Мәдениет қоғам дамуының негізгі қажетті саласы
Қазақ тілінде бұл термин арабтың маденият - қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл ортағасырлардағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезеңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты. Мәдениетке берілген көптеген анықтамаларды альтернативтік (қарсы қоюшылық) деген атауға болады. Көне заманда культура деген ұғым жерді өңдеу деген мағынаны берген. Кейінірек, дәлірек айтқанда Цицеронның еңбектерінде (б.э.д. 45 ж.) бұл сөздің мағынасы тереңдеп жанды жетілдіру деген ұғымды білдіреді. Уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде мәдениет сөзі білім беру, даму, қабілеттілік, құрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастады. Қазіргі заманғы сөздіктерде мәдениетке төмендегідей анықтама берілген:
А) Мәдениет - белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы.
Ә) Мәдениет - адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері.
Б) Мәдениет - адамзат әрекетінің белгілі бір саласының жетілу деңгейі.
В) Агромәдениет.
Мәдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы теориялық пәндер қатарына да жатқызуға болады. Өйткені бұл пән адамзат баласының мәдени өміріндегі толып жатқан құбылыстарды жүйелі түрде қарастырады. Ол мәдени процестердің мәнін ашып көрсетуде түрлі ғылым салаларының өкілдерінің, атап айтқанда этнографтардың, әдебиетшілердің, социологтардың, психологтардың, тағы басқалардың ат салысатынын ескерсек, мәдениеттанумен барлық ғылым саласының айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Мәдениет терминінің алғашқы мағынасы жер-анамен, оны өңдеп бастаумен тығыз байланысты болды. Демек, мәдениет ұғымы жерді жырту, бау-бақшаны өңдеу, яғни өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен тығыз байланысты болды. Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар қоршауында болды. Үйде де, түзде де құдайлар адамдармен бірге болды, оларды жебеп, қорғап отырды.
Қоғамда мәдениет төмендегідей қызметтер атқарады:
1. Адамды қалыптастыру.
2. Жалғастық, мұрагерлік.
3. Танымдық.
4. Реттеу.
5. Коммуникативтік, қарым-қатынастық т.б.
Мәдениет қоғам дамуының негізгі қажетті саласы. Мәдениетсіз адам қоғамы болмайды. Мәдениеті өркендеген қоғам әр уақытта ілгеріп дамиды, мәдениет қоғамдағы барлық құбылыс, процестермен тығыз байланысты.
Мәдениет негізінде екі үлкен түрде болады: Материалдық және рухани.
1. Материалдық - бұл өндірістегі құрал-саймандар, техника, құрылымдар, т.б
2. Рухани - бұл ғылым, өнер, әдебиет т.б.
Мәдениеттің бұлай бөлінуі белгілі бір шартқа (жағдайға)байланысты. Дегенмен, олардың арасында тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа да құрал-жабдық түріне айналады, ал, жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология т.б жаңа ой-пікірлер, тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады.
Адамдар күнделікті өмірде мәдени құбылыстарды әр түрлі түсінеді. Біреулер мәдениетті қоғамдағы құндылықтарды адамдардың жете ұғынуы, саналы түрде меңгеріп алуы десе, екіншілері - қоғамдағы адамдардың білім мен тәрбие алу процестерінде пайда болған адамның сапалы ақыл-ойы, мінезі, оның ойлау қабілеті, сезімі ретінде қарайды. Осы тұрғыдан олар адамның саяси, құқықтық, кәсіби(мамандық), эстетикалық, т.б мәдениеттілігі туралы әңгіме қозғайды; Үшіншілері, мәдениетті адамның шығармашылық қабілетімен, оның білгіштігімен, көркем әдебиетті, өнерді, басқа тілдерді білумен, құқықтық жауапкершілігімен ұштастырды.
Мəдениеттану- философиялық iлiм, ол философияның бiр бөлiгiне , дəлiрек айтқанда, мəдениет философиясына жатады.
Немiс классикалық философиясының негiзiн салушы Иманнуил Канттың 1724-1804 пiкiрiнше, тек екi нəрсе адамы таңдандырады жұлдызды аспан жəне адамның iшкi рухани дүниесi .Соңғының өзегiн рухани мəдениет қарастырады. Егер бiз философияны И.Канттың iзiмен,адам деген кiм жəне ол қайдан келдi ? Ол не үшiн өмiр сүредi ? Адам қайда барады, болашағы қалай ? деген үш сұраққа сыйғызсақ , онда адам мен мəдениеттiң, философия мен мəдениеттанудың арасындағы тығыз байланысты көремiз. Мəдениеттану пəнi Батыс елдерiнде мəдени антропология (адам туралы iлiм) құрамында қылыптасқан. Мəдениет - ашық жүйе, оның негiзгi мақсаты, өзiн басқаға, жеткiзу, ол мононлогтан гөрi диалогқа - с хбаттасуға жақын. Сондықтан мəдениеттануда өзiн-өзi тарату (транцляция) мақсаты алдыңғы қатарға шығады жəне бұл жерде осы мəдениеттi тарату құралдары ( таңбалар, рəмiздер, ғибадаттық əдет-ғұрыптар жəне т.б.) мен оның iшкi мəн-мағынасы (менталитетi, дiлi, дiнi ,санасы жəне т.б.) бiрдей қызмет атқарады. Осы тұрғыдан төмендегiдей тұжырым жасауға болады; мəдениеттану мəдениеттi нақтылы тарихи - əлеуметтiк процесс түрiнде қарастырады. Бұдан келiп жалпы философиялық iлiмдер мен мəдениеттанудың арасында белгiлi бiр алшақтық туады. Бiздiң түсiнiгiмiзше, мəдениеттану мен мəдениет философиясы мүлдем тұтасып кетпеген. Бiрiншiсiнiң өзiндiк ерекшелiгi бар:
егер философия өз мұрасында объективтiлiкке, жалпыламалыққа, əмбебаптылыққа ұмтылса, мəдениеттануға типтiлiк, интровертивтiлiк iшкiлiк субъективтiлiк тəн;
тарихилық жəне логикалық ғылыми тəсiлдерiнiң арақатынасын мəдениет философиясы мен мəдениеттануда салыстырсақ, онда философия негiзiнен логикалық тəсiлге жүгiнетiнiн, ал мəдениеттануда тарихи əдiстiң басым болатындығын байқаймыз ( мəдениеттанудың басты мiндеттерiнiң бiрi- тарихи кезеңдер мен өркениет түрлерiне көркем бейне беру) осы сипатта мəдениеттану Гегель, Гердер, Кант түсiнiгiндегi тарих философиясына жақын;
мəдениет философиясымен салыстырғанда мəдениеттануда аксиолоиялық , психолингвистикалық жəне герменевтикалық ( түсiндiрмешiлiк) сарындар басым.
Мəдениеттану жеке пəн етiнде Х1Х соңғы ширегiнде қалыптаса бастады, сондықтан да оны əлi де болса да буыны бекiмеген жас ғалымдар саласына жатқызамыз. Мəдениеттанi - мəдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық iлiм, өйткенi ол философияның басты саласы - мəдениет философиясын қамтиды. Мəдениеттану қоғамда болып жатқан түрлi процесстердi (материалдық, əлеуметтiк, саяси, адамгершiлiк, көркемдiк т.б.) барынша қамтып, мəдениет дамуының жалпы заңдылықтарын, оның өмiр сүруiнiң принциптерiн жəне бiр-бiрiне этно-əлеуметтiк, саяси - моральдық, ғылыми-көркемдiк жəне тарихи сипаттамаларымен , жағдайларымен ерекшелiнетiн алуан мəдениет түрлерiнiң өзара байланыстары мен тəуелдiлiктерiн зерттейдi.
Мəдениеттану пəнi сонымен қатар жергiлiктi жəне региональды мəдениеттердiң сапалық ерекшелiктерiн, олардың өзара байланыстары мен мəдениеттiң басқа түрлерiмен мирасқорлығын, қарым-қатынасын зерттейотырып, адамзат баласының бiртұтас мəдени даму процесiнiң жалпы заңдылықтарын анықтайды. Демек, мəдениеттану пəнi түрлi қоғамдар барысындағы мəдени өмiрдi жан-жақты қамти отырып, ондағы басты мəдени процестерге ғылыми тұрғыдан талдау жасайды. Мəдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы теориялық пəндер қатарына да жатқызуға болады, өйткенi бұл пəн адамзат баласының мəдени өмiрдегi толып жатқан құбылыстарын жүйелi түрде қарастырады. Ал мəдени процестердiң мəнiн ашыпкөрсетуде түрлi ғылым салаларының өкiлдерi, атап айтқанда этнографтардың, əдебиетшiлердiң, социологтардың, психологтардың, тарихшылардың, демграфтардың жəне т.б. ат салысатынын ескерсек, мəдениеттанумен барлық ғылымдар саласының айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Шындығында да, мəдениеттануға осы уақытқа дейiн түрлi ғылым салалары, атап айтқанда, антропология, психология, тарих, педагогика зор ықпал еттi. Ендi осы аталған ғылым салаларының əдениеттануға қалайша ықпал ететiндiгiн қарастырып көрейiк.
Антропологияның басты бағытының бiрi - қоғам мен адамды салыстырмалы тұрғыдан зерттеу. Осы тұрғыдан алып қарағанда, антропология мəдениет деген ұғымның мағынасын анықтауда үш жағдайға назар аударады. Олар:
1.Қоғам мен адамның мəдени қалыптасуы( ағартушлық);
2.Қоғамдық жəне адамзаттық салт-дəстүрлердiң, əдет-ғұрыптардың, қалыптасқан дағдылардың, қоғамдық мекемелердiң жəне т.б. жиынтығы(бiрлiгi);
3.Белгiлi бiр қалыптасқан мəдени жүйенiң басқа мəдени құндылықтарға қарсылығы.
Мəдениетке антропологиялық тұрғыдан берiлген бұл анықтаманы мəдениеттану саласындағы мкөптеген сыншылар жалпылама деп есептеп оның эмпирикалық сипатта екендiгiн баса көрсетедi. Сонымен қатар олар əле меттiк антропология, əлеуметтанудың (социологияның) негiзгi əдстерi мен үлгiлерiн қабылдап, осы ғылымға мүлде бет бұрып кеттi деп пайымдап , ал мəдени антропология деп аталатын антропологияның басты саласы- психология мен тарихқа ден қойды деп тұжырым жасайды. Əрине, түрлi пəндерге бағдар жасау емес, жалпы мəдениеттi түрлi мағынада түсiндiруге əкелiп соғары сөзсiз. Осы орайда ерекше атап өтетiн бiр жəйт, ғасырлар бойы даму жолынан өткен социология да дəл баяғыдай жаратылыстану ғылымдарына сүйенедi, əлеуметтiк ғылымды əлеуметтiк философияға қарсы қояды.
Дүние жүзi халықтары мен этникалық топтарының, тайпаларының мəдени жəне тұрмыстық ерекшелiктерн,олардың шығу тегi мəселелерiн, олардың жер жүзiне таралып қоныстануы мен мəдени таихы қарым-қатынастарын зерттейтiн этнография ғылымы адамзат баласының өткен заман мен бүгiнгi таңдағы мəдениеттiң мол мұрасын игеруге жəне оны ғылыми тұрғыдан ашып көрсетуге айрықша рөл атқарып отыр. Этнография ғылымы белгiлi бiр халықтың қай этносқа жататындығына қарамастан, олардың қайсысының болсын материалдық жəне рухани мəдениет саласындағы жетiстiктерiне үлкен құрметпен қарауға үйрете отырып, мəдениеттану ғылымының қалыптасуына өзiнiң қомақты үлесiн қоса бiлдi. Егер антропология мен этнография адамның биологиялық белгiлерiне сүйене отырып, мəдениетпен жаратылыстану ғылымдары ретiнде үйлесiмдiлiке тапса, қоғамда жүйелi түрде қарастыратын əлеуметтану(социология) ғылымның биологиямен байланысы жоқ. Социология мемлекет ,таптар, топтар, сословие жəне одан да ұсақ қоғамдық топтарды этникалық белгiлерiне қарай емес, олардың қоғамда алатын орны мен атқаратын қызметiне қарай зерттейдi. Көп уақытқа дейiн КСРО-да социология марксизмге жат ғылым ретiнде саналып, тарихи материализмге қарама-қарсы қойылды. Шын мəнiсiнде социолоия мəдениеттанушыларға қоғамның əлеуметтiк əрекетшiлiгiне байланыстымəдениеттiң материалдық жəне рухани көрiнiстерiн дұрыс түсiнiп. Ой елегiнен өткiзуге көмектеседi. Пролетарлық мəдениет, ақсүйектiк мəдениет, сауықтық мəдениет сияқты мəдениетттану пəнiнде кездесетiн ұғымдар социологимен тығыз байланысты. Мəдениеттану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарында түрлi əлеуметтiк топторға жататын адамдардың қызметi мен iс-əрекетi заңдылықтарын зерттейтiн əлееттiк социологияның мəлiметтерiнiң алатын орны ерекше, өйткенi олардың мəдени iс-əрекет көрiнiстерi белгiлi бiр психологиялық сарынға байланысты болғандықтан, мəдениет саласындағы зерттеу жұмыстарында бұл факторларды ескермеске болмайды. Мысалы жер мен табиғатқа ерекше сезiммен қарайтын ауыл психологиясының өзiндiк ерекшелiктерiн бiлмей жəне байыбына бармай тұрып, - шару мəдениетi жайында толық түсiнiк ала алмаймыз. Ұлттық мəдениетттiң ойдағыдай зерттелуi этникалық немесе ұлттық психологияның мəлiметтерiе де тығыз байланысты болып келедi. Нақты тарихи тəжiрибенегiзiнде əрбiр нəсiлдiң, тайпалар мен халықтардың психикалық өмiр салтының ерекшелiктерiн байқай отырып, этнопсихология рухтың не белгiлi бiр ұлттың қайталанбайтын өзiндiк қасиетерi жөнiндегi Гегельдiң, Гумбольдтың жəне олардың iзбасарларының философиялық қағидаларына барып тiреледi. Ресейде жекелеген халықтардың, олардың iшiнде, орыс халқының мəдени- психологиялық сипаттамасын Н.А.Бердяев тамаша сипаттап берген болатын. Этнопсихологиялық зерттеулер ұлттық мəдениеттi жасаушылардың психологиялық ерекшелiктерiн есепке ала отырып, кез келген ұлттық мəдениеттiң өзiне тəн ғана сипатын ашып көрсетуде қомақты табыстарға жетiп отыр. Халық туралы жəне қоғамдық факторларға байланысты оның даму заңдылықтары жайындағы демография ғылымының да мəдениеттануға тiкелей қатысы бар.Ұлттық мəдениеттiң тоқырау немесе оның орны толмас ауыр зардаптарға ұшырауы- қоғамдық саяси-жағдайларға жəне т.б. тiкеле байланысты екендiгiн дəлелдеп жатудың қажетi бола қоймас, өйткенi мың өлiп, мың тiрiлген қазақ халқының өткен тарихы сөзiмiзге нақты дəлел бол алады. Азшылық халықтардың немесетұтастай өркениеттердiң құрып кету отаршылдықпен, басып алушылықпен.шектен тыс қанаушылықпен, табиғ апаттармен, эпидемиялармен , маскүнемдiкпен, нашақорлықпен жəне т.б. тығыз байланысты болды. ХХ ғасырда мəдениеттану ғылымының дамып, одан əрi қалыптасуына өзiндiк үлес қосқан ғылым салаларына сиптаттама берудi аяқтай отырып, тағы бiр ғылым саласын ерекше атап өтудi жөн көрдiк. Ол-белгiлер мен таңба жүйесiн зерттейтiн семиотика ғылымы. Бұл жас, əрi қажеттi ғылым салалсы аз уақыт шеңберiнде мəдениетт ану ғылымымен бiте қайнасып кеттi десек қателеспеген болар едiк. Семиотикалық тəсiл лингвистика, əдебиет, кино, театр теориясында, қоғамдық ғылымдарда жəне басқа да ғылым салаларында кеңiнен қолданылуы, онымен тiптi информатика мен кибернетика да тамашща үндестiк табуда.Демек, мəдениеттанудың басқа ғылым салаларымен өзара сабақтастықта дамуына жəне мəдениет мəселесiмен барлық ғылымдардың айналысатындығына қарап.
Мəдениеттану - ғылымның жеке саласы ретiнде өзiнiң алғашқы қадамын жасауда, сондықтан оның болашағы да зор болмақ. Əрине, жоғарыда атап көрсеткенiмiздей, мəдениеттану ғылымының дамуына көптеген ғылымдар ат салысуда, осыған қарамастан бұл пəннəң өзiндiк бағыт-бағдары, бет- бейнесi бар. Мəдениетке өзiндiк баға берушiлiк сол бiр ғылыми iзденiстiң басты белгiсi болса керек, сондықтан да болар мəдениеттану саласында түрлi мектептер қалыптасып, ондағы мəдениеттанушылар мəдениет мəселесiмен тығыз айналысуда. Кейде мəдениеттану саласында қанша теория болса, соншама мəдениеттанушылар бар деген пiкiр де айтылып қалады. Шындығында да, теориялар санының көп болуы, мəдениетке де көзқарастардың сан алуан болуымен оның əр тұрғыданқарастырылуына əкелiп соқты. Мысалы: мəдениеттi семиотикалық тұрғыдан қарастыру бар. Бұл ағымның басты өкiлi Ю.Лотман жəне мəдениеттi əдебиеттiк (С.С.Аверинцев), тарихи (Л.Н.Баткин) методологиялық (А.Кребер, К.Кдахкон) антропологиялық (М.Мид) жəне тағы басқа тұрғыдан пайымдаулар бар. Əрине, олардың мəдениет мəселесiне байланысты пiкiрлерiнiң, түсiнiктерiнiң айырмашылықтары бар екендiгi даусыз жəне оны ешкiм жоққа да шығара алмайды, бiрақ олар бiрiн-бiрi жақсы түсiнедi, мəдениеттануға тiкелей байланысты ортақ мəселелеркөтередi.Ендеше, бұл пəндi терең зерттеуге құлшынушылық, мəдениетке байланысты түрлi көзқарастар жүйесiнiң қалыптасуы сөзсiз қуантарлық жағдай, ол гуманитарлық ғылыми пəннiң туып келе жатқандығының белгiсi деп санауымыз керек. Шындығына келсек, əрбiр ғылым салаларының өкiлдерi мəдениеттi өз мамандықтары тұрғысында қарастырады. Бiрақ бұл ғылымдар бiр-бiрiмен тығыз байланысты болғандықтан бiрiнсiз-бiрi өмiр сүре алмайды. Олай болса əдебиетшi тек таза əдебиетшi болып қалмайды,өйткенi ол мəдениеттануды, тарихты , психологияны игергенде ғана нағыз əдебиетшi бола алады. Өз кезегiнде тарихшы да , психолог та, социолог та сол ситяқты. Мəдениеттi əр түрлi тұрғыдан қарастырылуы, мəдениет мəселесiне деген үлкен қызығушылықтан туса керек. Оған дəлел ретiнде 1964 жылдары батысəдебиетiнде мəдениетке 257 анықтама берiлгендiгi жөнiнде американ мəдениеттанушылары А. Кребер мен К. Кдахконның мəлiметтерiн келтiрсек те жеткiлiктi сияқты. Ал одан кейiн қаншама уақыт өткендiгiн жəне дүниедегi болып жатқан мəдени өзгерiстердi есепке алсақ, мəдениет ұғымының шеңберi бұрынғыдан да кеңей түстi. Əрине,əкiмшiлiк- əмiршiлiк жүйе жағдайында мəдениеттану пəнi бiздiң елiмiзде жүйелi түрде оқытылмады. Гуманитарлық ғылымдар саласында да өзiнiң нақты орнын таба алмады. Осы орайда көптеген ғалымдар ұлттық мəдениеттiң тоқырауын Ұлы Қазан революциясымен де байланыстырады. Шындығында да, экономикалық жəне саяси брекесiздiктiң басты себебi - мəдениетсiз саясаттың салдары болып саналады. Ендеше тəелсiздiкке ендi ғана қолы жеткен Қазақстан Републикасының алдында тұрған басты мақсат - халықтың рухани байлығы- мəдениеттi қалпына келтiру, ал мəдени өркендеусiз елiмiз өркениеттi елдердiң қатарына еш уақытта қосыла алмайтыны ақиқат. Бұл мақсатты жүзеге асыруда мəдениеттану пəнiнiң қосар үлесi қомақты болмақ. Əрине, мəдениеттану гуманитарлық ғылымдардың ықпалымен дамуда, бiрақө соған қарамастан ол жеке пəн болып қалыптасу процесiн бастан кешiруде. Оған дəлел ретiнде қазiргi мəдениеттанудың бiртiндеп философияның əкелiк қамқорлығынан шығып, өзiндiк бағыт алуын айтсақта жеткiлiктi сияқты. Мəдениеттанушы, ең бiрiншi кезекте, мəдени қызметтiң нəтижелерiмен (мəдени шығармашылықтың нəтижелерi, музыка , кескiндеме туындылары жəне т.б.) санасса да, оның басты мақсаты- тереңде жатыр,дəлiрек айтқанда, мəдениеттiң рухын игеру болып табылады. Бұл жағдайда мəдениеттi игерудiң екiншi- коммуникативтiк жағы келiп шығады. Ол бiлiм беру мен тəрбиенiң , адамның адамгершiлiк тұрғыдағы қарым-қатынастарының дəрежесiне де байланысты болып келедi. Ең соңында, мəдениеттiң негiзi,оның түйiнi мен маңызы туралы мəселе келiп туындайды. Ғалымдар оны тiлмен де, рəмiздiк жүйесiн қабылдаған ұлттың психологиялық түрiмен, сакрализация тəсiлiмен де жəне т.б. байланысьырады. Қалай болған да дүниенiң тұтастығы, қоғамның интерациялық негiзгi жəне этностың рухани кеңiстiгi - мəдени дəстүрлердiң дамуында ең басты факторлар болып қала бередi.Мəдениеттану ғылыми пəн дəрежесiне жету мақсатында сөзсiз мəдениет археологиясына сүйенедi, оның генезисiн, өмiр сүруi мен дамуының құпияларын ашып, мəдени иұрагерлiктiң тəсiлдерiн жетiлдiредi. Бұл жұмыс үш дəрежеде жүзеге асырылады:
1. Мəдениеттi, оны базистiк негiздерiн сақтау;
2. Мəдениеттi жаңғырту, мəдениеттiң дамуына жаңаша ықпал ету;
3. Мəдениеттi трансляциялау, немесе мəденеит əлемiн халықтың игiлiгiне айналдыру;
Бұл үш дəреженiң арқасында мəдениеттiң сандық-салалық (ғылым,техника,өнер,философия,эконо мика т.б.) сапалық сипатын тереңiрек ашып көрсетумен қатар, мəдениеттiң құрылымын, тұтастығын, даму заңдылықтарын ашып көрсетуге мүмкiндiк аламыз.
Осы айтылғандар ғылыми пəн ретiнде мəдениеттану пəнi жəне лның алдында тұрған мiндеттер жайында кейбiр қорытындыла жасауға мүмкiндiк бередi.бiздiң ойымызша, мəдениеттану пəнiнiң басты мəселесi-адамзаттың ерекше өмiр сүруi тəсiлi ретiнде мəдениеттiң қалыптасып дамуы, оның генезисi болып табылады. Мəдениеттанушылардың бұл орайдағы басты мақсаты-дүниежүзiлiк жəне ұлтық деңгейдегi тарихи-мəдени процестердi тарихи шындық тұрғысынан түсiндiрiп қана қоймай, оларды болжай əрi басқара бiлу. Ең бастысы - мəдениеттану ғылымы мəдениеттiң қайнар бұлағынан сусындай бiлуi қажет. Адамзат баласы өз шешiмiн таппаған көптеген мəселелерге белшесiнен батуы қазiргi заман мəдениетiнiң көп жағдайларда өз бастауын ұмыта бастағандығынан да болуы керек.Ендеше адамзаттың мəдени жаңғыруына бұл мəдениеттану пəнiнiң қосар ұлесi де қомақты екендiгiн ескерсек, əлi де болса буыны бекiмеген бұл жас ғылым саласының болашағы да зор болатындығына күмəн келтiруге болмас.
ХХ ғасырдағы мəдениттану ғылымы саласындағы негiзгi мектептер. ХХ ғасырда мəдениеттану философиядан тысқары тұратын, бiрақ онымен мəдениет философиясы арқылы байланысқан жеке ғылым саласы ретiнде қалыптаса бастады. Мəдениет философиясынан мəдениеттануаға көшу - мəдениеттiң тоқырауын түсiнумен жəне адам мен табиғаттың үйлесiмдiлiгi бұзылғанын ұғынғын уақытта жүзеге асырыла бастады.(Мəдениет пен табиғаттың үзiлiсiн кезiнде романтиктер байқаған болатын). Бұрыннан қалыптасқан үйлесiмдiлiктiң рациональдық негiздерiн iзденуден бас тартылды, ал мұның өзi мəдени дəстүрлердi ой елегiнен өткiзiп қайта қарау болып табылатын сана-сезiмнiң философиялық iзденiстерiн тығырыққа тiредi. Өзiмiз байқағандай, өмiрлiк философияның қойнауында жəне оның əсерiмен мəдениеттi ұғынуға деген талпыныс мəдениеттану теорияларының дамуына ерекше ықпал жасады.Мəдениеттiң сан салалары мен түрлерiне жаңаша көзқараспен қарау - мəдениет мəселелерiне тiкелей байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзуге мол мүмкiндiк туғызады. Мiне, осы жағдайларға байланысты ХХ ғасырда өткн кезеңдердегi қол жеткен дəстүрлi жетiстiктердiң негiзiнде бiрнеше мəдениеттану мектептерi қалыптасты. Олар:
а) қоғамдық-тарихи мектеп;
б) натуралистiк мектеп;
в) социологиялықəлеуметтiк мектеп;
г) рəмiздiк символдық мектеп.
а) Қоғамдық-тарихи мектеп. Бұл мектептiң қалыптасуының тамыры тереңдң жатыр, өйткенi оның классикалық дəстүрлерi Кант, Гегель, Гумбольд сияқты ұлы философтардың шығармашылығымен тығыз байланысты болды. Қоғамдық-тарихи мектептiң қалыптасуына тарихшылар мен философтар ерекше ат салысты, бiрақ олардың қатарында дiни адамдардың даболғандығын атап өтуiмiз қажет.Бұл ағымның негiзгi қайраткерлерi Батыс Еуропада- Шпенглер мен Тойнби, ал Ресейде - Н.Я. Данилевский болды. Освальд Шпенглер (1880-1936)- əрi философ, əрi тарихшы. Өз заманында дүниенi дүл сiлкiндiрген Закат Европы деген еңбектiң авторы ( 2 том 1921-1923 жылдар аралығында шыққан). Бұл еңбегiнде ол тарихты түрлi мəдениеттердiң алмасуы деп қарастырады. Мəдениет саласында жалпы-адамзаттық мирасқорлықтың болуын Шпенглер жоққа шығарады.Ол мəдениеттi тарихи тұрғыдан сегiз түрге бөледi. Олар; египеттiк, үндiлiк, вавилондық, қытайлық,антикалық ,исламдық, батыс еуропалық жəне орталық Америкадағы майя мəдениетi. Ол жаңа туындапқалыптасып кележатқан мəдениет қатарына орыс-сiбiр мəдениетiн жатқызады. Əрбiр мəденеттiң өмiр сүру ұзақтығын жобамен бiр мың жыл деп белгiлейдi. Олардың арасында өзара тең, мəндi байланыс болуы мүмкiн емес деп есептейдi. Оның пiкiрiнше, өмiр сүруiн тоқтатуға бет алған кез келген мəдениет дамудан тоқырауға, творчестволық шырқаудан құлдырауға, жаннан "интеллектiге", батырлық iс-əрекеттен утилитарлық қызметке айналды. Мұндай жағдайд элинизм дəуiрiнде (б,з,д) грек-рим мəдениет өз басынан кешiрген, ал өткен ғасырды бұл тарихи құбылыстың куəгерi батыс-еуропа мəдениетi болған Өркениеттiң алға басып шарықтауына байланысты сауықтық мəдениет басты орынға шығады, ал көркемдiк жəне əбеби шығармашылық өз мəнiн жоя бастайды да, оның орнын руханиылықтан жұрдай техницизм мен спорт басады. Закат Европы атты еңбегiнде О Шпенглер Рим империясының құлауын мысалға келтiре отырып, Шығыстан келе жатқан революциялық күш - варваолардың қысымымен батыс-еуропа қоғамы жойылды деп есептейдi. Бiрақ, тарих Шпенглердiң бұл пайғамбарлығын жоққа шығарады, ал орыс-сiбiр мəдениетi жүзеге аспады( бұл мəдениет социалистiк қоғамның мəдениетi болатын). Өкiнiшке орай, оның консервативтiк -ұлтшылдық идеяларын фашистiк Германияның идеологтары өз қызметiнде өте шебер қолдана бiлдi. Арнольд Джозеф Тойнби (1889-1975) ағылшынның тарихшысы, социологоi, 12 томдық Исследования истории (1934-1961) деп алатын көлемдi еңбектiң авторы. Адғашқы кезде Тойнби Шпенглердiң ықпалымен өркениет шеңберiндегi адамзат дамуын ғылыми ой елегiнен өткiзуге тырысып, өркениет терминiн мəдениет ұғымына синоним есебiнде қарастырды. Тойнби тарихты бiр-бiрiмен гентикалық байланысы аз бiр уақытта жүйелi түрде дамитын өркениеттердiң жиынтығы деп қарастырды. Оның ойынша, бұл өркениеттер өз дамуында, яғни шарықтаудан тоқырау мен апатқа ұшырарда бiрдей кезеңдердi бастан өткiзелi. Кейiннен ол өзiнiң бұл көзқарастарын сын көзбен қайта қарап дүниежүзiлiк дiндерден (хритиан, ислам, будда жəне т.б.) нəр алған мəдениетттердiң барлығы да тарихтың мəуелi ағашы, адамзат бұтағыныңмəн-мағынасы деген қорытындыға келдi. Олардың барлығы да бiрлiкте, тұтастықты, олардың əрқайсысы тарихтың бiр бөлгегi болып табылады. Өркениеттi бар болған сегiз түрге бөлген О.Шпенглерге қарағанда, Тойнби өз заманының терең ғылыми зерттеулерiне сүйене отырып алғашқыда 20-дан 30-ға дейiн атап, ал кейiннен өз дамуында белгiлi бiр дəрежеге жетiп, мəдениеттiң тұрақталған 13 түрiне тоқталды. Тойнби тарихтың қозғаушы күштерiнiң қатарына ұлы тұлғалар мен творчество адамдарын да жатқызады (творчестволық азшылық}. Творчестволық азшылық белгiлi бiр мəдениеттiң сұраныстарын, қажеттiлiктерiн өтеуге қабiлеттi болып келедi, ал бұл жағдай белгiлi бiр қоғамның алға қарай дамуына əсерiн тигiзбей қоймайды. Мұндай кезде творчестволық азшылық енжар көпшiлiктi соңынан ертедi, оған сүйенедi, тiптi өз қатарын солардың көрнектi өкiлдерiмен толықтырып отырады. Творчестволық азшылық өзiнiң мистикалық өмiрiлiк ұмтылысын жүзеге асыруға əрменсiз жəне тарихтың талабына жауап бере алмаса өзiнiң үстемдiгiн беделiмен емес, қару күшiмен мойындаттыратын үстемдiк етушi элитаға айналады, ал қағжу көрген халықтың басым көпшiлiгi "iшкi пролетариатқа" айналады. Ол өз кезегiнде сыртқы жаулармен бiрiге отырып, өздерi өмiр сүрiп отырған өркениеттi талқандап тынады. Тойнби адамзат дамуының қорытындыларын мойындай отырып, онда ең алдымен рухани байлықты жетiлдiру мен дiнге ерекше үмiт артады. Өз еңбектерiнде нəсiлшiлдiкпен еуроорталықтықты батыл сынай отырып, Тойнби ұлт-азаттық қозғалымтарды жақтайды, дүниежүзi халықтарының арасындағы ынтымақтастық пен өзара түсiнушiлiктi батыл қолдайды.
б) Натуралистiк мектеп. Бұл мектептiң басты ерекшелiгi- мəдениеттiң биологиялық сипатын əсiрелеп көрсету. Бұл бағытты жақтаушылар, негiзiнен, дəрiгерлер, психологтар жəне биологтар. Мəдениеттану ғылымы саласында натуралистiк мектеппен кеңiнен танымал болған əлеуметтiк дарвинизм қабысады. Натуралистiк мектептiң қалыптасуна биологиядан басқа ХХ ғасырды пайда болған екi ғылым саласы: фрейдизм мен этология ерекше роль атқарды. Жануарлардың мiнез-құлқы туралы бұл ғылым салалсындағы ғылыми табыстары үшiн К. Лоренц пен оның əрiптестерi 1973 жылы Нобель сыйлығын алды. Адамға биологиялық көзқарас тұрғысынан қарайтын бұл мектеп өкiлдерiнiң концепцияларын қысқаша қарастырып көрейiк. Зигмунд Фрейд (1856-1939) - австралиялық невропатолог, психиатр жəне психолог, психикалық талдау (психоанализ) мен фрейдизмнiң негiзiн қалаушы. Ғылымдағы бұл бағыт мəдени құбылыстарды, творчетволық прцестердi түсiндiруде, тiптi бүкiл қоғамның дамуын анықтап көрсетуде де психологиялық концепцияларды қолдануды қажет деп тапты. Психикалық талдауды этнография, тарих, дiн жəне мəдениеттiң ұлы қайраткерлерiнiң ғұмырнамаларын жазуда кеңiнен қолдана отырып. Фрейд пен оның iзбасарлары мəдениет - жеке адам психикасының қоғамдық экрандағы көрiнiсi деп қарастырды. Фрейдтiң ойынша, мəдениет, бiрiншiден, адамзат баласының ғасырлар бойы жинаған бiлiмi мен өмiрлiк тəжiрибесiн қамтиды. Мiне, осындай жағдайда ғана адам табиғат күштерiн жеңiп, одн өз қажетiн ала алды, екiншiден, мəдениет адамзат баласының өзара қарым-қатынастарын бiр тəртiпке келтiретiн барлық институттарды қамтиды. Бұл анықтамадан биологиялық сарынды оп-оңай ағғаруға болады, өйткенi мəселе адамның өз қажетiн қанағаттандыру үшiн табиғаттан алар үлесi жəне оның тiршiлiгi жайында болып отыр. Ендеше , Фрейдтiң нағыз атеист болып, дiнге қарсы шығуын, тiптi дiндi ұжымдық невроздың ерекше түрi деп қарастыру сырын түсiну онша қиынға соқпайтын сияқты. Фрейдизм ғылым саласы ретiнде марксизм-ленинизмге қарама-қайшы еледi. Марксистер үшiн адам ең алдымен, əлеуметтiк құбылыс болып саналса, ал фрейдистер үшiн бұл биолоиялық құбылыс, марксистер үшiн тарихтың қозғаушы күшi - пролетариат пен таптық күрес болса, фрейдистер əйелдердiң ер адамдарға тəуелдiгiн қолдай отырып, барлық адамдар үшiн қажеттi либидоны (ұрпақты жалғастыру инстинктi, жыныстық инстинктi) басты орынға қояды. Фрейдтiң өзi iрi материалист - ғалым жəне табанды атеист болса да марксизм iлiмiне сын көзбен қарады. Марксизмдi кезектi қиял деп бағалай отырып, Фрейд мынандай қорытындыға келдi: Маркстiң шығармалары өзiнiң қарама- қайшылықтары мен күңгiрт жақтарына қарамастан Библия мен Құранның орнын басты ( Фрейд З. Будущее одной иллюзии М., 1990. С.95 ). Фрейдтiң мəдениеттану саласындағы концепциялары шамадан тыс турашылдығы үшiн марксистер тарапынан ғана емес қатаң сынға ұшырағаны осы жағдайлардан болар.
б) Социологиялық мектеп. Бұл мектептiң мəдениеттану саласындағы ғылыми зерттеулерi -қоғамның өзiне, оның құрылымы мен əлеуметтiк инститтарына бағытталған. Əрине, өзiне тəн бағыт-бағдары болғанымен социологиялық мектеп басқа мектептерден қытай қорғаны арқылы бөлiнiп тұр, ешбiр байланысы жоқ десек қателескен болар едiк. Шын мəнiнде, əр мектеп өкiлдерiнiң концепциялары көп жағдайда бiр-бiрiмен үндес, сабақтас келедi. Социологиялық мектептiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi- Томас Стернз Элиот ( 1888-1965) ол ағылшын американ ақыны, модерндiк бағыттың сыншысы, Заметки к определению культуры (1948) деген еңбектiң авторы. Мəдениет дегенiмiз - деп жазды Элиот, белгiлi бiр жердi мекендейтiн халықтың тұрмыс-тiршiлiгi. Мəдениеттiң нышандарын сол халықтың өнерiнен, əлеуметтiк жүйесiнен, дiнiнен, салт-дəстүрлерi мен қалыптасқан дағдыларынан байқауға болады. Бiрақ, бұлардың барлығын тұтастай алып қарастырсақ та, бұл мəдениеттi толық бермейдi, ендеше, мəдениеттi тек өнердiң, салт- дəстүрлердiң, дiни наным-сенiмдердiң жиынтығы деп қарастыру мəдениеттiң ауқымын түсiнбеушiлiк, өйткенi, мəдениет көз жеткiсiз байтақ даладай кең дүние ( Артановский С.Н. Некоторые проблемы культуры. Л.,1977) Элиот ХХ ғасырдың ортасына қарай Еуропа мəдениетiнiң құлдырауға ұшырағандығын, оның бұрынғы адамгершiлiк жəне интеллектуалдық қасиеттерiнен айырылып, қазiргi заманда сауықтық мəдениетке көше бастағанын ашына жаза бастады. Одан əрi мұндай келеңсiз көрiнiске тосқауыл болар кұш - мəдени элита, сондықтан да оларды барынша қолдау керек деген тұжырымға келдi. Жалпы , Элита теориясы (əсiресе саяси) сонау көне заманда өмiрге келiп, одан кейiн де өзiнiң заңды жалғасын тапқан. Көне грек философы Платон (б.э.д. 427-347) элитаны тарихи процестың қозғаушы күшi деп есептеген. Кейiннен бұл пiкiрдi италяндық Н.Макиавелли, ағылшын Т.Карлейль, немiс Ф.Ницше жəне т.б. одан əрi дамытты. ХХ ғасырда бұл идеяның жаршысы италяндық Вильфредо Парето (1848-1923) болды. Ол тарихты элитаның өкiметтi өз қолына алу жолындағы күрес аренасы деп сипаттайды. Элиоттың сiңiрген еңбегi сол, ол мəдениет салалсында элиталық тəсiлдiң ерекше маңыздылығын айқындап, көрсете бiлдi. Өзiнiң замандасы, əрi отандасы Тойнби сияқты Элиот та қоғамда рухани элита жəне қараңғы халық деп екiге бөлiп, мəдениеттi жасап - дамыту тек қана бiрiншi топтың ғана қолынан келедi деп тұжырымдады. Элиоттың ойынша, творчестволық элита ешбiр тапқа жатпайды, ол əрқашанда сол қоғамдағы түрлi əлеуметтiк топтардан толықтырылып отырады, бiрақ творчестволық элитаның шығып, қалыптасуы үшiн байлық қажет жəне белгiлi бiр ерекше топқа жатуы шарт. Қоғамның əр түрлi топтарының ерекше дарынды жəне қабiлеттi өкiлдерi творчестволық элитаның қатарын толықтырып, мəдени процестiң жамуын қамтамсыз етедi.
в) Социологиялық мектептiң тағы бiр көрнектi өкiлi əрi экономист, əрi социолог, Социология истории и культуры (1927) деген еңбектiң авторы, немiс ғалымы - Альфред Вебер (1868-1958). Ол тарихты бiр-бiрiмен тығыз байланысты, бiрақ өз заңдарымен дербес дамитын үш процеске бөлудiң тамаша теориясын ұсынды. Олар əлеуметтiк процесс ( əлеуметтiк институттардың қалыптасуы), өркениеттiк процесс (ғылым жəне техниканың алға басуы) жəне мəдени процесс (шығармашылық, өнер, дiн жəне философия). Вебердiң концепциясы бойынша, соңғы екi ғасырда АҚШ-тағы əлеуметтiк жəне өркениеттi процестердiң басымдылығы мəдени процеске нұқсан келтiрдi, ал Ресейде əлеуметтiк консерватизм үстемдiгi мен ғылыми-техникалық жағынан артта қалушылыққа қарамастан Х1Х ғасырда орыс мəдениетiнiң алтын ғасыры басталды. Еуропаның көптеген елдерiнiң басым көпшiлiгi бұл процестердiң арасында белгiлi бiр тепе-теңдiк сақтады, ал Жапония сияқты экономикалық жағынан жоғарғы дамыған мемлекеттерде өркениеттiк процесс тек екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн бұрын болып көрмеген қарқынмен дамыды. Вебер белгiлi бiр мемлекеттiң немесе дəуiрдiң бет-бейнесiн жасауда ең бiрiншi кезекте мəдени факторларға сүйендi. Ол мəдени қозғалыс иррациональды, ал оны жасаушы - рухани интеллектуальды депр қортындылады.
г) Рəмiздiк (символдық) мектеп - жаппай ақпарат құралдарының қарқынды дамуының нəтижесiнде кейiннен қалыптасқан мектеп болса да, ХХ ғасырда қалыптасқан мектептердiң арасында үлкен дебелге ие болды. Олай болса, кейбiр философтар мен социологтардың, қазiргi замандағы ғылыми-техникалық революцияның орнын ақпараттық революция басады деген пiкiрлер дұрсқа шыққан сияқты. Шындығында да, мəдениетке адамдардың өздерiнiң түрлi интеллектуалдық (ғылыми) жəне сезiмдiк (өнер) хабарды беру жəне бiлдiру (тiл жəне тағы басқа белгiлер) қабiлетi тұрғысынан қарайтын болсақ, онда адамның бүгiнгi таңдағы ақпараттық мəдениеттiң шыңына шығу сырын айқын түсiнуге болады. Алғашқы қауымдық құрлыс адамы рəмiздiк жүйе тiлiнде өзiнiң қарапайым ойларын дауыстық қашықтыққа ғана жеткiзе алды, ал уақыт шеңберi тұрғысынан
қарастыратын болсақ, тастағы таңбалы суреттер пайда болғанға дейiн адам өзiнiң жан дүниесiнен хабардар ету қасиетiнен ада болатын. Тiлдiң дамуы, көркемдiк өнер мен жазудың пайда болуы-адамның ақпараттық қабiлетiн жоғары сатыға көтердi. Одан кейiнгi замандарда қатынас құралдары мен баспасөздiң пайда болуы, рəмiздiк жүйенi одан əрi байыта түстi. Дүбiрлi уақиғаларға толы ХХ-ғасыр адамзат баласының телеграфты, телефонды, радио мен киноны, телеарнаны, вдеоны т.б. кеңiнен қолдануы- хабарлар тарату мүмкiндiгiнiң шексiз екендiгiн, тiптi сонау космос кеңiстгiмен де байланыс орнатуға болатндығын тəжiрибе жүзiнде көрсетiп бердi. Хабарды беру жылдамдығы мен оларды беру сапасы да айтарлықтай өзгерiстерге ұшырады. Қоғамдағы бұл өзгерiстер мен жетiстiктер ғалымдардың адамзат мəдениетiнiң қайнар бұлағы - адамның белгi беру, хабар беру қабiлетi, оның тек өзiне тəн қасиетi деген қорытындыға келуiне себепкер болды. Бұндай көзқарастың қаылтасуына ақпараттық хабарларды қабылдау, дайындау, қайта өңдеу, мен сақөтау сияқты жалпы заңдылықтарын зерттейтiн семиотика, информатика, кибернетика жəне т.б. жаңадан туындаған ғылым салаларының дамуын айтуымызға болады. Соңғы кездерге дейiн таза гуманитарлық ғылым болып есептелiнiп келген мəдениеттану ғылымы осы жаңа ғылым салаларының арқасында техник əлемiне тiкелей шығуға жəне ЭВМ-дi құру сферасына қатысуға да мүмкiндiк алды. Түрлi ғылым салаарымен қатар жаппай коммуникация саласында да жемiстi еңбек етiп "рəмiздiк" мектептiң көптеген өкiлдерiнiң iшiндегi ең көрнектiлерi, осы мектептiң атасы болып саналатын ұлы ғалымдар Э.Кассирер мен К.Леви-Строс. Эрнст Кассирер (1874-1945) немiс философы, Философия символических форм (1923-1929) атты монументальдық еңбектiң авторы. Оның мəдениет жөнiндегi концепциясының негiзiнде, адамның жаппай жүйелi жəне ұдайы рəмiздер арқылы (рəмiз- белгiлi бiр идеяны бiлдiретiн бейне, зат , əрекет) берiлетiн қабiлет басты орын алады, яғни мəдениеттi семиотика тұрғысынан қарастырады. Оның пiкiрiнше, тiл, ғылым,нер, дiн, миф, жəне т.б. Адам өмiр сүрiп отырғансимволдық шеңбердiң құрамдас бөлiктерi. Жануарларданөзгеше, адамның символдық жүйесiнiң қоршауында болуының өзi, адам өмiрiнiң өзiндiк ерекшелiгi болып табылады. Жер бетiндегi басқа тiршiлiк иелерiмен салыстырғанда адамзат баласы жəй ғана физикалық емес, нағыз (символдық) əлем дүниесiнде өмiр сүредi. Тiл, миф, өнер, дiн жəне т.б. адам баласының басқа датолып жатқан рухани көрiнiстерi - осы бiр жарық дүниенiң бөлшектерi болып саналады. Кассирер адамға бұраннан берiлiп дəстүрге айналған "ақылды жануар" деген атақтан мүлде бас тартып, адамды рəмiздiк симводық жануар деп атауға ұсынады. Клод Леви - Строс (1908 жылы туған) - француз этнографы, əрi социологi, құрылымдық антропологияның негiзiн қалаушы. Бұл ғылымның негiзiнде мəдениет пен алғашқы қауымдық құрылыс тайпаларының əлеуметтiк құрылымын талдауда құрылымдық лингвистика мен информатиканың кейбiр əдiстерiн пайдалану жатыр. Леви-Строс артта қалған көптеген мемлекеттерде этнографиялық зерттеулер жүргiзудiң нəтижесiнде еуроорталықтық мен нəсiлшiлдiктi жоққа шығарады, тағы ұғымының жалаңдығын дəлелдей отырып сонау, неолит дəуiрiнде техникалық жəне индустриалдық прогрестiң негiзiн қалаған тағы адамдардың ойлау қабiлетiнiң өзiндiк ерекшелiктерi мен күшiне ерекше мəн бередi. Леви - Строс қауымдық құрлыс деңгейiндегi халықтарды артта қалған немесе дамымаған деп айтуға болмайды, өйткенi олар кейбiр жағдайда, кейбiр салаларда бүгiнгi өркениеттi елдердi артқа тастап кететiндей жетiстiктерге жетуi мүмкiн (К. Леви - Строс.Стуртурная антропология М., 1983. С.186) деп топшылайды. Ол Француз этнографы Жан Жак Руссо сияқты алғашқы қауымдық құрылыстың адамгершiлiк негiздерiн аса жоғары бағалай келiп, қазiргi заман өркениетiнiң салдарынан қаймыға бұзылған адам бойындағы сезiмдiк жəне рациональдық бастаманың бiрлiгiн қалпына келтiру қажеттiгi туралы ойға келедi. Леви-Стросстың құрылымдылық (структуралық) антропологиясында миф-коллективтiк сананың басты мазмұны, тұрақты əлеуметтiк құрылымның негiзi" ретiнде қарастырылуы ерекше атап өтетiн жəйт болып саналады. Мифтiң ерекшелiгiн француз ғалымы былай деп айқындайды. Миф өткенен ғана емес, сонымен бiрге қазiргi заман мен болашақтан да хабар бередi. Мифология саяси идеологияны еске түсiредi, басқаша айтқанда, мифология мен идеология синонимдер. ХХ ғасырда талай мифтер (фашист рейхының мың жылдық өмiрi" туралы гитлерлiк миф, коммунизм салтанаты жөнiндегi миф, дүниежүзiлiк революция туралы миф) өмiрге келсе, ал көне заманда адам тəрiздес құдайдың бар екендiгi туралы миф кеңiнен тараған. Ежелгi замандағы мифтердi еске алсақ, түрлi ағымдар мен доктриналарға толы қазiргi заман идеологиясы сол мифтер негiзiнде құрылған жоқ па екен деген ойға да ерiксiз келетiн сияқтымыз.
Мәдениеттану жеке пән ретінде ХIХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады, сондықтан да оны әлі де болса буыны бекімеген жас ғылымдар саласына жатқызамыз. Мәдениеттану -- мәдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық ілім, өйткені ол философияның басты саласы, мәдениет философиясын қамтиды. Мәдениеттану қоғамда болып жатқан түрлі процестерді (материалдық, әлеуметтіқ, саяси, адамгершілік, көркемдік тағы басқалары) барынша қамтып, мәдениет дамуының жалпы заңдылықтарын, оның өмір сүруінің принциптерін және бір-біріне этно-әлеуметгік, саяси-моральдық, ғылыми, көркемдік және тарихи сипаттамаларымен, жағдайларымен ерекшеленетін түрлі мәдениет түрлерінің өзара байланыстарымен, төуелділіктерімен зерттейді.
Мәдениеттану пәні сонымен қатар жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалы ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен мирасқорлығын, қарым-қатынасын зерттей отырып, адамзат баласының біртұтас мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын аңықтайды. Демек, мәдениеттану пәні түрлі қоғамдар барысындағы мәдени өмірді жан-жақты қамти отырып, ондағы басты мәдени процестерге ғылыми тұрғыдан талдау жасайды. Мәдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы теориялық пәндер қатарына да жатқызуға болады. Өйткені бұл пән адамзат баласының мәдени өміріндегі толып жатқан құбылыстарды жүйелі түрде қарастырады. Ал мәдени процестердің мәнін ашып көрсетуде түрлі ғылым салаларының өкілдерінің, атап айтқанда этнографтардың, әдебиетшілердің, социологтардың, психологтардың, тарихшылардың, демографтардың және тағы басқалары ат салысатынын ескерсек, мәдениеттанумен барлық ғылым саласының айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Шындығында да, мәдениеттануға осы уақытқа дейін түрлі ғылым салалары, атап айтқанда, антропология, психология, тарих, педагогика зор ықпал етті. Енді осы аталған ғылым салаларының мәдениеттануға қалайша ықпал ететіндігін қарастырып көрейік. Антропологияның басты бағытының бірі -- қоғам мен адамды салыстырмалы тұрғыдан зерттеу. Осы тұрғыдан алып қарағанда, антропология мәдениет деген ұғымның мағынасын анықтауда үш жағдайға назар аударады. Олар: 1) Қоғам мен адам-ның мәдени қалыптасуы (ағартушылық); 2) Қоғамдық және адамзаттық салт-дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың, қалыптасқан дағдылардың, қоғамдық мекемелердің және тағы басқалары жиынтығы (бірлігі); 3. Белгілі бір қалыптасқан мәдени жүйенің басқа мәдени құндылықтарға қарсылығы. Мәдениетке антропологиялық тұрғыдан берілген бұл анықтаманы мәдениеттану саласындағы көптеген сыншылар жалпылама деп есептеп, оның эмперикалық сипатта екендігін баса көрсетеді. Сонымен қатар олар әлеуметтік антропология әлеуметтанудың (социологияның) негізгі әдістері мен үлгілерін қабылдап, осы ғылымға мүлде бет бұрып кетті деп пайымдап, ал мәдени антропология деп аталатын антропологияның басты саласы -- психология мен тарихқа ден қойды деп тұжырым жасайды. Әрине, түрлі пәндерге бағдар жасау өзіміз қарастырып отырған антропология саласында ғана емес, жалпы мәдениетті түрлі мағынада түсіндіруге әкеліп соғары сөзсіз. Осы орайда ерекше атап өтетін бір жәйт, ғасырлар бойғы даму жолынан өткен социология да дәл баяғыдай жаратылыстану ғылымдарына сүйенеді, әлеуметтік ғылымды әлеуметтік философияға қарсы қояды. Дүние жүзі халықтары мен этникалық топтарының, тайпаларының мәдени және тұрмыстық ерекшеліктерін, олардың шығу тегі мәселелерін, олардың жер жүзіне таралып қоныстануы мен мәдени тарихы қарым-қатынастарын зерттейтін этнография ғылыми адамзат баласының өткен заман мен бүгінгі таңдағы мәдениеттің мол мұрасын игеруде және оны ғылыми тұрғыдан ашып көрсетуде айрықша роль атқарып отыр. Этнография ғылымы белгілі бір халықтың қай этносқа жататындығына қарамастан, олардың қайсысының болсын материалдық және рухани мәдениет саласындағы жетістіктеріне үлкен құрметпен қарауға үйрете отырып, мәдениеттану ғылымының қалыптасуына өзінің қомақты үлесін қоса білді. Егер антропология мен этнография адамның биологиялық белгілеріне сүйене отырып, мәдениетпен жаратылыстану ғылымдары ретінде үйлесімділік тапса, қоғамды жүйелі түрде қарастыратын әлеуметтану (социология) ғылымының биологиямен байланысы жоқ. Социология мемлекет, таптар, топтар, сословие және одан да ұсақ қоғамдық топтарды этникалық белгілеріне қарай емес, олардың қоғамда алатын орны мен атқаратын қызметіне қарай зерттейді. Көп уақытқа дейін КСРО-да социология марксизмге жат ғылым ретінде саналып, тарихи материализмге қарама-қарсы қойылды. Шын мәнісінде, социология мәдениеттанушыларға қоғамның әлеуметтік әр тектілігіне байланысты мәдениеттің материалдық және рухани көріністерін дұрыс түсініп, ой елегінен өткізуге көмектеседі. Пролетарлық мәдениет, ақсүйектік мәдениет, сауықтық мәдениет сияқты мәдениеттану пәнінде кездесетін ұғымдар социологиямен тығыз байланысты.
Мәдениеттану саласындағы ғылыми зерттеу жүмыстарында түрлі әлеуметтік топтарға жататын адамдардың қызметі мен іс әрекеті заңдылықтарын зерттейтін әлеуметтік социологияның мәліметтерінің алатын орыны ерекше, өйткені олардың мәдени іс-әрекет көріністері белгілі бір психологиялық сарынға байланысты болғандықтан, мәдениет саласындағы зерттеу жұмыстарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
А) Мәдениет - белгілі бір халықтың қол жеткен табыстары мен шығармашылығының жиынтығы.
Ә) Мәдениет - адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері.
Б) Мәдениет - адамзат әрекетінің белгілі бір саласының жетілу деңгейі.
В) Агромәдениет.
Мәдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы теориялық пәндер қатарына да жатқызуға болады. Өйткені бұл пән адамзат баласының мәдени өміріндегі толып жатқан құбылыстарды жүйелі түрде қарастырады. Ол мәдени процестердің мәнін ашып көрсетуде түрлі ғылым салаларының өкілдерінің, атап айтқанда этнографтардың, әдебиетшілердің, социологтардың, психологтардың, тағы басқалардың ат салысатынын ескерсек, мәдениеттанумен барлық ғылым саласының айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Мәдениет терминінің алғашқы мағынасы жер-анамен, оны өңдеп бастаумен тығыз байланысты болды. Демек, мәдениет ұғымы жерді жырту, бау-бақшаны өңдеу, яғни өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен тығыз байланысты болды. Көне замандағы адамдар әр уақытта да құдайлар қоршауында болды. Үйде де, түзде де құдайлар адамдармен бірге болды, оларды жебеп, қорғап отырды.
Қоғамда мәдениет төмендегідей қызметтер атқарады:
1. Адамды қалыптастыру.
2. Жалғастық, мұрагерлік.
3. Танымдық.
4. Реттеу.
5. Коммуникативтік, қарым-қатынастық т.б.
Мәдениет қоғам дамуының негізгі қажетті саласы. Мәдениетсіз адам қоғамы болмайды. Мәдениеті өркендеген қоғам әр уақытта ілгеріп дамиды, мәдениет қоғамдағы барлық құбылыс, процестермен тығыз байланысты.
Мәдениет негізінде екі үлкен түрде болады: Материалдық және рухани.
1. Материалдық - бұл өндірістегі құрал-саймандар, техника, құрылымдар, т.б
2. Рухани - бұл ғылым, өнер, әдебиет т.б.
Мәдениеттің бұлай бөлінуі белгілі бір шартқа (жағдайға)байланысты. Дегенмен, олардың арасында тығыз байланыс, қатынастар бар. Осылардың нәтижесінде олар бір-біріне әсер етеді. Мысалы, адам ойындағы кейбір ғылыми-техникалық жобалар, тұжырымдар нақтылы өмірде жаңа техника, сайман, басқа да құрал-жабдық түріне айналады, ал, жаңадан пайда болған техника, құрылғы, технология т.б жаңа ой-пікірлер, тұжырым, теория жасауға мүмкіндік туғызады.
Адамдар күнделікті өмірде мәдени құбылыстарды әр түрлі түсінеді. Біреулер мәдениетті қоғамдағы құндылықтарды адамдардың жете ұғынуы, саналы түрде меңгеріп алуы десе, екіншілері - қоғамдағы адамдардың білім мен тәрбие алу процестерінде пайда болған адамның сапалы ақыл-ойы, мінезі, оның ойлау қабілеті, сезімі ретінде қарайды. Осы тұрғыдан олар адамның саяси, құқықтық, кәсіби(мамандық), эстетикалық, т.б мәдениеттілігі туралы әңгіме қозғайды; Үшіншілері, мәдениетті адамның шығармашылық қабілетімен, оның білгіштігімен, көркем әдебиетті, өнерді, басқа тілдерді білумен, құқықтық жауапкершілігімен ұштастырды.
Мəдениеттану- философиялық iлiм, ол философияның бiр бөлiгiне , дəлiрек айтқанда, мəдениет философиясына жатады.
Немiс классикалық философиясының негiзiн салушы Иманнуил Канттың 1724-1804 пiкiрiнше, тек екi нəрсе адамы таңдандырады жұлдызды аспан жəне адамның iшкi рухани дүниесi .Соңғының өзегiн рухани мəдениет қарастырады. Егер бiз философияны И.Канттың iзiмен,адам деген кiм жəне ол қайдан келдi ? Ол не үшiн өмiр сүредi ? Адам қайда барады, болашағы қалай ? деген үш сұраққа сыйғызсақ , онда адам мен мəдениеттiң, философия мен мəдениеттанудың арасындағы тығыз байланысты көремiз. Мəдениеттану пəнi Батыс елдерiнде мəдени антропология (адам туралы iлiм) құрамында қылыптасқан. Мəдениет - ашық жүйе, оның негiзгi мақсаты, өзiн басқаға, жеткiзу, ол мононлогтан гөрi диалогқа - с хбаттасуға жақын. Сондықтан мəдениеттануда өзiн-өзi тарату (транцляция) мақсаты алдыңғы қатарға шығады жəне бұл жерде осы мəдениеттi тарату құралдары ( таңбалар, рəмiздер, ғибадаттық əдет-ғұрыптар жəне т.б.) мен оның iшкi мəн-мағынасы (менталитетi, дiлi, дiнi ,санасы жəне т.б.) бiрдей қызмет атқарады. Осы тұрғыдан төмендегiдей тұжырым жасауға болады; мəдениеттану мəдениеттi нақтылы тарихи - əлеуметтiк процесс түрiнде қарастырады. Бұдан келiп жалпы философиялық iлiмдер мен мəдениеттанудың арасында белгiлi бiр алшақтық туады. Бiздiң түсiнiгiмiзше, мəдениеттану мен мəдениет философиясы мүлдем тұтасып кетпеген. Бiрiншiсiнiң өзiндiк ерекшелiгi бар:
егер философия өз мұрасында объективтiлiкке, жалпыламалыққа, əмбебаптылыққа ұмтылса, мəдениеттануға типтiлiк, интровертивтiлiк iшкiлiк субъективтiлiк тəн;
тарихилық жəне логикалық ғылыми тəсiлдерiнiң арақатынасын мəдениет философиясы мен мəдениеттануда салыстырсақ, онда философия негiзiнен логикалық тəсiлге жүгiнетiнiн, ал мəдениеттануда тарихи əдiстiң басым болатындығын байқаймыз ( мəдениеттанудың басты мiндеттерiнiң бiрi- тарихи кезеңдер мен өркениет түрлерiне көркем бейне беру) осы сипатта мəдениеттану Гегель, Гердер, Кант түсiнiгiндегi тарих философиясына жақын;
мəдениет философиясымен салыстырғанда мəдениеттануда аксиолоиялық , психолингвистикалық жəне герменевтикалық ( түсiндiрмешiлiк) сарындар басым.
Мəдениеттану жеке пəн етiнде Х1Х соңғы ширегiнде қалыптаса бастады, сондықтан да оны əлi де болса да буыны бекiмеген жас ғалымдар саласына жатқызамыз. Мəдениеттанi - мəдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық iлiм, өйткенi ол философияның басты саласы - мəдениет философиясын қамтиды. Мəдениеттану қоғамда болып жатқан түрлi процесстердi (материалдық, əлеуметтiк, саяси, адамгершiлiк, көркемдiк т.б.) барынша қамтып, мəдениет дамуының жалпы заңдылықтарын, оның өмiр сүруiнiң принциптерiн жəне бiр-бiрiне этно-əлеуметтiк, саяси - моральдық, ғылыми-көркемдiк жəне тарихи сипаттамаларымен , жағдайларымен ерекшелiнетiн алуан мəдениет түрлерiнiң өзара байланыстары мен тəуелдiлiктерiн зерттейдi.
Мəдениеттану пəнi сонымен қатар жергiлiктi жəне региональды мəдениеттердiң сапалық ерекшелiктерiн, олардың өзара байланыстары мен мəдениеттiң басқа түрлерiмен мирасқорлығын, қарым-қатынасын зерттейотырып, адамзат баласының бiртұтас мəдени даму процесiнiң жалпы заңдылықтарын анықтайды. Демек, мəдениеттану пəнi түрлi қоғамдар барысындағы мəдени өмiрдi жан-жақты қамти отырып, ондағы басты мəдени процестерге ғылыми тұрғыдан талдау жасайды. Мəдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы теориялық пəндер қатарына да жатқызуға болады, өйткенi бұл пəн адамзат баласының мəдени өмiрдегi толып жатқан құбылыстарын жүйелi түрде қарастырады. Ал мəдени процестердiң мəнiн ашыпкөрсетуде түрлi ғылым салаларының өкiлдерi, атап айтқанда этнографтардың, əдебиетшiлердiң, социологтардың, психологтардың, тарихшылардың, демграфтардың жəне т.б. ат салысатынын ескерсек, мəдениеттанумен барлық ғылымдар саласының айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Шындығында да, мəдениеттануға осы уақытқа дейiн түрлi ғылым салалары, атап айтқанда, антропология, психология, тарих, педагогика зор ықпал еттi. Ендi осы аталған ғылым салаларының əдениеттануға қалайша ықпал ететiндiгiн қарастырып көрейiк.
Антропологияның басты бағытының бiрi - қоғам мен адамды салыстырмалы тұрғыдан зерттеу. Осы тұрғыдан алып қарағанда, антропология мəдениет деген ұғымның мағынасын анықтауда үш жағдайға назар аударады. Олар:
1.Қоғам мен адамның мəдени қалыптасуы( ағартушлық);
2.Қоғамдық жəне адамзаттық салт-дəстүрлердiң, əдет-ғұрыптардың, қалыптасқан дағдылардың, қоғамдық мекемелердiң жəне т.б. жиынтығы(бiрлiгi);
3.Белгiлi бiр қалыптасқан мəдени жүйенiң басқа мəдени құндылықтарға қарсылығы.
Мəдениетке антропологиялық тұрғыдан берiлген бұл анықтаманы мəдениеттану саласындағы мкөптеген сыншылар жалпылама деп есептеп оның эмпирикалық сипатта екендiгiн баса көрсетедi. Сонымен қатар олар əле меттiк антропология, əлеуметтанудың (социологияның) негiзгi əдстерi мен үлгiлерiн қабылдап, осы ғылымға мүлде бет бұрып кеттi деп пайымдап , ал мəдени антропология деп аталатын антропологияның басты саласы- психология мен тарихқа ден қойды деп тұжырым жасайды. Əрине, түрлi пəндерге бағдар жасау емес, жалпы мəдениеттi түрлi мағынада түсiндiруге əкелiп соғары сөзсiз. Осы орайда ерекше атап өтетiн бiр жəйт, ғасырлар бойы даму жолынан өткен социология да дəл баяғыдай жаратылыстану ғылымдарына сүйенедi, əлеуметтiк ғылымды əлеуметтiк философияға қарсы қояды.
Дүние жүзi халықтары мен этникалық топтарының, тайпаларының мəдени жəне тұрмыстық ерекшелiктерн,олардың шығу тегi мəселелерiн, олардың жер жүзiне таралып қоныстануы мен мəдени таихы қарым-қатынастарын зерттейтiн этнография ғылымы адамзат баласының өткен заман мен бүгiнгi таңдағы мəдениеттiң мол мұрасын игеруге жəне оны ғылыми тұрғыдан ашып көрсетуге айрықша рөл атқарып отыр. Этнография ғылымы белгiлi бiр халықтың қай этносқа жататындығына қарамастан, олардың қайсысының болсын материалдық жəне рухани мəдениет саласындағы жетiстiктерiне үлкен құрметпен қарауға үйрете отырып, мəдениеттану ғылымының қалыптасуына өзiнiң қомақты үлесiн қоса бiлдi. Егер антропология мен этнография адамның биологиялық белгiлерiне сүйене отырып, мəдениетпен жаратылыстану ғылымдары ретiнде үйлесiмдiлiке тапса, қоғамда жүйелi түрде қарастыратын əлеуметтану(социология) ғылымның биологиямен байланысы жоқ. Социология мемлекет ,таптар, топтар, сословие жəне одан да ұсақ қоғамдық топтарды этникалық белгiлерiне қарай емес, олардың қоғамда алатын орны мен атқаратын қызметiне қарай зерттейдi. Көп уақытқа дейiн КСРО-да социология марксизмге жат ғылым ретiнде саналып, тарихи материализмге қарама-қарсы қойылды. Шын мəнiсiнде социолоия мəдениеттанушыларға қоғамның əлеуметтiк əрекетшiлiгiне байланыстымəдениеттiң материалдық жəне рухани көрiнiстерiн дұрыс түсiнiп. Ой елегiнен өткiзуге көмектеседi. Пролетарлық мəдениет, ақсүйектiк мəдениет, сауықтық мəдениет сияқты мəдениетттану пəнiнде кездесетiн ұғымдар социологимен тығыз байланысты. Мəдениеттану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарында түрлi əлеуметтiк топторға жататын адамдардың қызметi мен iс-əрекетi заңдылықтарын зерттейтiн əлееттiк социологияның мəлiметтерiнiң алатын орны ерекше, өйткенi олардың мəдени iс-əрекет көрiнiстерi белгiлi бiр психологиялық сарынға байланысты болғандықтан, мəдениет саласындағы зерттеу жұмыстарында бұл факторларды ескермеске болмайды. Мысалы жер мен табиғатқа ерекше сезiммен қарайтын ауыл психологиясының өзiндiк ерекшелiктерiн бiлмей жəне байыбына бармай тұрып, - шару мəдениетi жайында толық түсiнiк ала алмаймыз. Ұлттық мəдениетттiң ойдағыдай зерттелуi этникалық немесе ұлттық психологияның мəлiметтерiе де тығыз байланысты болып келедi. Нақты тарихи тəжiрибенегiзiнде əрбiр нəсiлдiң, тайпалар мен халықтардың психикалық өмiр салтының ерекшелiктерiн байқай отырып, этнопсихология рухтың не белгiлi бiр ұлттың қайталанбайтын өзiндiк қасиетерi жөнiндегi Гегельдiң, Гумбольдтың жəне олардың iзбасарларының философиялық қағидаларына барып тiреледi. Ресейде жекелеген халықтардың, олардың iшiнде, орыс халқының мəдени- психологиялық сипаттамасын Н.А.Бердяев тамаша сипаттап берген болатын. Этнопсихологиялық зерттеулер ұлттық мəдениеттi жасаушылардың психологиялық ерекшелiктерiн есепке ала отырып, кез келген ұлттық мəдениеттiң өзiне тəн ғана сипатын ашып көрсетуде қомақты табыстарға жетiп отыр. Халық туралы жəне қоғамдық факторларға байланысты оның даму заңдылықтары жайындағы демография ғылымының да мəдениеттануға тiкелей қатысы бар.Ұлттық мəдениеттiң тоқырау немесе оның орны толмас ауыр зардаптарға ұшырауы- қоғамдық саяси-жағдайларға жəне т.б. тiкеле байланысты екендiгiн дəлелдеп жатудың қажетi бола қоймас, өйткенi мың өлiп, мың тiрiлген қазақ халқының өткен тарихы сөзiмiзге нақты дəлел бол алады. Азшылық халықтардың немесетұтастай өркениеттердiң құрып кету отаршылдықпен, басып алушылықпен.шектен тыс қанаушылықпен, табиғ апаттармен, эпидемиялармен , маскүнемдiкпен, нашақорлықпен жəне т.б. тығыз байланысты болды. ХХ ғасырда мəдениеттану ғылымының дамып, одан əрi қалыптасуына өзiндiк үлес қосқан ғылым салаларына сиптаттама берудi аяқтай отырып, тағы бiр ғылым саласын ерекше атап өтудi жөн көрдiк. Ол-белгiлер мен таңба жүйесiн зерттейтiн семиотика ғылымы. Бұл жас, əрi қажеттi ғылым салалсы аз уақыт шеңберiнде мəдениетт ану ғылымымен бiте қайнасып кеттi десек қателеспеген болар едiк. Семиотикалық тəсiл лингвистика, əдебиет, кино, театр теориясында, қоғамдық ғылымдарда жəне басқа да ғылым салаларында кеңiнен қолданылуы, онымен тiптi информатика мен кибернетика да тамашща үндестiк табуда.Демек, мəдениеттанудың басқа ғылым салаларымен өзара сабақтастықта дамуына жəне мəдениет мəселесiмен барлық ғылымдардың айналысатындығына қарап.
Мəдениеттану - ғылымның жеке саласы ретiнде өзiнiң алғашқы қадамын жасауда, сондықтан оның болашағы да зор болмақ. Əрине, жоғарыда атап көрсеткенiмiздей, мəдениеттану ғылымының дамуына көптеген ғылымдар ат салысуда, осыған қарамастан бұл пəннəң өзiндiк бағыт-бағдары, бет- бейнесi бар. Мəдениетке өзiндiк баға берушiлiк сол бiр ғылыми iзденiстiң басты белгiсi болса керек, сондықтан да болар мəдениеттану саласында түрлi мектептер қалыптасып, ондағы мəдениеттанушылар мəдениет мəселесiмен тығыз айналысуда. Кейде мəдениеттану саласында қанша теория болса, соншама мəдениеттанушылар бар деген пiкiр де айтылып қалады. Шындығында да, теориялар санының көп болуы, мəдениетке де көзқарастардың сан алуан болуымен оның əр тұрғыданқарастырылуына əкелiп соқты. Мысалы: мəдениеттi семиотикалық тұрғыдан қарастыру бар. Бұл ағымның басты өкiлi Ю.Лотман жəне мəдениеттi əдебиеттiк (С.С.Аверинцев), тарихи (Л.Н.Баткин) методологиялық (А.Кребер, К.Кдахкон) антропологиялық (М.Мид) жəне тағы басқа тұрғыдан пайымдаулар бар. Əрине, олардың мəдениет мəселесiне байланысты пiкiрлерiнiң, түсiнiктерiнiң айырмашылықтары бар екендiгi даусыз жəне оны ешкiм жоққа да шығара алмайды, бiрақ олар бiрiн-бiрi жақсы түсiнедi, мəдениеттануға тiкелей байланысты ортақ мəселелеркөтередi.Ендеше, бұл пəндi терең зерттеуге құлшынушылық, мəдениетке байланысты түрлi көзқарастар жүйесiнiң қалыптасуы сөзсiз қуантарлық жағдай, ол гуманитарлық ғылыми пəннiң туып келе жатқандығының белгiсi деп санауымыз керек. Шындығына келсек, əрбiр ғылым салаларының өкiлдерi мəдениеттi өз мамандықтары тұрғысында қарастырады. Бiрақ бұл ғылымдар бiр-бiрiмен тығыз байланысты болғандықтан бiрiнсiз-бiрi өмiр сүре алмайды. Олай болса əдебиетшi тек таза əдебиетшi болып қалмайды,өйткенi ол мəдениеттануды, тарихты , психологияны игергенде ғана нағыз əдебиетшi бола алады. Өз кезегiнде тарихшы да , психолог та, социолог та сол ситяқты. Мəдениеттi əр түрлi тұрғыдан қарастырылуы, мəдениет мəселесiне деген үлкен қызығушылықтан туса керек. Оған дəлел ретiнде 1964 жылдары батысəдебиетiнде мəдениетке 257 анықтама берiлгендiгi жөнiнде американ мəдениеттанушылары А. Кребер мен К. Кдахконның мəлiметтерiн келтiрсек те жеткiлiктi сияқты. Ал одан кейiн қаншама уақыт өткендiгiн жəне дүниедегi болып жатқан мəдени өзгерiстердi есепке алсақ, мəдениет ұғымының шеңберi бұрынғыдан да кеңей түстi. Əрине,əкiмшiлiк- əмiршiлiк жүйе жағдайында мəдениеттану пəнi бiздiң елiмiзде жүйелi түрде оқытылмады. Гуманитарлық ғылымдар саласында да өзiнiң нақты орнын таба алмады. Осы орайда көптеген ғалымдар ұлттық мəдениеттiң тоқырауын Ұлы Қазан революциясымен де байланыстырады. Шындығында да, экономикалық жəне саяси брекесiздiктiң басты себебi - мəдениетсiз саясаттың салдары болып саналады. Ендеше тəелсiздiкке ендi ғана қолы жеткен Қазақстан Републикасының алдында тұрған басты мақсат - халықтың рухани байлығы- мəдениеттi қалпына келтiру, ал мəдени өркендеусiз елiмiз өркениеттi елдердiң қатарына еш уақытта қосыла алмайтыны ақиқат. Бұл мақсатты жүзеге асыруда мəдениеттану пəнiнiң қосар үлесi қомақты болмақ. Əрине, мəдениеттану гуманитарлық ғылымдардың ықпалымен дамуда, бiрақө соған қарамастан ол жеке пəн болып қалыптасу процесiн бастан кешiруде. Оған дəлел ретiнде қазiргi мəдениеттанудың бiртiндеп философияның əкелiк қамқорлығынан шығып, өзiндiк бағыт алуын айтсақта жеткiлiктi сияқты. Мəдениеттанушы, ең бiрiншi кезекте, мəдени қызметтiң нəтижелерiмен (мəдени шығармашылықтың нəтижелерi, музыка , кескiндеме туындылары жəне т.б.) санасса да, оның басты мақсаты- тереңде жатыр,дəлiрек айтқанда, мəдениеттiң рухын игеру болып табылады. Бұл жағдайда мəдениеттi игерудiң екiншi- коммуникативтiк жағы келiп шығады. Ол бiлiм беру мен тəрбиенiң , адамның адамгершiлiк тұрғыдағы қарым-қатынастарының дəрежесiне де байланысты болып келедi. Ең соңында, мəдениеттiң негiзi,оның түйiнi мен маңызы туралы мəселе келiп туындайды. Ғалымдар оны тiлмен де, рəмiздiк жүйесiн қабылдаған ұлттың психологиялық түрiмен, сакрализация тəсiлiмен де жəне т.б. байланысьырады. Қалай болған да дүниенiң тұтастығы, қоғамның интерациялық негiзгi жəне этностың рухани кеңiстiгi - мəдени дəстүрлердiң дамуында ең басты факторлар болып қала бередi.Мəдениеттану ғылыми пəн дəрежесiне жету мақсатында сөзсiз мəдениет археологиясына сүйенедi, оның генезисiн, өмiр сүруi мен дамуының құпияларын ашып, мəдени иұрагерлiктiң тəсiлдерiн жетiлдiредi. Бұл жұмыс үш дəрежеде жүзеге асырылады:
1. Мəдениеттi, оны базистiк негiздерiн сақтау;
2. Мəдениеттi жаңғырту, мəдениеттiң дамуына жаңаша ықпал ету;
3. Мəдениеттi трансляциялау, немесе мəденеит əлемiн халықтың игiлiгiне айналдыру;
Бұл үш дəреженiң арқасында мəдениеттiң сандық-салалық (ғылым,техника,өнер,философия,эконо мика т.б.) сапалық сипатын тереңiрек ашып көрсетумен қатар, мəдениеттiң құрылымын, тұтастығын, даму заңдылықтарын ашып көрсетуге мүмкiндiк аламыз.
Осы айтылғандар ғылыми пəн ретiнде мəдениеттану пəнi жəне лның алдында тұрған мiндеттер жайында кейбiр қорытындыла жасауға мүмкiндiк бередi.бiздiң ойымызша, мəдениеттану пəнiнiң басты мəселесi-адамзаттың ерекше өмiр сүруi тəсiлi ретiнде мəдениеттiң қалыптасып дамуы, оның генезисi болып табылады. Мəдениеттанушылардың бұл орайдағы басты мақсаты-дүниежүзiлiк жəне ұлтық деңгейдегi тарихи-мəдени процестердi тарихи шындық тұрғысынан түсiндiрiп қана қоймай, оларды болжай əрi басқара бiлу. Ең бастысы - мəдениеттану ғылымы мəдениеттiң қайнар бұлағынан сусындай бiлуi қажет. Адамзат баласы өз шешiмiн таппаған көптеген мəселелерге белшесiнен батуы қазiргi заман мəдениетiнiң көп жағдайларда өз бастауын ұмыта бастағандығынан да болуы керек.Ендеше адамзаттың мəдени жаңғыруына бұл мəдениеттану пəнiнiң қосар ұлесi де қомақты екендiгiн ескерсек, əлi де болса буыны бекiмеген бұл жас ғылым саласының болашағы да зор болатындығына күмəн келтiруге болмас.
ХХ ғасырдағы мəдениттану ғылымы саласындағы негiзгi мектептер. ХХ ғасырда мəдениеттану философиядан тысқары тұратын, бiрақ онымен мəдениет философиясы арқылы байланысқан жеке ғылым саласы ретiнде қалыптаса бастады. Мəдениет философиясынан мəдениеттануаға көшу - мəдениеттiң тоқырауын түсiнумен жəне адам мен табиғаттың үйлесiмдiлiгi бұзылғанын ұғынғын уақытта жүзеге асырыла бастады.(Мəдениет пен табиғаттың үзiлiсiн кезiнде романтиктер байқаған болатын). Бұрыннан қалыптасқан үйлесiмдiлiктiң рациональдық негiздерiн iзденуден бас тартылды, ал мұның өзi мəдени дəстүрлердi ой елегiнен өткiзiп қайта қарау болып табылатын сана-сезiмнiң философиялық iзденiстерiн тығырыққа тiредi. Өзiмiз байқағандай, өмiрлiк философияның қойнауында жəне оның əсерiмен мəдениеттi ұғынуға деген талпыныс мəдениеттану теорияларының дамуына ерекше ықпал жасады.Мəдениеттiң сан салалары мен түрлерiне жаңаша көзқараспен қарау - мəдениет мəселелерiне тiкелей байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргiзуге мол мүмкiндiк туғызады. Мiне, осы жағдайларға байланысты ХХ ғасырда өткн кезеңдердегi қол жеткен дəстүрлi жетiстiктердiң негiзiнде бiрнеше мəдениеттану мектептерi қалыптасты. Олар:
а) қоғамдық-тарихи мектеп;
б) натуралистiк мектеп;
в) социологиялықəлеуметтiк мектеп;
г) рəмiздiк символдық мектеп.
а) Қоғамдық-тарихи мектеп. Бұл мектептiң қалыптасуының тамыры тереңдң жатыр, өйткенi оның классикалық дəстүрлерi Кант, Гегель, Гумбольд сияқты ұлы философтардың шығармашылығымен тығыз байланысты болды. Қоғамдық-тарихи мектептiң қалыптасуына тарихшылар мен философтар ерекше ат салысты, бiрақ олардың қатарында дiни адамдардың даболғандығын атап өтуiмiз қажет.Бұл ағымның негiзгi қайраткерлерi Батыс Еуропада- Шпенглер мен Тойнби, ал Ресейде - Н.Я. Данилевский болды. Освальд Шпенглер (1880-1936)- əрi философ, əрi тарихшы. Өз заманында дүниенi дүл сiлкiндiрген Закат Европы деген еңбектiң авторы ( 2 том 1921-1923 жылдар аралығында шыққан). Бұл еңбегiнде ол тарихты түрлi мəдениеттердiң алмасуы деп қарастырады. Мəдениет саласында жалпы-адамзаттық мирасқорлықтың болуын Шпенглер жоққа шығарады.Ол мəдениеттi тарихи тұрғыдан сегiз түрге бөледi. Олар; египеттiк, үндiлiк, вавилондық, қытайлық,антикалық ,исламдық, батыс еуропалық жəне орталық Америкадағы майя мəдениетi. Ол жаңа туындапқалыптасып кележатқан мəдениет қатарына орыс-сiбiр мəдениетiн жатқызады. Əрбiр мəденеттiң өмiр сүру ұзақтығын жобамен бiр мың жыл деп белгiлейдi. Олардың арасында өзара тең, мəндi байланыс болуы мүмкiн емес деп есептейдi. Оның пiкiрiнше, өмiр сүруiн тоқтатуға бет алған кез келген мəдениет дамудан тоқырауға, творчестволық шырқаудан құлдырауға, жаннан "интеллектiге", батырлық iс-əрекеттен утилитарлық қызметке айналды. Мұндай жағдайд элинизм дəуiрiнде (б,з,д) грек-рим мəдениет өз басынан кешiрген, ал өткен ғасырды бұл тарихи құбылыстың куəгерi батыс-еуропа мəдениетi болған Өркениеттiң алға басып шарықтауына байланысты сауықтық мəдениет басты орынға шығады, ал көркемдiк жəне əбеби шығармашылық өз мəнiн жоя бастайды да, оның орнын руханиылықтан жұрдай техницизм мен спорт басады. Закат Европы атты еңбегiнде О Шпенглер Рим империясының құлауын мысалға келтiре отырып, Шығыстан келе жатқан революциялық күш - варваолардың қысымымен батыс-еуропа қоғамы жойылды деп есептейдi. Бiрақ, тарих Шпенглердiң бұл пайғамбарлығын жоққа шығарады, ал орыс-сiбiр мəдениетi жүзеге аспады( бұл мəдениет социалистiк қоғамның мəдениетi болатын). Өкiнiшке орай, оның консервативтiк -ұлтшылдық идеяларын фашистiк Германияның идеологтары өз қызметiнде өте шебер қолдана бiлдi. Арнольд Джозеф Тойнби (1889-1975) ағылшынның тарихшысы, социологоi, 12 томдық Исследования истории (1934-1961) деп алатын көлемдi еңбектiң авторы. Адғашқы кезде Тойнби Шпенглердiң ықпалымен өркениет шеңберiндегi адамзат дамуын ғылыми ой елегiнен өткiзуге тырысып, өркениет терминiн мəдениет ұғымына синоним есебiнде қарастырды. Тойнби тарихты бiр-бiрiмен гентикалық байланысы аз бiр уақытта жүйелi түрде дамитын өркениеттердiң жиынтығы деп қарастырды. Оның ойынша, бұл өркениеттер өз дамуында, яғни шарықтаудан тоқырау мен апатқа ұшырарда бiрдей кезеңдердi бастан өткiзелi. Кейiннен ол өзiнiң бұл көзқарастарын сын көзбен қайта қарап дүниежүзiлiк дiндерден (хритиан, ислам, будда жəне т.б.) нəр алған мəдениетттердiң барлығы да тарихтың мəуелi ағашы, адамзат бұтағыныңмəн-мағынасы деген қорытындыға келдi. Олардың барлығы да бiрлiкте, тұтастықты, олардың əрқайсысы тарихтың бiр бөлгегi болып табылады. Өркениеттi бар болған сегiз түрге бөлген О.Шпенглерге қарағанда, Тойнби өз заманының терең ғылыми зерттеулерiне сүйене отырып алғашқыда 20-дан 30-ға дейiн атап, ал кейiннен өз дамуында белгiлi бiр дəрежеге жетiп, мəдениеттiң тұрақталған 13 түрiне тоқталды. Тойнби тарихтың қозғаушы күштерiнiң қатарына ұлы тұлғалар мен творчество адамдарын да жатқызады (творчестволық азшылық}. Творчестволық азшылық белгiлi бiр мəдениеттiң сұраныстарын, қажеттiлiктерiн өтеуге қабiлеттi болып келедi, ал бұл жағдай белгiлi бiр қоғамның алға қарай дамуына əсерiн тигiзбей қоймайды. Мұндай кезде творчестволық азшылық енжар көпшiлiктi соңынан ертедi, оған сүйенедi, тiптi өз қатарын солардың көрнектi өкiлдерiмен толықтырып отырады. Творчестволық азшылық өзiнiң мистикалық өмiрiлiк ұмтылысын жүзеге асыруға əрменсiз жəне тарихтың талабына жауап бере алмаса өзiнiң үстемдiгiн беделiмен емес, қару күшiмен мойындаттыратын үстемдiк етушi элитаға айналады, ал қағжу көрген халықтың басым көпшiлiгi "iшкi пролетариатқа" айналады. Ол өз кезегiнде сыртқы жаулармен бiрiге отырып, өздерi өмiр сүрiп отырған өркениеттi талқандап тынады. Тойнби адамзат дамуының қорытындыларын мойындай отырып, онда ең алдымен рухани байлықты жетiлдiру мен дiнге ерекше үмiт артады. Өз еңбектерiнде нəсiлшiлдiкпен еуроорталықтықты батыл сынай отырып, Тойнби ұлт-азаттық қозғалымтарды жақтайды, дүниежүзi халықтарының арасындағы ынтымақтастық пен өзара түсiнушiлiктi батыл қолдайды.
б) Натуралистiк мектеп. Бұл мектептiң басты ерекшелiгi- мəдениеттiң биологиялық сипатын əсiрелеп көрсету. Бұл бағытты жақтаушылар, негiзiнен, дəрiгерлер, психологтар жəне биологтар. Мəдениеттану ғылымы саласында натуралистiк мектеппен кеңiнен танымал болған əлеуметтiк дарвинизм қабысады. Натуралистiк мектептiң қалыптасуна биологиядан басқа ХХ ғасырды пайда болған екi ғылым саласы: фрейдизм мен этология ерекше роль атқарды. Жануарлардың мiнез-құлқы туралы бұл ғылым салалсындағы ғылыми табыстары үшiн К. Лоренц пен оның əрiптестерi 1973 жылы Нобель сыйлығын алды. Адамға биологиялық көзқарас тұрғысынан қарайтын бұл мектеп өкiлдерiнiң концепцияларын қысқаша қарастырып көрейiк. Зигмунд Фрейд (1856-1939) - австралиялық невропатолог, психиатр жəне психолог, психикалық талдау (психоанализ) мен фрейдизмнiң негiзiн қалаушы. Ғылымдағы бұл бағыт мəдени құбылыстарды, творчетволық прцестердi түсiндiруде, тiптi бүкiл қоғамның дамуын анықтап көрсетуде де психологиялық концепцияларды қолдануды қажет деп тапты. Психикалық талдауды этнография, тарих, дiн жəне мəдениеттiң ұлы қайраткерлерiнiң ғұмырнамаларын жазуда кеңiнен қолдана отырып. Фрейд пен оның iзбасарлары мəдениет - жеке адам психикасының қоғамдық экрандағы көрiнiсi деп қарастырды. Фрейдтiң ойынша, мəдениет, бiрiншiден, адамзат баласының ғасырлар бойы жинаған бiлiмi мен өмiрлiк тəжiрибесiн қамтиды. Мiне, осындай жағдайда ғана адам табиғат күштерiн жеңiп, одн өз қажетiн ала алды, екiншiден, мəдениет адамзат баласының өзара қарым-қатынастарын бiр тəртiпке келтiретiн барлық институттарды қамтиды. Бұл анықтамадан биологиялық сарынды оп-оңай ағғаруға болады, өйткенi мəселе адамның өз қажетiн қанағаттандыру үшiн табиғаттан алар үлесi жəне оның тiршiлiгi жайында болып отыр. Ендеше , Фрейдтiң нағыз атеист болып, дiнге қарсы шығуын, тiптi дiндi ұжымдық невроздың ерекше түрi деп қарастыру сырын түсiну онша қиынға соқпайтын сияқты. Фрейдизм ғылым саласы ретiнде марксизм-ленинизмге қарама-қайшы еледi. Марксистер үшiн адам ең алдымен, əлеуметтiк құбылыс болып саналса, ал фрейдистер үшiн бұл биолоиялық құбылыс, марксистер үшiн тарихтың қозғаушы күшi - пролетариат пен таптық күрес болса, фрейдистер əйелдердiң ер адамдарға тəуелдiгiн қолдай отырып, барлық адамдар үшiн қажеттi либидоны (ұрпақты жалғастыру инстинктi, жыныстық инстинктi) басты орынға қояды. Фрейдтiң өзi iрi материалист - ғалым жəне табанды атеист болса да марксизм iлiмiне сын көзбен қарады. Марксизмдi кезектi қиял деп бағалай отырып, Фрейд мынандай қорытындыға келдi: Маркстiң шығармалары өзiнiң қарама- қайшылықтары мен күңгiрт жақтарына қарамастан Библия мен Құранның орнын басты ( Фрейд З. Будущее одной иллюзии М., 1990. С.95 ). Фрейдтiң мəдениеттану саласындағы концепциялары шамадан тыс турашылдығы үшiн марксистер тарапынан ғана емес қатаң сынға ұшырағаны осы жағдайлардан болар.
б) Социологиялық мектеп. Бұл мектептiң мəдениеттану саласындағы ғылыми зерттеулерi -қоғамның өзiне, оның құрылымы мен əлеуметтiк инститтарына бағытталған. Əрине, өзiне тəн бағыт-бағдары болғанымен социологиялық мектеп басқа мектептерден қытай қорғаны арқылы бөлiнiп тұр, ешбiр байланысы жоқ десек қателескен болар едiк. Шын мəнiнде, əр мектеп өкiлдерiнiң концепциялары көп жағдайда бiр-бiрiмен үндес, сабақтас келедi. Социологиялық мектептiң көрнектi өкiлдерiнiң бiрi- Томас Стернз Элиот ( 1888-1965) ол ағылшын американ ақыны, модерндiк бағыттың сыншысы, Заметки к определению культуры (1948) деген еңбектiң авторы. Мəдениет дегенiмiз - деп жазды Элиот, белгiлi бiр жердi мекендейтiн халықтың тұрмыс-тiршiлiгi. Мəдениеттiң нышандарын сол халықтың өнерiнен, əлеуметтiк жүйесiнен, дiнiнен, салт-дəстүрлерi мен қалыптасқан дағдыларынан байқауға болады. Бiрақ, бұлардың барлығын тұтастай алып қарастырсақ та, бұл мəдениеттi толық бермейдi, ендеше, мəдениеттi тек өнердiң, салт- дəстүрлердiң, дiни наным-сенiмдердiң жиынтығы деп қарастыру мəдениеттiң ауқымын түсiнбеушiлiк, өйткенi, мəдениет көз жеткiсiз байтақ даладай кең дүние ( Артановский С.Н. Некоторые проблемы культуры. Л.,1977) Элиот ХХ ғасырдың ортасына қарай Еуропа мəдениетiнiң құлдырауға ұшырағандығын, оның бұрынғы адамгершiлiк жəне интеллектуалдық қасиеттерiнен айырылып, қазiргi заманда сауықтық мəдениетке көше бастағанын ашына жаза бастады. Одан əрi мұндай келеңсiз көрiнiске тосқауыл болар кұш - мəдени элита, сондықтан да оларды барынша қолдау керек деген тұжырымға келдi. Жалпы , Элита теориясы (əсiресе саяси) сонау көне заманда өмiрге келiп, одан кейiн де өзiнiң заңды жалғасын тапқан. Көне грек философы Платон (б.э.д. 427-347) элитаны тарихи процестың қозғаушы күшi деп есептеген. Кейiннен бұл пiкiрдi италяндық Н.Макиавелли, ағылшын Т.Карлейль, немiс Ф.Ницше жəне т.б. одан əрi дамытты. ХХ ғасырда бұл идеяның жаршысы италяндық Вильфредо Парето (1848-1923) болды. Ол тарихты элитаның өкiметтi өз қолына алу жолындағы күрес аренасы деп сипаттайды. Элиоттың сiңiрген еңбегi сол, ол мəдениет салалсында элиталық тəсiлдiң ерекше маңыздылығын айқындап, көрсете бiлдi. Өзiнiң замандасы, əрi отандасы Тойнби сияқты Элиот та қоғамда рухани элита жəне қараңғы халық деп екiге бөлiп, мəдениеттi жасап - дамыту тек қана бiрiншi топтың ғана қолынан келедi деп тұжырымдады. Элиоттың ойынша, творчестволық элита ешбiр тапқа жатпайды, ол əрқашанда сол қоғамдағы түрлi əлеуметтiк топтардан толықтырылып отырады, бiрақ творчестволық элитаның шығып, қалыптасуы үшiн байлық қажет жəне белгiлi бiр ерекше топқа жатуы шарт. Қоғамның əр түрлi топтарының ерекше дарынды жəне қабiлеттi өкiлдерi творчестволық элитаның қатарын толықтырып, мəдени процестiң жамуын қамтамсыз етедi.
в) Социологиялық мектептiң тағы бiр көрнектi өкiлi əрi экономист, əрi социолог, Социология истории и культуры (1927) деген еңбектiң авторы, немiс ғалымы - Альфред Вебер (1868-1958). Ол тарихты бiр-бiрiмен тығыз байланысты, бiрақ өз заңдарымен дербес дамитын үш процеске бөлудiң тамаша теориясын ұсынды. Олар əлеуметтiк процесс ( əлеуметтiк институттардың қалыптасуы), өркениеттiк процесс (ғылым жəне техниканың алға басуы) жəне мəдени процесс (шығармашылық, өнер, дiн жəне философия). Вебердiң концепциясы бойынша, соңғы екi ғасырда АҚШ-тағы əлеуметтiк жəне өркениеттi процестердiң басымдылығы мəдени процеске нұқсан келтiрдi, ал Ресейде əлеуметтiк консерватизм үстемдiгi мен ғылыми-техникалық жағынан артта қалушылыққа қарамастан Х1Х ғасырда орыс мəдениетiнiң алтын ғасыры басталды. Еуропаның көптеген елдерiнiң басым көпшiлiгi бұл процестердiң арасында белгiлi бiр тепе-теңдiк сақтады, ал Жапония сияқты экономикалық жағынан жоғарғы дамыған мемлекеттерде өркениеттiк процесс тек екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн бұрын болып көрмеген қарқынмен дамыды. Вебер белгiлi бiр мемлекеттiң немесе дəуiрдiң бет-бейнесiн жасауда ең бiрiншi кезекте мəдени факторларға сүйендi. Ол мəдени қозғалыс иррациональды, ал оны жасаушы - рухани интеллектуальды депр қортындылады.
г) Рəмiздiк (символдық) мектеп - жаппай ақпарат құралдарының қарқынды дамуының нəтижесiнде кейiннен қалыптасқан мектеп болса да, ХХ ғасырда қалыптасқан мектептердiң арасында үлкен дебелге ие болды. Олай болса, кейбiр философтар мен социологтардың, қазiргi замандағы ғылыми-техникалық революцияның орнын ақпараттық революция басады деген пiкiрлер дұрсқа шыққан сияқты. Шындығында да, мəдениетке адамдардың өздерiнiң түрлi интеллектуалдық (ғылыми) жəне сезiмдiк (өнер) хабарды беру жəне бiлдiру (тiл жəне тағы басқа белгiлер) қабiлетi тұрғысынан қарайтын болсақ, онда адамның бүгiнгi таңдағы ақпараттық мəдениеттiң шыңына шығу сырын айқын түсiнуге болады. Алғашқы қауымдық құрлыс адамы рəмiздiк жүйе тiлiнде өзiнiң қарапайым ойларын дауыстық қашықтыққа ғана жеткiзе алды, ал уақыт шеңберi тұрғысынан
қарастыратын болсақ, тастағы таңбалы суреттер пайда болғанға дейiн адам өзiнiң жан дүниесiнен хабардар ету қасиетiнен ада болатын. Тiлдiң дамуы, көркемдiк өнер мен жазудың пайда болуы-адамның ақпараттық қабiлетiн жоғары сатыға көтердi. Одан кейiнгi замандарда қатынас құралдары мен баспасөздiң пайда болуы, рəмiздiк жүйенi одан əрi байыта түстi. Дүбiрлi уақиғаларға толы ХХ-ғасыр адамзат баласының телеграфты, телефонды, радио мен киноны, телеарнаны, вдеоны т.б. кеңiнен қолдануы- хабарлар тарату мүмкiндiгiнiң шексiз екендiгiн, тiптi сонау космос кеңiстгiмен де байланыс орнатуға болатндығын тəжiрибе жүзiнде көрсетiп бердi. Хабарды беру жылдамдығы мен оларды беру сапасы да айтарлықтай өзгерiстерге ұшырады. Қоғамдағы бұл өзгерiстер мен жетiстiктер ғалымдардың адамзат мəдениетiнiң қайнар бұлағы - адамның белгi беру, хабар беру қабiлетi, оның тек өзiне тəн қасиетi деген қорытындыға келуiне себепкер болды. Бұндай көзқарастың қаылтасуына ақпараттық хабарларды қабылдау, дайындау, қайта өңдеу, мен сақөтау сияқты жалпы заңдылықтарын зерттейтiн семиотика, информатика, кибернетика жəне т.б. жаңадан туындаған ғылым салаларының дамуын айтуымызға болады. Соңғы кездерге дейiн таза гуманитарлық ғылым болып есептелiнiп келген мəдениеттану ғылымы осы жаңа ғылым салаларының арқасында техник əлемiне тiкелей шығуға жəне ЭВМ-дi құру сферасына қатысуға да мүмкiндiк алды. Түрлi ғылым салаарымен қатар жаппай коммуникация саласында да жемiстi еңбек етiп "рəмiздiк" мектептiң көптеген өкiлдерiнiң iшiндегi ең көрнектiлерi, осы мектептiң атасы болып саналатын ұлы ғалымдар Э.Кассирер мен К.Леви-Строс. Эрнст Кассирер (1874-1945) немiс философы, Философия символических форм (1923-1929) атты монументальдық еңбектiң авторы. Оның мəдениет жөнiндегi концепциясының негiзiнде, адамның жаппай жүйелi жəне ұдайы рəмiздер арқылы (рəмiз- белгiлi бiр идеяны бiлдiретiн бейне, зат , əрекет) берiлетiн қабiлет басты орын алады, яғни мəдениеттi семиотика тұрғысынан қарастырады. Оның пiкiрiнше, тiл, ғылым,нер, дiн, миф, жəне т.б. Адам өмiр сүрiп отырғансимволдық шеңбердiң құрамдас бөлiктерi. Жануарларданөзгеше, адамның символдық жүйесiнiң қоршауында болуының өзi, адам өмiрiнiң өзiндiк ерекшелiгi болып табылады. Жер бетiндегi басқа тiршiлiк иелерiмен салыстырғанда адамзат баласы жəй ғана физикалық емес, нағыз (символдық) əлем дүниесiнде өмiр сүредi. Тiл, миф, өнер, дiн жəне т.б. адам баласының басқа датолып жатқан рухани көрiнiстерi - осы бiр жарық дүниенiң бөлшектерi болып саналады. Кассирер адамға бұраннан берiлiп дəстүрге айналған "ақылды жануар" деген атақтан мүлде бас тартып, адамды рəмiздiк симводық жануар деп атауға ұсынады. Клод Леви - Строс (1908 жылы туған) - француз этнографы, əрi социологi, құрылымдық антропологияның негiзiн қалаушы. Бұл ғылымның негiзiнде мəдениет пен алғашқы қауымдық құрылыс тайпаларының əлеуметтiк құрылымын талдауда құрылымдық лингвистика мен информатиканың кейбiр əдiстерiн пайдалану жатыр. Леви-Строс артта қалған көптеген мемлекеттерде этнографиялық зерттеулер жүргiзудiң нəтижесiнде еуроорталықтық мен нəсiлшiлдiктi жоққа шығарады, тағы ұғымының жалаңдығын дəлелдей отырып сонау, неолит дəуiрiнде техникалық жəне индустриалдық прогрестiң негiзiн қалаған тағы адамдардың ойлау қабiлетiнiң өзiндiк ерекшелiктерi мен күшiне ерекше мəн бередi. Леви - Строс қауымдық құрлыс деңгейiндегi халықтарды артта қалған немесе дамымаған деп айтуға болмайды, өйткенi олар кейбiр жағдайда, кейбiр салаларда бүгiнгi өркениеттi елдердi артқа тастап кететiндей жетiстiктерге жетуi мүмкiн (К. Леви - Строс.Стуртурная антропология М., 1983. С.186) деп топшылайды. Ол Француз этнографы Жан Жак Руссо сияқты алғашқы қауымдық құрылыстың адамгершiлiк негiздерiн аса жоғары бағалай келiп, қазiргi заман өркениетiнiң салдарынан қаймыға бұзылған адам бойындағы сезiмдiк жəне рациональдық бастаманың бiрлiгiн қалпына келтiру қажеттiгi туралы ойға келедi. Леви-Стросстың құрылымдылық (структуралық) антропологиясында миф-коллективтiк сананың басты мазмұны, тұрақты əлеуметтiк құрылымның негiзi" ретiнде қарастырылуы ерекше атап өтетiн жəйт болып саналады. Мифтiң ерекшелiгiн француз ғалымы былай деп айқындайды. Миф өткенен ғана емес, сонымен бiрге қазiргi заман мен болашақтан да хабар бередi. Мифология саяси идеологияны еске түсiредi, басқаша айтқанда, мифология мен идеология синонимдер. ХХ ғасырда талай мифтер (фашист рейхының мың жылдық өмiрi" туралы гитлерлiк миф, коммунизм салтанаты жөнiндегi миф, дүниежүзiлiк революция туралы миф) өмiрге келсе, ал көне заманда адам тəрiздес құдайдың бар екендiгi туралы миф кеңiнен тараған. Ежелгi замандағы мифтердi еске алсақ, түрлi ағымдар мен доктриналарға толы қазiргi заман идеологиясы сол мифтер негiзiнде құрылған жоқ па екен деген ойға да ерiксiз келетiн сияқтымыз.
Мәдениеттану жеке пән ретінде ХIХ ғасырдың соңғы ширегінде қалыптаса бастады, сондықтан да оны әлі де болса буыны бекімеген жас ғылымдар саласына жатқызамыз. Мәдениеттану -- мәдениет туралы ғылым, сонымен қатар философиялық ілім, өйткені ол философияның басты саласы, мәдениет философиясын қамтиды. Мәдениеттану қоғамда болып жатқан түрлі процестерді (материалдық, әлеуметтіқ, саяси, адамгершілік, көркемдік тағы басқалары) барынша қамтып, мәдениет дамуының жалпы заңдылықтарын, оның өмір сүруінің принциптерін және бір-біріне этно-әлеуметгік, саяси-моральдық, ғылыми, көркемдік және тарихи сипаттамаларымен, жағдайларымен ерекшеленетін түрлі мәдениет түрлерінің өзара байланыстарымен, төуелділіктерімен зерттейді.
Мәдениеттану пәні сонымен қатар жергілікті және аймақтық мәдениеттердің сапалы ерекшеліктерін, олардың өзара байланыстары мен мәдениеттің басқа түрлерімен мирасқорлығын, қарым-қатынасын зерттей отырып, адамзат баласының біртұтас мәдени даму процесінің жалпы заңдылықтарын аңықтайды. Демек, мәдениеттану пәні түрлі қоғамдар барысындағы мәдени өмірді жан-жақты қамти отырып, ондағы басты мәдени процестерге ғылыми тұрғыдан талдау жасайды. Мәдениеттануды тек қана гуманитарлық ғылымдар саласына ғана емес, жалпы теориялық пәндер қатарына да жатқызуға болады. Өйткені бұл пән адамзат баласының мәдени өміріндегі толып жатқан құбылыстарды жүйелі түрде қарастырады. Ал мәдени процестердің мәнін ашып көрсетуде түрлі ғылым салаларының өкілдерінің, атап айтқанда этнографтардың, әдебиетшілердің, социологтардың, психологтардың, тарихшылардың, демографтардың және тағы басқалары ат салысатынын ескерсек, мәдениеттанумен барлық ғылым саласының айналысатындығын айқын аңғаруға болады. Шындығында да, мәдениеттануға осы уақытқа дейін түрлі ғылым салалары, атап айтқанда, антропология, психология, тарих, педагогика зор ықпал етті. Енді осы аталған ғылым салаларының мәдениеттануға қалайша ықпал ететіндігін қарастырып көрейік. Антропологияның басты бағытының бірі -- қоғам мен адамды салыстырмалы тұрғыдан зерттеу. Осы тұрғыдан алып қарағанда, антропология мәдениет деген ұғымның мағынасын анықтауда үш жағдайға назар аударады. Олар: 1) Қоғам мен адам-ның мәдени қалыптасуы (ағартушылық); 2) Қоғамдық және адамзаттық салт-дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың, қалыптасқан дағдылардың, қоғамдық мекемелердің және тағы басқалары жиынтығы (бірлігі); 3. Белгілі бір қалыптасқан мәдени жүйенің басқа мәдени құндылықтарға қарсылығы. Мәдениетке антропологиялық тұрғыдан берілген бұл анықтаманы мәдениеттану саласындағы көптеген сыншылар жалпылама деп есептеп, оның эмперикалық сипатта екендігін баса көрсетеді. Сонымен қатар олар әлеуметтік антропология әлеуметтанудың (социологияның) негізгі әдістері мен үлгілерін қабылдап, осы ғылымға мүлде бет бұрып кетті деп пайымдап, ал мәдени антропология деп аталатын антропологияның басты саласы -- психология мен тарихқа ден қойды деп тұжырым жасайды. Әрине, түрлі пәндерге бағдар жасау өзіміз қарастырып отырған антропология саласында ғана емес, жалпы мәдениетті түрлі мағынада түсіндіруге әкеліп соғары сөзсіз. Осы орайда ерекше атап өтетін бір жәйт, ғасырлар бойғы даму жолынан өткен социология да дәл баяғыдай жаратылыстану ғылымдарына сүйенеді, әлеуметтік ғылымды әлеуметтік философияға қарсы қояды. Дүние жүзі халықтары мен этникалық топтарының, тайпаларының мәдени және тұрмыстық ерекшеліктерін, олардың шығу тегі мәселелерін, олардың жер жүзіне таралып қоныстануы мен мәдени тарихы қарым-қатынастарын зерттейтін этнография ғылыми адамзат баласының өткен заман мен бүгінгі таңдағы мәдениеттің мол мұрасын игеруде және оны ғылыми тұрғыдан ашып көрсетуде айрықша роль атқарып отыр. Этнография ғылымы белгілі бір халықтың қай этносқа жататындығына қарамастан, олардың қайсысының болсын материалдық және рухани мәдениет саласындағы жетістіктеріне үлкен құрметпен қарауға үйрете отырып, мәдениеттану ғылымының қалыптасуына өзінің қомақты үлесін қоса білді. Егер антропология мен этнография адамның биологиялық белгілеріне сүйене отырып, мәдениетпен жаратылыстану ғылымдары ретінде үйлесімділік тапса, қоғамды жүйелі түрде қарастыратын әлеуметтану (социология) ғылымының биологиямен байланысы жоқ. Социология мемлекет, таптар, топтар, сословие және одан да ұсақ қоғамдық топтарды этникалық белгілеріне қарай емес, олардың қоғамда алатын орны мен атқаратын қызметіне қарай зерттейді. Көп уақытқа дейін КСРО-да социология марксизмге жат ғылым ретінде саналып, тарихи материализмге қарама-қарсы қойылды. Шын мәнісінде, социология мәдениеттанушыларға қоғамның әлеуметтік әр тектілігіне байланысты мәдениеттің материалдық және рухани көріністерін дұрыс түсініп, ой елегінен өткізуге көмектеседі. Пролетарлық мәдениет, ақсүйектік мәдениет, сауықтық мәдениет сияқты мәдениеттану пәнінде кездесетін ұғымдар социологиямен тығыз байланысты.
Мәдениеттану саласындағы ғылыми зерттеу жүмыстарында түрлі әлеуметтік топтарға жататын адамдардың қызметі мен іс әрекеті заңдылықтарын зерттейтін әлеуметтік социологияның мәліметтерінің алатын орыны ерекше, өйткені олардың мәдени іс-әрекет көріністері белгілі бір психологиялық сарынға байланысты болғандықтан, мәдениет саласындағы зерттеу жұмыстарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz