Жезқазған - Ұлытау өңірінің металлургия орталықтары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Қaзaқcтaн Pecпубликacы Бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгi

Aкaдeмик E.A.Бөкeтoв aтындaғы
Қapaғaнды унивepcитeтi

Шерхан ФИО
Жезқазған - Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіші

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

5В011400 - Тapиx мaмaндығы

Қapaғaнды 2022
Қaзaқcтaн Pecпубликacы Бiлiм жәнe ғылым миниcтpлiгi

Aкaдeмик E.A. Бөкeтoв aтындaғы
Қapaғaнды унивepcитeтi

Қopғaуғa жiбepiлдi Apxeoлoгия, этнoлoгия жәнe Oтaн тapиxы кaфeдpacының мeңгepушici
Абдрахманова К.К.
30.04.2022ж.

ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC

Тaқыpыбы: Жезқазған - Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіші

5В011400 - Тapиx мaмaндығы

Opындaғaн:

Ғылыми жeтeкшi:
т.ғ.к.,пpoфeccopЖaуымбaeв C.У.

Қapaғaнды 2022
Мaзмұны
Кipicпe6

1 Жезқазған-Ұлытау өңірінің ежелгі метталургия ескерткіштерінің тарихы 12
1.1 Жезқазған 12
1.2 Жезқазған-Ұлытау ежелгі кен орындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14

2 Жезқазған-Ұлытау өңірінің металлургия орталықтары22
2.1 Жезқазған-ежелгі және ортағасырлық металлургиялық орталық (Милықұдық)22
2.2 Талдысай-ежелгі металлургия орталығы 29

Қopытынды59
Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмi62

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының орталық бөлігін орналасқан - Жезқазған-Ұлытау территориясында оның көне ескерткіштерін зерттеуі, Қазақстанның археологиясы мен Еуразия даласында маңызды рөлге ие болады. Ең алдымен, бұл - Қазақстан аумағындағы өндіруші экономикасы бар мәдениет дами бастаған кездегі ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеуге қатысы бар [1].
Орталық Қазақстан аумағындағы қола дәуіріне жататын көптеген ескерткіштердің зерттелуіне - Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ мен Ә.Х.Марғұлан Сарыарқа археология институты ғалымдарының тигізген үлес салмағы- орасан зор. Орталық Қазақстан өзінің мысты кен ресурстар қорымен, бай мал жайылымдықтары - Еуразияның қола ғасырындағы бірегей мәдениет ошақтарының бірі ретінде көріністі берген [2]. Қола дәуірі Қазақстанның тарихындағы айрықша кезең. Ежелгі қоғам өмірінің көптеген бөлігінде- түбегейлі өзгерістер мезгілі. Бұл кезеңде-өндіруші түріндегі экономикасымен бірге болған мәдениеттер кеңінен тараған және этнолингвистикалық қауымдастықтар қалыптасқан. Кейінірек, олардың негізінде жалпы әлемдік тарихта салмақты үлес қосқан этностар қалыптасқан. Кейінгі қола дәуірінде-қола құю өндірісі өзінің ең жоғарғы даму шыңына жеткен. Спорадикалық темірді балқытуға көшіп, адамның алдына металлдарды игеруде жаңа мүмкіндіктер ашылады. Ерте темір дәуірінің қарсаңында, бұл фактор жиынтықтарының барлығы-аталмыш аумақтағы көптеген ғасырларға халықтың шаруашылық тұрмысын айқындап берген көшпенді мал шаруашылығының пайда болуына әкелді. Ұзақ уақыт бойы Қазақстан далаларында бір-андронов мәдениетін бөліп көрсеткен.
Зерттеу тақырыбының мақсаты - Орталық Қазақстан аймағында болған қола дәуіріндегі мәдениеттің тарихи сабақтастығын тану негізі Жезқазған-Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері зерттеуге жататын археологиялық кешендерінің кезеңдестіруін, хронологиясын және мәдени тиістілігін анықтап білу болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
- Орталық Қазақстандағы Жезқазған-Ұлытау аймағындағы қола дәуіріне жататын археологиялық зерттелу тарихын сипаттау дәрежесін талдау;
- Орталық Қазақстанның Жезқазған-Ұлытау қола дәуірі мәдениетінің қоныстары мен жерлеу ескерткіштерін көрсететін материалдарды жан-жақты зерттеу;
- Зерттелетін кешендерді құрған ежелгі халықтың шаруашылық қызметінің, дінінің және өнерінің кейбір аспектілерін қарастыру;
- Жаңа материалдарға жалпы сүйене отырып, Жезқазған-Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерінің орны мен маңызын анықтау.
Ғылыми жаңалық. Дипломдық жұмыста бұрын белгілі болған және жаңа материалдар талданып, қорытылады. Зерттелетін өңір мен іргелес аумақтардың хронологиялық жақын кешендерімен Ұлытау материалдарын салыстырмалы талдау негізінде олардың кезеңдестірілуі мен хронологиясы нақтыланады, олардың шығу тегі мен мәдени қатыстылығы айқындалады.
Дереккөздің базасы. Жұмыстың барысында түрлі академиялық басылымдарда жарияланған Орталық Қазақстан қола дәуірінің Жезқазған-Ұлытау өңіріндегі археологиялық артефактілер мен басқа да материалдар зерттелді.
Теоретикалы-методологиялық негізі. Зерттеудің теориялық бөлігінің негізін тарихи-мәдени көзқарас құрайды. Археологиялық кешендер бірқатар сыртқы факторларға негізделген адам қызметінің қорытындысы ретінде қарастырылады. Зерттеудің негізгі әдісі-салыстырмалы анықтау болып табылады.
Хронологиялық мерзімі. Зерттеудің хронологиялық мерзімі - б.з.д. ІІ мыңж 2-і жартысы - VIII ғғ. аралығы Жезқазған-Ұлытау өңірін қамтиды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеу нәтижелері тарих факультетінің студенттері үшін жоғарғы оқу орындарында, ғылыми-көпшілік басылымдарда және мұражайлық жұмыста арнайы курстарды дайындау кезінде пайдаланылуы мүмкін. Оларды іс жүзінде пайдалану - экскурсияларда, археологиялық-тарихи мұражайда экспозициялық және көрме жұмыстарын құру кезінде мүмкін болады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Жезқазған-Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері (ежелгі кен орындары, қоныстар, қорымдар) бойынша мерзімді басылымдар бірталай мөлшерде ғылыми әдебиетте жинақталған. Мұнда көптеген ондаған қоныстар мен қорымдар, кен қазбалары, табыну-салттық объектілер бар, олардың зерттеу материалдары ғылыми айналымға бұрыннан берік енген, жыл сайын жаңа жаңалықтар мен фактілермен, жаңа ғылыми гипотезалармен, пікірлермен толықтырылады [3]. ХVIII - XIX ғғ. И.П. Шангин, Б.Ф. Герман, П.С. Паллас, П.И. Рычков, А.И. Шренк, В.В. Радлов сияқты авторлардың еңбектерінде тау-кен ісі жөнінде көп мәліметтер бар. Бұл ғалымдардың еңбектері бүгінгі таңға дейін өз маңызын жоғалтпаған.
XX ғасырдың 30 жылдарында тұңғыш рет академик Қ.И. Сәтбаев бірқатар мақалаларында Жезқазған көне және орта ғасырларда металлугия мен кен ісінің ірі орталықтарының бірі болғандығын атап өтті. Оның Жезқазған көне өндіріс орталығы екендігі жайындағы пікірлерін екінші дүние жүзілік соғыстан кейін өңірде қазба жұмыстарын жүргізген Ә.Х. Марғұлан мен Н.В. Валукинский дәлелдеді.
Бұл өлкенің көне металлургиясына байланысты материалдарды осы саланың маманы С.А. Берденов өз еңбегінде жинақтап қорытты.
Орталық Қазақстанның көне металлургиясы және шикізат тарихы жайындағы деректер Қазан төңкерісіне дейінгі саяхатшылар, ғалымдардың еңбектерінде бар. С.А. Попов өз кәсібін негізгі Орталық Қазақстанның шығыс бөлігінде (Баянауыл және Қарқаралы өңірлері) жүргізді. Н. Рычков күнделігінде (1771ж) Ұлытау маңында Жезді-Кенгір өзені аңғарында көп мөлшерде мыс орындары кездесетінін жазған. ХІХ ғасырдың 30 жылдарынан бастап, Ресейлік кәсіпкерлер мен барлаушылар кен орындарын ашумен, зерттеумен шұғылданады. С.Г.Белл 1910 жылы кен орындарын зерттегенде, Жезқазған алқабындағы ежелгі кеншілер 1 млн тонна руда шығарып, одан 10 мың тонна мыс алынғаны жайында мағұлмат берген [4].
Дипломдық жұмыстың пәні-Жезқазған-Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың объектісіЖезқазған-Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерін зерттеу барысындағы табылған заттай деректер.
Дипломдық жұмыстың негізгі деректері. Археолог-ғалымдардың осы тақырыптың көлемі бойынша - еңбектері, мақалалары, арнайы сызба-кестесі мен карталар, жалпы жоспар сұлбасы, оқу құралдары мен құжаттары саналады. Тақырып бойынша ең алғашқы дереккөзіне- Ә.Х.Марғұланның өзіндік 14 томдық шығармалар жинағы (1998) болып есептеледі [5]. Дипломдық жұмысты жазу кезінде- А.Х.Маргулан, К.А.Акишев, М.К.Кадырбаев, А.М.Оразбаевтың Древняя культура Центрального Казахстана (1966), Сарыарқа. Қола дәуіріндегі тау-кен ісі және металлургиясы. Жезқазған көне және ортағаырлық металлургия орталығы (милы құдық қалашығы) (2001) атты еңбектері қолданылды. Бетпақ даланың солтүстігінен Ақсай, Сартабан қорымдары, Атасу аңғарынан Қараөзек қорымы, сондай-ақ кен орындары зерттелінді.
1966 жылы Орталық Қазақстан археологиясына арналған Ә.Х.Марғұлан, К.А.Ақышев, М.Қ.Қадырбаев, Ә.М.Оразбаев дайындаған іргелі зерттеу жұмысы жарыққа шықты. Кейінірек, 1979 жылы Ә.Х.Марғұлан 50-60 жылдары шоғырланған материалдарды пайдалана отырып Сарыарқаның жарқын феномені болып табылатын беғазы-дәндібай мәдениетіне арналған монографиясын жариялайды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Жезқазған-Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия ескерткіштерінің тарихы

1.1 Жезқазған

Көшпелі халықтардың ежелгі тарихында металлургия Ұлы Дала кеңістігіндегі барлық мәдениеттердің технократтық жеңісінің басты көрсеткіштеріне айналды. Ежелгі металлургияның жылдам дамуының негізі мыс еді. Бұл металл қазақ жерін әлемдегі тау-кен, металлургия орталықтарының (ТКМО) біріне айналдырды. Еуразия аумағында ежелгі металлургия өндірісінің пайда болып, дамуы барысындағы ірі орталықтардың бірегейі - Орталық Қазақстан болып табылады. Археология мен топонимика деректері бұл жердің мұрасы ежелден-ақ тау-кен орындары және металлургия өндірісімен тығыз байланысты екендігін куәландырады. Қазақстан археологиясының тарихнамасында ірі аймақ - Сарыарқадағы (Орталық Қазақстан) қола және ерте темір дәуірінің металлургиясы мен қыш құмыра ісіне арналған іргелі еңбектер кешенді түрде жүзеге асырылып келеді. Осы заманғы талдау әдістерін пайдалану ертедегі металлургтар өнімінің химиялық және минералдық құрамын анықтауға, мыстан, қоладан, алтын мен күмістен бұйымдар жасап шығару үрдісінің технологиялық ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді. Ертедегі металлургтердің мүмкіндігі жөнінде маңызды бақылау жасалды, ол Еуразиядағы жетекші металлургиялық орталықтардың озық технологияларынан кем түспеген. Шикізат базасын металлургиялық өндіріспен және нақты объектілерін байланыстыру мәселелері шешілген. Ерте (б.д.д. VII - III ғғ.) көшпелілер дәуіріндегі металлургияның дамуында прогресшіл белгілер байқалды. Бұл ең алдымен металл сапасынан көрінді. Металлургия мен кен ісін үстемелердің технологиялық ерекшеліктері мен құрамын кешенді зерттеу нәтижесінде Қазақстанның кен-металлургия аймағында жеті металлургия орталығы анықталды [6, 26 б.].
Орталық Қазақстандағы, нақтырақ Жезқазған жері мен Ұлытау тауларындағы табиғи мыстың кен орындарын зерттеу ертеден басталған. Бұған негізгі себеп, осы өңірдің жер қойнауының қазба байлыққа молдығы, әсіресе мыс металын ежелгі тұрғындардың өте көне дәуірде игеріп одан бұйым жасай алуында жатыр. Ұлытау-Жезқазған аймағындағы кен орындарының ошақтары мен көне металлургиялық қоныстарының орындарын барлаушы геологтар мен кен инженерлері байқап картаға түсіріп, қысқаша мәлімет қалдырған. XX ғ. 30 - 50жж. геологтар И.С.Яговкин, Ф.В.Чухров, Қ. И.Сатпаевтардың еңбектерінде табиғи металдардың көне кен орындары толық әрі нақтырақ көрсетілген. Барлаушы геолог И. С. Яговкин Геологический очерк Джезказгано-Улутавского района атты мақаласында: Километрах в 3 к юго-юго-востоку от калмыцких ям на Никольском отводе имеется большой естественный карьер, составленный из нескольких вымоин с торчащими гребнями более устойчивых пород. Породы сильно разрыхлены и представлены белыми светлосерыми и желтыми глинами, бурыми, вишнево-красными песчаниками с пластами яшмовидных кварцевых песчаников. Сверху наблюдается осыпь конгломерата, причем среди гальки наблюдается кремнистый известняк с фауной. Под микроскопом яшмовидные песчаники состоят из мелкораспыленного кварцевого материала, среди которого имеются более крупные зерна того же кварца. Мелкая пыльца гематита придает породе красный цвет. Развалы опокового песчаника наблюдаются также километрах в 15 к северу от Джезказгана по левую сторону лога Соркудуксай деген дерегінен жер қойнауындағы кеннің сан алуан сипатын көреміз [7, 98 б.].
Тау-кен инженері Иван Степанович Яговкин он бес жыл бойы қазақ елінің жер қойнауын зерттеген білікті маман. Ал, геология-минералогия ғылымдарының докторы, академик Ф.В. Чухров Рудные месторождения Джезказган-Улытауского района в Казахстане деген еңбегінде Среди месторождений меди имеющих выходы на поверхности весма мало таких, которые были бы неизвестны древним рудоискателям. К месторождениям, на которых имеются древние выроботки, относятся крупные рудные обьекты, как например, Джезказган и многие мелкие месторождения... Наиболее крупные золоторудные месторождения казахских степей, как Майкаин, Джолумбет, Алексеевское, Степняк, Бестюбе (Бестобе) разрабатывались рудакопами древности [8, 4 б.].
Қазақтың алғашқы геологы Қ. И. Сәтбаевтың 1935 жылы жазылған әрі тұңғыш рет жарияланған Историко-археологические данные о Джезказганском районе атты мақаласында: Кроме указанных каменных памятников доисторического периода значительное место в районе занимают памятники, связаннные с добычей и плавкой медных руд в медно-бронзовый период развития человечества. Ярким проявлением памятников этого рода является Джезказган, где добыча окисленных медных руд в древности достигала огромных масштабов. Так, отдельные древние выработки(разносы) в Джезказгане достигают 750 м в длину, 50 м в ширину и 6 - 8 м в глубину. Самые скромные подсчеты свидетильствуют о том, что из джезказганских разносов было добыто в древности не менее 1 млн богатых медных руд. Опробование стенок древних разносов показало, что древние рудокоп добывали лишь руду с содержанием меди выше 5% - деген мәліметтерден көне заманда тау кен жұмыстары қандай көлемде және қаншалықты жүргізілгендігін анықтаймыз [9].
1941 жылы жарық көрген Доисторические памятники в Джезказганском районе мақаласында Все эти факты свидетельствуют о том, что Джезказганский район в доисторическом прошлом пережил период своеобразной индустриальный культуры, когда технология добычи и переработки окисленных медных руд была на высоком уровне, включая даже способы мокрого их обогащения. Несомненно, что эта древняя культура имела прекрасную разведочную службу, так как подавляющие большинство известных в районе медных месторождений носит следы пребывания на них древних рудокопов. Последнее положение, впрочем, справедливо не только для Джезказганского района, но и в целом для всего Казахстана и Сибири. [9,108 б.] деген тұжырымынан Ұлытау-Жезқазған өңірінде эволюциялық жолмен дамыған металлургия өндірісі және тау-кен ісі Қазақстан мен Сібір жеріне дейін жеткендігін көреміз. Жезқазғанның металлургиялық және кен ісінің ежелгі ескерткіштерінің тарихы мәселелерін қарастыру тарих ғылымында көкейкесті тақырыптардың бірі болып табылады. XX ғасырдың 30 жылдарында тұңғыш рет академик Қ. И. Сәтбаев бірқатар мақалаларында Жезқазған ежелгі және орта ғасырларда металлургия мен кен ісінің ірі орталықтарының бірі болғандығын атап өтті. Оның Жезқазған көне өндіріс орталығы екендігі жайындағы пікірлерін екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өңірде қазба жұмыстарын жүргізген академик Ә. Х. Марғұлан мен әуесқой археолог Н. В. Валукинский дәлелдеді [10, 8 - 9 с].
Жезқазғанның ежелгі кеніш орыны Қарағанды облысы Жезқазған қаласынан батысқа қарай отыз шақырым жерде орналасқан ірі кешен болған. Өткен ғасырдың 30 жылдарының басына дейін Жезқазғанның төрт жүздей ежелгі кеніштері және ежелгі кен қазушылар мен металлургтар қоныстарының орындары сол қалпында сақталып келген [11, 10 - 11 с]. Мұның барлығы кейінгі жылдары карьерлерде жүргізілген жұмыстар нәтижесінде жойылды. Біз мақаламызда осы кешеннің ең ірі ескерткіштері Милықұдық, Сорқұдық, Айнакөл тұрақтарына тоқталамыз. Милықұдық тұрағы - қола дәуірі мен орта ғасырда пайдаланылған мыс кенін өндіріп оны қайта өндеудегі негізгі орын, қалашық болған. Ертеден оны Елуқұдық деп атаған. Ескерткіш Жезқазған кенішінен оңтүстікке қарай 1 шақырым жерде орналасқан. Милықұдық тұрағының көлемі өте үлкен, батыстан шығысқа қарай 800 м, солтүстіктен оңтүстікке қарай 600 м жерді алып жатыр, жалпы аумағы академик Қ. И.Сәтбаевтың есептеуінше 10 гектар [12, 33 - 34 с].
Милықұдық ең алғаш 1939 ж. Қ. И. Сәтбаевтың назарына ілігіп, ғалым ежелгі өндірілген кеннің көлемін анықтау үшін зерттеулер жүргізген. Ұлы Отан соғысынан кейін тұраққа әуесқой археолог Н. В. Валукинский зерттеулер жүргізген. Зерттеушілердің пікірінше Милыққұдық төменгі, орта және жоғарғы қабаттардан тұрады, олар қола дәуірін,ерте және кейінгі орта ғасырларды қамтиды. Милықұдықта жартылай жеркепелердің орындары сақталған. Кіретін есіктері солтүстік-шығысқа қарайды. Ірі жеркепелер № 1 8x9 м, № 2 8x7 м, ең кішілері № 3 5x6 м. Жеркепелердің тереңдігі 0,8- ден 1,2 м дейін [12,122 - 123 с].
Милықұдықтың төменгі қабаты Орталық Қазақстандағы Беғазы-Дәндібай дәуіріне жатады.
Ежелгі металлургтердің әр үйінде тас ошақтар орын тепкен. Кенді ұнтақтаудың ежелгі әдістері назар аударуға лайық. Милықұдықтан қола дәуірінің 15 мыс балқыту пештері табылды. Пештері дөңгелек пішіндес, диаметрі 3 - 4 м, тереңдігі 1-ден 2 м дейін. Қазба жұмыстары кезінде салмағы 10 кг болатын тас қайлалар табылған. Н. В. Валукинский 30 аса сына тәрізді тас қайлаларды тапқан. Сол сияқты Милықұдықтың тұрағында кенді өндіруге арналған қайла, балға, сына, қолбалталар, көптеп кездеседі. Тастан жасалған еңбек құралдарынан руданы ұнтақтап балқытуға даярлайтын келілер, келсаптар, балғалар, құйылған металл заттарды өңдейтін тас қайрақтар, мүйізден, сүйектен жасалған заттардан, бұғының маралдың мүйіздерінен жасалған жеңіл балғаларды, руданы пешке салатын, пештің күлін алатын үлкен малдардың жауырын сүйегінен жасалған күректерді, қыш ыдыстарды жасауда пайдаланылған сүйек пышақтар табылды. 1946 - 1949 жылдары Ә. Х. Марғұланның және Н. В. Валукинскийдің басшылығымен көпқабатты Милықұдық қонысы қазылды, қоныс үш мәдени қабаттан тұрады, төменгі мәдени қабаттан, жартылай жертөлелердің орындары, жан-жағынан әртүрлі шаруашылық шұңқырлары, қола дәуіріне тән қыш ыдыстардың сынықтары кездеседі. Екінші мәдени қабаттан темірді балқытқан пеш орындары, қорытылған темір қалдықтары, темір шлактар шыққан. Қоныс үйлерінің арасынан ұстаның төрт шеберханасы қазылды, онда темірді ыстық күйінде өңдегендігін дәлелдейтін, еңбек құралдары табылған. Ол тотыққан темір рудасын Милықұдық қонысының маңындағы Кресто-Центр руднигінен алған. Үйлердің ішінен табылған темір шлактарға, тас құралдарға және қыш ыдыстарға қарап, қоныс Х - ХІІ ғасырларда өмір сүргендігі анықталды. Үшінші мәдени қабат Х - ХV ғасырларға жатады, бұл мәдени қабаттан да қола және темір рудаларын қорытқан пештердің орындары, руданы жуған құдықтар, қыш ыдыстарды күйдірген, ағаш көмірлерді даярлаған орындар кездеседі. Жалпы Милықұдық, Сарықұдық және Айнакөл қоныстарынан мысты қорытқан қарапайым пештермен қатар, темір балқытқан күрделі пештерді, қорыту процесіне пайдаланған тигелдердің сынықтарын, мыстың, темірдің сынықтары көптеп кездеседі. Тастан жасалған еңбек құралдарынан руданы ұнтақтап балқытуға даярлайтын келілер, келсаптар, балғалар, құйылған металл заттарды өңдейтін тас қайрақтар, мүйізден, сүйектен жасалған заттардан, бұғының маралдың мүйіздерінен жасалған жеңіл балғаларды, руданы пешке салатын, пештің күлін алатын үлкен малдардың жауырын сүйегінен жасалған күректерді, қыш ыдыстарды жасауда пайдаланылған сүйек пышақтар табылды.
Сорқұдық тұрағы - Жезқазған аумағындағы көлемі жағынан Милықұдық тұрағынан кейінгі ең ірі қола дәуірінің металлургиялық орталығы. Жезқазған қаласынан 15 км қашықтықта Жезқазған руднигінің солтүстігінде, екі төбенің ортасында орналасқан. Сорқұдықты алғаш рет А. В. Кузнецов пен Н. В. Валукинский 1945 ж ашып зерттеді. Тұрақ көптеген тұрғын жай және шаруашылық құрылыстардың материалдық өндірістің орындарынан тұрады. Жартылай жеркепе тұрғын жайлардың көлемі 6x8-ден 8x12 м дейін, тереңдігі 1,3 м, 18 тұрғын үй ошақтарының орны сақталған. Үйдің қабырғалары жалпақ тақта тастардан салынған. Тұрғын жайлардың қасында кен алған орын орналасқан. Кен өндіретін жерге өзеннен ені 6 - 8 м, ұзындығы 60 - 80 м болатын арық тартылған және арықтың соңынан диаметрі 6 - 8 м, тереңдігі 1,5 м дейін болатын алты су сақтайтын орлар қазылған. Тұрақтар орналасқан ауданнан сегіз балқыту пештерінің орны, тұрақтардың мәдени қабатынан өрнексіз керамикалардың сынықтары табылған [12,33 - 36 с].
Айнакөл тұрағы - Жезқазғандағы қола дәуіріндегі, кең балқыту орталығы болған мекендердің бірі. Айнакөл тұрағы қазіргі Жезқазған қаласының шетінде Кресто - Центр мыс қазған кен орнынан 5 км шығысқа қарай Кеңгір өзенінің бойында орналасқан. Айнакөл тұрағынан көлемі шамамен 2 га. Тұрақ екі қабаттан тұрады. Жоғарғы қабаты қола дәуірінің мәдениетіне, төменгі қабаты - кейінгі неолит немесе энеолит дәуіріне жатады. Төменгі қабаттан нуклеустер, шақпақ тастан жасалған найза мен жебенің ұштары, пышақ пішіндес тас қалақшалар, тас балғалар, мыс кенінің түйіршіктері табылған. Ал жоғарғы қабатта сегіз жартылай жертөле үйлердің орны бар. А. В. Кузнецов және Н. В. Валукинскийдің деректерінше, Айнакөл мәдениеті Милықұдықтың мәдениетімен өте ұқсас. Сонымен қатар жертөлелердің қасынан су жинайтын ор, ор-қойма, құдық, кенді балқытатын пештердің орны кездеседі. Жоғарғы қабаттың ерекшелігі мұнда тау-кен ісіне қажетті құрал-саймандардың молдығы. Табылған керамикалар ою-өрнексіз, Беғазы-Дәндібай керамикасына ұқсас [12, 20 - 24 с].
Жезқазғанның ежелгі кенішінің бойындағы ескі құдықтар оңтүстіктен солтүстікке қарай, солтүстік-шығысқа қарай сәл ауытқымалы түрде орналасқан. Жолдың оң жағында Тасқұдық, Қауқам-құдық, Сорқұдық, жол бойынан шығысқа қарай Дәйімбай-құдық, Үншібай Кәдеге-құдық, Кеделқұдық, Аққошқар-құдық, жол бойынан батысқа қарай Айнакөл, Бел-құдық, Қоңырбай-құдық, жол бойынан оңтүстік-батысқа қарай Қамыс-құдық, және Ақши, оңтүстікке қарай Милықұдық, Қос-құдық, Шиелі-құдық, Тон-құдық орналасқан [12, 13 - 15 с].
Ұлы Даланы мекендеген халықтардың көне тарихында археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесіне сүйенсек, энеолит дәуірінде, яғни біздің дәуірімізге дейінгі IV мыңжылдықтың соңы - III мыңжылдық бас кезінде кен өндіру жұмыстары басталған. Қазақ жерінде тау-кен ісі мен металлургия қола дәуірінен бастап дамыды. Ал Жезқазған-Ұлытау өңірінде ерте заманынан бастап, орта ғасыр аралығындағы өндірістік, археология ескерткіштері өте көп. Оларды зерттеу нәтижесінде, Отандық тарихтың өзекті мәселелерін объективті түрде қайта жазып, қазақ даласындағы ежелгі индустрияландырудың кешенді дамуына бойлауға болады. Бұл зерттеулер сонымен қатар өлке тарихының ақтаңдақ беттерін толтырары анық.
Алғаш адамдар кен өндіріп, мыс балқытуды үйрене бастаған кезден-ақ Орталық Қазақстанның бай кен орындары адамдар көңілін аударып, кен өндіру объектілеріне айналды.
Тұңғыш металл мыстың пайда болуы да адамзат тарихында ерекше құбылыс болды. Тарихи деректерге сүйенсек, алғашқы мыс балқытумен б.э.д. IV-III мыңжылдықтарда тотықтанған мыс кені мен табиғи металдардың өзіндік қасиеттерін танып білу барысында неолит тайпалары шұғылданған. Бұл тастан қашалып жасалған әртүрлі құрал-саймандармен қатар мыстан жасалған заттар пайда бола бастаған энеолит дәуірі еді. Ғасырлар бойы тас қашаумен шұғылданып оның қыр-сырын меңгеру нәтижесі адамдардың тау-кен өнімдері туралы білімдерін толықтырды. Археологиялық зерттеулер көрсетіп отырғандай Сарыарқада қола дәуірі тұрақтарын қазу кезінде табылған ескерткіштерде сапфир (корунд), диоптаз, змеевик, көгілдір хрусталь, азурит, малахит секілді түрлі-түсті тастар, охра, киноварь секілді минерал бояулар басқа да минералдардың көптеп кездесуі ежелгі адамдардың оларға деген қызығушылығының ерекше болғандығын көрсетеді.
Мыс балқытуды игерудің алғашқы кезеңдерінде (б.э.д. XIII-XVII ғ.ғ.) жергілікті тұрғындар күнделікті тұрмыста тастан қашалған алуан түрлі құрал-саймандары қолданып, негізінен аңшылық, балық аулаумен шұғылданған.
Жезқазған тұрақтары меолит дәуірінің соңғы кезеңіне жататын адамдар жерленген тас үйінділерінің екі тобы зерттелді.
Олар Жезқазған маңын мекендеген алғашқы кен қазушылардың арғы аталары екеніне әрине күмән жоқ. Бұл қабірлердің қола дәуіріндегі қабірлермен тас бағаналарды тік орнату дәстүрі секілді ұқсастығы болғаны мен екінші жағынан қола дәуіріне тән емес ерекшеліктерімен сипатталады. Бүл қабірлерде өлген адамды басын батысқа қаратып, шалқасынан жатқызып жерлеген. Өлген адамның жанында тастан қашалып жасалған қайла, шапқы секілді құрал-саймандармен бірге малахит, лазурит халькопирит және таза мыс кесектері табылуы Сарыарқаның неолит тайпалары үшін мыстың үлкен ритуалды маңызы болғанын көрсетеді.
Алғашқы кезеңдегі кен өндіру мен мыс балқыту туралы дерек Жезқазған маңындағы сан алуан тұрақтарды зерттеу кезінде табылды. Бабаларымыз қола дәуірінің гүлдену кезеңіне жету үшін кен өндіру мен мыс балқытудың тәжірибелерін мыңдаған жылдар бойы жинақтаған. Ошақтарды құрамында тотыққан мыс кені бар құмдақ тастардан қалаған олар ошақтағы от қатты жанғанда сол тастар балқып, түсі әдемі жұмсақ кесек затқа айналғанының куәсі болды. Сол ошақтардың түбінде күлмен бірге мыс түйіршіктері, арасындағы мысы балқып, аққан кен тастары сақталған.
Жезқазған таулары кварцит, жанартас, мысты құмдақ тастар секілді құрамында мыс көп үш түрлі кен тастар негізінен тұрады. Жер қойнауында малахит, куприт, азурит, хризоколл, церуссит секілді тотықтанған кендер мен таза табиғи сан мыстың көп болуы -үйлердің құрамында осы жыныстар бар тастан салған алғашқы неолит адамы үшін күнделікті бақылау нәтижесінде мыстың балқу қасиетін аңғармау мүмкін емес еді. Оны алғаш ашық от ортасында, сонан кейін қабырғасын лаймен сылаған кішігірім шұңқырларда (Милы құдық, Айна көл, Сор құдық) балқытты.
Кен өндіру мен оны балқытудың ең көне орындары Жезқазғандағы Петрохолм (44, 45), Кресто - Север (21, 23, 27) тұрақтарынан табылды. Алғашқы кезде кен өндірісі мен мыс балқыту көлемі шағын тереңдігі 1 метр шұңқырлардан тотыққан мыс түйірлері, күйген кен тастар, қайла, ұсақтайтын тас құралдар тағы басқа заттары табылған.
Кейінірек адам баласы темір қалпақ тәрізді жер бетіне шығып жатқан ағып тасберіш болып қалған тотыққан кенді балқыту әдісін меңгерді.
Геологтардың зерттеулері бойынша Орталық Қазақстан мен Қазақстанның Солтүстік Шығысында ең үлкен кен орындары металл балқытуда кеп қиындық туғызбайтын тотықтанған мыс кені мен табиғи таза кендерге өте бай. Табиғи сап мыстың ірі қатпарлы қордалануы, дендрит немесе көп жалбыры секілді бүгінде тотығу белдемдерінде жиі кездеседі.
Оның тамаша үлгілері Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының геология музейінде, Ленинград қаласындағы тау-кен институтының музейінде, Жезқазған қаласының геология музейлерінде сақталған. Кезінде Орталық Қазақстанда, оның ішінде Жезқазған мен Ұлытау аймағындағы табиғи таза мыстың бай кен орындары барын тапқан академик В. Севергин болатын. Қазақтың кең даласында қорғасын, қалайы, күмістің көптігін жазған Ф. Герман болса, Қарағанды маңында орналасқан таза мыс кен қорлары туралы В.В. Нефедьевтің каталогтарынан көреміз. Ал, А.В. Яковлевтің зерттеулеріне сүйене отырып, сом мыс және басқа да табиғи сап металлдардың қыртысты және қуыс жерлерде көптеп кездесетіні анықталды. Табиғи сап металдар қорын Қарқаралы ауданы маңындағы көне қазба орындарынан И. А. Антипов тастапты. Табиғи кен орындары Қ.И. Сәтбаев, Ф.В. Чухров, Р.Б. Әубәкірова тағы басқалардың еңбектерінде нақтылы түрде сипатталған. Табиғи мыс Қазақстанның көптеген кен орындарында тотығу белдемдерінде жиі кездеседі. Әсіресе Злагоуст, Кресто, Белов, Ақши кен орындарында көп мөлшерде кездеседі. Қазақ ССР - і Орталық музейінде және Жезқазған геология музейлерінде қойылған табиғи мыс үлгілері осы карьерлерден алынған.
Жезқазған геология музейін ұйымдастырушы Н.В. Валунский: Еш балқытусыз түрлі заттар жасауға ыңғайлы болғандықтан алғашқы металл құрал-саймандар табиғи мыстан жасалды - деп жазды. Табиғи мыстың қоры Успен кен орындарынан Қызыл еспе, Ақ шағыл секілді көне қазба орындарынан табылды. Геолог И.В. Витонскийдің байқауынша, Ақ шағылдағы мыс кені көбінесе тотықты белдемдерде кездеседі. Жоңғар Алатауындағы Көксу орындарында да аз емес.
Табиғи мыстың ең бай орындарының бірі 1857 жылы тау-кен өндіруші С.И. Попов тапқан Орталық Қазақстандағы Қарқаралы маңы, Абралы тауларында Қалмақ тас деген жер. Ф.В. Чухровтың жазуында, барлық музейлерге қойылған табиғи мыс үлгілері осы кен орындарынан алынған. Бұл кен орындарының ашылуы Александр II-ні қатты қызықтырған еді. Александр ІІ-нің бұйрығымен салмағы 52 пұт (832 кг) сан мыстың өте сирек кездесетін үлкен кесегі Қарқаралы даласынан Петерборға жеткізілген болатын. Сырты қызыл мыс кенімен, лазурит және малахитпен қапталғандай пластина пішінді бұл кесектің құрамы 99,89 % таза мыс, 0,11% темір еді. Осы кесектің 784 килограммдық бөлігі көп жылдар А.С. Поповтың Петербордағы пәтерінде тұрып, кейін тау-кен өнімдері музейіне тапсырылды. А.К. Красовскийдің пайымдауынша, бұл сап мыс кесектерінің бәрі - салмағы 6400 кг болатын алып кесектің бөліктері ғана болуы мүмкін.Ең қызығы Петербор тау - кен институтының каталогтарында анық көрсетілмегендіктен және геологияға байланысты әдебиеттерде де бұл орын қай жерде екені белгісіз күйінде қалуы себепті зерттеушілер коп жылдар бойы Қалмақ тастағы осы көне қазба орнын дәл тауып, анықтай алмады. Кен орны дәл көрсетілмеген бұл жазба деректерді сынай қарап, сенбеген профессор Г.О. Романовский Қалмақ тас Мыржық және Дегелең тауларының арасында болуы мүмкін деп топшылады. Аңызға айналған табиғи сап мыс кесегі Дегелең тауынан оңтүстік шығысқа қарай орналасқан Бөрілі тауындағы Қалмақ тас кен орындарынан деген геолог М. Белоусовтың топшылауы шындыққа жақын еді. Егер Бөрілі атауын бұрынғы Абралы атауымен ауыстырса, байырғы Қалмақ тас Үлкен Абралы мен Кіші Абралы тауларының арасындағы жазықта Ақтас тау бұлағының жиегінде орналасқаны анықталар еді. Қалмақ тас туралы анық деректердің болмауының бірден-бір себебі - жекелеген кен іздеушілердің талан-таражға салмауы үшін де жасалған болуы тиіс. 1846 жылы урядник Прокопий Пехорошевтің келуін пайдаланып осы жерден кен өндіру орнын ашпақшы болған С.П. Попов жергілікті тұрғындар тарапынан қарсылыққа тап болады. Абралы тауының бауырында тұрып жатқан қазақтар қыстауларын, шабындықтарын кортомға беруге келіспей Батыс Сібір генерал - губернаторына жазған өтініштерінде:
Біз, төмендегі жеке мөрлеріміз бен таңбаларымызды басып отырған Байбөрі болысының болыс найы, старшындары мен билері, ата бабаларымыздан қалған Жер адыр қуысын негізгі мал жайылымдарынан айрылып қалмау мақсатында кен өндіру үшін советник Поповқа беруге келіспейтіндігімізді білдіреміз - деп жазған. Дәл осы мағынадағы: Басқа мал жайылымы болмағандықтан және қыстауларымыз сол маңда орналасқан себепті ешбір келісім бермейміз деген өтініш 1848 жылы көрші Қарауыл - Қамбар болысынан да түседі. Дегенмен біраз жер С.П. Поповтың үлесіне тиді. А.К. Красовскийдің мәлімдеуі бойынша 1857-1861 жылдар аралығында Қалмақ тас руднигінде 950 пұт күмісті мыс рудасы мен 508 пұт таза мыс өндірілген.
Геологтар мен тау-кен инженерлері бұл жерде таза сап мыс кенінен басқа, алтын, күміс, күкірт кендерінің барлығын анықтады. Ал мұның өзі XIX ғасырда Орталық Қазақстанда, Солтүстік Шығыс Қазақстан және Шығыс Қазақстанда металлургияның дамуына үлкен әсер етті.
Геологтар И.С. Яковкин мен Ф.В. Чухров Майқайың мен Успенскийден, Қ.И. Сәтбаев пен Т.А. Сәтбаевалар Жезқазғаннан, геологтар тобы Балқаштың солтүстігінде Мың шұқыр деген жерден сап алтынның бай кен орындарын ашты. Геологтардың зерттеулері бойынша табиғи алтын Солтүстік-шығыс және Шығыс Қазақстанның алтын кен орындарында жиі кездеседі. Алтынды Степняктің кварц кен қорларынан, Бестөбенің, Бөрілі мен Қара ағаштың алтын табуға болады.
Геолог С. Боллдың қолжазбаларына сүйенсек, алғашқы табиғи күміс Жезқазған кендерінің құрамынан табылды. Күмісті Жезқазғанның Ақши және Никольскі кен орындарынан 44 метр тереңдікте Қ.И. Сәтбаев және Саяқ кен орнының мыс - магнетит өндіретін бөлігінен Ф.В. Чухров тапты.
Қ.И. Сәтбаев пен Р.Б. Әубәкірова және тағы басқа геологтардың зерттеулері Кресто Центр, Ақши, Қарағайлы, Қызыл еспе секілді Жезқазғанның тотықтанған кен орындарында күмістің жиі кездесетінін анықтады. Орталық Қазақстан кен орындарының тотығу белдемдерінде көп мөлшерде жинақталған күкірттің табылуы Қазақстанда тау-кен өндірісінің дамуына үлкен әсер етті.
Қазақтар күкіртті көп мөлшерде өндіріп оны мылтыққа оқ ретінде пайдаланды. Орталық Қазақстанда күкірт кенінің барын байқаған зерттеуші Н. Высоцкий еді. Кейінірек Баянауыл, Қарқаралы аудандарында (Майқайың, Александровка, Күзеу адыр кен орындары) Балқаштың солтүстігіндегі (Гүлшат, Шығыс Коунрад, Солтүстік Коунрад), Жезқазған - Ұлытау аймағында (Әжім, Шайтан тас) геолог Ф.В. Чухров күкірттің үлкен қорларын тапты.
Сарыарқада көне заманнан тау-кен өндірісі мен металлургияның дамуы - Жезқазған, Қарағанды, Балқаштың солтүстік өңірінде, Баянауыл, Қарқаралы далаларында, Сарыарқаның солтүстік шығысында көп металлды кен орындарының шоғырлануымен байланысты. Осы себепті де Орталық Қазақстан біздің дәуірімізге дейінгі II мыңжылдықта Евразия континентіндегі үлкен металлургия орталығына айналды. Өндірілген мыс пен алтын тек жергілікті халықтың қажетін өтеумен қатар, тайпалар арасындағы айырбас құралы болды және сыртқы айналымға түсті. Сарыарқадағы көптеген кен орындары, мыс балқытқан орындар, кеншілер мекен еткен қоныстардағы металлургия өндірісінің іздері осыған дәлел. Қоныстардың мәдени қабаттарында мыс балқытқан пештер, кем өндірісі құралдары, сұрыпталған кен кесектері сақталған. Кенді байытып,жуып, сұрыптаған арнайы орындар - тоған, су қоймасы, плотиналар әлі күнге байқалып жатыр. Кене қоныс орындары МСІІ қабірлерден қолдан жасалған көптеген қару-жарақтар, құрал-сайман, тұрмысқа қажет заттар мен әшекей бұйымдар табылды. Сарыарқада көптеген қазба орындары, үйінділері, карьерлер, забойлар, шахталар сақталған. Олардың ішінде Жезқазған мен Қаражал (Шет ауданы), Балқаштың солтүстігіндегі қазба орындары, Баянауыл, Қарқаралы, Қарағанды далаларымен Бетпақдаланың солтүстігінде қазба орындары Имантау, Степняк, Бестөбе ерекше зор көлемімен көзге түседі.
Көне қазба орындары туралы жеке кен өндірушілерден мемлекеттік мекемелерге өтініш ретінде түскен XIX ғасырдағы архив деректері де біраз мәлімет береді. Себебі ол кездегі кен байыту орындары көне қазба орындарында пайда болды. Байырғы кен өндірілген орындар кейінгілер үшін мыс, қорғасын, қалайы, алтын кен орындарын қатесіз табуға көрсеткіш белгі сияқты болды.
XX ғасырдың 30-шы жылдарында Б.М. Чудинов: Ондаған алтын, мыс, көп металлды кен орындарының ашылуы, тек сол жерлердегі байырғы кен шарлардың табылуымен байланысты. Кеңестер одағы кезінде де жаңа кен орындарының ашылуы көп жағдайда тікелей көне заманғы тау-кен жұмыстарымен байланысты - деп жазды. Осыған дәлел ретінде Б.М. Чудинов 1931-1934 жылдары ашылған Жолымбет, Ақкөл, Бестөбе кен шарларын атайды. Ашық мыс кен орындарының ішінде ертедегі кен қазушыларға беймәлім қалғандары кемде-кем. Еліміздегі ірі кен орындары оның ішінде Жезқазған да сонау қола дәуірі және орта ғасырларда - ақ металлургия орталығы болды.
Кенді ұсатып, үгітіп, және жуған кейін оны балқыту әлдеқайда жеңіл болып келеді. Кенді өңдеудің бұл сыры сонау ерте замандардан Сарыарқаны қоныстанушы тайпаларға мәлім болды. Бұл процесс бүгінгі металлургия өндірісінің де негізі болып табылады. Байырғы кеншілер өндірілген кенді сұрыптап алғаннан кейін кендегі пайдалы құрамбөліктерін көбейту, оны таза күйінде даралау, зиянды қоспалардан ажырату, көп бөлшекті кендегі әр түрлі кұрам бөліктерді жіктеу, сапасын бір қалыпқа келтіру секілді бірнеше мәрте байыту жұмыстарын жүргізген. Кенді алғашқы бос жыныстардан тазартып алу забойдың ішінде жүргізілген. Өндірілген рудадан металдың құрамына қарай бай кен іріктеліп алынып, бос жыныстар мен кедей кен үйіндіге шығарылып немесе жер асты қазбаларын бітеуге пайдаланылған. Лабораториялық анализдің көрсетуінше, кен қалдықтары үйінділерінен құрамында көп мөлшерде металл бар кен кесектері жиі кездеседі. Бұл туралы өткен ғасырда Қарқаралы, Баянауыл аудандарындағы көне кен қазба орындары маңындағы кен қалдықтары үйінділерінен көп мөлшерде алынған кен үлгілерін зерттей отырып, тау-кен инженері И.А. Антипов жазған болатын. Жезқазған кен қазба орындарының да өте ертедегі кен қалдықтары үйінділерінен алынған кен үлгілеріне химиялық анализдер жасалды. 1930 жылы ірі кен орындарының бірі Кресто - Центрдің кен қалдықтары үйінділерінен алынған 320 кен үлгілеріне жасалған анализ нәтижесі олардың 47 - ісінде 5% мыс, қалғандарының құрамында 2 % мыс болғанын көрсетті. Бұл секілді көп еңбек шығынын қажет етпейтін байлық көзі көптеген көпес - кәсіпкерлердің назарын аударды. Жезқазған, Қарқаралы, Баянауылдың ертедегі кен қалдықтары үйінділерінен табылған кен қалдықтары Попов, Ушаков секілді кәсіпкерлердің кен балқыту заводтары үшін негізгі шикізат көзі болып табылды.
Ерте кездерде кенді алғашқы өңдеу қазба орындарынан басқа жерде, кеншілердің қоныстары маңында өзен, көл, құдық, жасанды су қоймалары тәрізді су көздеріне жақын жерлерде жүргізілді. Өзендердің ағысы тігінен қойылған гранит шойтастардан жасалған плотиналармен бекітілді. Көптеген плотиналар Қарқаралы, Баянауыл далаларында ашылып, зерттелді. Жезқазғандағы көне кен қазба орындары маңынан табылған толып жатқан плотиналар легі де зерттелді.
Кен байыту іздерін - ерте заманнан қалған су қоймалары қалдықтары, көптеген шұңқырлар, кен қалдықтары үйінділері, үгітілген және жуылған кен үйінділері күйінде көруге болады. Орталық Қазақстанның барлық байырғы Саяқ, Қоңырат, Алтын су, Шақпақтас, Жосалы, Майқайың, Бестөбе, Степняк, Иман тау қазба орындары маңынан, Жезқазғанның Кресто - Центр, Златоуст, Карпиенский участкелері, Милықұдық, Сорқұдық, Айнакөл мыс балқыту орталықтарынан кездестіруге болады. Үгітілген кен үйінділері бар кен байыту орындары Орталық Қазақстанның көптеген аймақтарынан ашылды. Ұлытау ауданындағы тауларынан, Сым тас қонысынан төменірек Сарысу өзенінің оң жағалауынан, Әулие ата көне кен қазба орындары маңынан, Терісаққан өзенінің бастауларынан Қ. Сәтбаев тауып, зерттесе Бетпақдаланың солтүстігінен үш бірдей үгітілген кен үйінділері табылды. Олардың екеуін Кенқазған мен Миқайнар кен қазба орындарына жақын жерден Д.Х. Хайрутдинов тапса, ал үшіншісін 1931 жылы Сарысу өзенінен оңтүстік бағытта геолог И.Г. Николаев тапты.
Сарыарқа территориясында қола дәуірінде кенді ұсату және байыту негізінен балқыту орталықтары жанында жүргізілген.
Бұдан өндірістік процестердің кенді байыту мен балқыту бір жерде кешенді түрде жүргізілгенін көруге болады.
Мұндай процесті Жезқазғандағы көне қоныстар (Милықұдық, Сорқұдық, Айнакөл), Қарқаралы I, III (Суықбұлақ), Қоңыратта, Саяқта, Шұрықта (Қарқаралы ауданы), Степняк, Бестөбе, Майқайың, Жосалы, тағы басқа кен қазба орындарынан кездестіруге болады.
Су көздері жоқ Кенқазған, Миқайнар, Қосқұдық (Бетпақдаланың солтүстігі), тәрізді ен далада орналасқан кен қазба аймақтарында кен балқыту іздері мүлдем жоқ. Бұл жерлерден үгітіліп, шайылған кен Атасу, Сарысу өзендері аңғарындағы кен балқыту орталықтарына жеткізіліп отырған (Атасу, Бөрібас, Қызыл еспе т.б. қоныстары).
Ертедегі кен балқыту орталықтарының мыс, қорғасын, қалайы, т.б. бай кен шоғырлары бар кенді аймақтарда пайда болуы заңды.
Төбе-төбе кен қалдықтары үйінділерімен кен қазба орындары, балқыту пештері, плотиналар, су жинайтын шұңқырлар, кен ұсататын құрал-саймандар, кен қождары, өндірістік қоқыстар, жуылып, балқытуға дайындалған кен үйінділері, құйма металл кесектері, от бақыраштардың сынығы, балқытылған кенді құятын қалыптар - осылардың бәрі ертедегі дамыған металлургия өндірісінің негізгі белгілері болып табылады. Осы белгілердің бәрінің табылуы негізінде Сарыарқа территориясында қола дәуірінде Ұлытау, Жезқазған, Сарысу, Балқаш бойы, Батыс Қарқаралы, Шығыс Қарқаралы, Баянауыл, Орталық Қазақстанның солтүстік-шығысында үлкен-үлкен металлургия орталықтары болғанын дәлелдеу қиын емес. Олардың негізгі сипаттамасына тоқталайық. Жанғабыл өзені бойында орналасқан көне қоныс орындары Сиыр қоңы және Ұлытау - Ұлытау балқыту орталығын қурайды. Арғанаты тауларында Бекболатсай өзені бойында Алтын шоқы кен орындарының жанында кен қождарының үлкен үйінділер шоғырымен балқыту пештерінің қалдықтары табылды. Орта қола дәуірінің соңғы кезеңіне жататын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.