты өңір) ішіндегі қарудың, оқ-дәрілер мен оның патрондарының нақты түрлерінің қозғалысы түсініледі. Қарудың заңды айналымы ішкі істер органдарының бақылау нысаны болып табылады.
Сонымен қатар, іс жүзінде елдегі криминогендік жағдайға айтарлықтай әсер ететін қару-жарақтың заңсыз айналымы бар. Бұл қарудың заңды айналымы саласындағы ауытқулармен бірге қарудың заңсыз айналымының қылмыстық қозғалысын білдіреді. Сондықтан қарудың заңсыз айналымы проблемаларын зерделеу және оған қарсы іс-қимыл шараларын әзірлеу заңды айналымның ұғымдары мен санаттары аясында жүзеге асырылады.
Криминологиялық әдебиеттерде қарулы қылмыстар мен қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды жеке блокқа бөліп қарастыру қажеттілігі айтылады [3], ал кейбір авторлар нақты қарулы қылмыстар мен қару-жарақтың заңсыз айналымына байланысты қылмыстарды ажырата отырып қарастырады. [4].
Зерттеу көрсеткендей, қылмыстық құқық ғылымында Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің қандай баптары қару-жарақтың, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттардың және жарылғыш құрылғылардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстардың құрамын анықтайтындығы туралы ғалымдардың ортақ пікірі жоқ.
Бүгінгі күні елімізде 231 мыңға жуық атыс қаруының заңды иелері тіркелген. Олардың пайдалануында 340 мыңға жуық қару-жарақ бар. Бұлардың көпшілігі - тегіс ұңғылы аңшы қарулары (86,7%) [5].
Осыдан кейін, заңсыз қару айналымы заңдыдан өтетіндігін айтуға болады.
Мұны статистика арқылы нақтылай түсуге болады. 2015-2021 жылдар аралығында тіркелген қару-жарақты ұрлау және бопсалау бойынша қылмыс саны едәуір азайған. Дегенмен, бұл заңсыз қару айналымы толық ауыздықталды деген сөз емес. Ол кейде ресми деректерге енбей қалуы немесе қылмыс ретінде анықталмай жатуы мүмкін (1 кесте).
1 кесте - Қазақстан Республикасында соңғы жеті жыл ішіндегі қаруды ұрлау бойынша тіркелген қылмыс саны.
Жыл
Қаруды ұрлау және жымқыру бойынша тіркелген қылмыс саны
2015
137
2016
196
2017
184
2018
135
2019
98
2020
45
2021
19
Ескерту: кесте автормен әзірленді
Біздің ойымызша, 2018 жылдан бастап атыс қаруын, жарылғыш заттарды және жарылғыш құрылғыларды ұрлаудың немесе қорқытып алудың азаюы, құқық қорғау органдарының тиімді алдын-алу жұмыстарымен емес, қылмыстың осы түрінің латенттілігінің артуымен байланысты.
Біздің ойымызша, құқықтық жағынан заңдарды, ережелер мен нұсқаулықтарды бұза отырып жүзеге асырылатын қаруды өндіру, сату, сатып алу, сақтау, алып жүру және т.б. қарудың заңсыз айналымын құрайды және оны екі түрге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші түрі Әкімшілік құқық бұзушылықтар немесе әкімшілік тыйымдарды бұзумен байланысты. Мысалы, әкімшілік құқық бұзушылықтар: қару мен оның патрондарын өндіру, сату, жинау, экспонаттау, есепке алу, сақтау, алып жүру немесе жою ережелерін бұзу; азаматтық немесе қызметтік қаруға дыбыссыз ату немесе түнгі көруге арналған құрылғыларды орнату; пневматикалық қаруды заңсыз дайындау, сату немесе беру; қаруды тіркеу (қайта тіркеу) немесе оны есепке қою мерзімдерін бұзу және т.б. осы әрекеттер үшін кінәлілер әкімшілік жауапкершілікке тартылуға жатады.
Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы №339 Заңының 7-бабына сәйкес азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының айналымына салынатын тыйымдар: оқжатарының (барабанының) сыйымдылығы 10 патроннан асатын; оқты түйдектете атуға мүмкіндік беретін азаматтық атыс қаруының; ойық ұңғылы атыс қаруының патрондарына жасап шығарылған тегіс ұңғылы атыс қаруының; Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес спорттық снарядтарды қоспағанда, қол шоқпарлардың, кастеттердің, сурикендердің, бумерангтердің және қару ретінде пайдалануға арнайы бейімделген ұрып-уататын, лақтыратын, шаншып-кесетін басқа да заттардың; ауырлық орталығы ауыстырылған бронь бұзғыш, өртегіш, жарғыш немесе жарқырағыш оқтары бар патрондардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес газды тапаншалар мен револьверлерге арналған бытыралы снарядтары бар патрондардың; зақымдағыш күші радиоактивті сәулені және биологиялық әсерді пайдалануға негізделген қарудың және өзге де заттардың; жүйкені сал ететін, уландыратын, сондай-ақ денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган қолдануға тыйым салған басқа да заттармен жарақталған газды қарудың, сондай-ақ бір метрден астам қашықтықтан адам өміріне қауіпсіз зақым келтіре алатын, алайда денсаулықтың жиырма бір күннен астам мерзімге ұзақ уақыт бұзылуына не еңбек ету қабілетін 10 және одан астам пайызға елеулі түрде тұрақты жоғалтуға әкеп соғатын газды қарудың; зақымдағыш әсері электромагнитті, жарық, жылу, инфрадыбыстық немесе ультрадыбыстық сәулелерді пайдалануға негізделген қарудың және өзге де заттардың; шығыс өлшемдері ұлттық стандарттарда белгіленген шамадан асатын өзін-өзі қорғаудың ұңғысыз атыс қаруының, электрошок құрылғыларының және ұшқынды разрядтауыштардың; металл детекторлармен табуға мүмкіндік бермейтін материалдардан жасап шығарылған қарудың айналымына тыйым салынады.
Айналымның екінші түрі тек заңсыз ғана емес, сонымен бірге қылмыстық болып табылады. Өйткені ол қылмыстық тыйымдарды бұзатын және қылмыстық жауапкершілікке әкелетін әрекеттерді қамтиды. С. У. Дикаев бұл туралы, Қылмыстық-құқықтық мағынада заңсыз айналым деп емес, қылмыстық қару айналымы деп айтқан дұрысырақ болар еді дейді [6].
Қылмыстық айналымның құрылымына заңмен тыйым салынған азаматтық, қызметтік және жауынгерлік қару-жарақ, оның ішінде қылмыстық (қолдан жасалған, жасырылған) әрекеттер кіреді.
Осылайша, заңсыз айналымға қарудың таза қылмыстық қозғалысы да, оның бақылаудан шығуына және қылмыстық салаға тартылуына әкелетін қарудың заңды айналымы ережелерін едәуір бұзу да кіреді.
Қаруды заңсыз айналым санатына айналдыратын жайттардың бірі азаматтық атыс қаруын иеленуге рұқсат беру мерзімі аяқталғаннан кейін иесі оны ұзарту мерзімін бұзатын жағдай жиі кездеседі. Рұқсат беруден кейіннен бас тарту оның меншік құқығын қылмыстық айналым санатына ауыстырады.
Бұл ретте заңсыз айналымның аяқталу мерзімін және криминалдық айналымның басталуын айқындау (немесе заңсыз және криминалдық айналым арасында нақты сызық жүргізу) қажет. Мәселен, Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Заңның 15-бабының 2-тармағына сәйкес аңшылық атыс қаруын сақтау және алып жүру құқығына лицензия адамға осы қаруды сатып алғаннан кейін ғана (бұрын берілген сатып алу лицензиясы негізінде) бір апта ішінде ішкі істер органдарына тіркетуге құқылы. Рұқсат бес жыл мерзімге беріледі.
Осы тармақта қарудың иесі қару тіркелген жердегі ішкі істер органына рұқсаттың қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін жаңасын алу үшін өтініш жасайды делінген. Бірақ нақты қанша уақыт арасында жасау керектігі нақтыланбаған. Өтіншітерді қарау мен рұқсат беру процедурасының ұзақтығы ескерілмеген.
Яғни, қару рұқсат уақыты өткеннен кейін қайта тіркеу арасында заңсыз айналымда қалуы мүмкін. 2014 жылғы 5 шілдедегі №235-V Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 486-бабы қаруды тіркеу (қайта тіркеу) мерзімдерін немесе оны есепке қою мерзімдерін бұзғаны үшін жауапкершілікті көздейді. Бірақ Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы Заңның 15-бабының 2-тармағына сілтеме жасай отырып, әкімшілік жазалау шараларын қолданудың нақты мерзімін белгілемейді немесе бұл мерзім қаруды иеленудің 5 жылынан кейін басталуы тиіс пе анықтамайды.
Айта кету керек, бұл ережелер жауынгерлік атыс қаруына, оқ-дәрілерге, жарылғыш заттарға және жарылғыш құрылғыларға қолданылмайды.
Ішкі істер органдары қаруды сақтау ережелерін бақылауды және есепке алуды жүзеге асыра отырып, бірінші кезекте лицензиялар іс-әрекетінің аяқталу фактілерін анықтауға (қазіргі ақпараттық технологиялар заманында аса қиындық тудырмайды) және осы адамдарға олардың мерзімді ұзарту туралы арыз бермеу ниетіне қарай, лицензияның қолданылу мерзімін ұзарту не қаруды одан әрі алып қою арқылы оның күшін жою туралы мәселені шешуге дейін шаралар қолдануға тиіс.
Бұл қылмыстық-құқықтық нормалар қаруды қолдану арқылы жасалған қылмыстардың алдын алуда маңызды рөл атқарады, кінәлілерді қылмыстық ниеттің алғашқы кезеңдерінде қылмыстық жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді. Өйткені бұл қылмыстар көбінесе алдын-ала жасалады және қаруды қолдану арқылы жасалған қылмыстарға қолайлы жағдай жасайды. Аталған қылмыстардың ерекшелігі қоғамдық қауіпсіздікке қол сұғу арқылы олар объективті түрде қоғамдық қатынастардың кең шеңберіне - жеке адам мен азаматтың заңды мүдделеріне ғана емес, тұтастай алғанда қоғамның қауіпсіз өмір сүру жағдайларына айтарлықтай зиян келтіреді.
Атыс қаруының, оның негізгі бөліктерінің, оқ-дәрілердің, жарылғыш заттар мен жарылғыш құрылғылардың айналымына қатысты қоғамдық қауіпсіздікті қылмыстық-құқықтық қорғаудың ерекшелігі - бұл заттардың аса қауіпті қасиеттерін, оларды қоғамдық мүдделерге зиян келтіру үшін пайдалану мүмкіндігін ескеру. Қылмыстық-құқықтық қатынастар тек нақты зиян келтіру нәтижесінде емес, осындай қауіп туғызу салдарын жоюдан басталуы қажет.
2. Қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы шетелдік заңнаманы талдау (Тәуелсіз мемлекеттер достастығы елдерінің мысалында)
Қазіргі уақытта қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік туралы шетелдік қылмыстық заңнаманы зерттеу, ең алдымен, осы саладағы қазақстандық қылмыстық заңнаманы модельдеу процесінде шет мемлекеттердің тәжірибесін ескеру ерекше өзекті болып табылады.
Құқықтық салада Қазақстанға ең жақын Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерінің заңнамасы үлкен қызығушылық тудырады. Қарастырылып отырған саладағы заңнамалық шешімдердің ұқсастығына байланысты бірқатар қылмыстық заңдарға бірыңғайлық тән.
Қазақстанның Қылмыстық кодексінде (Қазақстан ҚК) қарудың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік 287, 288-баптарда көзделген, атап айтқанда:
1) суық қаруды алып жүру аңшылық кәсіпшілікпен байланысты болатын жағдайларды қоспағанда, суық қаруды заңсыз алып жүргені немесе өткізгені, сол сияқты сауда ұйымдары қызметкерлерінің тиісті рұқсаты жоқ жеке тұлғаларға, ұйымдарға қару мен оның оқ-дәрілерін сатқаны үшін (ҚР ҚК 287-б. 1-Б.);
2) ұңғысыз атыс қаруын, жарақат салатын патрондармен ату мүмкіндігі бар газды қаруды, қысқа ұңғылы тегіс ұңғылы қаруды, сол сияқты олардың патрондарын заңсыз иемденіп алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру (ҚР ҚК 287-б. 2-Б.);
3) атыс қаруын (тегіс ұңғылы аңшылық қарудан басқа), оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз иемдену, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру (ҚР ҚК 287-б. 3-б.);
4)атыс қаруын, оның жинақтаушы бөлшектерін заңсыз дайындау немесе жөндеу, сол сияқты оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылыс құрылғыларын заңсыз дайындау (ҚР ҚК 288-б. 1-Б.);
5) газды қаруды, суық қаруды, оның ішінде лақтыратын қаруды заңсыз жасау (ҚР ҚК 288-б.4-б.).
Қазақстанның қылмыстық заңнамасына сәйкес қаралатын қылмыстар құрамының санатының түрлері: адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша немесе бірнеше рет жасаған, сондай-ақ қылмыстық топ жасаған іс-әрекеттер жатады.
Егер олардың әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса, 287, 288-баптарда көрсетілген заттарды өз еркімен тапсырған адамдарға қатысты қылмыстық жауаптылықтан босату көзделген.
Бұл ретте Қазақстан ҚК-нің 287-бабына қатысты осы бапта көрсетілген заттарды адамды ұстау кезінде, сондай-ақ оларды табу және алып қою жөніндегі тергеу әрекеттерін жүргізу кезінде алып қойған жағдайда оларды ерікті түрде тапсыру танылмайды деген арнайы нұсқау бар.
Арменияның Қылмыстық кодексінде (Армения ҚК) қарудың заңсыз айналымы үшін жауапкершілік 235, 236-баптарда белгіленген:
А) Армения ҚК-нің 235-бабында атыс қаруын (тегіс ұңғылы атыс қаруы мен оның патрондарынан басқа), оқ-дәрілерді, ойық атыс қаруының патрондарын, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз иемденгені, өткізгені, сақтағаны, тасымалдағаны немесе алып жүргені үшін жауапкершілік белгіленген;
б) қаралатын қылмыстың санатты түрлері: адамдар тобының алдын ала сөз байласу арқылы қылмыс жасауы; ұйымдасқан топтың қылмыс жасауы;
в) қылмыстың дербес артықшылықты құрамы көзделген-газды, суық немесе лақтырылатын қаруды заңсыз алып жүру;
г) Армения ҚК-нің 236-бабында атыс қаруын, оның құрамдас бөлшектерін, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды заңсыз дайындағаны немесе жөндегені үшін жауапкершілік белгіленген;
д) қылмыстың екі құрамы үшін 235, 236-баптарда көрсетілген заттарды ерікті түрде тапсыруды және кінәлі адамның іс-әрекетінде қылмыстың өзге құрамының болмауын көздейтін қылмыстық жауаптылықтан босатудың негізі көзделген.
Беларуссияның Қылмыстық кодексінде (Беларусь Қылмыстық кодексі) қару-жарақтың заңсыз айналымы үшін жауапкершілікке қатысты неғұрлым күрделі заңнамалық шешім ұсынылған. Аталған қылмыстар Беларусь Қылмыстық кодексінің 295-298 баптарында көзделген және қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар деп танылған. Атап айтқанда, келесідей жауапкершілік белгіленді:
а) атыс қаруын (тегіс ұңғылы атыс қаруынан басқа), оқ-дәрілерді (тегіс ұңғылы атыс қаруының оқ-дәрілерінен басқа), жарылғыш заттарды, жарылғыш құрылғыларды заңсыз дайындағаны, иемденгені, иеленуге бергені, өткізгені, тасымалдағаны, жібергені немесе алып жүргені үшін (тегіс ұңғылы атыс қаруының құрамдас бөліктері мен құрауыштарынан басқа) атыс қаруының құрамдас бөліктерін немесе құрауыштарын заңсыз дайындағаны, иемденгені, иеленуге, өткізуге, тасымалдауға, жөнелтуге немесе алып жүруге, жарылғыш құрылғылардың негізгі бөліктерін заңсыз дайындау немесе сату (Беларусь Қылмыстық кодексінің 295-бабы);
б) осындай әрекеттер үшін әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде жасалған суық қаруды заңсыз алып жүру не тасымалдау (296-б. 1-Б.), сондай-ақ суық қаруды заңсыз дайындау не өткізу (296-б. 2-Б.);
в) осындай әрекеттер үшін әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде жасалған газды, пневматикалық немесе лақтырылатын қаруды заңсыз алып жүруге не тасымалдауға (297-б. 1-Б.), сондай-ақ газды, пневматикалық немесе лақтырылатын қаруды заңсыз дайындауға не өткізуге (297-б. 2-Б.);
г) осындай әрекеттер үшін әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде жасалған аңшылық тегіс ұңғылы атыс қаруын немесе оның оқ-дәрілерін заңсыз иемдену, иеленуге беру, сақтау, тасымалдау, жөнелту немесе алып жүру не тегіс ұңғылы аңшылық атыс қаруының құрамдас бөліктерін немесе құрауыштарын заңсыз иемдену, иеленуге беру, тасымалдау, жөнелту немесе алып жүру (Б. 1 бап. 295.1), сондай-ақ аңшылық тегіс ұңғылы атыс қаруын, оның құрамдас бөліктерін, компоненттерін немесе олардың оқ-дәрілерін заңсыз дайындау не өткізу (295.1-б. 2-Б.);
д) атыс қаруын таңбалауды қолдан жасау немесе қасақана жою(295.2-бап).
Беларусьтің қылмыстық заңнамасында қару-жарақтың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар үшін қарастырылған квалификациялық белгілердің арасында сату мақсатында; қайтадан жасалған; адамдар тобымен; алдын ала келісім бойынша адамдар тобымен; ұйымдасқан топпен; лауазымды адам өзінің қызметтік өкілеттіктерін пайдалана отырып; жаппай қырып-жою қаруы немесе оның негізгі бөліктері, атыс қаруы, оның бөліктері немесе құрамдас бөліктері, оқ-дәрілер, жарылғыш заттар немесе жарылғыш құрылғылар қызметтік мақсатта пайдалануға берілген немесе қорғау сеніп тапсырылған тұлға; бірқатар террористік қылмыстар жасау мақсатындағы қылмыстарды атап өткен жөн.
ТМД елдеріндегі заңсыз қару айналымына қарсы күрес саласындағы заңнамалық шешімдердің мысалдарын жалғастыруға болады. Дегенмен, Армения, Беларусь және Қазақстанның қылмыстық заңнамасында бұл саладағы ең типтік шешімдер қарастырылған. Осыған байланысты ТМД-ның басқа мемлекеттерінің заңнамасын қарастыру ұқсас нормативтік материалды қисынсыз қайталау болады.
Ұсынылған қылмыстық-құқықтық нормаларды талдау мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік берді:
1. ТМД елдерінің қылмыстық заңнамасында қарудың заңсыз айналымы саласындағы қылмыстар қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыстар санатына жататын бірыңғай ұстаным бар.
2. Жалпы алғанда, қарастырылып отырған салада қылмыстық-құқықтық нормаларды жобалаудың үш негізгі тәсілі бар:
а) қылмыс құрамының объективтік жағының белгілерін ескере отырып, қарудың заңсыз айналымы саласындағы жеке әрекет (әрекеттер) қылмыс құрамын анықтау үшін негіз ретінде алынады (іс-әрекетке бағытталған тәсіл);
б) заңсыз қару айналымы саласында қылмыстың жекелеген белгілерін анықтау үшін негіз ретінде қылмыс субъектісінің белгілерін, яғни қару түрі есепке алынады (заттай белгілеріне назар салу тәсілі);
в) заңсыз қару айналымы саласындағы қылмыс субъектісінің белгілері мен қылмыстың объективтік жағының белгілерінің жиынтығы негізінде (аралас тәсіл).
3. Заңнамаға сәйкес, жауапкершілік келесі әрекеттер үшін белгіленеді:
а) атыс қаруын дайындау, сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру;
б) суық қаруды жасау, алып жүру, тасымалдау, өткізу;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz