Қазақ - парсы әдебиеттерінің ортақтастығы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
Гуманитарлық ғылымдар жоғары мектебі
Қорғауға жіберілді
БББ жетекшісі
________________
М.И.Оразханова
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Қазақ-парсы әдебиеттерінің рухани алмасулары
және оны ЖОО-да оқыту
Білім беру бағдарламасы: 7М01710 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
________________
С.Кибатова
Ғылыми жетекші
ф.ғ.д., профессор
________________
С.Сүтжанов
Нормабақылаушы
________________
Б.Сарыбаева
Павлодар 2022 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
Кибатова С.
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақ-парсы әдебиеттерінің рухани алмасулары
және оны ЖОО-да оқыту
Білім беру бағдарламасы: 7М01710 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Павлодар 2022 ж.
Аңдатпа
Көлемі 70 беттен тұратын зерттеу жұмысы қазақ және парсы әдебиеттеріндегі үндестіктер мен сабақтастықтарды, байланыстарды зерттеуге арналған.
Басты мақсатымыз - қазақ және парсы әдебиеттері байланыстарының дамуын, бағыт-бағдарларын айқындау және алмасу тұрғысында байқалған жекелеген қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал көріністерін бағамдау, сөйтіп төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау. Міндеттеріміз:
# шығыс әдебиеттеріне тән генетикалық, типологиялық және аймақтық ұқсастықтарды ашып көрсету;
# діни-сопылық негізде жазылған шығармалардың сюжеттік, идеялық сарындастығын бажайлау;
# қос халық қаламгерлерінің өзара ықпал-әсер көріністерін дәйектеу;
# қазақ, парсы ақын-жазушыларының шығармашылық үндестіктері мен көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін пайымдау.
Әдеби байланыстар түрлері негізінде қарастыратын болсақ, қазақ және парсы әдебиеттері әр кез тығыз қарым-қатынаста болған.
Парсылардың төл туындысы ретінде саналатын Авестаның өзі түркі әдебиетіндегі ертегі мен аңыздардың сюжеттерімен үндеседі, ұқсас кейіпкерлерді де анықтауға болады. Бұл екі халықтың сонау ескі замандардағы тікелей немесе жанама байланыстары арқылы пайда болған.
Типологиялық ұқсастықтар да баршылық. Батырлар эпосында, ғашықтық жырларында, қисса-дастандарда кездесетін ортақ белгілер мен мотивтер - соның дәлелі. Парсы әдебиетінің белді өкілдерінің шығармаларын негізге алып, олар қозғаған тақырыпқа қайта оралып, өзінше бір өрнекпен жырлаған ақындарымыз да жетерлік. Бұл - генетикалық байланыстардың көрінісі.
Қазақ-парсы әдеби байланыстарын айғақтайтын тағы бір бағыт - сопылық әдебиет. Бұл жерде парсы сопы ақындарымен Абайдың, Шәкәрімнің, Мәшһүр Жүсіптің туындыларындағы сарындастықты байқауға болады.
Зерттеу барысында Руми, Жәми, Қожа Хафиз, О.Һаям, Сағди туындыларының бірақатар қазақ ақындарының шығармаларымен ықпал-әсерлері пайымдалды. Парсы әдебиетінен сусындаған олар, төл әдебиетімізді дамытты, жаңа тақырыптар мен сюжеттердің келуі арқылы түрлендіріп, өрісін кеңейтті.
Кеңес дәуірі кезіндегі екі елдің әдебиетіне қатысты зерттеулер сол кездегі жүйенің талабына сәйкес жүргізіліп, бірқатар факторлар есепке алынбаған болатын: екі елдің де Шығыс елдері қатарына жатуы, Ислам діні, халықтар байланысының тарихының тереңдігі. Бұл зерттеуде аталмыш мәселелер ескерусіз қалмады.
Зерттеу нәтижесін ежелгі дәуір әдебиеті тарихына арналған оқулықты толықтыруда пайдалануға болады. Ғылыми жұмыста жасалған тұжырымдар мен қорытындыларды ЖОО-да қазақ әдебиеті бойынша жүргізілетін арнайы курстар мен семинарларға қажетті қосымша оқу құралы ретінде ұсынуға болады.
Резюме
Resume
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақ-парсы әдебиеттерінің ортақтастығы
1.1. Әдеби байланыстар - әдеби үдерістің ажырамас бөлігі
1.2. Қазақ-парсы әдебиеттері байланысының зерттелуі
1.3. Рухани алмасулар бастауы. Авеста жайында
2. Қазақ-парсы әдебиеттеріндегі рухани алмасулар мен үндестіктер
2.1. Қазақ және парсы қаламгерлері арасындағы ықпалдастықтар
2.2. Сопылық әдебиеттегі үндестіктер
2.3. Қазақ-парсы әдебиеттерінің байланысын ЖОО-да оқыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қандай да болмасын мемлекеттер арасындағы рухани байланыстар мен үндестіктерді зерттеу екі елдің мәдениетін жақындастырады, сонымен қатар өзге де байланыс түрлеріне жол ашады. Қазақ-парсы әдебиеттерінің байланыстарын зерттеу аталмыш халықтардың жақындастығы тарихтың терең қойнауларына кететінін көрсетті. Әдебиетте ғана емес, саяси-әлеуметтік салаларда да біздің елдер өмірі тоғысып жатқанын танытты. Бұл зерттеу жұмысы қазақ-парсы әдебиеттерінің байланысын тағы бір айшықтай түсіп, жаңа зерттеулер көкжиегін белгілейді ме деген ойдамыз.
Тақырыптың өзектілігі:
Көркем өнер қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-парсы әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы. Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеология ықпалынан аспай, шығыстық-парсылық сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға беруімен шектелді.
Уақыт талабына сәйкес туындаған, типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету өте қажет. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің парсы ақындарымен шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге әкелген құбылыстық сипаттары дәстүрлі таным-түсінік, ағымдас ой-сана, концепция тұрғысынан байқалды.
Зерттеу нысаны:
Жұмыста қазақ-парсы қаламгерлерінің шығармалары зерттеу обьектісінің нысанына айналды және әдебиет өкілдерінің мұралары көтерілген мәселелерге сәйкес игерілді. Сонымен қатар, типологиялық салыстырулар жүргізу арқасында қазақ, парсы ақындарының (Руми, Жәми, Қожа Хафиз, О.Һаям, Сағди және Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп) туындылары түпнұсқа түрінде әрі дәйектеме ретінде берілді.
Зерттеу пәні:
Қазақ, парсы ақындарының шығармаларын салыстыра зерттеу арқылы танылған әдеби-рухани алмасулар.
Зерттеу мақсаты - қазақ және парсы әдебиеттері байланыстарының дамуын, бағыт-бағдарларын айқындау және алмасу тұрғысында байқалған жекелеген қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал көріністерін бағамдау, сөйтіп төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау. Осы мақсатты орындау барысында мына төмендегідей міндеттерді шешуге талпыныстар жасалды:
# шығыс әдебиеттеріне тән генетикалық, типологиялық және аймақтық ұқсастықтарды ашып көрсету;
# діни-сопылық негізде жазылған шығармалардың сюжеттік, идеялық сарындастығын бажайлау;
# қос халық қаламгерлерінің өзара ықпал-әсер көріністерін дәйектеу;
# қазақ, парсы (Руми, Жәми, Қожа Хафиз, О.Һаям, Сағди және Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп) ақын-жазушыларының шығармашылық үндестіктері мен көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін пайымдау.
Зерттеу әдістері:
Ғылыми еңбекті әзірлеу барысында тарихи-типологиялық және салыстырмалы-компаравистикалық әдістер пайдаланылды.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы.
Жұмыс - қазақ және парсы халықтары ақын-шайырларының шығармашылықтарын тұтас салыстыра қарастырып, олардың үндестігін, үйлесімін жан-жақты көрсетуге талпынған алғашқы еңбек.
Осы тұрғыдан келгенде ұлттық әдебиетіміздің тарихындағы жалпы әдеби процестегі қазақ-парсы ақындарының діни негізіндегі рухани алмасуларына ерекше көңіл аударылды. Сөйтіп шығысқа тән көне мұралар мен қисса-дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастықтарын айқындауға тырыстық.
Зерттелу деңгейі:
Зерттеу объектісі етіп отырған қазақ және парсы халықтары рухани байланысы, өзара қарым-қатынастары 50-жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, С.Қирабаев, Ә.Жиреншин, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылармен қатар шығыстанушы ғалымдар Е.Бертельс, В.Бартольд, Л.Гумилев, В.Жирмунский, Н.Конрад, И.С.Брагинский, И.В.Стеблева, И.М.Фильштинский, М.Т.Степанянц, П.А.Гринцер сияқтылар да ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Н.Келімбетов, М.Мырзахметұлы, Ө.Күмісбаев, Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа шығыс елдер әдебиеттерімен өзара қарым-қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын жазды.
Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік негізі:
Ғылыми жұмысқа арқау болған мәселелерді зерттеу барысында әдебиеттану ғылымындағы теориялық, әдіснамалық тұжырымдар мен көзқарастар, ғылыми ұстанымдар негізге алынды. Диссертациялық жұмыста А.Байтұрсынұлы, Б.Кенжебаев, Н.Келімбетов, Р.Бердібай, Ш.Сәтбаева, М.Мырзахметұлы, Ө.Күмісбаев, Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов т.б. отандық ғалымдар еңбектері мен ұжымдық зерттеулері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-теориялық мәні:
Зерттеу нәтижесін ежелгі дәуір әдебиеті тарихына арналған оқулықты толықтыруда пайдалануға болады. Ғылыми жұмыста жасалған тұжырымдар мен қорытындыларды ЖОО қазақ әдебиеті бойынша жүргізілетін арнайы курстар мен семинарларға қажетті қосымша оқу құралы ретінде ұсынуға болады.
Жұмыс құрылымының жобасы. Жұмыс кіріспе, қорытындыдан басқа іштей тараушаларға жіктелген екі үлкен тараудан тұрады. Еңбектің соңында әдебиеттер тізімі көрсетілді.
1. Қазақ-парсы әдебиеттерінің ортақтастығы
1.1 Әдеби байланыстар - әдеби үдерістің ажырамас бөлігі
Әдеби үдерісті белгілі бір ел әдебиетінің өмірі мен дамуы ретінде түсінуге болады. Әдебиеттегі кезең-кезең бойынша орын алған өзгерістердің бәрі әдеби процестің құрамына кіріп кетеді. Сондықтан біз әдеби байланыстарды әдеби процестің құрамынан тыс қарастыра алмаймыз. Және оның әсері зор екенін мойындауымыз керек. Қандай да бір екі елдің әдебиеттері арасындағы рухани алмасулар сол әдебиеттерді жетілдіруге, өрістетуге, тың идеялар мен жаңа бағыттар арқылы байытуға үлкен үлес қосады.
Әдеби байланысты жеке алып қарастыратын болсақ, оны белгілі бір ұлт әдебиетінің өзге де әлем елдері әдебиетімен қарым-қатынасы ретінде түсінген жөн. Әдебиеттану ұлттық әдебиеттердің өзара қатынасының бір түрі ретіндегі әдеби байланысқа XVIII-XIX ғасырларда назар аудара бастады және оны зерттейтін салыстырмалы әдебиеттануды қалыптастырды. Салыстырмалы әдебиеттану өз кезегінде аударма мәселесі, әдеби байланыс, типология, шетелдік мәдениеттер мен ұлттық құндылықтарды өзінің зерттеу нысаны ретінде таниды. Осылардың арасындағы біз назар аударып отырған әдеби байланыс - адамзат баласының ежелгі тарихынан келе жатқан және жаһандану үдерісіне жол ашатын мәдениетаралық қарым-қатынастардың жемісі.
Әдебиеттердің өзара байланысын зерттеудің әртүрлі әдістемелік жолдары мен формалары халықтардың мәдени-тарихи дамуының өзіндік ерекшелігімен анықталады. Сонымен бірге, әр ұлттық аумақта нақты жағдайларды ескере отырып жүзеге асырылатын негізгі әдістемелік принциптер туралы да айтуға болады.
Біріншіден, барлық сарапшылар бірнеше әдебиеттердің ұқсас құбылыстарымен танысу оқырмандардың шет тіліндегі көркем мәтінді, жалпы адамзаттық маңызы бар көркемдік құбылыстарды түсінудегі, ұлттық-эстетикалық дәстүрді қабылдаудағы қиындықтарын жеңуге көмектеседі деген заңды қорытындыға келіп отыр. Әр түрлі әдебиеттердің шығармаларын салыстыру, олардың проблемаларының ортақтығын анықтау, бір ұлттық жазушының екіншісіне әсерін көрсету шетелдік жазушылардың шығармашылығын оқырманның рухани әлеміне жақындатуға ықпал етеді.
Екіншіден, әр түрлі әдебиеттердің өзара әрекеттесуі мен өзара байытылу фактілерін анықтау ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар ажырамас бірлікте көрініс беретін Қазақстан мен алыс-жақын шетел әдебиеттерінің дамуын танытады.
Қазіргі әдебиеттануда өзара байланысты және өзара тәуелді әдеби байланыстардың келесі түрлері анықталған:
1. Тура және жанама байланыстар. Әдебиеттер арасындағы ұқсастық олардың тікелей немесе жанама байланыстары нәтижесінде пайда болатын құбылыс.
2. Типологиялық байланыстар. Бір-біріне тәуелсіз дамыған әдебиеттердің шығармаларында ортақ белгілер мен мотивтер байқалуы.
3. Генетикалық байланыстар. Бір жазушының екіншісіне идеялық және шығармашылық тұрғыдан әсер етуі қарастырылады.
Ғалым В.М. Жирмунскийдің пікірінше, әдеби байланыс мәселелерінің тарихи дұрыс шешімін жасау үшін мына секілді методологиялық түсініктерді ескерген жөн:
1.Әртүрлі идеологиялық (оның ішінде әдеби) әсер-ықпал заңды әрі шартты. Бұл шарттылық ұлттық дамудың қоғамдық және әдеби ішкі заңдылығымен анықталады. Ал, ықпалдың мүмкін болуы үшін сыртқы идеологиялық талап іске асуы тиіс: аталмыш қоғам мен әдебиеттегі көп не аз айқындалған ұқсас даму тенденциясының міндетті түрде болуы қажет.
Демек, тарихи-типологиялық үйлестік пен әдеби қарым-қатынастар диалектикалық байланыс пен әдеби даму процесіндегі бір тарихи құбылыстың екі аспектісі ретінде қарастырылуы тиіс.
2.Түрлі әдеби ықпалдар образдың әлеуметтік өзгерісіне байланысты болмақ. Әрине, ол шығарманың қоғамдық жағдайларға, сол қоғамдық даму кезеңіндегі ұлттық өмір мен болмыс және әдеби дәстүр ерекшеліктеріне, сондай-ақ, қаламгер шығармашылығының көркемдік және идеялық өзгешелігіне қатысты екені рас.
Демек, байланыс пен әсер-ықпал проблемасын зерделейтін әдебиет тарихы үшін, былайша айтқанда, әдебиетті салыстырмалы-тарихи зерттеу үшін олардың тарихи ұқсастығынан гөрі тарихи шарттылығы мен айырмашылық сипаттары туралы мәселе өте маңызды.
3. Сонымен қатар, халықаралық әдеби байланыстарды зерделеуге қатысты негізгі әрі жалпы проблеманы, яғни, идеологияны дамытудағы дәстүр мен ықпал рөлі мәселесін ұсыну қарастырылмақ.
Барлық идеология іспетті, белгілі бір дәуірдің әдебиеті мен белгілі бір қоғамдық бағыт тақыр жерде емес, керісінше, идеологиялық әдеби дәстүрмен қатынастағы күрделі процесте пайда болады [1, 54].
Жалпы, салыстырмалы әдебиеттану туралы түсінік өзара сіңісті екі бағыттың - генетикалық байланыс пен типологиялық сипаттама бірлігі іспетті. Бұл бағыттардың арасында байланыс барында талас жоқ, өйткені, байланыстарды зерттеу тұсында типологиялық салыстырудың қажеттілігі туындайды. Типологиялық сипат құнарлы топырақ секілді, әдеби алмасулардың тууына итермелейді. Алайда, түрлі әдеби құбылыстардың кереметтерін сөз еткенде, байланыстар мен ұқсастықтарды салыстыра зерттеу қажет емес. Сондықтан байланыс мәселесі типологиялық сипат, үйлесім және сәйкестік проблемаларымен әрі бірге, әрі бөлек қарастырылады.
Әдеби байланыстың осы негіздегі процеске әсері кеңес дәуірі кезінде-ақ одақ ғалымдарының қызығушылығын туғызып, зерттеу жүргізуге итермеледі. Диалектикалық түсінік тұрғысында әдеби байланыс пен әдеби процесс түрлі тарихи кезеңге орай, ауысып отыратын әдеби болмыс жағдайы бола отыра, бір-бірінен ажырағысыз екендігін көптеген ғалымдар, атап айтқанда, А.С. Бушмин, Н.И. Конрад, М.Б. Храпченко, И.Г. Неупокоева, Г.И. Ломидзе және т.б. атап көрсетті.
Көрнекті ғалым А.С. Бушмин әдебиет аралық байланыстардың көркемдік үрдіске демеу беретін тарихи-әдеби сабақтастыққа қажетті жағдай туғызатынын баса айтады. Олар әлеуметтік пен көркемдік тәжірибені қорытындылау мен беруге, шындықты интеллектуалды-эстетикалық түрде меңгеру жетістігіне жетуге қызмет етеді. Демек, өз алдына бөлек, жеке ұлттық не аймақтық мәдени даму болуы мүмкін емес. Сондықтан әдеби байланыс пен сабақтастықты зерделеу мәселесі аталған тақырыптың методологиясы мен методикасын зерделеп зерттеудің қажеттілігін ұсынады.
Бұл жөнінде А.С. Бушмин былай дейді: Қарқынды дамыған әдебиеттің баяу дамығанға әсері бұл - адамзаттың көркемдік даму сатысындағы, сабақтастықтағы өте айқын заңдылығы. Алайда, әрқалай даму ұлтаралық әдеби сабақтастық жағдайын өшіре алмайды [2, 35].
Осы тұрғыдан келгенде, тарихи-әдеби даму әрбір ұлт әдебиетінің ерекшелігі мен әрбір кезең өзгешелігі күрделі әрі көпқырлы қарым-қатынастардың уақыты мен кеңістігіне мүмкіндік туғызады. Ұлттық әдебиеттердің ортақ ғұмыр кешетін себебі, олар бір-біріне ұқсамайды, біреуінің ерекшелігі оған деген басқа әдебиеттің қызығушылығын туғызады және интернационалдық байланыстар жүйесінің дамуына жағдай жасайды [3, 14].
Қазақ әдебиеті өзінің көпжылдық тарихында түрлі ұлт әдебиеттерімен байланысқа түсіп, өзіндік ерекшеліктер мен кезеңдерге ие болып отыр. Ең бірінші назар аударатын мәселе - бауырлас түркі халықтармен ежелгі дәуір әдебиетіміздің ортақтастығы. Тіліміз ұқсас, тегіміз бір қырғыз, тәжік, өзбек, татар, әзірбайжан, түркімендермен бізді, әсіресе, фольклорлық туындылар жақындастырады. Ал Шығыс шайырлары Фирдауси, Низами, Науаи, Хұсрау, Физули, Жәми, Сағди, Хафиз, Омар һаям туындылары, арабтың Мың бір түні, үндінің Қалила мен Димна, Тотынама сияқты дүниежүзіне танымал шығармалары өз кезегінде халық арасында кең тараған, кейбір сюжеттік желістері өлең, дастан, қиссаларға арқау болған. Батыс пен Шығысты әдебиетімізде тоғыстырған тұлғалар, екі жаққа да бірдей танылған дарындар да бар. Олардың қатарында орта ғасырларда өмір сүрген Әбу Наср әл-Фарабиді және ХІХ ғасырдың ІІ жартысында төл әдебиетімізге, жалпы мәдениетімізге, айтулы бетбұрыстар әкелген Абай Құнанбайұлын айтуға болады. Батыс пен Шығыстың әсері кейінгі ақын-жазушыларымыздың туындыларында да танылып, әдебиетіміздің өз дамуында жаңа биік дәрежелерге көтерілуіне себеп болды.
Әдеби байланыстар бір жақты болды деп түсінбеген абзал. Қазақ даласы, мәдениеті мен әдебиеті туралы деректер елімізге келген шетелдік саяхатшылар еңбегінде баршылық. Жекелей ақындар мен жазушылардың да туындылары шетел тілдеріне аударылып, өзіндік бағасын алып жатыр.
Әдеби байланыстар жайында Г.И.Ломидзе: Жалпы, әлемде еш саңылаусыз, томаға-тұйық, өз қалпымен, өз сұраныс, талаптары тұрғысында ғана өмір сүретін әдебиет жоқ. Қай әдебиеттің жүріп өткен жолына қарасаң да, қандай айқын, қайталанбас жағдайда қалыптасса да, сол не өзге деңгейі басқа әдебиеттер жетістігінен көрініс береді. Тек өз тұрғысында және бірыңғай өзінің ғана күш-қайратынан нәр алып өркендеген әдебиет жоқтың қасы [4, 10]. деген сөзі біздің жоғарыда келтірген ойымызға дәлел болып отыр.
Әсіресе, тілі ұқсас, діні бір, тегі тамырлас болып келетін халықтардың мүдде ортақтастығы себебінен ақын-жазушылары рухани үндестікке де ешбір бағыттаусыз-ақ келіп жатады. Әдебиетте орын алатын сол тоғысулар, байланыстар, сарындастық пен шығармашылық тұрғыдағы әсерлесулер әдеби үдерістің заңдылықтарының бірі ретінде танылады және аталмыш әдебиеттің биік дәрежеде дамуына ықпал етеді.
Жоғарыда келтірілген пікірге ұқсас әдебиетші ғалымдардың ойлары әдеби байланыстың кез келген халықтың рухани тұрғыдан болсын және мәдени жағынан болсын дамуында үлкен мәнге ие екенін айғақтайды. Батыс, кеңес, және өзіміздің зерттеушілердің еңбектерінің мазмұны осыған саяды.
Екі ел әдебиеттеріндегі байланыс пен рухани үндестіктер, сол әдебиеттердің дамуы ережелерінің ұқсастығы мен шындықты жеткізуде қолданған бейнелі көркемдеу амалдарының жақындығына, ортақтығына негізделеді. Әдебиеттер арасындағы байланыс, одан басқа рухани құнды жәдігерлердің өзара алмасуы буыны қата қоймаған әдебиеттің дамуы мен өркендеуіне мүмкіндігінше толық жағдай жасайды. Сонымен қатар жаңа жағдайларда өрістеуіне жол ашады.
В.М.Жирмунскийдің мына пікіріне назар аударайық: Халық неғұрлым мәдениетті болған сайын, соғұрлым оның басқа халықтармен байланысы мен өзара қатынасы қарқынды болмақ [1, 73]. Біздің зерттеуіміздің шеңберіне кіретін парсы әдебиеті сондай әдебиеттер қатарынан. Ол - Шығыс елдері шеңберінен шығып, Еуропа мен сонау Батысты өзіне қаратқан, таң қалдырып, тамсандырған әдебиет. Яғни әдебиеті жоғары деңгейде дамыған парсы елі бүкіл әлем әдебиетімен қарым-қатынасы ұлғайтып, байланысқа түсті, Шығыстың құнарлы жырларымен әлем әдебиетін сусындатты.
Әдеби байланыстар - өте күрделі құбылыс. Онда халық өміріндегі мәдени, саяси, тұрмыстық өзгерістер көрініс табады әрі үнемі ауысып отырады. Осы күрделілігі мен көпқырлылығына сәйкес әдеби байланыстар, біріншіден, әдебиеттердің ғаламдық дәрежеде өсу жолдарына, екіншіден, түрлі ұлттар мәдениеттерінің тарихына және ең соңғысы - белгілі бір ақын-жазушының шығармаларына қатысты орын алады.
Әдеби байланыстар әдебиеттанудың негізгі мәселелерінің бірі болғандықтан, көптеген зерттеу еңбектері, пікірсайыстар мен конференцияларға арқау болды. Кеңестер Одағы құрамындағы ұлттардың әдеби байланыстарын өз зерттеулерінде сөз еткен В.М.Жирмунский, Г.И.Ломизаде, Н.И.Конрад, И.Г.Неупокоева, т.б. ғалымдар зор үлестерін қосты. Әдеби байланыстарға қатысты басты мәселелерді қозғай білді.
Дегенмен, ғалымдардың басым көпшілігі өздерінің тұжырымдарын кеңестік жүйе қалыптастырған тәртіп аясында ұсынып отырады. Мысалы, жекелей ұлттық әдебиеттердегі дүниежүзілік әдеби ілгерілеу деңгейінің сипаттары мен алға жылжуларына мүмкіндік берген жаңашыл өзгерістерді ғаламдық әдебиетте социалистік реализмнің пайда болып, қалыптасуымен байланыстырады [1, 41].
Сонымен қатар әдеби байланыстарды зерттеуде сол кезеңдегі кеңестік әдебиеттегі ортақ мүдде тұрғысындағы пікірлер дәріптелді. Жеке ерекшеліктерге назар аударудан гөрі жалпыны насихаттаған қоғамдық жүйе қатынасында белгілі бір халық әдебиетінің бірегейлігі емес, интернационалдықты айту мақсат болды. Яғни, біз, аталмыш мәселе бойынша жүргізілген зерттеулер төңірегінде қарама-қайшылықтардың бар екенін мойындаймыз. Және әдеби байланыстарға қатысты дұрыс тұжырымдамалар беруде тосқауыл болған төмендегі мәселелерді көрсетеміз:
1. мәселенің таптық тұрғыда қарастырылуы;
2. туыстас халықтар әдеби байланысы сөз болғанда, олардың бірілігі мен бауырластығына назар аударылмауы;
3. әдеби байланысқа негіз болған кейбір қаламгерлердің туындыларындағы діни танымның шеткері қалуы.
Әдеби байланыстарға қатысты зерттеулердің әдебиеттануға қосқан үлесі зор болса да, кейбір методологиялық мәселелерде маңызды қорытындылар жасалса да, жоғарыдағы себептерді негізге ала отырып, кеңестік кезеңдегі әдеби байланыстарға қатысты зерттеулердің мәселені толық қамтымағанына көз жеткізуімізге болады.
Енді, әдеби байланыстардың қалыптасуына негіз болатын факторларға және әдеби байланыс көрініс табатын формаларға тоқталып көрейік. Н.И.Конрад екі ел арасында әдеби байланыстар факторлары жайында былай дейді: Ұлттық әдебиеттің өркен жаюы мен даму факторларының бірі - өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста, байланыста болу. Кез келген әдебиетте екі компоненттің болатыны белгілі. Бірі - сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар, екіншісі - басқа елдерден енген кірме шығармалар. Осындай дүниелердің негізінде әдеби байланыстардың рөлі ерекше көрінеді. Мұны қандай да бір әдеби шығармалардың түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің тілінде оқуы негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуына немесе бір халық жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің жазушысының өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындй факторлардың арқасында бір елдің дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналады [6, 13]. Яғни, әдеби байланыстардың әр түрлі халықтардың мәдениеттерінің жақындасуына, рухани өзара қатынастарының дамуына айтулы үлес қосатыны даусыз.
Әдеби байланыстар аударма, үлгі алу, еліктеу, назирагөйлік дәстүр, стильге салу, образды ұқсастық секілді формалар арқылы көрініс табады. Осыған орай, ең бірінші кезекте, әсер арқылы шығармашылық қарым-қатынас жүзеге асып отырады десек ағат кетпейміз. Бұдан басқа өзара алмасу арқылы әдебиеттердің баюына назар аударуға болады. Әдебиеттердің бір-біріне ықпал етуі түрлі жағдайларға негізделеді. Олар: халықтар санансының өсіп, қоғамдық белсенділігінің артып, осы негізде байланыстардың орнауы; белгілі бір идеология айналасына бірқатар елдердің бірігуі, күрес жүргізуі; соңғысы, мемлекеттер арасындағы рухани-мәдени қарым-қатынастардың орнауы.
Ұлттық әдебиеттердің өзара әрекеттестігі мен өзара байланысы әртүрлі тарихи кезеңдерге ие. Біздің ойымызша, еліктеуді, үлгі алуды өзара әрекеттесудің жемісті формаларына жатқызуға болмайды. Еліктеу, әдетте, жаңа сапаның, ұлттық ерекше көркемдік құндылықтардың пайда болуына әкелмейді. Рас, кейбір жағдайларда еліктеу немесе үлгі алу кейбір жас әдебиеттерге ұлттық көркемдік пен тәуелсіздіктің шыңына көтерілу жолындағы алғашқы дайындық кезеңі ретінде қызмет етуі мүмкін. Кейін ішкі шығармашылық күші бар әдебиет имитациялық өмірден тез өтіп, тәуелсіздік белгілерін алады.
Қазақ әдебиетінің тарихына көз жүгіртетін болсақ, ол еш уақытта әлсіз немесе жұтаң әдебиет ретінде танылған емес. Керісінше, халық ауыз әдебиеті де, ауыз әдебиеті де өте бай әрі сан қырлы. Ал түркі және Шығыс, кейін Батыс елдер әдебиетімен өзара әсерлесулер, төл әдебиетімізді түрлендіре түсті.
Тағдырдың ортақтығы, ұлттық салт-дәстүр мен тілі бойынша жақын әдебиеттердің өзара әрекеттестігі неғұрлым айқын, тікелей көрінеді. Өзара байланыс пен өзара әрекеттестіктің түрлі нысандары бар. Өзара әрекеттесу мәселесі, әрине, тек тілдік, тарихи немесе этнографиялық жақындыққа байланысты емес. Ұлттық мәдениеттердің өзара байланыс саласы өлшеусіз кең. Тарихи тағдырларында бұрын-соңды ұқсас белгілері болмаған жекелеген әдебиеттер біртұтас әдеби процестің органикалық қатысушылары ретінде өзара әсерлесу мен ықпалдастыққа душар болып жатады. Мұнда аударма мәселесінің алдыңғы қатарға шығатынын айта кеткен жөн.
Әдебиеттердің өзара әрекеттесуі мен өзара әсер ету мәселелерін қарастыру кезінде С. В. Никольский екі жалпы заңдылыққа назар аударады: 1) ұлттық әдебиеттің дамуындағы айқындаушы - бұл әдеби байланыстар емес, әсер емес, әдеби қатынастардың сипатын көрсететін әдеби процестің ішкі логикасын анықтайтын шындық; 2) кез келген материалдарға бет бұруда, оларды түсіну, талдау, сараптау орын алады. Яғни, басқа әдебиеттерден қабылдаушы әдебиет қазіргі уақытта оның даму қажеттіліктеріне сәйкес келетін нәрсені ғана қабылдайды [7, 374].
Қазақ-парсы әдебиеттері қарым-қатынасы тұрғысынан алатын болсақ, әдеби байланыстар сан түрлі жолдармен қалыптасып, дамыды. Мұнда аударманы, үлгі алуды, еліктеуді, назирагөйлік дәстүрді де кездестіреміз. Қазақ әдебиеті ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін салыстырмалы түрде тұйық күн кешті десе де болады. Бірақ Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев бастаған әдебиетіміздің ірі өкілдері жаңа серпін мен жаңа бетбұрыстар әкелді. Төл әдебиетіміз Шығыс, Батыс, Еуропа мәдениеті мен әдебиеті арқылы нығайды, байыды.
Ресей империясы, одан кейінгі Кеңестік дәуір тұсында одақтас елдер әдебиетіне секілді қазақ әдебиетіне де орыс мәдениеті мен руханияты күштеп ендірілді. Ұлттық тіл, баспасөз, әдебиет шектеулер мен қатаң цензураға ұшырады. Бұл процестің өзі - белгілі бір дәрежедегі әдеби байланыстардың көрінісі. Алайда, түп негізінде зорлық пен күш жатқандықтан, көп қарсылық көретін өресі қысқа байланыстар. Қазақ зиялы қауымы өкілдерінің ұлттық мүдде үшін аянбай күрес жүргізгенін біз білеміз. Ол күрес зар заман ақындары кезеңінен бастау алған болатын. Зар заман ақындарына қатысты келелі зерттеулер жүргізген ғалым Б.Омарұлы былай дейді: ... зар заман - отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани құндылықтардың азып-тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай, ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт-дәстүрлері салтанат құрған кешегі күнін аңсаудан, ұлттық танымына жат құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым [8, 48].
Қазақ әдебиеті мен парсы әдебиетін салыстыра қарайтын болсақ, парсы әдебиеті де осындай дәуірді өз басынан кешірген болатын. Арабтардың VII-VIII ғасырларда Иран, Тұран мемлекеттерін жаулап алуы барысында араб-парсы әдеби алмасулары қалыптасты. Жоғары деңгейдегі әдебиеті бола тұра араб әдебиеті мен руханияты белгілі бір дәрежеде парсы әдебиетіне әсер етті. Және керісінше процесс те орын алды. Парсы шайырлары Фирдоуси, Рудаки шығармашылығының іздері араб әдебиетінен көрініс тапты, классикалық араб поэзиясының қалыптасуына өзіндік үлестерін қосты.
Байқап отырғанымыздай, әдеби байланыстар сөз болған кезде, әсер ету деген ұғым-түсінік жиі тілге оралады. Бұл - әдеби байланыс терминдерінің бірі. Аталмыш терминнің айналасында даулы пікірлер аз емес. Ол жөнінде өзінің мақаласында А.Ментебаева сөз қозғаған болатын. Ғалым бұл даулардың себебін төмендегідей түсіндіреді: ... әсер, яғни бір әдебиеттің екінші әдебиетке әсері деген ұғымның астарында әсер етуші әдебиеттің басымдылығы танылып тұрады. Ал әсерді қабылдаушы әдебиет екінші орында қалып қояды [9, 64]. Д.Дюришин болса, былай дейді: Термин влияние в своем исконном значении отдает заведомое предпочтение воспринимаемому, воздействующему элементу, оттесняя на задний план, в сущности перекрывая творческую активность воспринимающего литературного явления. Пользование этим термином, даже при условии методологически верно истолкования, чревато возможными срывами и недоразумениями, поскольку в самой природе данного понятие заложен неистребимый привкус зависимости одного произведения от другого, что не может не сказываться на механике анализа [10, 143-144]. Қазақ әдебиетіне Батыстың да, Шығыстың да, Еуропа әдебиетінің де өзіндік әсерлері болды. Бірақ ұлттық әдебиетіміздің қаламгерлері шет елден алынған тақырыптарды, сюжеттерді, идеяларды халқымыздың дүниетанымымен үйлестіре, сабақтастыра жырлады, жазды. Мысалы, Абай Құнанбаевтың Ескендір поэмасы, Шәкәрім Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүні, Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Рүстем-дастаны, т.б. Оқырманның қайсысы болмасын, бұл туындылардың қазақ халқының танымынан алшақ, жат ел құндылықтарын насихаттау деп қабылдамайды. Керісінше, қызыға оқып, рухани байлық алады.
Салғастырмалы әдебиет мәселесінің теориялық жағын терең қарастырған ғалым М.Х.Маданова Актуальные вопросы литературной компаративистики деген зерттеуінде мынандай ойын білдіреді: Көрнекті де ірі әдеби дарындардың шығармашылығының генезисі белгілі бір ұлт әдебиеті көсемінің қандай да бір маңызды шығармашылық мәселені шешу кезінде басқа ұлт әдебиетіндегі мәнді құбылыстарға назар аударуын және оның өз туған әдебиеті үшін де көрнекті орын алуын қамтиды [11, 63].
Жоғарыда аты аталған шығармалардың кейіпкерлері, қазақ әдебиеті үшін, негізінен, жатұлттық образдар. Бірақ уақыт өте келе сіңісіп кеткен. Жатұлттық және ұлттық образдар мәселесі А. Ментебаеваның мақаласында талқыға түседі. Ғалым имагология деп аталатын ғылым зерттейтін бұл мәселелер әдеби байланыстармен ерекше селбесіп жатқанын көрсетеді. Қазақ әдебиетінде кездесетін Лұқпан Хәкім, Атымтай Жомарт, Жүсіп пен Зылиха, Ләйлі мен Мәжнүн образдары да Шығыстан, соның ішінде, араб-парсы әдебиеттерінен келген кейіпкерлер және Шығыспен шығармашылық байланысымыздың тереңде жатқанының дәлелі. Олар жатұлттық образ бола тұра, танымдық тұрғыда халықтың қабылдауына жақын болғандықтан ұлттық образдар қатарында табылды. Бұл жерде, әрине, Ислам дінінің де рөлі зор болып отыр.
Тұрмыс-тірлігі мен тарихы бір-біріне ұқсас әрі көршілес шығыс халықтарының өзара тығыз байланыс жасауы заңды. Олардың шығу тегінің, сенер дінінің бір болуы тарихы мен тағдырларын үйлестіріп, тілін жақындастырды. Шығыс елдері бір-бірімен қызу қарым-қатынаста бола отырып, ортақтаса әлем халқы рухани нәр алар талай тамаша дүниелер әкелді.
ХІ-ХІІ ғасырларда грек және латын қайнарларын зерттеп, мөлдір бұлағынан қанып ішкен Еуропа ойшылдарының назары мәдениеттер алмасуының арқасындағы бір кезеңдерде біржолата Шығысқа ауғаны да шындық. Ең әуелі Испанияда, содан кейін, Франция, Италия, Англияда мұсылман ойшылдарының еңбектері тәржімаланып, ол туындылар аузымыздың суы құрып мақтап жүрген көптеген ұлы ақын-жазушылардың қиял бесігін тербеп, шабытын оятып, адамзат баласының ортақ игілігіне айналған таңғажайып туындылар өмірге келді. Біз оларды танып, еңбектерімен сусындау үшін олардың өмірбаянына тоқталып, артында қалдырып кеткен сара жолдарына салмақты саралап, олардың мұраларын кейінгі ұрпаққа насихаттауымыз керек. Мәселен XV ғасырға дейінгі өмір кешкен шығыс-түркі мемлекеттері (сақ, ғұн, парсы мемлекеті мен түрік қағанаты т.б.) әр түрлі мемлекеттік саяси-әлеуметтік құрылымда болса да, оларға тән ортақ белгі рухани тұтастық мызғымай берік болып келді.
Қазақ пен шығыстың басқа халықтарының арасындағы мәдени, әдеби байланыстардың тамыры өте тереңде жатқандығы баршамызға мәлім. Осы тамырластықтың негізі түптің, тілдің, діннің бірлігінен іздеген жөн. Осы үш бірлік шығыс, оның ішінде түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауына негізгі тірек болды және болып келеді.
Шығыс, оның ішінде шығыс-түркі елдері әдебиеттеріндегі ұқсас типологиялық құбылыстарды қарастыруда өзара байланыстар арнасын арнайы сөз еткен жөн. Шығыс елдерінің әдебиеттерінде жиі кездесіп жататын тамырластық пен аумақтық алмасулар өзара ұласу, жалғасу арқылы жүреді. Бір ескеретін жайт - сөз өнерінің екі түрлі қарым-қатынасы (жалпы типология мен өзара жалғасулар) тығыз диалектикалық бірлікте болады, яғни байланыстар міндетті түрде әдеби дамудың жалпы заңдылықтарына негізделеді. Олар типологияны толықтырады, дамытады, ал өзара ортақ типологиялық қатарда болу олардың байланыстарын жеңілдетеді.
Әдебиеттердің жанаса жалғасуы - көпқырлы әдеби-тарихи әрі көркемдік-эстетикалық құбылыс. Олар өзара қарым-қатынастың түрлі фактілерін қамтиды. Бірқатар әдебиеттердің жалғасты байланыстары тектік тамырластық (генетикалық) түрінде жүреді және ол сан ғасырларға созылады. Бұл ретте қазақ пен басқа шығыс халықтары әдебиеттерінің терең тамырластықтан тарайтын генетикалық байланыстары ойға оралады.
Зерделей қарасақ, шығыс халықтарының әдебиеттеріндегі ежелгі дәуір мен орта ғасырлық мұра үлгілері бәріне біркелкі тарамады және ол мұралардың сақталу жайлары да әртүрлі болды. Нақтылай айтқанда, шығыс-түркі халықтарының бірінде бар жыр, дастан, хикая екіншісінде кездесе бермейді. Не болмаса, ол әдеби мұралардың әр ұлтта әртүрлі варианты болуы жиі ұшырасады. Бұл, әрине, әр ұлттың тарихи даму жолына, әлеуметтік жағдайына, соған орай туындайтын сұранысы мен қабылдау ерекшелігіне байланысты [12, 20].
Қазақ және басқа шығыс халықтарының туыстық шынайы қарым-қатынасының негізі сонау көне ғасырлар қойнауынан бастау алады десек, бұған олардың шыққан тегінің, тілінің, дінінің бір болуы әрі көршілес қоныстануы басты себеп болды. Ал бұл елдердің ХІХ ғасырдан бастап бір мемлекет, яғни, Ресей империясының құрамында өмір сүруі терең тамырластықты нығайтып, түркі халықтарының туыстық қарым-қатынасы мен рухани байланысын одан әрі жақындастыра түсті. Осы бір түптен тарайтын шығыстық-түркілік тамырластық, діни тұтастық бұл елдердің саяси-экономикалық және мәдени тұрмыс-тіршілігіне, оның ішінде әдебиетіне де өзіндік ықпалын тигізіп, олардың өзара рухани байланыс жасауына тірек болды.
Шығыс халықтары әдебиеттері фольклор үлгілерінің тақырып, идея, сюжет, образ бейнелеу тұрғысынан ұқсастықтарын шығыстанушы түрколог ғалымдар мен зерттеушілер осынау туыстас халықтардың өткендегі тұрмыс-тіршілігінің бірлігі деп біледі. Әрине, бұл тарихи жағынан бүкпесіз шындыққа саяды.
Тарихи фактілер мен мәліметтер түркі халықтарының этногенезіне, содан туындайтын тұрмыс-тіршілік сәйкестігіне байланысты туысқан халықтардың барлығына ортақ фольклорлық шығармалардың дүниеге келгендігін растайды. Мысалы, Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік, Едіге т.б. дастан, эпостардың шығыс халықтардың бәрінде болмаса да, бірқатарында кездесуі осыны білдірсе керек.
Шығыс ұлыстарының терең тамырластықтан тарайтын мәдени, оның ішінде әдеби байланыстары Қожанасыр, Жиренше шешен, Алдар көселерге қатысты аңыз-әңгімелер мен Алпамыс, Қобыланды, Көроғлы, т.б. батырлар жырларында, Қозы Көрпеш - Баян сұлу эпикалық дастандарында көрініс табуы ол нұсқалардың бастау көзі бір екендігін айқындайды. Түгел түркіге тиесілі мәдени мұралар - Орхон-Енисей жазбалары, Құдадғу біліг, Дивани лұғат-ат түрік, Дивани Хикмет, Кодекс куманикус, тағы басқалары біздің ұлттардың жақындығын, тектестігін білдіретіндігі туралы айтылып та, жазылып та жүр. Бұған көрнекті шығыстанушы ғалымдар - В.Бартольд, В.Радлов, С.Малов, Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, Н.Баскаков, А.Кононов, А.Щербак, Х.Көрұғлы, Г.Араслы тағы басқалардың еңбектері дәлел болмақ. Мәселен, түрколог ғалым Н.А.Баскаков түркі ұлыстарын тілдік ұқсастығы мен өзгешелігіне орай топтастырып жіктеді. Ал, В.Радлов, С.Малов, А.Щербак, В.Жирмунский, Х.Көрұғлы, Г.Араслы, Ә. Марғұлан сынды ғалымдар ауыз әдебиеті нұсқаларында жиі ұшырасатын шығыс-түркі халықтарының туыстығына, тектестігіне, тіл, дәстүр сәйкестігіне орай көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастықты типологиялық жақындықтың бір түрі деп қарастырды.
Осы тұрғыда, ғалым Р.Бердібай мынандай ой түйіндейді: Ауыз әдебиеті шығармаларының түбірлестігі мен туыстығын кез келген үстірт ұқсастық белгілемейді, сәйкестіктер заңдылығын ашу үшін күрделі де салдарлы принциптер қажет болады. Сондай себептер мен сипаттарды ескере келіп, фольклортану ғылымы типологиялық жақындықтың үш түрін екшеп көрсетеді. Олар - тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени және тарихи-типологиялық үндестіктер мен сарындастықтар [13, 54]. Ғалым шығыс-түркі халықтарына ортақ әдеби ескерткіштер мен көне мұраларды дәйек етеді.
Сондай-ақ, шығыстанушы ғалымдар Ш.Уәлиханов, В.Радлов, В.Жирмунский, Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев, Х.Захаров, И.Сағитов, Ш.Ыбраев туысқан халықтар эпостарының мотив, образ, идея ұқсастығы түркі ұлыстарының түп бірлігінен ғана емес, жалпы эпос әлемінің типологиясына тән сипаттамасынан екендігін айтып дәлелдейді. Сондай-ақ, академик В.Жирмунскийдің айтуында, шығыс пен батыс халықтарының эпостық шығармаларындағы бірқатар мотивтердің бірдей болуымен қатар, өзіндік ерекшеліктері де бар. Мысалы, батырдың айрықша алып болып тууы, оның ерте есеюі, өзіне лайық ат таңдауы, құрал-жабдық сайлап, жекпе-жекте жеңуі, қалыңдық іздеуі не өзі жеңген елдің халқының қызына үйленуі, қызға таласушы батырлар яки дәулермен ұрысы, т.т. Осы секілді мотив, образ ерекшеліктері шығыс-түркі эпостарында жиі ұшырасып отырады [1, 45].
Сонымен, әдеби байланыстар әдеби процестің ажырамас бөлігі болып табылады. Және олар кез келген әдебиеттің дамуына, әлемдік әдебиеттер деңгейіне жетуіне жол ашады. Сондықтан озық зерттеушілердің зерттеу нысаны мен іргелі еңбектерінің тақырыбы қатарынан түскен емес.
Әдеби байланыстарды қарастыру арқылы қай елдің әсер етуші, қай елдің қабылдаушы екенін аңғаруға болады. Және әдеби байланыстардың түрлерінің қайсысы ұтымдырақ жүзеге асқанын да анықтаймыз.
Осы орайда қазақ-парсы әдебиеттерінің байланысы мен рухани алмасулары өте нәтижелі болды. Екі ел арасындағы әдебиетте тура және жанама байланыстар, типологиялық және генетикалық байланыстар да орын алды. Жалпы парсы әдебиетінің әсері жалғыз қазақ қана емес түркі, Батыс, Еуропа әдебиеттерінен көрініс тапты. Алайда кеңестік кезеңдегі зерттеулер таптық көзқарас тұрғысынан шыға алмады. Бірақ қазіргі заман бізге осы олқылықтардың орнын толтыруға мүмкіндік беріп отыр.
Тек парсы әдебиетінің арқасында қазақ әдебиеті дамыды деген ойдан аулақпыз. Қазақ әдебиеті өз болмысымен-ақ, көптеген әдебиеттерден озық екені сіз бен бізге мәлім.
Жалпы әдеби байланыс маңызы мен ауқымы туралы берілген бұл бөлім қазақ-парсы әдебиеттері аясында жасалған зерттеулерді талдауға арналған бөлімге жалғасады.
1.2 Қазақ-парсы әдебиеттері байланысының зерттелуі
Әдеби байланыстар осы процеске қатысып жатқан екі елдің әдебиеті үшін үлкен оң ықпал жасайды. Ақын-жазушыларды шабыттандырады, оларға жаңа тақырыптар мен жанрлар, өзгеше әдіс-тәсілдер сыйлайды. Қуаттанған, байыған және түрленген әдебиет серпін алып, өзінің дамуының тағы бір жоғары белесіне көтеріледі. Сонда әдебиеттер арасындағы байланыстың болуы, өзара ықпалдастықтың орын алуы - заңды құбылыс. Уақыт өте келе кез келген әдебиет аталмыш үдеріске тартылмақ.
Шығыс әдебиеті жер жүзі әдебиеттерімен салыстырғанда әр уақытта көш ілгері жүретін. Содан болар, парсы әдебиеті басқа халықтарға алғаш таныла бастағаннан-ақ, бар назарды тартты. Біреулерді оның шұрайлы тілі, екіншілерді қызықты сюжеттері, үшіншілерді гуманизм тақырыбы қызықтырды. Ал шығыс әдебиетінің биік деңгейде болуының басты себебі - мәдениетінің жоғары болуының көрінісі еді.
Бағзы замандардан басталған үндестік кейінгі кезеңдерде де өзінің жалғастығын тапты. Осыған байланысты біздің қазіргі мақсатымыз - бүгінгі заман талабына сәйкес туындаған типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету.
Бүгінгі таңда парсы әдебиеті Иран, Ирак, Ауғанстан, Пәкістан елдерінде көбірек тараған. Болашақта бұл әдебиеттің Кіші және Орталық Азия мен Ресейде насихатталып танымал болу мүмкіндігі бар. Бұл жағдай аймақтық факторға ғана емес, мемлекеттер арасында реттелген саяси қарым-қатынас, мәдени байланыс пен әдебиеттегі сән ағымына да тәуелді.
Парсы әдебиеті парсы тілі пайда болған кезден бастап туындады. Яғни, тамыры өте тереңде жатқан әдебиет. Алғашқы ежелгі парсылық әдеби туындылар біздің заманымызға дейінгі VI ғасырға тиесілі. Иранның исламды қабылдауымен бірге парсы әдебиеті діни сипаттағы туындылармен толықты. Ол шығармалар өз кезегінде Ауғанстан, Үндістан, Орта Азия мен Кавказ елдеріне тарады. Діни трактаттар мен ғылыми еңбектерден басқа, парсы әдебиеті Омар Һаям, Хафиз, Сағди, Рудаки, Фирдоуси шығармалары арқылы әлемдік әдебиетке өз үлестерін қосты.
Парсы әдебиетіне қазақ зерттеушілерінен бұрын Батыс, Еуропа, оның ішінде Ресей зерттеушілері бірінші назар аударып, іргелі еңбектер жазды. Әлемдік әдебиеттің парсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Павлодар педагогикалық университеті
Гуманитарлық ғылымдар жоғары мектебі
Қорғауға жіберілді
БББ жетекшісі
________________
М.И.Оразханова
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: Қазақ-парсы әдебиеттерінің рухани алмасулары
және оны ЖОО-да оқыту
Білім беру бағдарламасы: 7М01710 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Орындаған
________________
С.Кибатова
Ғылыми жетекші
ф.ғ.д., профессор
________________
С.Сүтжанов
Нормабақылаушы
________________
Б.Сарыбаева
Павлодар 2022 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Павлодар педагогикалық университеті
Кибатова С.
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қазақ-парсы әдебиеттерінің рухани алмасулары
және оны ЖОО-да оқыту
Білім беру бағдарламасы: 7М01710 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Павлодар 2022 ж.
Аңдатпа
Көлемі 70 беттен тұратын зерттеу жұмысы қазақ және парсы әдебиеттеріндегі үндестіктер мен сабақтастықтарды, байланыстарды зерттеуге арналған.
Басты мақсатымыз - қазақ және парсы әдебиеттері байланыстарының дамуын, бағыт-бағдарларын айқындау және алмасу тұрғысында байқалған жекелеген қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал көріністерін бағамдау, сөйтіп төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау. Міндеттеріміз:
# шығыс әдебиеттеріне тән генетикалық, типологиялық және аймақтық ұқсастықтарды ашып көрсету;
# діни-сопылық негізде жазылған шығармалардың сюжеттік, идеялық сарындастығын бажайлау;
# қос халық қаламгерлерінің өзара ықпал-әсер көріністерін дәйектеу;
# қазақ, парсы ақын-жазушыларының шығармашылық үндестіктері мен көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін пайымдау.
Әдеби байланыстар түрлері негізінде қарастыратын болсақ, қазақ және парсы әдебиеттері әр кез тығыз қарым-қатынаста болған.
Парсылардың төл туындысы ретінде саналатын Авестаның өзі түркі әдебиетіндегі ертегі мен аңыздардың сюжеттерімен үндеседі, ұқсас кейіпкерлерді де анықтауға болады. Бұл екі халықтың сонау ескі замандардағы тікелей немесе жанама байланыстары арқылы пайда болған.
Типологиялық ұқсастықтар да баршылық. Батырлар эпосында, ғашықтық жырларында, қисса-дастандарда кездесетін ортақ белгілер мен мотивтер - соның дәлелі. Парсы әдебиетінің белді өкілдерінің шығармаларын негізге алып, олар қозғаған тақырыпқа қайта оралып, өзінше бір өрнекпен жырлаған ақындарымыз да жетерлік. Бұл - генетикалық байланыстардың көрінісі.
Қазақ-парсы әдеби байланыстарын айғақтайтын тағы бір бағыт - сопылық әдебиет. Бұл жерде парсы сопы ақындарымен Абайдың, Шәкәрімнің, Мәшһүр Жүсіптің туындыларындағы сарындастықты байқауға болады.
Зерттеу барысында Руми, Жәми, Қожа Хафиз, О.Һаям, Сағди туындыларының бірақатар қазақ ақындарының шығармаларымен ықпал-әсерлері пайымдалды. Парсы әдебиетінен сусындаған олар, төл әдебиетімізді дамытты, жаңа тақырыптар мен сюжеттердің келуі арқылы түрлендіріп, өрісін кеңейтті.
Кеңес дәуірі кезіндегі екі елдің әдебиетіне қатысты зерттеулер сол кездегі жүйенің талабына сәйкес жүргізіліп, бірқатар факторлар есепке алынбаған болатын: екі елдің де Шығыс елдері қатарына жатуы, Ислам діні, халықтар байланысының тарихының тереңдігі. Бұл зерттеуде аталмыш мәселелер ескерусіз қалмады.
Зерттеу нәтижесін ежелгі дәуір әдебиеті тарихына арналған оқулықты толықтыруда пайдалануға болады. Ғылыми жұмыста жасалған тұжырымдар мен қорытындыларды ЖОО-да қазақ әдебиеті бойынша жүргізілетін арнайы курстар мен семинарларға қажетті қосымша оқу құралы ретінде ұсынуға болады.
Резюме
Resume
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақ-парсы әдебиеттерінің ортақтастығы
1.1. Әдеби байланыстар - әдеби үдерістің ажырамас бөлігі
1.2. Қазақ-парсы әдебиеттері байланысының зерттелуі
1.3. Рухани алмасулар бастауы. Авеста жайында
2. Қазақ-парсы әдебиеттеріндегі рухани алмасулар мен үндестіктер
2.1. Қазақ және парсы қаламгерлері арасындағы ықпалдастықтар
2.2. Сопылық әдебиеттегі үндестіктер
2.3. Қазақ-парсы әдебиеттерінің байланысын ЖОО-да оқыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қандай да болмасын мемлекеттер арасындағы рухани байланыстар мен үндестіктерді зерттеу екі елдің мәдениетін жақындастырады, сонымен қатар өзге де байланыс түрлеріне жол ашады. Қазақ-парсы әдебиеттерінің байланыстарын зерттеу аталмыш халықтардың жақындастығы тарихтың терең қойнауларына кететінін көрсетті. Әдебиетте ғана емес, саяси-әлеуметтік салаларда да біздің елдер өмірі тоғысып жатқанын танытты. Бұл зерттеу жұмысы қазақ-парсы әдебиеттерінің байланысын тағы бір айшықтай түсіп, жаңа зерттеулер көкжиегін белгілейді ме деген ойдамыз.
Тақырыптың өзектілігі:
Көркем өнер қайраткерлерінің шығармашылықтарын қазақ-парсы әдеби байланыстары негізінде тұтас алып қарастырған әрі нақты зерттеу жұмыстарын жүргізген еңбек жоқтың қасы. Болған күнде де ол еңбектер кеңестік идеология ықпалынан аспай, шығыстық-парсылық сипаттағы шығармалардың үйлестігіне, ұқсастығына теріс баға беруімен шектелді.
Уақыт талабына сәйкес туындаған, типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету өте қажет. Осы орайда, қазақ қаламгерлерінің парсы ақындарымен шығармашылық үндестігі, кей тұста әсер-ықпалы негізінде төл әдебиетімізге әкелген құбылыстық сипаттары дәстүрлі таным-түсінік, ағымдас ой-сана, концепция тұрғысынан байқалды.
Зерттеу нысаны:
Жұмыста қазақ-парсы қаламгерлерінің шығармалары зерттеу обьектісінің нысанына айналды және әдебиет өкілдерінің мұралары көтерілген мәселелерге сәйкес игерілді. Сонымен қатар, типологиялық салыстырулар жүргізу арқасында қазақ, парсы ақындарының (Руми, Жәми, Қожа Хафиз, О.Һаям, Сағди және Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп) туындылары түпнұсқа түрінде әрі дәйектеме ретінде берілді.
Зерттеу пәні:
Қазақ, парсы ақындарының шығармаларын салыстыра зерттеу арқылы танылған әдеби-рухани алмасулар.
Зерттеу мақсаты - қазақ және парсы әдебиеттері байланыстарының дамуын, бағыт-бағдарларын айқындау және алмасу тұрғысында байқалған жекелеген қаламгерлер шығармашылықтарындағы әсер-ықпал көріністерін бағамдау, сөйтіп төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау. Осы мақсатты орындау барысында мына төмендегідей міндеттерді шешуге талпыныстар жасалды:
# шығыс әдебиеттеріне тән генетикалық, типологиялық және аймақтық ұқсастықтарды ашып көрсету;
# діни-сопылық негізде жазылған шығармалардың сюжеттік, идеялық сарындастығын бажайлау;
# қос халық қаламгерлерінің өзара ықпал-әсер көріністерін дәйектеу;
# қазақ, парсы (Руми, Жәми, Қожа Хафиз, О.Һаям, Сағди және Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп) ақын-жазушыларының шығармашылық үндестіктері мен көркемдік-эстетикалық ерекшеліктерін пайымдау.
Зерттеу әдістері:
Ғылыми еңбекті әзірлеу барысында тарихи-типологиялық және салыстырмалы-компаравистикалық әдістер пайдаланылды.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы.
Жұмыс - қазақ және парсы халықтары ақын-шайырларының шығармашылықтарын тұтас салыстыра қарастырып, олардың үндестігін, үйлесімін жан-жақты көрсетуге талпынған алғашқы еңбек.
Осы тұрғыдан келгенде ұлттық әдебиетіміздің тарихындағы жалпы әдеби процестегі қазақ-парсы ақындарының діни негізіндегі рухани алмасуларына ерекше көңіл аударылды. Сөйтіп шығысқа тән көне мұралар мен қисса-дастандардың тарихи-генетикалық, типологиялық ұқсастықтарын айқындауға тырыстық.
Зерттелу деңгейі:
Зерттеу объектісі етіп отырған қазақ және парсы халықтары рухани байланысы, өзара қарым-қатынастары 50-жылдардан бері біршама сөз болып келеді. Бұл тақырып аясында М.О.Әуезов, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, З.Ахметов, С.Қирабаев, Ә.Жиреншин, З.Қабдолов, Т.Кәкішев, сынды белгілі әдебиетші ғалым, сыншылармен қатар шығыстанушы ғалымдар Е.Бертельс, В.Бартольд, Л.Гумилев, В.Жирмунский, Н.Конрад, И.С.Брагинский, И.В.Стеблева, И.М.Фильштинский, М.Т.Степанянц, П.А.Гринцер сияқтылар да ой толғап, қалам тербеді. Сондай-ақ, Е.Ысмайылов, М.Дүйсенов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, Н.Келімбетов, М.Мырзахметұлы, Ө.Күмісбаев, Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов, т.б. қазақ әдебиетінің басқа шығыс елдер әдебиеттерімен өзара қарым-қатынастарын сөз етіп, ғылыми мақала, монография тарауларын жазды.
Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік негізі:
Ғылыми жұмысқа арқау болған мәселелерді зерттеу барысында әдебиеттану ғылымындағы теориялық, әдіснамалық тұжырымдар мен көзқарастар, ғылыми ұстанымдар негізге алынды. Диссертациялық жұмыста А.Байтұрсынұлы, Б.Кенжебаев, Н.Келімбетов, Р.Бердібай, Ш.Сәтбаева, М.Мырзахметұлы, Ө.Күмісбаев, Д.Қамзабекұлы, С.Сүтжанов т.б. отандық ғалымдар еңбектері мен ұжымдық зерттеулері басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми-теориялық мәні:
Зерттеу нәтижесін ежелгі дәуір әдебиеті тарихына арналған оқулықты толықтыруда пайдалануға болады. Ғылыми жұмыста жасалған тұжырымдар мен қорытындыларды ЖОО қазақ әдебиеті бойынша жүргізілетін арнайы курстар мен семинарларға қажетті қосымша оқу құралы ретінде ұсынуға болады.
Жұмыс құрылымының жобасы. Жұмыс кіріспе, қорытындыдан басқа іштей тараушаларға жіктелген екі үлкен тараудан тұрады. Еңбектің соңында әдебиеттер тізімі көрсетілді.
1. Қазақ-парсы әдебиеттерінің ортақтастығы
1.1 Әдеби байланыстар - әдеби үдерістің ажырамас бөлігі
Әдеби үдерісті белгілі бір ел әдебиетінің өмірі мен дамуы ретінде түсінуге болады. Әдебиеттегі кезең-кезең бойынша орын алған өзгерістердің бәрі әдеби процестің құрамына кіріп кетеді. Сондықтан біз әдеби байланыстарды әдеби процестің құрамынан тыс қарастыра алмаймыз. Және оның әсері зор екенін мойындауымыз керек. Қандай да бір екі елдің әдебиеттері арасындағы рухани алмасулар сол әдебиеттерді жетілдіруге, өрістетуге, тың идеялар мен жаңа бағыттар арқылы байытуға үлкен үлес қосады.
Әдеби байланысты жеке алып қарастыратын болсақ, оны белгілі бір ұлт әдебиетінің өзге де әлем елдері әдебиетімен қарым-қатынасы ретінде түсінген жөн. Әдебиеттану ұлттық әдебиеттердің өзара қатынасының бір түрі ретіндегі әдеби байланысқа XVIII-XIX ғасырларда назар аудара бастады және оны зерттейтін салыстырмалы әдебиеттануды қалыптастырды. Салыстырмалы әдебиеттану өз кезегінде аударма мәселесі, әдеби байланыс, типология, шетелдік мәдениеттер мен ұлттық құндылықтарды өзінің зерттеу нысаны ретінде таниды. Осылардың арасындағы біз назар аударып отырған әдеби байланыс - адамзат баласының ежелгі тарихынан келе жатқан және жаһандану үдерісіне жол ашатын мәдениетаралық қарым-қатынастардың жемісі.
Әдебиеттердің өзара байланысын зерттеудің әртүрлі әдістемелік жолдары мен формалары халықтардың мәдени-тарихи дамуының өзіндік ерекшелігімен анықталады. Сонымен бірге, әр ұлттық аумақта нақты жағдайларды ескере отырып жүзеге асырылатын негізгі әдістемелік принциптер туралы да айтуға болады.
Біріншіден, барлық сарапшылар бірнеше әдебиеттердің ұқсас құбылыстарымен танысу оқырмандардың шет тіліндегі көркем мәтінді, жалпы адамзаттық маңызы бар көркемдік құбылыстарды түсінудегі, ұлттық-эстетикалық дәстүрді қабылдаудағы қиындықтарын жеңуге көмектеседі деген заңды қорытындыға келіп отыр. Әр түрлі әдебиеттердің шығармаларын салыстыру, олардың проблемаларының ортақтығын анықтау, бір ұлттық жазушының екіншісіне әсерін көрсету шетелдік жазушылардың шығармашылығын оқырманның рухани әлеміне жақындатуға ықпал етеді.
Екіншіден, әр түрлі әдебиеттердің өзара әрекеттесуі мен өзара байытылу фактілерін анықтау ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар ажырамас бірлікте көрініс беретін Қазақстан мен алыс-жақын шетел әдебиеттерінің дамуын танытады.
Қазіргі әдебиеттануда өзара байланысты және өзара тәуелді әдеби байланыстардың келесі түрлері анықталған:
1. Тура және жанама байланыстар. Әдебиеттер арасындағы ұқсастық олардың тікелей немесе жанама байланыстары нәтижесінде пайда болатын құбылыс.
2. Типологиялық байланыстар. Бір-біріне тәуелсіз дамыған әдебиеттердің шығармаларында ортақ белгілер мен мотивтер байқалуы.
3. Генетикалық байланыстар. Бір жазушының екіншісіне идеялық және шығармашылық тұрғыдан әсер етуі қарастырылады.
Ғалым В.М. Жирмунскийдің пікірінше, әдеби байланыс мәселелерінің тарихи дұрыс шешімін жасау үшін мына секілді методологиялық түсініктерді ескерген жөн:
1.Әртүрлі идеологиялық (оның ішінде әдеби) әсер-ықпал заңды әрі шартты. Бұл шарттылық ұлттық дамудың қоғамдық және әдеби ішкі заңдылығымен анықталады. Ал, ықпалдың мүмкін болуы үшін сыртқы идеологиялық талап іске асуы тиіс: аталмыш қоғам мен әдебиеттегі көп не аз айқындалған ұқсас даму тенденциясының міндетті түрде болуы қажет.
Демек, тарихи-типологиялық үйлестік пен әдеби қарым-қатынастар диалектикалық байланыс пен әдеби даму процесіндегі бір тарихи құбылыстың екі аспектісі ретінде қарастырылуы тиіс.
2.Түрлі әдеби ықпалдар образдың әлеуметтік өзгерісіне байланысты болмақ. Әрине, ол шығарманың қоғамдық жағдайларға, сол қоғамдық даму кезеңіндегі ұлттық өмір мен болмыс және әдеби дәстүр ерекшеліктеріне, сондай-ақ, қаламгер шығармашылығының көркемдік және идеялық өзгешелігіне қатысты екені рас.
Демек, байланыс пен әсер-ықпал проблемасын зерделейтін әдебиет тарихы үшін, былайша айтқанда, әдебиетті салыстырмалы-тарихи зерттеу үшін олардың тарихи ұқсастығынан гөрі тарихи шарттылығы мен айырмашылық сипаттары туралы мәселе өте маңызды.
3. Сонымен қатар, халықаралық әдеби байланыстарды зерделеуге қатысты негізгі әрі жалпы проблеманы, яғни, идеологияны дамытудағы дәстүр мен ықпал рөлі мәселесін ұсыну қарастырылмақ.
Барлық идеология іспетті, белгілі бір дәуірдің әдебиеті мен белгілі бір қоғамдық бағыт тақыр жерде емес, керісінше, идеологиялық әдеби дәстүрмен қатынастағы күрделі процесте пайда болады [1, 54].
Жалпы, салыстырмалы әдебиеттану туралы түсінік өзара сіңісті екі бағыттың - генетикалық байланыс пен типологиялық сипаттама бірлігі іспетті. Бұл бағыттардың арасында байланыс барында талас жоқ, өйткені, байланыстарды зерттеу тұсында типологиялық салыстырудың қажеттілігі туындайды. Типологиялық сипат құнарлы топырақ секілді, әдеби алмасулардың тууына итермелейді. Алайда, түрлі әдеби құбылыстардың кереметтерін сөз еткенде, байланыстар мен ұқсастықтарды салыстыра зерттеу қажет емес. Сондықтан байланыс мәселесі типологиялық сипат, үйлесім және сәйкестік проблемаларымен әрі бірге, әрі бөлек қарастырылады.
Әдеби байланыстың осы негіздегі процеске әсері кеңес дәуірі кезінде-ақ одақ ғалымдарының қызығушылығын туғызып, зерттеу жүргізуге итермеледі. Диалектикалық түсінік тұрғысында әдеби байланыс пен әдеби процесс түрлі тарихи кезеңге орай, ауысып отыратын әдеби болмыс жағдайы бола отыра, бір-бірінен ажырағысыз екендігін көптеген ғалымдар, атап айтқанда, А.С. Бушмин, Н.И. Конрад, М.Б. Храпченко, И.Г. Неупокоева, Г.И. Ломидзе және т.б. атап көрсетті.
Көрнекті ғалым А.С. Бушмин әдебиет аралық байланыстардың көркемдік үрдіске демеу беретін тарихи-әдеби сабақтастыққа қажетті жағдай туғызатынын баса айтады. Олар әлеуметтік пен көркемдік тәжірибені қорытындылау мен беруге, шындықты интеллектуалды-эстетикалық түрде меңгеру жетістігіне жетуге қызмет етеді. Демек, өз алдына бөлек, жеке ұлттық не аймақтық мәдени даму болуы мүмкін емес. Сондықтан әдеби байланыс пен сабақтастықты зерделеу мәселесі аталған тақырыптың методологиясы мен методикасын зерделеп зерттеудің қажеттілігін ұсынады.
Бұл жөнінде А.С. Бушмин былай дейді: Қарқынды дамыған әдебиеттің баяу дамығанға әсері бұл - адамзаттың көркемдік даму сатысындағы, сабақтастықтағы өте айқын заңдылығы. Алайда, әрқалай даму ұлтаралық әдеби сабақтастық жағдайын өшіре алмайды [2, 35].
Осы тұрғыдан келгенде, тарихи-әдеби даму әрбір ұлт әдебиетінің ерекшелігі мен әрбір кезең өзгешелігі күрделі әрі көпқырлы қарым-қатынастардың уақыты мен кеңістігіне мүмкіндік туғызады. Ұлттық әдебиеттердің ортақ ғұмыр кешетін себебі, олар бір-біріне ұқсамайды, біреуінің ерекшелігі оған деген басқа әдебиеттің қызығушылығын туғызады және интернационалдық байланыстар жүйесінің дамуына жағдай жасайды [3, 14].
Қазақ әдебиеті өзінің көпжылдық тарихында түрлі ұлт әдебиеттерімен байланысқа түсіп, өзіндік ерекшеліктер мен кезеңдерге ие болып отыр. Ең бірінші назар аударатын мәселе - бауырлас түркі халықтармен ежелгі дәуір әдебиетіміздің ортақтастығы. Тіліміз ұқсас, тегіміз бір қырғыз, тәжік, өзбек, татар, әзірбайжан, түркімендермен бізді, әсіресе, фольклорлық туындылар жақындастырады. Ал Шығыс шайырлары Фирдауси, Низами, Науаи, Хұсрау, Физули, Жәми, Сағди, Хафиз, Омар һаям туындылары, арабтың Мың бір түні, үндінің Қалила мен Димна, Тотынама сияқты дүниежүзіне танымал шығармалары өз кезегінде халық арасында кең тараған, кейбір сюжеттік желістері өлең, дастан, қиссаларға арқау болған. Батыс пен Шығысты әдебиетімізде тоғыстырған тұлғалар, екі жаққа да бірдей танылған дарындар да бар. Олардың қатарында орта ғасырларда өмір сүрген Әбу Наср әл-Фарабиді және ХІХ ғасырдың ІІ жартысында төл әдебиетімізге, жалпы мәдениетімізге, айтулы бетбұрыстар әкелген Абай Құнанбайұлын айтуға болады. Батыс пен Шығыстың әсері кейінгі ақын-жазушыларымыздың туындыларында да танылып, әдебиетіміздің өз дамуында жаңа биік дәрежелерге көтерілуіне себеп болды.
Әдеби байланыстар бір жақты болды деп түсінбеген абзал. Қазақ даласы, мәдениеті мен әдебиеті туралы деректер елімізге келген шетелдік саяхатшылар еңбегінде баршылық. Жекелей ақындар мен жазушылардың да туындылары шетел тілдеріне аударылып, өзіндік бағасын алып жатыр.
Әдеби байланыстар жайында Г.И.Ломидзе: Жалпы, әлемде еш саңылаусыз, томаға-тұйық, өз қалпымен, өз сұраныс, талаптары тұрғысында ғана өмір сүретін әдебиет жоқ. Қай әдебиеттің жүріп өткен жолына қарасаң да, қандай айқын, қайталанбас жағдайда қалыптасса да, сол не өзге деңгейі басқа әдебиеттер жетістігінен көрініс береді. Тек өз тұрғысында және бірыңғай өзінің ғана күш-қайратынан нәр алып өркендеген әдебиет жоқтың қасы [4, 10]. деген сөзі біздің жоғарыда келтірген ойымызға дәлел болып отыр.
Әсіресе, тілі ұқсас, діні бір, тегі тамырлас болып келетін халықтардың мүдде ортақтастығы себебінен ақын-жазушылары рухани үндестікке де ешбір бағыттаусыз-ақ келіп жатады. Әдебиетте орын алатын сол тоғысулар, байланыстар, сарындастық пен шығармашылық тұрғыдағы әсерлесулер әдеби үдерістің заңдылықтарының бірі ретінде танылады және аталмыш әдебиеттің биік дәрежеде дамуына ықпал етеді.
Жоғарыда келтірілген пікірге ұқсас әдебиетші ғалымдардың ойлары әдеби байланыстың кез келген халықтың рухани тұрғыдан болсын және мәдени жағынан болсын дамуында үлкен мәнге ие екенін айғақтайды. Батыс, кеңес, және өзіміздің зерттеушілердің еңбектерінің мазмұны осыған саяды.
Екі ел әдебиеттеріндегі байланыс пен рухани үндестіктер, сол әдебиеттердің дамуы ережелерінің ұқсастығы мен шындықты жеткізуде қолданған бейнелі көркемдеу амалдарының жақындығына, ортақтығына негізделеді. Әдебиеттер арасындағы байланыс, одан басқа рухани құнды жәдігерлердің өзара алмасуы буыны қата қоймаған әдебиеттің дамуы мен өркендеуіне мүмкіндігінше толық жағдай жасайды. Сонымен қатар жаңа жағдайларда өрістеуіне жол ашады.
В.М.Жирмунскийдің мына пікіріне назар аударайық: Халық неғұрлым мәдениетті болған сайын, соғұрлым оның басқа халықтармен байланысы мен өзара қатынасы қарқынды болмақ [1, 73]. Біздің зерттеуіміздің шеңберіне кіретін парсы әдебиеті сондай әдебиеттер қатарынан. Ол - Шығыс елдері шеңберінен шығып, Еуропа мен сонау Батысты өзіне қаратқан, таң қалдырып, тамсандырған әдебиет. Яғни әдебиеті жоғары деңгейде дамыған парсы елі бүкіл әлем әдебиетімен қарым-қатынасы ұлғайтып, байланысқа түсті, Шығыстың құнарлы жырларымен әлем әдебиетін сусындатты.
Әдеби байланыстар - өте күрделі құбылыс. Онда халық өміріндегі мәдени, саяси, тұрмыстық өзгерістер көрініс табады әрі үнемі ауысып отырады. Осы күрделілігі мен көпқырлылығына сәйкес әдеби байланыстар, біріншіден, әдебиеттердің ғаламдық дәрежеде өсу жолдарына, екіншіден, түрлі ұлттар мәдениеттерінің тарихына және ең соңғысы - белгілі бір ақын-жазушының шығармаларына қатысты орын алады.
Әдеби байланыстар әдебиеттанудың негізгі мәселелерінің бірі болғандықтан, көптеген зерттеу еңбектері, пікірсайыстар мен конференцияларға арқау болды. Кеңестер Одағы құрамындағы ұлттардың әдеби байланыстарын өз зерттеулерінде сөз еткен В.М.Жирмунский, Г.И.Ломизаде, Н.И.Конрад, И.Г.Неупокоева, т.б. ғалымдар зор үлестерін қосты. Әдеби байланыстарға қатысты басты мәселелерді қозғай білді.
Дегенмен, ғалымдардың басым көпшілігі өздерінің тұжырымдарын кеңестік жүйе қалыптастырған тәртіп аясында ұсынып отырады. Мысалы, жекелей ұлттық әдебиеттердегі дүниежүзілік әдеби ілгерілеу деңгейінің сипаттары мен алға жылжуларына мүмкіндік берген жаңашыл өзгерістерді ғаламдық әдебиетте социалистік реализмнің пайда болып, қалыптасуымен байланыстырады [1, 41].
Сонымен қатар әдеби байланыстарды зерттеуде сол кезеңдегі кеңестік әдебиеттегі ортақ мүдде тұрғысындағы пікірлер дәріптелді. Жеке ерекшеліктерге назар аударудан гөрі жалпыны насихаттаған қоғамдық жүйе қатынасында белгілі бір халық әдебиетінің бірегейлігі емес, интернационалдықты айту мақсат болды. Яғни, біз, аталмыш мәселе бойынша жүргізілген зерттеулер төңірегінде қарама-қайшылықтардың бар екенін мойындаймыз. Және әдеби байланыстарға қатысты дұрыс тұжырымдамалар беруде тосқауыл болған төмендегі мәселелерді көрсетеміз:
1. мәселенің таптық тұрғыда қарастырылуы;
2. туыстас халықтар әдеби байланысы сөз болғанда, олардың бірілігі мен бауырластығына назар аударылмауы;
3. әдеби байланысқа негіз болған кейбір қаламгерлердің туындыларындағы діни танымның шеткері қалуы.
Әдеби байланыстарға қатысты зерттеулердің әдебиеттануға қосқан үлесі зор болса да, кейбір методологиялық мәселелерде маңызды қорытындылар жасалса да, жоғарыдағы себептерді негізге ала отырып, кеңестік кезеңдегі әдеби байланыстарға қатысты зерттеулердің мәселені толық қамтымағанына көз жеткізуімізге болады.
Енді, әдеби байланыстардың қалыптасуына негіз болатын факторларға және әдеби байланыс көрініс табатын формаларға тоқталып көрейік. Н.И.Конрад екі ел арасында әдеби байланыстар факторлары жайында былай дейді: Ұлттық әдебиеттің өркен жаюы мен даму факторларының бірі - өзге халықтардың әдебиетімен өзара қарым-қатынаста, байланыста болу. Кез келген әдебиетте екі компоненттің болатыны белгілі. Бірі - сол елдің өзінде дүниеге келген төл туындылар, екіншісі - басқа елдерден енген кірме шығармалар. Осындай дүниелердің негізінде әдеби байланыстардың рөлі ерекше көрінеді. Мұны қандай да бір әдеби шығармалардың түпнұсқасымен тікелей танысып, сол туындымен ұлт әдебиетінің тілінде оқуы негізінде және олардың аудармалары арқылы қанығуына немесе бір халық жазушысының шығармаларының мазмұны мен мотивтерін басқа елдің жазушысының өзінше қабылдауынан пайымдауға болады. Осындй факторлардың арқасында бір елдің дүниесі екінші бір елдің меншігіне айналады [6, 13]. Яғни, әдеби байланыстардың әр түрлі халықтардың мәдениеттерінің жақындасуына, рухани өзара қатынастарының дамуына айтулы үлес қосатыны даусыз.
Әдеби байланыстар аударма, үлгі алу, еліктеу, назирагөйлік дәстүр, стильге салу, образды ұқсастық секілді формалар арқылы көрініс табады. Осыған орай, ең бірінші кезекте, әсер арқылы шығармашылық қарым-қатынас жүзеге асып отырады десек ағат кетпейміз. Бұдан басқа өзара алмасу арқылы әдебиеттердің баюына назар аударуға болады. Әдебиеттердің бір-біріне ықпал етуі түрлі жағдайларға негізделеді. Олар: халықтар санансының өсіп, қоғамдық белсенділігінің артып, осы негізде байланыстардың орнауы; белгілі бір идеология айналасына бірқатар елдердің бірігуі, күрес жүргізуі; соңғысы, мемлекеттер арасындағы рухани-мәдени қарым-қатынастардың орнауы.
Ұлттық әдебиеттердің өзара әрекеттестігі мен өзара байланысы әртүрлі тарихи кезеңдерге ие. Біздің ойымызша, еліктеуді, үлгі алуды өзара әрекеттесудің жемісті формаларына жатқызуға болмайды. Еліктеу, әдетте, жаңа сапаның, ұлттық ерекше көркемдік құндылықтардың пайда болуына әкелмейді. Рас, кейбір жағдайларда еліктеу немесе үлгі алу кейбір жас әдебиеттерге ұлттық көркемдік пен тәуелсіздіктің шыңына көтерілу жолындағы алғашқы дайындық кезеңі ретінде қызмет етуі мүмкін. Кейін ішкі шығармашылық күші бар әдебиет имитациялық өмірден тез өтіп, тәуелсіздік белгілерін алады.
Қазақ әдебиетінің тарихына көз жүгіртетін болсақ, ол еш уақытта әлсіз немесе жұтаң әдебиет ретінде танылған емес. Керісінше, халық ауыз әдебиеті де, ауыз әдебиеті де өте бай әрі сан қырлы. Ал түркі және Шығыс, кейін Батыс елдер әдебиетімен өзара әсерлесулер, төл әдебиетімізді түрлендіре түсті.
Тағдырдың ортақтығы, ұлттық салт-дәстүр мен тілі бойынша жақын әдебиеттердің өзара әрекеттестігі неғұрлым айқын, тікелей көрінеді. Өзара байланыс пен өзара әрекеттестіктің түрлі нысандары бар. Өзара әрекеттесу мәселесі, әрине, тек тілдік, тарихи немесе этнографиялық жақындыққа байланысты емес. Ұлттық мәдениеттердің өзара байланыс саласы өлшеусіз кең. Тарихи тағдырларында бұрын-соңды ұқсас белгілері болмаған жекелеген әдебиеттер біртұтас әдеби процестің органикалық қатысушылары ретінде өзара әсерлесу мен ықпалдастыққа душар болып жатады. Мұнда аударма мәселесінің алдыңғы қатарға шығатынын айта кеткен жөн.
Әдебиеттердің өзара әрекеттесуі мен өзара әсер ету мәселелерін қарастыру кезінде С. В. Никольский екі жалпы заңдылыққа назар аударады: 1) ұлттық әдебиеттің дамуындағы айқындаушы - бұл әдеби байланыстар емес, әсер емес, әдеби қатынастардың сипатын көрсететін әдеби процестің ішкі логикасын анықтайтын шындық; 2) кез келген материалдарға бет бұруда, оларды түсіну, талдау, сараптау орын алады. Яғни, басқа әдебиеттерден қабылдаушы әдебиет қазіргі уақытта оның даму қажеттіліктеріне сәйкес келетін нәрсені ғана қабылдайды [7, 374].
Қазақ-парсы әдебиеттері қарым-қатынасы тұрғысынан алатын болсақ, әдеби байланыстар сан түрлі жолдармен қалыптасып, дамыды. Мұнда аударманы, үлгі алуды, еліктеуді, назирагөйлік дәстүрді де кездестіреміз. Қазақ әдебиеті ХІХ ғасырдың ІІ жартысына дейін салыстырмалы түрде тұйық күн кешті десе де болады. Бірақ Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев бастаған әдебиетіміздің ірі өкілдері жаңа серпін мен жаңа бетбұрыстар әкелді. Төл әдебиетіміз Шығыс, Батыс, Еуропа мәдениеті мен әдебиеті арқылы нығайды, байыды.
Ресей империясы, одан кейінгі Кеңестік дәуір тұсында одақтас елдер әдебиетіне секілді қазақ әдебиетіне де орыс мәдениеті мен руханияты күштеп ендірілді. Ұлттық тіл, баспасөз, әдебиет шектеулер мен қатаң цензураға ұшырады. Бұл процестің өзі - белгілі бір дәрежедегі әдеби байланыстардың көрінісі. Алайда, түп негізінде зорлық пен күш жатқандықтан, көп қарсылық көретін өресі қысқа байланыстар. Қазақ зиялы қауымы өкілдерінің ұлттық мүдде үшін аянбай күрес жүргізгенін біз білеміз. Ол күрес зар заман ақындары кезеңінен бастау алған болатын. Зар заман ақындарына қатысты келелі зерттеулер жүргізген ғалым Б.Омарұлы былай дейді: ... зар заман - отаршылдық қысымын көрген елдің әдебиетінде рухани құндылықтардың азып-тозуына налудан, қоғамның болашағына үміт артпай, ізгілікті өткен өмірден іздеп, халықтың салт-дәстүрлері салтанат құрған кешегі күнін аңсаудан, ұлттық танымына жат құбылыстарды қабылдамай, дәуірге наразылық білдіруден туған ағым [8, 48].
Қазақ әдебиеті мен парсы әдебиетін салыстыра қарайтын болсақ, парсы әдебиеті де осындай дәуірді өз басынан кешірген болатын. Арабтардың VII-VIII ғасырларда Иран, Тұран мемлекеттерін жаулап алуы барысында араб-парсы әдеби алмасулары қалыптасты. Жоғары деңгейдегі әдебиеті бола тұра араб әдебиеті мен руханияты белгілі бір дәрежеде парсы әдебиетіне әсер етті. Және керісінше процесс те орын алды. Парсы шайырлары Фирдоуси, Рудаки шығармашылығының іздері араб әдебиетінен көрініс тапты, классикалық араб поэзиясының қалыптасуына өзіндік үлестерін қосты.
Байқап отырғанымыздай, әдеби байланыстар сөз болған кезде, әсер ету деген ұғым-түсінік жиі тілге оралады. Бұл - әдеби байланыс терминдерінің бірі. Аталмыш терминнің айналасында даулы пікірлер аз емес. Ол жөнінде өзінің мақаласында А.Ментебаева сөз қозғаған болатын. Ғалым бұл даулардың себебін төмендегідей түсіндіреді: ... әсер, яғни бір әдебиеттің екінші әдебиетке әсері деген ұғымның астарында әсер етуші әдебиеттің басымдылығы танылып тұрады. Ал әсерді қабылдаушы әдебиет екінші орында қалып қояды [9, 64]. Д.Дюришин болса, былай дейді: Термин влияние в своем исконном значении отдает заведомое предпочтение воспринимаемому, воздействующему элементу, оттесняя на задний план, в сущности перекрывая творческую активность воспринимающего литературного явления. Пользование этим термином, даже при условии методологически верно истолкования, чревато возможными срывами и недоразумениями, поскольку в самой природе данного понятие заложен неистребимый привкус зависимости одного произведения от другого, что не может не сказываться на механике анализа [10, 143-144]. Қазақ әдебиетіне Батыстың да, Шығыстың да, Еуропа әдебиетінің де өзіндік әсерлері болды. Бірақ ұлттық әдебиетіміздің қаламгерлері шет елден алынған тақырыптарды, сюжеттерді, идеяларды халқымыздың дүниетанымымен үйлестіре, сабақтастыра жырлады, жазды. Мысалы, Абай Құнанбаевтың Ескендір поэмасы, Шәкәрім Құдайбердіұлының Ләйлі-Мәжнүні, Тұрмағамбет Ізтілеуовтің Рүстем-дастаны, т.б. Оқырманның қайсысы болмасын, бұл туындылардың қазақ халқының танымынан алшақ, жат ел құндылықтарын насихаттау деп қабылдамайды. Керісінше, қызыға оқып, рухани байлық алады.
Салғастырмалы әдебиет мәселесінің теориялық жағын терең қарастырған ғалым М.Х.Маданова Актуальные вопросы литературной компаративистики деген зерттеуінде мынандай ойын білдіреді: Көрнекті де ірі әдеби дарындардың шығармашылығының генезисі белгілі бір ұлт әдебиеті көсемінің қандай да бір маңызды шығармашылық мәселені шешу кезінде басқа ұлт әдебиетіндегі мәнді құбылыстарға назар аударуын және оның өз туған әдебиеті үшін де көрнекті орын алуын қамтиды [11, 63].
Жоғарыда аты аталған шығармалардың кейіпкерлері, қазақ әдебиеті үшін, негізінен, жатұлттық образдар. Бірақ уақыт өте келе сіңісіп кеткен. Жатұлттық және ұлттық образдар мәселесі А. Ментебаеваның мақаласында талқыға түседі. Ғалым имагология деп аталатын ғылым зерттейтін бұл мәселелер әдеби байланыстармен ерекше селбесіп жатқанын көрсетеді. Қазақ әдебиетінде кездесетін Лұқпан Хәкім, Атымтай Жомарт, Жүсіп пен Зылиха, Ләйлі мен Мәжнүн образдары да Шығыстан, соның ішінде, араб-парсы әдебиеттерінен келген кейіпкерлер және Шығыспен шығармашылық байланысымыздың тереңде жатқанының дәлелі. Олар жатұлттық образ бола тұра, танымдық тұрғыда халықтың қабылдауына жақын болғандықтан ұлттық образдар қатарында табылды. Бұл жерде, әрине, Ислам дінінің де рөлі зор болып отыр.
Тұрмыс-тірлігі мен тарихы бір-біріне ұқсас әрі көршілес шығыс халықтарының өзара тығыз байланыс жасауы заңды. Олардың шығу тегінің, сенер дінінің бір болуы тарихы мен тағдырларын үйлестіріп, тілін жақындастырды. Шығыс елдері бір-бірімен қызу қарым-қатынаста бола отырып, ортақтаса әлем халқы рухани нәр алар талай тамаша дүниелер әкелді.
ХІ-ХІІ ғасырларда грек және латын қайнарларын зерттеп, мөлдір бұлағынан қанып ішкен Еуропа ойшылдарының назары мәдениеттер алмасуының арқасындағы бір кезеңдерде біржолата Шығысқа ауғаны да шындық. Ең әуелі Испанияда, содан кейін, Франция, Италия, Англияда мұсылман ойшылдарының еңбектері тәржімаланып, ол туындылар аузымыздың суы құрып мақтап жүрген көптеген ұлы ақын-жазушылардың қиял бесігін тербеп, шабытын оятып, адамзат баласының ортақ игілігіне айналған таңғажайып туындылар өмірге келді. Біз оларды танып, еңбектерімен сусындау үшін олардың өмірбаянына тоқталып, артында қалдырып кеткен сара жолдарына салмақты саралап, олардың мұраларын кейінгі ұрпаққа насихаттауымыз керек. Мәселен XV ғасырға дейінгі өмір кешкен шығыс-түркі мемлекеттері (сақ, ғұн, парсы мемлекеті мен түрік қағанаты т.б.) әр түрлі мемлекеттік саяси-әлеуметтік құрылымда болса да, оларға тән ортақ белгі рухани тұтастық мызғымай берік болып келді.
Қазақ пен шығыстың басқа халықтарының арасындағы мәдени, әдеби байланыстардың тамыры өте тереңде жатқандығы баршамызға мәлім. Осы тамырластықтың негізі түптің, тілдің, діннің бірлігінен іздеген жөн. Осы үш бірлік шығыс, оның ішінде түркі халықтарының өзара тығыз қарым-қатынас жасауына негізгі тірек болды және болып келеді.
Шығыс, оның ішінде шығыс-түркі елдері әдебиеттеріндегі ұқсас типологиялық құбылыстарды қарастыруда өзара байланыстар арнасын арнайы сөз еткен жөн. Шығыс елдерінің әдебиеттерінде жиі кездесіп жататын тамырластық пен аумақтық алмасулар өзара ұласу, жалғасу арқылы жүреді. Бір ескеретін жайт - сөз өнерінің екі түрлі қарым-қатынасы (жалпы типология мен өзара жалғасулар) тығыз диалектикалық бірлікте болады, яғни байланыстар міндетті түрде әдеби дамудың жалпы заңдылықтарына негізделеді. Олар типологияны толықтырады, дамытады, ал өзара ортақ типологиялық қатарда болу олардың байланыстарын жеңілдетеді.
Әдебиеттердің жанаса жалғасуы - көпқырлы әдеби-тарихи әрі көркемдік-эстетикалық құбылыс. Олар өзара қарым-қатынастың түрлі фактілерін қамтиды. Бірқатар әдебиеттердің жалғасты байланыстары тектік тамырластық (генетикалық) түрінде жүреді және ол сан ғасырларға созылады. Бұл ретте қазақ пен басқа шығыс халықтары әдебиеттерінің терең тамырластықтан тарайтын генетикалық байланыстары ойға оралады.
Зерделей қарасақ, шығыс халықтарының әдебиеттеріндегі ежелгі дәуір мен орта ғасырлық мұра үлгілері бәріне біркелкі тарамады және ол мұралардың сақталу жайлары да әртүрлі болды. Нақтылай айтқанда, шығыс-түркі халықтарының бірінде бар жыр, дастан, хикая екіншісінде кездесе бермейді. Не болмаса, ол әдеби мұралардың әр ұлтта әртүрлі варианты болуы жиі ұшырасады. Бұл, әрине, әр ұлттың тарихи даму жолына, әлеуметтік жағдайына, соған орай туындайтын сұранысы мен қабылдау ерекшелігіне байланысты [12, 20].
Қазақ және басқа шығыс халықтарының туыстық шынайы қарым-қатынасының негізі сонау көне ғасырлар қойнауынан бастау алады десек, бұған олардың шыққан тегінің, тілінің, дінінің бір болуы әрі көршілес қоныстануы басты себеп болды. Ал бұл елдердің ХІХ ғасырдан бастап бір мемлекет, яғни, Ресей империясының құрамында өмір сүруі терең тамырластықты нығайтып, түркі халықтарының туыстық қарым-қатынасы мен рухани байланысын одан әрі жақындастыра түсті. Осы бір түптен тарайтын шығыстық-түркілік тамырластық, діни тұтастық бұл елдердің саяси-экономикалық және мәдени тұрмыс-тіршілігіне, оның ішінде әдебиетіне де өзіндік ықпалын тигізіп, олардың өзара рухани байланыс жасауына тірек болды.
Шығыс халықтары әдебиеттері фольклор үлгілерінің тақырып, идея, сюжет, образ бейнелеу тұрғысынан ұқсастықтарын шығыстанушы түрколог ғалымдар мен зерттеушілер осынау туыстас халықтардың өткендегі тұрмыс-тіршілігінің бірлігі деп біледі. Әрине, бұл тарихи жағынан бүкпесіз шындыққа саяды.
Тарихи фактілер мен мәліметтер түркі халықтарының этногенезіне, содан туындайтын тұрмыс-тіршілік сәйкестігіне байланысты туысқан халықтардың барлығына ортақ фольклорлық шығармалардың дүниеге келгендігін растайды. Мысалы, Алпамыс, Қобыланды, Ер Төстік, Едіге т.б. дастан, эпостардың шығыс халықтардың бәрінде болмаса да, бірқатарында кездесуі осыны білдірсе керек.
Шығыс ұлыстарының терең тамырластықтан тарайтын мәдени, оның ішінде әдеби байланыстары Қожанасыр, Жиренше шешен, Алдар көселерге қатысты аңыз-әңгімелер мен Алпамыс, Қобыланды, Көроғлы, т.б. батырлар жырларында, Қозы Көрпеш - Баян сұлу эпикалық дастандарында көрініс табуы ол нұсқалардың бастау көзі бір екендігін айқындайды. Түгел түркіге тиесілі мәдени мұралар - Орхон-Енисей жазбалары, Құдадғу біліг, Дивани лұғат-ат түрік, Дивани Хикмет, Кодекс куманикус, тағы басқалары біздің ұлттардың жақындығын, тектестігін білдіретіндігі туралы айтылып та, жазылып та жүр. Бұған көрнекті шығыстанушы ғалымдар - В.Бартольд, В.Радлов, С.Малов, Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, Н.Баскаков, А.Кононов, А.Щербак, Х.Көрұғлы, Г.Араслы тағы басқалардың еңбектері дәлел болмақ. Мәселен, түрколог ғалым Н.А.Баскаков түркі ұлыстарын тілдік ұқсастығы мен өзгешелігіне орай топтастырып жіктеді. Ал, В.Радлов, С.Малов, А.Щербак, В.Жирмунский, Х.Көрұғлы, Г.Араслы, Ә. Марғұлан сынды ғалымдар ауыз әдебиеті нұсқаларында жиі ұшырасатын шығыс-түркі халықтарының туыстығына, тектестігіне, тіл, дәстүр сәйкестігіне орай көрінетін тарихи-генетикалық ұқсастықты типологиялық жақындықтың бір түрі деп қарастырды.
Осы тұрғыда, ғалым Р.Бердібай мынандай ой түйіндейді: Ауыз әдебиеті шығармаларының түбірлестігі мен туыстығын кез келген үстірт ұқсастық белгілемейді, сәйкестіктер заңдылығын ашу үшін күрделі де салдарлы принциптер қажет болады. Сондай себептер мен сипаттарды ескере келіп, фольклортану ғылымы типологиялық жақындықтың үш түрін екшеп көрсетеді. Олар - тарихи-генетикалық, тарихи-мәдени және тарихи-типологиялық үндестіктер мен сарындастықтар [13, 54]. Ғалым шығыс-түркі халықтарына ортақ әдеби ескерткіштер мен көне мұраларды дәйек етеді.
Сондай-ақ, шығыстанушы ғалымдар Ш.Уәлиханов, В.Радлов, В.Жирмунский, Ә.Марғұлан, Р.Бердібаев, Х.Захаров, И.Сағитов, Ш.Ыбраев туысқан халықтар эпостарының мотив, образ, идея ұқсастығы түркі ұлыстарының түп бірлігінен ғана емес, жалпы эпос әлемінің типологиясына тән сипаттамасынан екендігін айтып дәлелдейді. Сондай-ақ, академик В.Жирмунскийдің айтуында, шығыс пен батыс халықтарының эпостық шығармаларындағы бірқатар мотивтердің бірдей болуымен қатар, өзіндік ерекшеліктері де бар. Мысалы, батырдың айрықша алып болып тууы, оның ерте есеюі, өзіне лайық ат таңдауы, құрал-жабдық сайлап, жекпе-жекте жеңуі, қалыңдық іздеуі не өзі жеңген елдің халқының қызына үйленуі, қызға таласушы батырлар яки дәулермен ұрысы, т.т. Осы секілді мотив, образ ерекшеліктері шығыс-түркі эпостарында жиі ұшырасып отырады [1, 45].
Сонымен, әдеби байланыстар әдеби процестің ажырамас бөлігі болып табылады. Және олар кез келген әдебиеттің дамуына, әлемдік әдебиеттер деңгейіне жетуіне жол ашады. Сондықтан озық зерттеушілердің зерттеу нысаны мен іргелі еңбектерінің тақырыбы қатарынан түскен емес.
Әдеби байланыстарды қарастыру арқылы қай елдің әсер етуші, қай елдің қабылдаушы екенін аңғаруға болады. Және әдеби байланыстардың түрлерінің қайсысы ұтымдырақ жүзеге асқанын да анықтаймыз.
Осы орайда қазақ-парсы әдебиеттерінің байланысы мен рухани алмасулары өте нәтижелі болды. Екі ел арасындағы әдебиетте тура және жанама байланыстар, типологиялық және генетикалық байланыстар да орын алды. Жалпы парсы әдебиетінің әсері жалғыз қазақ қана емес түркі, Батыс, Еуропа әдебиеттерінен көрініс тапты. Алайда кеңестік кезеңдегі зерттеулер таптық көзқарас тұрғысынан шыға алмады. Бірақ қазіргі заман бізге осы олқылықтардың орнын толтыруға мүмкіндік беріп отыр.
Тек парсы әдебиетінің арқасында қазақ әдебиеті дамыды деген ойдан аулақпыз. Қазақ әдебиеті өз болмысымен-ақ, көптеген әдебиеттерден озық екені сіз бен бізге мәлім.
Жалпы әдеби байланыс маңызы мен ауқымы туралы берілген бұл бөлім қазақ-парсы әдебиеттері аясында жасалған зерттеулерді талдауға арналған бөлімге жалғасады.
1.2 Қазақ-парсы әдебиеттері байланысының зерттелуі
Әдеби байланыстар осы процеске қатысып жатқан екі елдің әдебиеті үшін үлкен оң ықпал жасайды. Ақын-жазушыларды шабыттандырады, оларға жаңа тақырыптар мен жанрлар, өзгеше әдіс-тәсілдер сыйлайды. Қуаттанған, байыған және түрленген әдебиет серпін алып, өзінің дамуының тағы бір жоғары белесіне көтеріледі. Сонда әдебиеттер арасындағы байланыстың болуы, өзара ықпалдастықтың орын алуы - заңды құбылыс. Уақыт өте келе кез келген әдебиет аталмыш үдеріске тартылмақ.
Шығыс әдебиеті жер жүзі әдебиеттерімен салыстырғанда әр уақытта көш ілгері жүретін. Содан болар, парсы әдебиеті басқа халықтарға алғаш таныла бастағаннан-ақ, бар назарды тартты. Біреулерді оның шұрайлы тілі, екіншілерді қызықты сюжеттері, үшіншілерді гуманизм тақырыбы қызықтырды. Ал шығыс әдебиетінің биік деңгейде болуының басты себебі - мәдениетінің жоғары болуының көрінісі еді.
Бағзы замандардан басталған үндестік кейінгі кезеңдерде де өзінің жалғастығын тапты. Осыған байланысты біздің қазіргі мақсатымыз - бүгінгі заман талабына сәйкес туындаған типологиялық үндестіктер мен дәстүр сабақтастығы негізінде жазылған туындылардың тақырыптық, жанрлық ұқсастықтары мен сюжет, идеялық мотив сарындастығын ашып көрсету.
Бүгінгі таңда парсы әдебиеті Иран, Ирак, Ауғанстан, Пәкістан елдерінде көбірек тараған. Болашақта бұл әдебиеттің Кіші және Орталық Азия мен Ресейде насихатталып танымал болу мүмкіндігі бар. Бұл жағдай аймақтық факторға ғана емес, мемлекеттер арасында реттелген саяси қарым-қатынас, мәдени байланыс пен әдебиеттегі сән ағымына да тәуелді.
Парсы әдебиеті парсы тілі пайда болған кезден бастап туындады. Яғни, тамыры өте тереңде жатқан әдебиет. Алғашқы ежелгі парсылық әдеби туындылар біздің заманымызға дейінгі VI ғасырға тиесілі. Иранның исламды қабылдауымен бірге парсы әдебиеті діни сипаттағы туындылармен толықты. Ол шығармалар өз кезегінде Ауғанстан, Үндістан, Орта Азия мен Кавказ елдеріне тарады. Діни трактаттар мен ғылыми еңбектерден басқа, парсы әдебиеті Омар Һаям, Хафиз, Сағди, Рудаки, Фирдоуси шығармалары арқылы әлемдік әдебиетке өз үлестерін қосты.
Парсы әдебиетіне қазақ зерттеушілерінен бұрын Батыс, Еуропа, оның ішінде Ресей зерттеушілері бірінші назар аударып, іргелі еңбектер жазды. Әлемдік әдебиеттің парсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz