Ұрпақ тәрбиесі - қоғамның болашақ мұрагерлерін тәрбиелеу ісі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Әбен Жансая Қабдоллақызы
Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020600-Дінтану мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Қорғауға жіберілді
Философия және мәдениет
теориясы кафедрасы меңгерушісі:
_______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
5В020600-Дінтану мамандығы
Орындады: Ж.Қ.Әбен
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы: Д.Б.Байбосунов
Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.1 Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ... ... ..23
1.2 Бала тәрбиесіндегі діннің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2 Жаңа Қазақстан үшін тәрбиедегі ұлттық салт-дәстүр, рухани адамгершілік ұстанымдар сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Ұлттық мұра құндылықтарын қазіргі таңның мәдени жетістіктерімен үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.2 Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Әр ұлттың өзіндік ұлттық құндылықтары бар. Біздің ата-бабаларымыз күмістің асыл күйін, сыбызғы, сырнайды жырлап, болашақ ұрпақтың жадына өзінің рухани жанының қайғысын, асқақ арманын жеткізгенін де ұмытпаған жөн. Ұлттық құндылықтардан туындайтын ұлттық тәрбиенің моральдық принциптері мәдени кеңістікке мәдени құндылық ретінде еніп, оны байытады, байытады, сайып келгенде адамды руханият пен адамгершіліктің негізі ретінде біріктіреді. Қазақ халқының тәрбиелік және тәрбиелік ұғымдары мен әдет-ғұрыптарының мәні келесі сәттерде ашылады:қазақ халқының өміріндегі құрмет пен қонақжайлылықтың маңызды мәні; терме, айтыс, шешендік сөздер; қонақжайлылық, тектілік және т.б. болашақ даму мәдениетке сүйенетін құндылықтар жүйесімен тығыз байланысты. Себебі құндылық қатынасы арқылы барлық нәрсенің маңыздылығын анықтауға болады. Адам басты құндылық ретінде қабылдайтын ұлттық тәрбие әрқашан жоғары деңгейде. Ұлттық құндылықтарды әртүрлі ұлттардың ата-бабалары олардың өмір салтына байланысты қолданып, дамытып, ұрпақтарына мұра етті. Ырым-жырымдарсыз халық болмайды. Дәстүрлер халықтың сапалық сапасының, адамгершілік өмір нормаларының басты өлшемі болып табылады. - Мен білмеймін, - деді ол. Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың пайда болуы ұлттың ұлт ретінде қалыптасуымен байланысты . В.И. Белинский әдет-ғұрыптың өміршеңдігі туралы: "дәстүр ғасырлар бойы сынға ұшырады. Өз дәуірінде, ата-бабалардан әулеттерге мұраға ауысып, рудан руға, ұрпақтан ұрпаққа өтеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі. Онсыз адамдар аты-жөні жоқ тас мүсін сияқты бет-бейнесі жоқ..."- дейді. Әрине, әр халықтың өз салт-дәстүрлері бар. Қазақ ұлттық тәрбиесінің алтын қазағы осы кезде оның салт-дәстүрін зерттеушілердің алдыңғы қатарында, оның ішінде белсенді жазушы, этнограф Сейіт Кенжеахметұлының еңбектері бар. Елімізде "бел төтерер", "немурын", "құттық", "қобылықтырмақ" және басқа да ұлттық салт-дәстүрлердің 350 түрі анықталып, жүйелендірілді. Осыған байланысты ол" қазақ халқының салт-дәстүрлері"анықтамалық жинағын құрды. Ол этнографтарды қазақтың салт-дәстүрлерімен ұштастыра білді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқы бала тәрбиесін терең зерттеді. Олар дәстүр мен дінді үйлестіре отырып, баланы тәрбиеледі. Егер біз халқымыздың ғасырлар бойғы даналығына құлақ асатын болсақ, онда"адамның бақыты-балада". Кез - келген адам тіпті өмірдің жалғасы бола алмайтын бақыт деген сөздің өлшеміне назар аудармауы мүмкін. Біреу өз бақытын байлықтан тапқысы келсе, екіншісі даңқ пен даңққа, мансап пен қызметке ұмтылады. Бұл барлық нәрсе кірдің қолына адамды түсіндім. Тек білімді ұрпақ адамға шынайы бақыт сыйлай алады. "Адам ұрпақтарымен мың жасайды" - бұл тегін емес. Олай болса, адам өмірінің мәні-оның ұрпағы.Бала дүниеге келген сәттен бастап ата-аналарға үлкен әлеуметтік міндет жүктелген, қиын және нәзік. Бұл-тәрбие. Балатарбидің алғашқы мұғалімі-ата-ана. Бала үшін ата-анадан гөрі үй жоқ. Адамгершілік, бауырластық, Бейбітшілік, Мейірімділік, әдептілік, әдептілік сияқты қасиеттер - отбасындағы тәрбие балада теориямен дамымайды, ересектердің үлгісімен сіңеді. Халық даналығында:" ұл өсер, әкеге қарап, қыз өсер", - делінген. Бала ерте жастан бастап бір нәрсеге құмар және ересектерге көмектескісі келеді. Кейбір ата-поссориться, дәрмені: "сен мешаешь маған жұмыс істеуге, сен разрушаешь бұл ісімді". Бұл ұсыныс қате. Керісінше, сен жұмыс істейтін жақсы жағдай жасау үшін бала келіп, өзіне көмектескен, оған үйрену. Тіпті ұмытуға болмайды, бұл сабырмен қадағалауға тапсырма, ол сізді балаға орындалды соңына дейін. Өсіп келе жатқан бала біртіндеп еңбек болашағына жол ашады. - Мен не істеу керектігін білмеймін, - деді ол. Егер бала жақсы істі мақтап, оны позитивті түрде түсіндірсе, ол ересектер оны құрметтеп, оның кез-келген бұйрығын орындауға қарсы емес. Орынсыз жанжалдар, қателіктер, өз сұрақтарына дөрекі, дөрекі жауаптар немесе әділ талап қоя алмау ата-аналардың беделін түсіреді. Ата-ана-бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әкесі де, анасы да балаларының жанын білуі керек, олардың мінез-құлқының ерекшеліктерін білуі керек. Балалармен әңгімелесу кезінде олардың пікірін ескеру орынды. Баласымен ашық сөйлесе алмайтын және сөйлесе алмайтын ата-аналар
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Осы тақырыпты зерттеу барысында, біз қазақ халқының бала тәрбиесіне қатты көңіл бөлгенін аңғарамыз. Тақырыпты зерттей отырып ұлы ойшыл, философ қазақ ақын-жазушылардың еңбектерін пайдаландым. Соның ішінде Әл-Фараби, Абай Құнанбайұлы сынды дана адамдардың еңбектерінен үзінділер алдым.Сонымен қатар оқулықтармен жұмыс жасадық. Соның ішінде М.Жұмабаевтың Педагогика, Б.Момышұлының Ұшқан ұя еңбектері. Бұл зерттеуде тек қазақ қайраткерлерінің ғана еңбектерін пайдаланбадым, сонымен қатар шығыс жазушыларының оқулықтарын қолдандым. Ибн Сина бала тәрбиесі мен ата-ана тәрбиесінің әдістері туралы құнды пікірлер айтты. Ибн Сина баланың адамгершілік тәрбиесіне деген көзқарастарында үй шаруашылығына қатысты мәселелерді де айтады. Бала тәрбиесі - ата-ананың басты мақсаты мен міндеті. Өз кемшіліктерін түзете алатын ата-ана тәрбиеші бола алады. Адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралы - баланы сезім мен мақтаныш сезімдерін қозғамай, бір-бірімен әңгімелесуге шақыру. Ибн Сина Балада адамгершілік қасиеттерді еңбек, дене және ақыл-ой тәрбиесімен жеке бірлікте қалыптастыруды оның адам ретіндегі дамуының негізгі факторы ретінде қарастырады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақ қоғамындағы бала тәрбиесінің сонау сан ғасырдан бастап қазіргі кезеңге дейінгі мәселесін тадай отырып, айырмашылығын бақылау көзделген.
Бала тәрбиесінде салт-дәстүр мен діннің қаншалықты жоғары деңгейде маңызды екенін көрсету негізге алынған.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақ мәдениетіндегі бала-тәрбиесінің қоғамдық рөлі, салт-дәстүрдің маңыздылығы, бүгінгі таңда алатын орнын әлеуметтік тұрғыда қарастыру
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Бала тәрбиесінің ата-бабаларымыз ең маңызды жұмыс етіп көрсеткен. Ақын-жазушылардың, философтардың қалдырған еңбектері зор:
- Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерiн зерттеу
- Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды талдау
- Бала тәрбиесіндегі діннің рөлін анықтау
- Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі
Зepттeу жұмыcының мiндeттepi:
- ІХ-ХІІ ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі туралы ой пікірлердің дамуына ықпал еткен әлеуметтік-педагогикалық алғы шарттарын анықтау;
- Зерттеу проблемасы аясында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму генезисін анықтау;
- Орта ғасырлардығ ұлы ғұламалар еңбектерін жүйелеу негізінде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін, оған ықпал еткен факторларды, тұжырымдамалық идеялар мен принцптерді анықтау;
- Аталған кезеңдегі қазақ отбасы тәрбиесін тарихи дамуымен байланыстыра отырып Кемел адам тұлғасын қалыптастыру үлгісін ғылыми - педагогикалық тұрғыда негіздеу
- ІХ-ХІІ ғасырлардығ қазақ отбасы тәрбиесінің мазмұны мен әдіс тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама беру
Зepттeудiң тәciлi мeн әдicтeмeлiк нeгiздeрі: Жұмысты зерттеу барысында ғылыми зерттеудің кең тараған әдісі қолданылды. Соның ішінде: логикалық әдіс (индукциялық , дедукциялық) , экстрополяциялық әдіс, ретроспекциялық әдіс, эксперттік бағалау әдістері қолданылды. Зepттeу мәceлeci бойыншa тeоpиялық әдicтepдi қолдaнa отыpып, әдістемелік жинaқтaу, қоpыту, жүйeлeу, тaлдaу жәнe capaптaумeн қaтap логикaлық ой қоpыту, жaлпы дiни caлыcтыpмaлы әдicтepi кeңiнeн пaйдaлaнылды . Сонымен қатар тарих ғылымыда кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыcтың құpылымы: Дипломдық жұмыc кipicпeдeн, екі бөлімнен, төрт бөлімше, қоpытынды жәнe пaйдaлaнғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1
1. Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздер
Жеке тұлғаның дамуы ең алдымен отбасында пайда болатыны белгілі. Сондықтан отбасы болашақта адамның жеке басының негізгі қасиеттерін қалыптастырудың маңызды ортасы болып қала береді.
Мен айтқалы отырған қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы туралы тұжырымдар мен ойлар қазақ жерінде өте ертеде болған. Осыған байланысты мен қазақ халқының пікіріне сәйкес қалыптасқан отбасылық тәрбие дәстүрлерін оның өткенімен, дәстүрімен, тұрмысымен, тірлігімен және бірлігімен тығыз байланыстырып қарастыруды ұйғардым.
Сондықтан, ең алдымен, біздің зерттеуіміздің философиялық және әдіснамалық негіздерінің шығу тегін, яғни қазақ отбасын тәрбиелеуді зерттеу процесінде шешуші қағидаттардың рөлін атқаратын теориялық білім жүйесін анықтау міндеті тұр. Осылайша, біздің зерттеуіміздің негіздерін анықтауда және зерттеуді ғылыми, жүйелік талдауда тарихи, объективтілік принциптеріне сүйендім. Осы тұрғыдан алғанда, біз өткен ғасырларда отбасылық тәрбие теориясы мен тәжірибесінің дамуын біле отырып, қазіргі мен болашақтың отбасылық тәрбие проблемаларымен байланысын анықтауға тырыстым. Шынында да, зерттеу барысында бұл әдіснамалық принциптер бізді бүгінгі өркениет пен мәдениетті дамыту кезінде адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас тартпауға, керісінше, бүгінгі күннің қажеттіліктері үшін оның құнды идеяларын жасауға міндеттейді. Сонымен бірге, біз зерттелетін кезең баланың мұрадағы отбасылық тәрбиеде әлеуметтенуі тұрғысынан қарастырылғанын айқын көреміз. Бұл бізге қазақ отбасының қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдерінде тұлғаның кемелдену үдерісінің заңдылықтары мен шарттарын байқауға мүмкіндік берді.[1]
Зерттеу жұмысы IX-XII ғасырлардағы қоғамдық даму процесі барысында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастыққта және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осыған байланысты жалпы ғылыми әдіснамаға (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылыққа бағдарланған, мәдени) сүйену проблеманың ғылыми негізділігін, өткен ғасырлардағы жинақталған тәжірибеде отбасылық тәрбие мазмұнының, нысандары мен әдістерінің тұжырымдамалық идеяларын кейінгі ұрпақ практикасында сыни және шығармашылық тұрғыдан пайдалануды болжайды. Бұл бізге IX-XII ғасырларда отбасылық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи фактілерді, құбылыстарды, тенденцияларды анықтауға, саралауға және жан-жақты жүйелі түрде талдауға, оның теория мен практикадағы орнын анықтауға, зерттеу мәселесін кешегі және қазіргі заманды ескере отырып, тұтас үрдіс ретінде қарастыруға мүмкіндік берді. Сондықтан, біз IX-XII ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі мәселелерін ғұламалар Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Иассауи, Кейкаус және т.б. бүгінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеудің ұлттық өзегі болып табылатын мұраларын тарихи тұрғысында айқындай отырып, жүйелі, біртұтас, кешенді негізде қарастырдық. Зерттеуіміздің аталмыш кезеңіне дейінгі құбылыстың мән жайын елестету үшін оның тарихи қалыптасу сатысын білу маңызды. Осы тұста дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақ халқының да өзіне тән отбасы тарихына тоқталуды жөн деп таптық. Енбектер деректеріне жүгінсек, ғасырлар қойнауында жинақталған отбасы тәрбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық қатынастарға бейімдеу туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын байқаймыз.[2]
Сондықтан адам өмір сүретін әлеуметтік-экономикалық формациялардың алуан түрлілігі әртүрлі отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Тарихи деректерге жүгінсек, отбасылық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан басталғанын көреміз.
Топтық неке ішіндегі отбасы тарихының одан әрі даму кезеңі отбасының қалыптасуының басталуымен, яғни. қандастар арасындағы неке салттарына тыйым салуына байланысты қалыптасты. Нәтижесінде, алғащқы қауым ішінде туыстардың, руластардың бірімен бірі үйленбеген ерлі-зайыптылар дүниеге келді.
Алғашқы кауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның бір түрі болып табылатын патриархалды отбасының негізгі қызметі ұрпақ жалғастыру болды. Оған балаларды тәрбиелеу, әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан-ұрпаққа беру, білім беру арқылы еңбек дағдыларын қалыптастыру кірді. Моногамдық отбасының мұндай функциялары көптеген жылдар көлемінде өзгеріссіз қалып отырды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда әлеуметтік тәрбие жүйесі балаларды тәрбиелеуде отбасына қарағанда белсенді рөл атқара бастады, нәтижесінде ата-аналар жеке тұлғаны әлеуметтендірудің бірден бір факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық ретінде танылып, тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Дегенмен, қоғам дамуының әртүрлі кезеңдеріне қарамастан отбасылық тәрбие мәселесі күн тәртібінен түскен жоқ. Ол онымен бірге әлеуметтік категория ретінде дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан адамды отбасы проблемасымен бірлікте тәрбиелеу қарастырылып келді. Осылайша, отбасылық тәрбиесінің тәжірибесі бірінші теориялардың қайнар көзі болды. Дегенмен, алғашқы жалпы тұжырымдауда отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері бөліп қарастырылмады.[3]
Мектептердің пайда болуымен байланысты жас ұрпақты тәрбиелеу мектеп пен отбасы арасындағы қарым-қатынасты анықтау мәселелері пайда болды. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар мен педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр түрлі шешілді.
Бүгінгі таңда"отбасы" ұғымының мәні, мазмұны мен тарихына көз жүгіртсек, философиялық, педагогикалық, психологиялық және басқа да ғылым салалары тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын қамтамасыз ететін негізгі буын екендігін көрсетеді. Мысалы,"Отбасы" ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде "отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата - аналар мен апа - қарындас ардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырулың маңызды формасы"- деп сипаттама береді, ал ғалымдар Ж.Б.Қоянбаев Р.М.Қоянбаевтар өздерінің педагогикалық еңбектерінде: "Отбасы", - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген.[4]
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы әлеуметтік құбылыс ретінде әр түрлі жастағы және құқықтағы адамдардан тұратын қоғамдастық қызметі барысындағы өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізетін мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын түсінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо: Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға уқсайды - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметінің егіз екендігін дәлелдейді.
Ал, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама береді: "Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен қызметшісі; әке-шешесі мен баласы мүлкі мен мүлік иесі. Кімде-кім бұл бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса ол адам үйдің билеушісі және әкімі болады. Оны қожайын деп атайды", - деп отбасын оның құрылымдық бөліктері тұрғысынан сипаттайды. Осы пайымдаулардың көмегімен ғалым уақыт ағымына байланысты қазақ отбасы, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны елеулі өзгерістерге ұшырайтынын айтты.
Көпфункционалды отбасының міндеттерінің бірі оны қоғамның талаптарына сәйкес қалыптастыру, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз ету болып табылады, ал отбасылық тәрбие - бұл қоғамдағы жас ұрпақты тәрбиелеу институттарының бірі ретінде күнделікті отбасылық-тұрмыстық объективтілікпен үйлесетін ата-аналардың мақсатты, қызметі.
Отбасы тәрбиесінің мұндай қызметі сонау қазақ халқының қалыптасуының бастау кезеңінен келе жатқандығын жоғарыда көрсеттік. Алайда, біз зерттеуге алып отырған IX-XII ғасырлар аралығындағы қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуын сөз етуде алдымен қазақ сөзінің және қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу генезисіне тоқталу қажет деп ұйғардық. Өйткені қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу бастаулары сол кезеңдерге сәйкес келеді.[5]
"Қазақ" сөзінің шығу туралы дерек көздеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының Ұлттық энциклопедиясында қазақтардың алғашқы пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақта кең таралған, бұл уақыт бойынша XI ғасырға жатады (А.Н.Самойлович). Египет мемлекетінің қыпшақтары арасында құрастырылған араб-қыпшақ сөздігінде "қазақ" сөзіне "еркін, кезбе"деген мағына беріледі. Бұл өз руынан, тайпасынан, мемлекетінен бөлініп шығып, тіршілік ететін адамдарды білдірген.[6]
Осы бағытта жарияланған Тарихи деректер XI-XII ғасырларда Қазақстанның дала аймағын мекендеген түркі тайпаларының отырықшы жағдайда егіншілік дамыған аудандармен экономикалық мәдени өзара іс-қимылының жақсаруы қазақ халқының қалыптасу процесінің маңызды кезеңі болғандығын айғақтайды.
Сонымен, түркі халықтары арасында қазақ тайпаларының өмір сүру дәстүрлерінің өзіндік ерекшелігін араб миссионерлері де кезінде бірден байқаған. Сол кезде арабтар Орта Азияға исламды енгізе бастағанда, қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін қазіргі Қазақстан территориясындағы түрік тайпалары арасында қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін исламға көп жағынан кереғар еместей болып көрінді. Сондықтан олар осы тайпаларды ""һаза хақ" - "һазақ" (бұл арабша сөздің мағынасы - "бұл дұрыс, жолы дұрыс"). Дегенмен, ұзақ уақыт бойы ислам қазақтардың ежелгі әдет-ғұрыптарын ығыстыра алмады, олармен қайта санасуға тура келді. Оның көріністерінің бірі ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасындағы әдет ғұрыптарцың қоғамның заң нормаларының бірден-бір реттегіші рөлін атқарып келгендігі. Мұның себебі-қазақ қоғамы өзінің әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты басқа халықтарға қарағанда томаға-тұйық болды. Сондықтан тек қазақтар ғана өз идеологиясын қолға алды. Екіншіден, әдет - ғұрып заң нормалары жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Себебі туыстарымен руға көшіп келген қазақтарда "рудың намысы" күшті болды.[7]
Дегенмен, Исламның біртіндеп Қазақстанға енуі қазақ отбасының қалыптасуы мен тәрбиесінің дамуына жаңаша ықпал етті. Исламның талаптары-ата-бабаларын ұстанған қазақтардың әйелге деген құрметі, ата-ана алдындағы борышы және балаларды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер олардың тарапынан отбасында орындалуы міндетті заңға немесе тәрбие талаптарына арналған кодекске басшылыққа алынды. Кодекс-құқықтық талаптары біріктірілген және жүйелендірілген нақты қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар жиынтығы. Сондықтан Кодекстің қоғамдық қатынастарды реттеуде ерекше әлеуметтік маңызы бар. Ата-бабалар діни тұжырымдамалардың мазмұнында, шариғат нормаларында және ата-бабалардың дәстүрлерінде отбасында балаларды тәрбиелеуде қолданылатын отбасылық тәрбие кодексі ретінде көрсетілген исламдық талаптарды басшылыққа алды. Бұл қазақ отбасын тәрбиелеуді ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігін көрсетті. Мұндай кодексті іске асыру қазақ отбасының жаңа мәртебесін айқындап, отбасындағы басты құндылықтар болып табылатын және тәрбиеде тұлғалық-бағдарлы бағытты ұстанатын, жәуәнмәрт идеясының негізінде жүзеге асырылатын өмір салтын ұстанатын бала-әйелдерге, қыздарға деген теңқұқылы қарым-қатынас орнаған жаңа сатыға көтерілді.[9]
Сонымен бірге, біз отбасы мәртебесі - бұл отбасы мүшелерінің міндеттері мен құқықтарының жүйелі тәртібі негізінде отбасылық қатынастарды реттейтін дәстүрлер екенін анықтадық. Бұл жағдайда жеке тұлғаның мәртебесі отбасы мәртебесінен туындайды. Мұнда жеке мәртебе ұғымын "адамның тұлғааралық қатынастар жүйесіндегі орны және топ мүшелеріне әсер ету шегі"деп түсінуге болады. Отбасы мәртебесінің бұл сипатына сол Орта ғасырдағы ұлы ғалымдардың отбасылық тәрбие және тәрбиеге деген көзқарасы мен ұсыныстары әсер ететінін байқадық
Ежелгі заманнан бері қазақ отбасын тәрбиелеуде әр жас ұрпаққа жеке тұлға ретінде қарау, оны құрметтеу, қоғамдық маңызды істерге баулу қарастырылған. Ол кезде баланың жеке басының дамуы мен мінез-құлқынан туындайтын ауытқуларды түзетуде Әлеуметтік және отбасылық тәрбиенің біртұтастығын қамтамасыз ету үнемі қарастырылып отырды. Мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарына негізделді.
Бүгін біз IX-XII ғасырларда тәрбиедегі діннің құдіреті мен жемістері өздерінің өміршеңдігін көрсетіп, барлығының назарын аударғанына куә болып отырмыз. Бұған Қазақстанда "Дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік"тақырыбында Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының жыл сайынғы съезінің өткізілуі дәлел болды. H.Ә.Назарбаевтың ...әлемдік және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның, діннің, жердің осындай терең өзара араласуы - жүздеген жылдар бойы менің халқымның жанын құтқарған құтқару сүзгісі секілді. Қазақтар кең болғанның кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден тоқып білген,- деп көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажеттігін тағы бір нақтылай түседі.[34]
Сондықтан, қазақ халқының әдет-ғұрыптары туралы сөз болғанда, исламның Заңы мен талаптарына бағынбай кету мүмкін емес. Өйткені, діннің талаптары ғасырлар бойы халқымыздың өмір салты мен ұрпақтарын тәрбиелеуге әсер етті.
Бұлай деуімізге IX-XII ғасырлардағы ғылыми еңбектерге талдау нәтижесінің тәлімдік пікірлердің түпкі негізі діни түсініктерден бастау алғандығын дәлелдей түсетіндігі себепкер болды.Исламның талаптарында отбасындағы ата-ана тұлғасының адамгершілік, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасы мен бір-біріне деген құрмет қазақ отбасындағы өскелең ұрпақтың тәрбиесіне әсері зор. Отбасындағы тәрбие мәселелерімен әйел-ана айналысқанына қарамастан, жалпы тәрбиенің нәтижесі отбасы басшысының жауапкершілігінде болады. Отбасылық тәрбиенің міндеттері тәрбиемен, баланы білімге, өнерге үйретумен байланысты болды. Оны Мұхаммед пайғамбардың: "Тіпті, Қытайда болса да білім алуға ұмтылыңдар" - деген өсиетінен отбасы тәрбиесінің бір міндеті балаға білім үйрету сауатын ашу екендігін ата - аналарға ескертуінен көреміз. Дені сау және гүлденген отбасыларда адамгершілік ұрпақ өседі. Біз оларды ата-ана борышы негізінде, ата-ана адамгершілігімен қатар жетілдіреміз. Бұл туралы ислам шарттары ата-аналарға келесі міндеттерді жүктейді. Олар: өмір есігін жаңа ашқан нәрестеге жақсы ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетіп сүю, оларға мейірімді болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы тәрбие беру; баланың тәрбиесі мен білім алуы үшін мал-мүлікті аямау; бала шыр етіп жарық дүниеге келген күннен бастап бірінен кейін бірі ретімен келіп жататын үлкенді-кішілі той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп алаламау, яғнп бәріне бірдей қарап, әділ болу; балаларын дені сау етіп өсіру, оның тәні мөн жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселерді жегізбеу; балаларын оқытып, мамандық иесі етіп қалдыру; ата ананың өз отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеу. Осы талаптардың барлығы қазақ отбасын тәрбиелеуде ескеріліп, салт-дәстүрлерде көрініс тапты.[13]
Зерттеулерімізге жақын діни еңбектерді талдау арқылы және жүйелендіре отырып, біз қазақ отбасын тәрбиелеу бағыттары, біріншіден, баланы отбасындағы басты құндылық ретінде қарастыратынын, екіншіден, өзара қарым-қатынастағы толеранттылық пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез - құлық пен іс-әрекетті қалыптастыратынын, төртіншіден, оқуға, үйрететінін көреміз, бесіншіден, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды құрметтеуді, алтыншыдан үлкендерге, ата-аналарға деген құрметті қамтитынын анықтадық. Осы кезеңде қазақ отбасының қалыптасуы діннің әсерімен қатар сол ғасырлардағы ірі туындыларға негізделді. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде орта ғасыр ғалымдарының мұрасындағы отбасылық тәрбие туралы негізгі ойларды үнемі басшылыққа аламыз.
1.1. Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
Өмірдің талай, талай белесі көп
Ақылмен жүрген адам соған жетер
Қартайғанда сыйымды болу үшін
Артта қалар үлгілі ұрпақ керек. Бұл өлең шумақтарымның түйінін айтатын болсам, әр халықтың өз салт-дәстүрі, ырымдары, кәде, жоралғылары бар. Қай халық болмасын өз дінін,дәстүрін ұстанады, өмір сүруді жалғастырады. Ұрпақ-өмірдің жалғасы, өмірдің қайнар көзі. Сондықтан әрбір халық өз өмірінің жалғасы ретінде баланы құрметтейді және тәрбиелейді, оған үлкен үміт артады. Болашақ ұрпақты тәрбиелеуде біз ата-бабаларымыз қалдырған асыл мұраларға, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға жүгінеміз және оларды тәрбие жұмысында ұтымды пайдалану арқылы адамгершілік, адал ұлдар мен қыздарды тәрбиелейміз.[8]
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың ағымдағы жылдың 18 мамырдағы Қазақстан халқына Жолдауында: "Біз дәстүрлерді, мәдениетті және дінді, таңдау еркіндігін беретін еркін және ерікті қоғамның негіздерін, әрбір қазақстандыққа, оның ұлты мен діни сеніміне қарамастан, нығайтуға тиіспіз", - делінген.
Біз-қазақ аталарын, аналарын сыйлаған халықпыз. Сондықтан біз тегімізді атадан, пілімізді анадан алған ұлтпыз. Қорқыт ата кітабында Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас немесе Қыз ақылды ескермес ана үлгісін көрмесе, ұл жарылқап ас бермес әке үлгісін көрмесе деп текке айтылмаған.
Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды білу, олардың негіздерін түсіну және атадан балаға сабақтастық қазіргі кезде әсіресе қазақ қыздары үшін қажет. "Қыз тәрбиелеу арқылы - біз ұлтты тәрбиелейміз" деген қанатты сөздің өзі қыздың тәрбиесі қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Қыз баланың нәзік те қайратты, албырт та алғырт, ширақ та байсалды, сабырлы да төзімді болуына оның өте күрделі тәрбиесі ғана бағыт береді. "Қызым-үйде, қылығы түзде", - деген екен ата-бабамыз. Қыздарға асыл қасиеттерді сіңіру тек ақыл айтумен, құлаққа құюмен немесе "Қызды қырық үйден тыюмен" шектелмейді, мәселе қашан, қандай жағдайларда ақыл-ойды ұсына алады және белгілі бір білімді қолдана алатындығында. Ата-аналар баланың жеке ерекшеліктерін мұқият қадағалап, ұлттық сана-сезімді тәрбиелеп, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеуге тәрбиелеуі керек. Қыздың мейірімділігі, көрегендігі нәресте кезінен ана сүтімен сіңеді. Қатты күлмеу, айқайламау, үлкеннің алдын кеспеу, ыдыс-аяқты сылдырлатпау, есікті теуіп ашпау, босағаны керіп тұрмау, ұсынған кесені төмен қарап беру, үлкендерден жоғары отырмау т.б. тіпті қыз баланың отырысына, жүрісіне, аяқ басысына, киім-киісіне, қимыл - қозғалысына, дауыс ырғағына дейін мән беріледі. Қыз жат жұрттық! Қыз - болашақ ана. Қыз бала оң жақта отырғанда - келін болып босаға аттағанда атқаратын ауыр да ардақты міндеттерді, аттап өтеуге болмайтын әдеп инабаттылық талаптары жайында жақсы хабардар болуы керек. Әсіресе қыз атасы, апа - жеңгелері үй шаруасына икемділік, іскерлік, жүріс-тұрыс сыпайлығы мен ширақтығы, әсемдігі жинақтылық пен тазалықты, өз бойын күту мен ашық қабақтылық, күйеуіне ілтипаттық пен қамқорлық, барған жерінің үлкендеріне ізеттілік, құрбыларымен татулық, сыйластық ықылас тәрізді келін инабаттылығының нәзік иірімдері туралы айтып қана қоймай, оларды білдіруге, меңгертуге күш салулары қажет. Халқымыз қыз баланы ерекше құрметтеген. Қыз ел мен елді, ру мен руды, жүз бен жүзді достастырушы, табыстырушы дәнекер, жаңа ұрпақты дүниеге әкелуші, тәрбиелуші - ана деп, оны гүлге, нұрға, жұлдызға, Ай мен Күнге теңеп, төрінен орын берген. Нәрестелік шағынан бастап нәзіктікке, биязылыққа, сұлулыққа, әсемдік-ке тәрбиелеген. Ал ұл баланы ел камын ойлаушы ер азамат, қыздар мен ананың намысын қорғаушы, батыр, батыл, өткір, еңбекқор етіп баулыған. Баланы әдептілікке үйрету алғаш рет анасына құрметпен, ана тілін меңгеруден көрінеді. Анасын құрметтемейтін бала да өз халқын құрметтемейді, ол ұқыпсыз, қаныпезер, ризашылықсыз өседі. Адамның адамгершілік қасиеттерін игеруі, өнер-білімді игеруі тәрбиеге, қоршаған ортаға, тәрбиеге байланысты. Осыны жақсы түсінген халқымыз Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы, Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса білім қопар деп ұлағатты ұстаздың еңбегінің текке кетпейтінін өсиет еткен. Ата-аналар ұрпақтарының өнегелі, асыл азамат болып өсуін армандай отырып, оларды тігіншілердің, әншілердің, күйшілердің қасында болуына және солардың өнерін үйретуге зер салған.
Тәрбиенің түп қазығы үлгі берер ұстазда, Ұстазға қарап шәкірт өсер деп халқымыз ұстазға үлкен жүк артқан. Ұстазының өзіне ұқсаған талантты шәкірті болса, ол үлкен абырой, зор мақтаныш. Мұның бәрі сергек, сезімтал, ақыл-ой парасаты мол жан - жақты білімді, өнегелі, өнерлі азамат болуын көксеуден туған. Халық педагогикасында тұрмыстық ереже болып, халықтық санасына сіңіп, салтына айналған әдет - ғұрыптардың тәрбиелік мәні арта бермек.
Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы сырнай үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық (лиро-эпостық) жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр бойы өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындык.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз әл-Фараби бабамыздыңда Қазақстан топырағында дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр рухани мұра қалдырып кеткенін бүгінгі ұрпақ зор мақтаныш тұтады.
Түркі тілдес халықтарға ортақ, өшпес асыл мұра қалдырған орта ғасыр ойшылдары: Баласағұни, Қашқари, Жүгінеки, Иассауи трактаттары, сондай-ақ Алтын Орда дәуірінің ойшылдары: Хорезми, Сараи, Дулати, Жалайри, Әбілғазы т. б. Еңбектерінің де қазіргі ұрпақ тәрбиесінен алар орны әрекше екендігін де оқырман назарына салғымыз келеді. Асан қайғы, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет, Майлықожа т.б. қазақтың күміс көмей, жез таңдай ақын-жырауларының әр түрлі өмір құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән, тыныс-тіршілік туралы терең толғаныстарының, ақыл-кеңес өсиеттерінің қазіргі жастарымыз үшін, олардың тәрбиесі үшін берері аз емес.
Ата-бабаларымыз болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты, ізетті болып өсуі үшін, өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырылған. Ата дәстүрін ардақтау- қазақ халқының ұлттық ұжданы. Атадан бала тусайшы, ата жолын құсайшы деп халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиеленген. Ат тұяғын тай басар деп, кейінті ұрпақтың ата салтын бұзбауын талап еткен. Осының арқасында әуелі отбасылық, содан кейін әулеттік, ұлттық тағылымдар ата дәстүріне айналып, ұрпақтардың санасына сіңіп, әдет-ғұрыпқа, салт-санаға айналған.
Данышпан ата бабаларымыз кейінгі ұрпаққа өркениетті өсиет айтып, өнеге-ңұска қалдырған Ынтымақ болмай, іс оңбас деп, бірлікке шақырған Ксі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар деп, кісілікті үйренуді өсиет еткен. Білекті бірді жығады, білмді мыңды жығады деп, білім алуды уағыздаған. Еңбектің түбі-зейнет, Жасыңда бейнет көрсең, қартайғанда, зейнет көресің деп, өмір заңдылықтарын өсиет тұтқан.
Халық: Қария, қарияның ақыл-ойы дария, Қарты бардың ескіден қалған хаты бар деп, ата-бабның айтқан сөзін ардақтай тыңдап, ерекше құрметпен есте қалдыруды әдетке, әдепке, дәстүрге айналдырылған. Қарттарды қадірлеп, оларға сәлем беру, қариялармен ақылдасу, қарт кісіні төрге шығару, қарт адамдарға сыбаға сақтап, сыйлық әзірлеу, сый-сыяпат көрсетіп, олардың батасын алу қарт адамға қамқоршы болу-салтқа айналған дәстүрлер.
Ата бабаларымыз өмір тәжирибелерінен, халықтық әдет-ғұрып болып қалыптасқан қан дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған. Бата адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден қалыптасқан дәсүр. Кейінен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке байланысты деген сеніммен батаның ңұсқалары қалыптасты. Үйің құтты болсын, Сапарын оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер - қысқа да ңұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулесі, халқының қалаулысыбол., Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін, Арманыңның асауына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін, деп, бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді. Бата алу, бата сұрау, бата қылудың өз рәсімдері бар. Алдына көп мақсат қойып, қариядан бата алу үшін, бата алушы бата берушіге сый - сыяпат көрсетеді. Ас қайыру кезінде, біткен ас соңында қариялардан бата сұралады. Жауынменен жер көгерер, батаменен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз деп, жоғары бағалайды, жастар жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз-батаның орындалуына үшіін бата алушы арман мақсаттарының биігіне шырқайды, яғни арманға жету үшін, тірлік-тіршілік жасауға машықтанады.
Арттағы ұрпағына сөзімен де, ісімен де, ақылымен де, парасатымен де үлгі-өнегесін қалдырған ата-бабаларымыздың аруағын ардақтап, мұрасын мақтан тұтамыз!
Ата сөзі-бата сөз деп, ата-бабамыздың нақыл сөздері мен ақыл сөздері-өрнекті өсиеттерін қастерлей қабылдап, жадымызда сақтаймыз. Елге бірлік, тыныштық тілеп, халқының қадірлі қасиетті болуын армандаған данышпан ата-бабаларымыздың жолын қуып, жоралғысын жасау - біз үшін міндет, парыз, ұрпақтық борыш. Бұл қасиет ұлттық әдептілік деп аталады. Ата-баба дәстүрлері ұлттық мәдениеттің бір негізі болып табылады.
Ал әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосақан үлесі өз алдында бір төбе. Осы ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірімен барша қазак даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Халел, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Жүсіпбек, Міржақыптардың ұлттық дәстүрді өз туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі заман талабымен үндесетің өмір шендігімен жұртты қайран қалдырады.
Бала тәрбиесі туралы сөз қылғанда бұдан бұрын өмір сүрген ағартушылардың отбасы тәрбиесі жөніндегі ой-пікірлерін еске түсірейік. Көптеген атақты ойшыл ағартушылар, Абай Құнанбаев баланы жанұядан бастап дұрыс тәрбиелеу керектігін айтты. Осы үшін толып жатқан үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа, адамшылыққа жеткізетін ақылдар айтты.
Абай баланы ата-анасы дұрыс тәрбиелеуі тиіс, қылжақбас етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, қулық-сұмдықтан, тағы басқа тұрпайы мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді. Сонымен қатар: Адамға үш адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан құрбысынан. Әсіресе кімге жақын, кімді жақсы көрсе, содан көп жұғады - дейді. Мұны-мен бірге Абай өзінің Оныншы сөзыде қазақтың үй ішіндегі тәлім-тәрбиесін сынға алды. Баланы жасынан ғылымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді жөн көрді. Абай ескі феодалдық санада тәрбие-леніп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге қарсы шығып, жас нәрестенің таза көңілін кірге шалдырмай, таза сақтауды, халықтың бала тәрбиесі жөніндегі бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп санады.
Осы орайда XX ғасырдың басындағы жарық жұлдыздардың бірі Мағжан Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Қай ұлттың болмасын балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып көп буын қолданылып келе жатқан тақта жол болғандықтан, әрбір тариеші сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті,- деп ұлттық тәрбиенің балаға ықпалы зор екенін атап айтты. Ал жанұя тәрбиесі туралы ол былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын. Тәртіп өзгер-мейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жараған іс ертең жарамайтын болса, балада сенім қалмайды- деген ізгі ұсынысын тұжырымдады. Ата-ананың жанұядағы бала тәрбиесіне көп көніл бөлуін жөн көрді.
Сондай-ақ халықта: Баланы бес жасқа дейін патшадай сыйла, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе ақылшы дос сана - деген даналық қағидалары баланың әр жастағы тәрбиесі мен іс-әрекеттері туралы айтылған. Сонымен қатар қазақтың тұңғыш ағартушысы - Ыбырай Алтынсарин ата-ананын тәрбиесінің маңыздылығы жайындағы пікірлеріне көңіл бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз. Яғни ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін, мейірімін, баланың ата-ана алдындағы борышы туралы пікірлері осы күнде өте құнды. Ал А.С.Макаренконың да бала өнегесі, келешек жарқын өмірі жайлы қозғаған ұсыныстары бар. Балалық жаста ойын - норма және бала барлық уақытта, тіпті шындап іс істегенде де ойнауға тиіс. Балада ойынға деген құштарлық бар. Мұнымен бірге орыстың ұлы педагогі В.А.Сухомлинский өз ой-пікірін айтқан, бала тәрбиесінде әке де үлкен рөл алатынына көз жеткізген.
Жанұя тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазіргі заманда халықтық салт дәстүрді пайдалана отырып, баланы кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге үйретуден бастау керек.
Совет дәуірінде ақыл ойдың локомотив қызметін атқарған А.С.Макаренко, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинскийлердің еңбегінде отбасы тәрбиесіне айтарлықтай еңбек еткені белгілі. Қоғам өмірі бір орнында тұрмайтын өмір өзгеруімен адам санасында өсіп өзгереді. Заманына қарай амалы деп халқымыз тегін айтпаған деп білеміз. Сондықтан оларды орынды пайдалану ләзім.
A.С. Макаренко кезінде мынадай кеңес берген, ал бұл кеңесті бүгінде теріс деп айту киын. Балаңыздың тәрбиесі жөнінде біреуден ақыл сұрауыңыз балаңызды жақсы танымағаныңыз. Алдымен жақсы танысыңыз, содан кейін кеңес алыңыз дейді.
Кезінде ұлы Абай былай деп жазып кеткен. Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі - ата-ана, екінші - ұстазынан, үшіншісі құрбысынан. Солардың ішінде қайсысын жақсы көрсе, содан көбірек жұғады.
Адам сүйген адамның ақылын ұғады, содан тағылым алады. Қорқытып, ұрсып жатқан ақыл адамға дарымайды. Отбасында әке - асқар тау, ана-бауырындағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ болып есептеледі. Ата-анаға баладан жақын ешкім жоқ. Сондықтан да баланың әдепті, арлы азамат болып қалыптасуын армандайды
Балаларды тәрбиелеуде салт-дәстүрлер үлкен маңызға ие. Бала туған сәттен бастап өткізілетін баланы тәрбиелеу әдет-ғұрпынан және тәрбие дәстүрінен бастап (шілдехана, сүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынаң шығару, тілін дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет тойы, т.б.), бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы-жанұя құруға,шаруашылыққа , өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн жоралғылар кіреді.
Салт - дәстүрлерге қазақтың киіз үйі, жиһаздары, ұлттық киім мен ас үй, мал жаю, егін шаруашылығы, аң аулау, балық аулау, бау-бақшамен байланысты кәсіптерге оқытудың тәлімгерлік түрлері жатады. Сондай-ақ, әлеуметтік-мәдени дәстүрлерге: қазақ ауылы, ауыл адамдарының ауызша қарым-қатынасы, шешендік өнер, қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары, үйленуге байланысты салт-дәстүрлер, қонақтарға күтім жасау, ұлттық мерекелерді өткізу, өлікті жөнелту рәсімдері, салт-дәстүрлері жатады.
Ұрпақ тәрбиесі-қоғамның болашақ мұрагерлерін тәрбиелеу ісі. Бұл мемлекеттік маңызы бар, өте жауапты іс. "Сегіз қырлы, бір сырлы" - етіп тәрбиелеу бұл халқымыздың сан ғасырлық арманы. Осы арман дене, ақыл-ой, адамгершілік, кәсіптік және эстетикалық тәрбиенің түрлері арқылы ұрпақтан- ұрпаққа заманалар бойы халықтық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда марапатталып, сіңіріліп, іске асырылып отырды.
Бала тәрбиесімен байланысты салт - дәстүрлер өте көп.Қалай болғанда да, ерлі-зайыптылар отбасын құрғаннан кейін, олар балалы болуды армандайды. Себебі бала-өмірдің жалғасы, отбасының жеміс берер гүлі, ерлі - зайыптылардың тірек діңгегі. Сондықтан да қазақ халқы Бесіксіз үйде береке жоқ деп есептеген.
Жаңа үйленген жастар алғашқыда бала мәселесіне онша мән бермегенмен, жас келіннің аяқ басқаны, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы тәжірибелі ененің көз қиығынан тыс қалмайды. Баласынан немере сүюді және ұрпақтарын өсіруді армандайтын енелер, егер келіні бала көтере алмаса алаңдай бастайды. Ал келіні көп кешікпей екіқабат болса, енесі келінін ерекше қамқорлыққа алып аялайды.
Жас жұбайларға қамқорлық жасау, оларды білгендеріне үйрету әрқашан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Әбен Жансая Қабдоллақызы
Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В020600-Дінтану мамандығы
Қарағанды 2022
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды
Университеті
Қорғауға жіберілді
Философия және мәдениет
теориясы кафедрасы меңгерушісі:
_______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақ дәстүріндегі бала тәрбиесінің қазіргі қоғаммен сабақтастығы
5В020600-Дінтану мамандығы
Орындады: Ж.Қ.Әбен
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы: Д.Б.Байбосунов
Қарағанды 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерi ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.1 Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар ... ... ..23
1.2 Бала тәрбиесіндегі діннің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2 Жаңа Қазақстан үшін тәрбиедегі ұлттық салт-дәстүр, рухани адамгершілік ұстанымдар сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2.1 Ұлттық мұра құндылықтарын қазіргі таңның мәдени жетістіктерімен үйлестіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.2 Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 4
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Әр ұлттың өзіндік ұлттық құндылықтары бар. Біздің ата-бабаларымыз күмістің асыл күйін, сыбызғы, сырнайды жырлап, болашақ ұрпақтың жадына өзінің рухани жанының қайғысын, асқақ арманын жеткізгенін де ұмытпаған жөн. Ұлттық құндылықтардан туындайтын ұлттық тәрбиенің моральдық принциптері мәдени кеңістікке мәдени құндылық ретінде еніп, оны байытады, байытады, сайып келгенде адамды руханият пен адамгершіліктің негізі ретінде біріктіреді. Қазақ халқының тәрбиелік және тәрбиелік ұғымдары мен әдет-ғұрыптарының мәні келесі сәттерде ашылады:қазақ халқының өміріндегі құрмет пен қонақжайлылықтың маңызды мәні; терме, айтыс, шешендік сөздер; қонақжайлылық, тектілік және т.б. болашақ даму мәдениетке сүйенетін құндылықтар жүйесімен тығыз байланысты. Себебі құндылық қатынасы арқылы барлық нәрсенің маңыздылығын анықтауға болады. Адам басты құндылық ретінде қабылдайтын ұлттық тәрбие әрқашан жоғары деңгейде. Ұлттық құндылықтарды әртүрлі ұлттардың ата-бабалары олардың өмір салтына байланысты қолданып, дамытып, ұрпақтарына мұра етті. Ырым-жырымдарсыз халық болмайды. Дәстүрлер халықтың сапалық сапасының, адамгершілік өмір нормаларының басты өлшемі болып табылады. - Мен білмеймін, - деді ол. Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптардың пайда болуы ұлттың ұлт ретінде қалыптасуымен байланысты . В.И. Белинский әдет-ғұрыптың өміршеңдігі туралы: "дәстүр ғасырлар бойы сынға ұшырады. Өз дәуірінде, ата-бабалардан әулеттерге мұраға ауысып, рудан руға, ұрпақтан ұрпаққа өтеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі. Онсыз адамдар аты-жөні жоқ тас мүсін сияқты бет-бейнесі жоқ..."- дейді. Әрине, әр халықтың өз салт-дәстүрлері бар. Қазақ ұлттық тәрбиесінің алтын қазағы осы кезде оның салт-дәстүрін зерттеушілердің алдыңғы қатарында, оның ішінде белсенді жазушы, этнограф Сейіт Кенжеахметұлының еңбектері бар. Елімізде "бел төтерер", "немурын", "құттық", "қобылықтырмақ" және басқа да ұлттық салт-дәстүрлердің 350 түрі анықталып, жүйелендірілді. Осыған байланысты ол" қазақ халқының салт-дәстүрлері"анықтамалық жинағын құрды. Ол этнографтарды қазақтың салт-дәстүрлерімен ұштастыра білді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақ халқы бала тәрбиесін терең зерттеді. Олар дәстүр мен дінді үйлестіре отырып, баланы тәрбиеледі. Егер біз халқымыздың ғасырлар бойғы даналығына құлақ асатын болсақ, онда"адамның бақыты-балада". Кез - келген адам тіпті өмірдің жалғасы бола алмайтын бақыт деген сөздің өлшеміне назар аудармауы мүмкін. Біреу өз бақытын байлықтан тапқысы келсе, екіншісі даңқ пен даңққа, мансап пен қызметке ұмтылады. Бұл барлық нәрсе кірдің қолына адамды түсіндім. Тек білімді ұрпақ адамға шынайы бақыт сыйлай алады. "Адам ұрпақтарымен мың жасайды" - бұл тегін емес. Олай болса, адам өмірінің мәні-оның ұрпағы.Бала дүниеге келген сәттен бастап ата-аналарға үлкен әлеуметтік міндет жүктелген, қиын және нәзік. Бұл-тәрбие. Балатарбидің алғашқы мұғалімі-ата-ана. Бала үшін ата-анадан гөрі үй жоқ. Адамгершілік, бауырластық, Бейбітшілік, Мейірімділік, әдептілік, әдептілік сияқты қасиеттер - отбасындағы тәрбие балада теориямен дамымайды, ересектердің үлгісімен сіңеді. Халық даналығында:" ұл өсер, әкеге қарап, қыз өсер", - делінген. Бала ерте жастан бастап бір нәрсеге құмар және ересектерге көмектескісі келеді. Кейбір ата-поссориться, дәрмені: "сен мешаешь маған жұмыс істеуге, сен разрушаешь бұл ісімді". Бұл ұсыныс қате. Керісінше, сен жұмыс істейтін жақсы жағдай жасау үшін бала келіп, өзіне көмектескен, оған үйрену. Тіпті ұмытуға болмайды, бұл сабырмен қадағалауға тапсырма, ол сізді балаға орындалды соңына дейін. Өсіп келе жатқан бала біртіндеп еңбек болашағына жол ашады. - Мен не істеу керектігін білмеймін, - деді ол. Егер бала жақсы істі мақтап, оны позитивті түрде түсіндірсе, ол ересектер оны құрметтеп, оның кез-келген бұйрығын орындауға қарсы емес. Орынсыз жанжалдар, қателіктер, өз сұрақтарына дөрекі, дөрекі жауаптар немесе әділ талап қоя алмау ата-аналардың беделін түсіреді. Ата-ана-бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан әкесі де, анасы да балаларының жанын білуі керек, олардың мінез-құлқының ерекшеліктерін білуі керек. Балалармен әңгімелесу кезінде олардың пікірін ескеру орынды. Баласымен ашық сөйлесе алмайтын және сөйлесе алмайтын ата-аналар
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Осы тақырыпты зерттеу барысында, біз қазақ халқының бала тәрбиесіне қатты көңіл бөлгенін аңғарамыз. Тақырыпты зерттей отырып ұлы ойшыл, философ қазақ ақын-жазушылардың еңбектерін пайдаландым. Соның ішінде Әл-Фараби, Абай Құнанбайұлы сынды дана адамдардың еңбектерінен үзінділер алдым.Сонымен қатар оқулықтармен жұмыс жасадық. Соның ішінде М.Жұмабаевтың Педагогика, Б.Момышұлының Ұшқан ұя еңбектері. Бұл зерттеуде тек қазақ қайраткерлерінің ғана еңбектерін пайдаланбадым, сонымен қатар шығыс жазушыларының оқулықтарын қолдандым. Ибн Сина бала тәрбиесі мен ата-ана тәрбиесінің әдістері туралы құнды пікірлер айтты. Ибн Сина баланың адамгершілік тәрбиесіне деген көзқарастарында үй шаруашылығына қатысты мәселелерді де айтады. Бала тәрбиесі - ата-ананың басты мақсаты мен міндеті. Өз кемшіліктерін түзете алатын ата-ана тәрбиеші бола алады. Адамгершілік тәрбиесінің маңызды құралы - баланы сезім мен мақтаныш сезімдерін қозғамай, бір-бірімен әңгімелесуге шақыру. Ибн Сина Балада адамгершілік қасиеттерді еңбек, дене және ақыл-ой тәрбиесімен жеке бірлікте қалыптастыруды оның адам ретіндегі дамуының негізгі факторы ретінде қарастырады.
Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақ қоғамындағы бала тәрбиесінің сонау сан ғасырдан бастап қазіргі кезеңге дейінгі мәселесін тадай отырып, айырмашылығын бақылау көзделген.
Бала тәрбиесінде салт-дәстүр мен діннің қаншалықты жоғары деңгейде маңызды екенін көрсету негізге алынған.
Зерттеу жұмысының пәні: Қазақ мәдениетіндегі бала-тәрбиесінің қоғамдық рөлі, салт-дәстүрдің маңыздылығы, бүгінгі таңда алатын орнын әлеуметтік тұрғыда қарастыру
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты: Бала тәрбиесінің ата-бабаларымыз ең маңызды жұмыс етіп көрсеткен. Ақын-жазушылардың, философтардың қалдырған еңбектері зор:
- Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздерiн зерттеу
- Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды талдау
- Бала тәрбиесіндегі діннің рөлін анықтау
- Ұлттық мүдденің өркендеуіне үлес қоса алатын ұлтжанды тұлғаны тәрбиелеу мәселесі
Зepттeу жұмыcының мiндeттepi:
- ІХ-ХІІ ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі туралы ой пікірлердің дамуына ықпал еткен әлеуметтік-педагогикалық алғы шарттарын анықтау;
- Зерттеу проблемасы аясында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму генезисін анықтау;
- Орта ғасырлардығ ұлы ғұламалар еңбектерін жүйелеу негізінде қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктерін, оған ықпал еткен факторларды, тұжырымдамалық идеялар мен принцптерді анықтау;
- Аталған кезеңдегі қазақ отбасы тәрбиесін тарихи дамуымен байланыстыра отырып Кемел адам тұлғасын қалыптастыру үлгісін ғылыми - педагогикалық тұрғыда негіздеу
- ІХ-ХІІ ғасырлардығ қазақ отбасы тәрбиесінің мазмұны мен әдіс тәсілдерін айқындау, оларға сипаттама беру
Зepттeудiң тәciлi мeн әдicтeмeлiк нeгiздeрі: Жұмысты зерттеу барысында ғылыми зерттеудің кең тараған әдісі қолданылды. Соның ішінде: логикалық әдіс (индукциялық , дедукциялық) , экстрополяциялық әдіс, ретроспекциялық әдіс, эксперттік бағалау әдістері қолданылды. Зepттeу мәceлeci бойыншa тeоpиялық әдicтepдi қолдaнa отыpып, әдістемелік жинaқтaу, қоpыту, жүйeлeу, тaлдaу жәнe capaптaумeн қaтap логикaлық ой қоpыту, жaлпы дiни caлыcтыpмaлы әдicтepi кeңiнeн пaйдaлaнылды . Сонымен қатар тарих ғылымыда кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыcтың құpылымы: Дипломдық жұмыc кipicпeдeн, екі бөлімнен, төрт бөлімше, қоpытынды жәнe пaйдaлaнғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн тұpaды.
1
1. Дәстүрлі бала тәрбиесiнiң қалыптасуы мен дамуының тарихи әлеуметтiк негiздер
Жеке тұлғаның дамуы ең алдымен отбасында пайда болатыны белгілі. Сондықтан отбасы болашақта адамның жеке басының негізгі қасиеттерін қалыптастырудың маңызды ортасы болып қала береді.
Мен айтқалы отырған қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуы туралы тұжырымдар мен ойлар қазақ жерінде өте ертеде болған. Осыған байланысты мен қазақ халқының пікіріне сәйкес қалыптасқан отбасылық тәрбие дәстүрлерін оның өткенімен, дәстүрімен, тұрмысымен, тірлігімен және бірлігімен тығыз байланыстырып қарастыруды ұйғардым.
Сондықтан, ең алдымен, біздің зерттеуіміздің философиялық және әдіснамалық негіздерінің шығу тегін, яғни қазақ отбасын тәрбиелеуді зерттеу процесінде шешуші қағидаттардың рөлін атқаратын теориялық білім жүйесін анықтау міндеті тұр. Осылайша, біздің зерттеуіміздің негіздерін анықтауда және зерттеуді ғылыми, жүйелік талдауда тарихи, объективтілік принциптеріне сүйендім. Осы тұрғыдан алғанда, біз өткен ғасырларда отбасылық тәрбие теориясы мен тәжірибесінің дамуын біле отырып, қазіргі мен болашақтың отбасылық тәрбие проблемаларымен байланысын анықтауға тырыстым. Шынында да, зерттеу барысында бұл әдіснамалық принциптер бізді бүгінгі өркениет пен мәдениетті дамыту кезінде адамзат қоғамында жинақталған тәжірибеден бас тартпауға, керісінше, бүгінгі күннің қажеттіліктері үшін оның құнды идеяларын жасауға міндеттейді. Сонымен бірге, біз зерттелетін кезең баланың мұрадағы отбасылық тәрбиеде әлеуметтенуі тұрғысынан қарастырылғанын айқын көреміз. Бұл бізге қазақ отбасының қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдерінде тұлғаның кемелдену үдерісінің заңдылықтары мен шарттарын байқауға мүмкіндік берді.[1]
Зерттеу жұмысы IX-XII ғасырлардағы қоғамдық даму процесі барысында қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу дәстүрлерінің динамикасын айқын көруде оны тұтастыққта және жүйелілікте қарастыруды міндеттеді. Осыған байланысты жалпы ғылыми әдіснамаға (жүйелілік, ұзақ мерзімділік, құндылыққа бағдарланған, мәдени) сүйену проблеманың ғылыми негізділігін, өткен ғасырлардағы жинақталған тәжірибеде отбасылық тәрбие мазмұнының, нысандары мен әдістерінің тұжырымдамалық идеяларын кейінгі ұрпақ практикасында сыни және шығармашылық тұрғыдан пайдалануды болжайды. Бұл бізге IX-XII ғасырларда отбасылық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуындағы тарихи фактілерді, құбылыстарды, тенденцияларды анықтауға, саралауға және жан-жақты жүйелі түрде талдауға, оның теория мен практикадағы орнын анықтауға, зерттеу мәселесін кешегі және қазіргі заманды ескере отырып, тұтас үрдіс ретінде қарастыруға мүмкіндік берді. Сондықтан, біз IX-XII ғасырлардағы қазақ отбасы тәрбиесі мәселелерін ғұламалар Қорқыт ата, әл-Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари, Қ.Иассауи, Кейкаус және т.б. бүгінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеудің ұлттық өзегі болып табылатын мұраларын тарихи тұрғысында айқындай отырып, жүйелі, біртұтас, кешенді негізде қарастырдық. Зерттеуіміздің аталмыш кезеңіне дейінгі құбылыстың мән жайын елестету үшін оның тарихи қалыптасу сатысын білу маңызды. Осы тұста дүние жүзі халықтары тәрізді, қазақ халқының да өзіне тән отбасы тарихына тоқталуды жөн деп таптық. Енбектер деректеріне жүгінсек, ғасырлар қойнауында жинақталған отбасы тәрбиесінің тәжірибесіндегі бала тәрбиесіне, оны өмірге даярлаудағы отбасының рөлі, жастарды еңбекке және нақтылы қоғамдық қатынастарға бейімдеу туралы көзқарастар стихиялы түрде қалыптасқандығын байқаймыз.[2]
Сондықтан адам өмір сүретін әлеуметтік-экономикалық формациялардың алуан түрлілігі әртүрлі отбасы түрлерімен тығыз байланысты болған. Тарихи деректерге жүгінсек, отбасылық тәрбиенің қалыптасуы мен дамуы алғашқы қоғамдық құрылыстан басталғанын көреміз.
Топтық неке ішіндегі отбасы тарихының одан әрі даму кезеңі отбасының қалыптасуының басталуымен, яғни. қандастар арасындағы неке салттарына тыйым салуына байланысты қалыптасты. Нәтижесінде, алғащқы қауым ішінде туыстардың, руластардың бірімен бірі үйленбеген ерлі-зайыптылар дүниеге келді.
Алғашқы кауымдық қоғамда өндіруші күштердің дамып, еңбек бөлінісінің шығуына байланысты қауымдық ортақ меншік орнына жеке меншіктің пайда болуы моногамиялық отбасының шығуына әкеліп соқты. Моногамияның бір түрі болып табылатын патриархалды отбасының негізгі қызметі ұрпақ жалғастыру болды. Оған балаларды тәрбиелеу, әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан-ұрпаққа беру, білім беру арқылы еңбек дағдыларын қалыптастыру кірді. Моногамдық отбасының мұндай функциялары көптеген жылдар көлемінде өзгеріссіз қалып отырды.
Қоғамның өркениеттенуі отбасы сипатын түбегейлі өзгертті. Онда әлеуметтік тәрбие жүйесі балаларды тәрбиелеуде отбасына қарағанда белсенді рөл атқара бастады, нәтижесінде ата-аналар жеке тұлғаны әлеуметтендірудің бірден бір факторы болудан қалды, ал отбасында бала ең басты құндылық ретінде танылып, тұлғалық қалыптасуының маңызы артты. Дегенмен, қоғам дамуының әртүрлі кезеңдеріне қарамастан отбасылық тәрбие мәселесі күн тәртібінен түскен жоқ. Ол онымен бірге әлеуметтік категория ретінде дамып, өзгеріп отырды. Сондықтан адамды отбасы проблемасымен бірлікте тәрбиелеу қарастырылып келді. Осылайша, отбасылық тәрбиесінің тәжірибесі бірінші теориялардың қайнар көзі болды. Дегенмен, алғашқы жалпы тұжырымдауда отбасылық тәрбиенің ерекшеліктері бөліп қарастырылмады.[3]
Мектептердің пайда болуымен байланысты жас ұрпақты тәрбиелеу мектеп пен отбасы арасындағы қарым-қатынасты анықтау мәселелері пайда болды. Ол үстемдік етуші қоғамдық құрылысқа, сол қоғамдағы ойшылдар мен педагогтардың философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарына байланысты әр түрлі шешілді.
Бүгінгі таңда"отбасы" ұғымының мәні, мазмұны мен тарихына көз жүгіртсек, философиялық, педагогикалық, психологиялық және басқа да ғылым салалары тарапынан берілген анықтамалар оның қоғамның бір бөлігі ретінде дамуын қамтамасыз ететін негізгі буын екендігін көрсетеді. Мысалы,"Отбасы" ұғымына Р.Н. Нұрғалиев өзінің философиялық сөздігінде "отбасы - әлеуметтік қауымдастықтың түрі, яғни ерлі-зайыпты одаққа және ері мен әйелінің, ата - аналар мен апа - қарындас ардың, бірге тұрып, ортақ шаруашылық жүргізетін туыстардың арасындағы сан-алуан қатынастарға негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырулың маңызды формасы"- деп сипаттама береді, ал ғалымдар Ж.Б.Қоянбаев Р.М.Қоянбаевтар өздерінің педагогикалық еңбектерінде: "Отбасы", - ол бірге тұратын некеге негізделген қандас туыстар тобы деп анықтама берген.[4]
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан отбасы әлеуметтік құбылыс ретінде әр түрлі жастағы және құқықтағы адамдардан тұратын қоғамдастық қызметі барысындағы өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізетін мемлекеттің кішкене құрамдас бөлігі қызметін атқаратындығын түсінеміз.
Мұндай көзқарасты француз ағартушысы Ж.Ж.Руссо: Барлық қоғамдардың ең көнесі және жалғызы - ол отбасы. Сонымен қатар, отбасы керек болса, саяси қоғамдардың болашақ үлгісі: әкім - әкеге ұқсайды, ал халық - балаларға уқсайды - деп айтқан сөзі арқылы отбасы мен қоғамның әлеуметтік қызметінің егіз екендігін дәлелдейді.
Ал, ғалым әл-Фараби Отбасы ұғымына мынадай анықтама береді: "Үй белгілі бір бөлшектерден құралады, солардың арқасында гүлденеді. Бұлар саны жағынан төртеу: ері мен әйелі; қожайыны мен қызметшісі; әке-шешесі мен баласы мүлкі мен мүлік иесі. Кімде-кім бұл бөлшектер мен бірлестіктерді басқарса ол адам үйдің билеушісі және әкімі болады. Оны қожайын деп атайды", - деп отбасын оның құрылымдық бөліктері тұрғысынан сипаттайды. Осы пайымдаулардың көмегімен ғалым уақыт ағымына байланысты қазақ отбасы, оның құрылымы мен тәрбие мазмұны елеулі өзгерістерге ұшырайтынын айтты.
Көпфункционалды отбасының міндеттерінің бірі оны қоғамның талаптарына сәйкес қалыптастыру, ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз ету болып табылады, ал отбасылық тәрбие - бұл қоғамдағы жас ұрпақты тәрбиелеу институттарының бірі ретінде күнделікті отбасылық-тұрмыстық объективтілікпен үйлесетін ата-аналардың мақсатты, қызметі.
Отбасы тәрбиесінің мұндай қызметі сонау қазақ халқының қалыптасуының бастау кезеңінен келе жатқандығын жоғарыда көрсеттік. Алайда, біз зерттеуге алып отырған IX-XII ғасырлар аралығындағы қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасуы мен дамуын сөз етуде алдымен қазақ сөзінің және қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу генезисіне тоқталу қажет деп ұйғардық. Өйткені қазақ отбасы тәрбиесінің қалыптасу бастаулары сол кезеңдерге сәйкес келеді.[5]
"Қазақ" сөзінің шығу туралы дерек көздеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының Ұлттық энциклопедиясында қазақтардың алғашқы пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақта кең таралған, бұл уақыт бойынша XI ғасырға жатады (А.Н.Самойлович). Египет мемлекетінің қыпшақтары арасында құрастырылған араб-қыпшақ сөздігінде "қазақ" сөзіне "еркін, кезбе"деген мағына беріледі. Бұл өз руынан, тайпасынан, мемлекетінен бөлініп шығып, тіршілік ететін адамдарды білдірген.[6]
Осы бағытта жарияланған Тарихи деректер XI-XII ғасырларда Қазақстанның дала аймағын мекендеген түркі тайпаларының отырықшы жағдайда егіншілік дамыған аудандармен экономикалық мәдени өзара іс-қимылының жақсаруы қазақ халқының қалыптасу процесінің маңызды кезеңі болғандығын айғақтайды.
Сонымен, түркі халықтары арасында қазақ тайпаларының өмір сүру дәстүрлерінің өзіндік ерекшелігін араб миссионерлері де кезінде бірден байқаған. Сол кезде арабтар Орта Азияға исламды енгізе бастағанда, қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін қазіргі Қазақстан территориясындағы түрік тайпалары арасында қазақ халқын құраған тайпалар ұстанған дін исламға көп жағынан кереғар еместей болып көрінді. Сондықтан олар осы тайпаларды ""һаза хақ" - "һазақ" (бұл арабша сөздің мағынасы - "бұл дұрыс, жолы дұрыс"). Дегенмен, ұзақ уақыт бойы ислам қазақтардың ежелгі әдет-ғұрыптарын ығыстыра алмады, олармен қайта санасуға тура келді. Оның көріністерінің бірі ұзақ дәуірлер бойына қазақ тайпалары арасындағы әдет ғұрыптарцың қоғамның заң нормаларының бірден-бір реттегіші рөлін атқарып келгендігі. Мұның себебі-қазақ қоғамы өзінің әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты басқа халықтарға қарағанда томаға-тұйық болды. Сондықтан тек қазақтар ғана өз идеологиясын қолға алды. Екіншіден, әдет - ғұрып заң нормалары жалпы қазақ қоғамына тиістілік сипатына ие болды. Себебі туыстарымен руға көшіп келген қазақтарда "рудың намысы" күшті болды.[7]
Дегенмен, Исламның біртіндеп Қазақстанға енуі қазақ отбасының қалыптасуы мен тәрбиесінің дамуына жаңаша ықпал етті. Исламның талаптары-ата-бабаларын ұстанған қазақтардың әйелге деген құрметі, ата-ана алдындағы борышы және балаларды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер олардың тарапынан отбасында орындалуы міндетті заңға немесе тәрбие талаптарына арналған кодекске басшылыққа алынды. Кодекс-құқықтық талаптары біріктірілген және жүйелендірілген нақты қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар жиынтығы. Сондықтан Кодекстің қоғамдық қатынастарды реттеуде ерекше әлеуметтік маңызы бар. Ата-бабалар діни тұжырымдамалардың мазмұнында, шариғат нормаларында және ата-бабалардың дәстүрлерінде отбасында балаларды тәрбиелеуде қолданылатын отбасылық тәрбие кодексі ретінде көрсетілген исламдық талаптарды басшылыққа алды. Бұл қазақ отбасын тәрбиелеуді ұйымдастырудың өзіндік ерекшелігін көрсетті. Мұндай кодексті іске асыру қазақ отбасының жаңа мәртебесін айқындап, отбасындағы басты құндылықтар болып табылатын және тәрбиеде тұлғалық-бағдарлы бағытты ұстанатын, жәуәнмәрт идеясының негізінде жүзеге асырылатын өмір салтын ұстанатын бала-әйелдерге, қыздарға деген теңқұқылы қарым-қатынас орнаған жаңа сатыға көтерілді.[9]
Сонымен бірге, біз отбасы мәртебесі - бұл отбасы мүшелерінің міндеттері мен құқықтарының жүйелі тәртібі негізінде отбасылық қатынастарды реттейтін дәстүрлер екенін анықтадық. Бұл жағдайда жеке тұлғаның мәртебесі отбасы мәртебесінен туындайды. Мұнда жеке мәртебе ұғымын "адамның тұлғааралық қатынастар жүйесіндегі орны және топ мүшелеріне әсер ету шегі"деп түсінуге болады. Отбасы мәртебесінің бұл сипатына сол Орта ғасырдағы ұлы ғалымдардың отбасылық тәрбие және тәрбиеге деген көзқарасы мен ұсыныстары әсер ететінін байқадық
Ежелгі заманнан бері қазақ отбасын тәрбиелеуде әр жас ұрпаққа жеке тұлға ретінде қарау, оны құрметтеу, қоғамдық маңызды істерге баулу қарастырылған. Ол кезде баланың жеке басының дамуы мен мінез-құлқынан туындайтын ауытқуларды түзетуде Әлеуметтік және отбасылық тәрбиенің біртұтастығын қамтамасыз ету үнемі қарастырылып отырды. Мұндай тәрбиелік мүдделер дін талаптарына негізделді.
Бүгін біз IX-XII ғасырларда тәрбиедегі діннің құдіреті мен жемістері өздерінің өміршеңдігін көрсетіп, барлығының назарын аударғанына куә болып отырмыз. Бұған Қазақстанда "Дін, қоғам және халықаралық қауіпсіздік"тақырыбында Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының жыл сайынғы съезінің өткізілуі дәлел болды. H.Ә.Назарбаевтың ...әлемдік және дәстүрлі діндердің рөлі көкейкесті, олар адамның шынайы рухани қазынаны сақтап қалуының түйінді факторына да айналып келеді. Адамның, діннің, жердің осындай терең өзара араласуы - жүздеген жылдар бойы менің халқымның жанын құтқарған құтқару сүзгісі секілді. Қазақтар кең болғанның кем болмайтынын кітаптан оқып емес, өмірден тоқып білген,- деп көрсетуі бүгінгі жаһандану жағдайындағы отбасы тәрбиесі саласында жастарды өз болмысының түпкі өзегінен айырмайтын діннің, сенімнің қажеттігін тағы бір нақтылай түседі.[34]
Сондықтан, қазақ халқының әдет-ғұрыптары туралы сөз болғанда, исламның Заңы мен талаптарына бағынбай кету мүмкін емес. Өйткені, діннің талаптары ғасырлар бойы халқымыздың өмір салты мен ұрпақтарын тәрбиелеуге әсер етті.
Бұлай деуімізге IX-XII ғасырлардағы ғылыми еңбектерге талдау нәтижесінің тәлімдік пікірлердің түпкі негізі діни түсініктерден бастау алғандығын дәлелдей түсетіндігі себепкер болды.Исламның талаптарында отбасындағы ата-ана тұлғасының адамгершілік, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасы мен бір-біріне деген құрмет қазақ отбасындағы өскелең ұрпақтың тәрбиесіне әсері зор. Отбасындағы тәрбие мәселелерімен әйел-ана айналысқанына қарамастан, жалпы тәрбиенің нәтижесі отбасы басшысының жауапкершілігінде болады. Отбасылық тәрбиенің міндеттері тәрбиемен, баланы білімге, өнерге үйретумен байланысты болды. Оны Мұхаммед пайғамбардың: "Тіпті, Қытайда болса да білім алуға ұмтылыңдар" - деген өсиетінен отбасы тәрбиесінің бір міндеті балаға білім үйрету сауатын ашу екендігін ата - аналарға ескертуінен көреміз. Дені сау және гүлденген отбасыларда адамгершілік ұрпақ өседі. Біз оларды ата-ана борышы негізінде, ата-ана адамгершілігімен қатар жетілдіреміз. Бұл туралы ислам шарттары ата-аналарға келесі міндеттерді жүктейді. Олар: өмір есігін жаңа ашқан нәрестеге жақсы ат қою; балаға жақсы тәрбие беру; баланы еркелетіп сүю, оларға мейірімді болу; солай бола тұрса да баланы шектен тыс еркелетпеу; қыз балаға жақсы тәрбие беру; баланың тәрбиесі мен білім алуы үшін мал-мүлікті аямау; бала шыр етіп жарық дүниеге келген күннен бастап бірінен кейін бірі ретімен келіп жататын үлкенді-кішілі той-томалақтар жасау; балалардың арасын бөліп алаламау, яғнп бәріне бірдей қарап, әділ болу; балаларын дені сау етіп өсіру, оның тәні мөн жан саулығын қорғау; балаларына арам нәрселерді жегізбеу; балаларын оқытып, мамандық иесі етіп қалдыру; ата ананың өз отбасын нығайта отырып, жасы жеткен балаларын үй болуға, өз шаңырағын көтеруге әзірлеу. Осы талаптардың барлығы қазақ отбасын тәрбиелеуде ескеріліп, салт-дәстүрлерде көрініс тапты.[13]
Зерттеулерімізге жақын діни еңбектерді талдау арқылы және жүйелендіре отырып, біз қазақ отбасын тәрбиелеу бағыттары, біріншіден, баланы отбасындағы басты құндылық ретінде қарастыратынын, екіншіден, өзара қарым-қатынастағы толеранттылық пен мейірімділікті, үшіншіден, жақсы мінез - құлық пен іс-әрекетті қалыптастыратынын, төртіншіден, оқуға, үйрететінін көреміз, бесіншіден, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарды құрметтеуді, алтыншыдан үлкендерге, ата-аналарға деген құрметті қамтитынын анықтадық. Осы кезеңде қазақ отбасының қалыптасуы діннің әсерімен қатар сол ғасырлардағы ірі туындыларға негізделді. Сондықтан, біз өз зерттеуімізде орта ғасыр ғалымдарының мұрасындағы отбасылық тәрбие туралы негізгі ойларды үнемі басшылыққа аламыз.
1.1. Бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар
Өмірдің талай, талай белесі көп
Ақылмен жүрген адам соған жетер
Қартайғанда сыйымды болу үшін
Артта қалар үлгілі ұрпақ керек. Бұл өлең шумақтарымның түйінін айтатын болсам, әр халықтың өз салт-дәстүрі, ырымдары, кәде, жоралғылары бар. Қай халық болмасын өз дінін,дәстүрін ұстанады, өмір сүруді жалғастырады. Ұрпақ-өмірдің жалғасы, өмірдің қайнар көзі. Сондықтан әрбір халық өз өмірінің жалғасы ретінде баланы құрметтейді және тәрбиелейді, оған үлкен үміт артады. Болашақ ұрпақты тәрбиелеуде біз ата-бабаларымыз қалдырған асыл мұраларға, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға жүгінеміз және оларды тәрбие жұмысында ұтымды пайдалану арқылы адамгершілік, адал ұлдар мен қыздарды тәрбиелейміз.[8]
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың ағымдағы жылдың 18 мамырдағы Қазақстан халқына Жолдауында: "Біз дәстүрлерді, мәдениетті және дінді, таңдау еркіндігін беретін еркін және ерікті қоғамның негіздерін, әрбір қазақстандыққа, оның ұлты мен діни сеніміне қарамастан, нығайтуға тиіспіз", - делінген.
Біз-қазақ аталарын, аналарын сыйлаған халықпыз. Сондықтан біз тегімізді атадан, пілімізді анадан алған ұлтпыз. Қорқыт ата кітабында Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас немесе Қыз ақылды ескермес ана үлгісін көрмесе, ұл жарылқап ас бермес әке үлгісін көрмесе деп текке айтылмаған.
Ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды білу, олардың негіздерін түсіну және атадан балаға сабақтастық қазіргі кезде әсіресе қазақ қыздары үшін қажет. "Қыз тәрбиелеу арқылы - біз ұлтты тәрбиелейміз" деген қанатты сөздің өзі қыздың тәрбиесі қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Қыз баланың нәзік те қайратты, албырт та алғырт, ширақ та байсалды, сабырлы да төзімді болуына оның өте күрделі тәрбиесі ғана бағыт береді. "Қызым-үйде, қылығы түзде", - деген екен ата-бабамыз. Қыздарға асыл қасиеттерді сіңіру тек ақыл айтумен, құлаққа құюмен немесе "Қызды қырық үйден тыюмен" шектелмейді, мәселе қашан, қандай жағдайларда ақыл-ойды ұсына алады және белгілі бір білімді қолдана алатындығында. Ата-аналар баланың жеке ерекшеліктерін мұқият қадағалап, ұлттық сана-сезімді тәрбиелеп, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеуге тәрбиелеуі керек. Қыздың мейірімділігі, көрегендігі нәресте кезінен ана сүтімен сіңеді. Қатты күлмеу, айқайламау, үлкеннің алдын кеспеу, ыдыс-аяқты сылдырлатпау, есікті теуіп ашпау, босағаны керіп тұрмау, ұсынған кесені төмен қарап беру, үлкендерден жоғары отырмау т.б. тіпті қыз баланың отырысына, жүрісіне, аяқ басысына, киім-киісіне, қимыл - қозғалысына, дауыс ырғағына дейін мән беріледі. Қыз жат жұрттық! Қыз - болашақ ана. Қыз бала оң жақта отырғанда - келін болып босаға аттағанда атқаратын ауыр да ардақты міндеттерді, аттап өтеуге болмайтын әдеп инабаттылық талаптары жайында жақсы хабардар болуы керек. Әсіресе қыз атасы, апа - жеңгелері үй шаруасына икемділік, іскерлік, жүріс-тұрыс сыпайлығы мен ширақтығы, әсемдігі жинақтылық пен тазалықты, өз бойын күту мен ашық қабақтылық, күйеуіне ілтипаттық пен қамқорлық, барған жерінің үлкендеріне ізеттілік, құрбыларымен татулық, сыйластық ықылас тәрізді келін инабаттылығының нәзік иірімдері туралы айтып қана қоймай, оларды білдіруге, меңгертуге күш салулары қажет. Халқымыз қыз баланы ерекше құрметтеген. Қыз ел мен елді, ру мен руды, жүз бен жүзді достастырушы, табыстырушы дәнекер, жаңа ұрпақты дүниеге әкелуші, тәрбиелуші - ана деп, оны гүлге, нұрға, жұлдызға, Ай мен Күнге теңеп, төрінен орын берген. Нәрестелік шағынан бастап нәзіктікке, биязылыққа, сұлулыққа, әсемдік-ке тәрбиелеген. Ал ұл баланы ел камын ойлаушы ер азамат, қыздар мен ананың намысын қорғаушы, батыр, батыл, өткір, еңбекқор етіп баулыған. Баланы әдептілікке үйрету алғаш рет анасына құрметпен, ана тілін меңгеруден көрінеді. Анасын құрметтемейтін бала да өз халқын құрметтемейді, ол ұқыпсыз, қаныпезер, ризашылықсыз өседі. Адамның адамгершілік қасиеттерін игеруі, өнер-білімді игеруі тәрбиеге, қоршаған ортаға, тәрбиеге байланысты. Осыны жақсы түсінген халқымыз Ұстазы жақсының - ұстамы жақсы, Тәрбиесін тапса адам болар, оқуын тапса білім қопар деп ұлағатты ұстаздың еңбегінің текке кетпейтінін өсиет еткен. Ата-аналар ұрпақтарының өнегелі, асыл азамат болып өсуін армандай отырып, оларды тігіншілердің, әншілердің, күйшілердің қасында болуына және солардың өнерін үйретуге зер салған.
Тәрбиенің түп қазығы үлгі берер ұстазда, Ұстазға қарап шәкірт өсер деп халқымыз ұстазға үлкен жүк артқан. Ұстазының өзіне ұқсаған талантты шәкірті болса, ол үлкен абырой, зор мақтаныш. Мұның бәрі сергек, сезімтал, ақыл-ой парасаты мол жан - жақты білімді, өнегелі, өнерлі азамат болуын көксеуден туған. Халық педагогикасында тұрмыстық ереже болып, халықтық санасына сіңіп, салтына айналған әдет - ғұрыптардың тәрбиелік мәні арта бермек.
Ежелгі ата-бабаларымыздың күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы сырнай үнімен, асқақтата салған әсем әнімен, ғашықтық (лиро-эпостық) жырымен, мақал-мәтел, шешендік сөз, айтыс өлеңдерімен сан ғасыр бойы өз ұрпағын сегіз қырлы, бір сырлы, өнегелі де өнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары, намысқой азамат тәрбиелеп келгені тарихи шындык.
Бүкіл әлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын, екінші Аристотель атанған әмбебап ғұлама, ұлағатты ұстаз әл-Фараби бабамыздыңда Қазақстан топырағында дүниеге келіп, артына ұлан-ғайыр рухани мұра қалдырып кеткенін бүгінгі ұрпақ зор мақтаныш тұтады.
Түркі тілдес халықтарға ортақ, өшпес асыл мұра қалдырған орта ғасыр ойшылдары: Баласағұни, Қашқари, Жүгінеки, Иассауи трактаттары, сондай-ақ Алтын Орда дәуірінің ойшылдары: Хорезми, Сараи, Дулати, Жалайри, Әбілғазы т. б. Еңбектерінің де қазіргі ұрпақ тәрбиесінен алар орны әрекше екендігін де оқырман назарына салғымыз келеді. Асан қайғы, Шалкиіз, Жиенбет, Ақтамберді, Бұқар, Шал, Дулат, Мұрат, Махамбет, Майлықожа т.б. қазақтың күміс көмей, жез таңдай ақын-жырауларының әр түрлі өмір құбылыстары, адам мен қоғам, жан мен тән, тыныс-тіршілік туралы терең толғаныстарының, ақыл-кеңес өсиеттерінің қазіргі жастарымыз үшін, олардың тәрбиесі үшін берері аз емес.
Ата-бабаларымыз болашақ ұрпақтарының адал жанды, әдепті, иманды, батыл да батыр, инабатты, ізетті болып өсуі үшін, өсиет айтуды, өнеге көрсетуді, бата беруді, тілек айтуды әлеуметтік әдепке, ата-бабалық дәстүрге айналдырылған. Ата дәстүрін ардақтау- қазақ халқының ұлттық ұжданы. Атадан бала тусайшы, ата жолын құсайшы деп халқымыз атадан балаға мұра болып келе жатқан жақсы қасиеттерді келесі ұрпақтың бойына сіңіріп, ізгілікке тәрбиеленген. Ат тұяғын тай басар деп, кейінті ұрпақтың ата салтын бұзбауын талап еткен. Осының арқасында әуелі отбасылық, содан кейін әулеттік, ұлттық тағылымдар ата дәстүріне айналып, ұрпақтардың санасына сіңіп, әдет-ғұрыпқа, салт-санаға айналған.
Данышпан ата бабаларымыз кейінгі ұрпаққа өркениетті өсиет айтып, өнеге-ңұска қалдырған Ынтымақ болмай, іс оңбас деп, бірлікке шақырған Ксі болар баланың кісіменен ісі бар, кісі болмас баланың кісіменен несі бар деп, кісілікті үйренуді өсиет еткен. Білекті бірді жығады, білмді мыңды жығады деп, білім алуды уағыздаған. Еңбектің түбі-зейнет, Жасыңда бейнет көрсең, қартайғанда, зейнет көресің деп, өмір заңдылықтарын өсиет тұтқан.
Халық: Қария, қарияның ақыл-ойы дария, Қарты бардың ескіден қалған хаты бар деп, ата-бабның айтқан сөзін ардақтай тыңдап, ерекше құрметпен есте қалдыруды әдетке, әдепке, дәстүрге айналдырылған. Қарттарды қадірлеп, оларға сәлем беру, қариялармен ақылдасу, қарт кісіні төрге шығару, қарт адамдарға сыбаға сақтап, сыйлық әзірлеу, сый-сыяпат көрсетіп, олардың батасын алу қарт адамға қамқоршы болу-салтқа айналған дәстүрлер.
Ата бабаларымыз өмір тәжирибелерінен, халықтық әдет-ғұрып болып қалыптасқан қан дәстүрлерінен үлгі-нұсқаларды өне бойы өнеге етіп, ұрпақтарына үйретіп отырған, тілек тілеп, бата беріп, жастарды жақсы жолға бастаған. Бата адам баласына тек жақсылық тілеу, халық тарихында ертеден қалыптасқан дәсүр. Кейінен тілек айту, сол тілекке жету құдіретке байланысты деген сеніммен батаның ңұсқалары қалыптасты. Үйің құтты болсын, Сапарын оң болсын, Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз деген тілектер - қысқа да ңұсқа баталық сөздер. Бата қарт адамның ризалық сезімін, өсиетті ой-тұжырымдарын, жақсы тілектерін білдіреді: Еліңнің елеулесі, халқының қалаулысыбол., Шырағың сөнбесін, Отбасыңнан бақыт кетпесін, Арманыңның асауына жет, Берекелі тірлік, мерекелі бірлік берсін, деп, бата беруші жастарды халқын сүюге, бірлікке, тірлікке тәрбиелейді. Бата алу, бата сұрау, бата қылудың өз рәсімдері бар. Алдына көп мақсат қойып, қариядан бата алу үшін, бата алушы бата берушіге сый - сыяпат көрсетеді. Ас қайыру кезінде, біткен ас соңында қариялардан бата сұралады. Жауынменен жер көгерер, батаменен ер көгерер деп, халық батаны киелі сөз деп, жоғары бағалайды, жастар жаттап, жадында сақтайды. Киелі сөз-батаның орындалуына үшіін бата алушы арман мақсаттарының биігіне шырқайды, яғни арманға жету үшін, тірлік-тіршілік жасауға машықтанады.
Арттағы ұрпағына сөзімен де, ісімен де, ақылымен де, парасатымен де үлгі-өнегесін қалдырған ата-бабаларымыздың аруағын ардақтап, мұрасын мақтан тұтамыз!
Ата сөзі-бата сөз деп, ата-бабамыздың нақыл сөздері мен ақыл сөздері-өрнекті өсиеттерін қастерлей қабылдап, жадымызда сақтаймыз. Елге бірлік, тыныштық тілеп, халқының қадірлі қасиетті болуын армандаған данышпан ата-бабаларымыздың жолын қуып, жоралғысын жасау - біз үшін міндет, парыз, ұрпақтық борыш. Бұл қасиет ұлттық әдептілік деп аталады. Ата-баба дәстүрлері ұлттық мәдениеттің бір негізі болып табылады.
Ал әлемдік озық мәдениеттің шоқ жұлдыздары: Шоқан, Ыбырай, Абай еңбектерінің ұрпақ тәрбиесіне қосақан үлесі өз алдында бір төбе. Осы ғасырдың басында тәлімдік ой-пікірімен барша қазак даласын дүр сілкіндірген Шәкәрім, Ахмет, Халел, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Жүсіпбек, Міржақыптардың ұлттық дәстүрді өз туындыларының негізгі арқауы еткен педагогикалық, психологиялық тұжырымдары қазіргі заман талабымен үндесетің өмір шендігімен жұртты қайран қалдырады.
Бала тәрбиесі туралы сөз қылғанда бұдан бұрын өмір сүрген ағартушылардың отбасы тәрбиесі жөніндегі ой-пікірлерін еске түсірейік. Көптеген атақты ойшыл ағартушылар, Абай Құнанбаев баланы жанұядан бастап дұрыс тәрбиелеу керектігін айтты. Осы үшін толып жатқан үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие дәстүрлерін ұсынып, жақсылыққа, адамшылыққа жеткізетін ақылдар айтты.
Абай баланы ата-анасы дұрыс тәрбиелеуі тиіс, қылжақбас етпей тәрбиелеуді, өтіріктен, қулық-сұмдықтан, тағы басқа тұрпайы мінездерден аулақ ұстауға ақыл берді. Сонымен қатар: Адамға үш адамнан мінез жұғады. Ата-анадан, ұстаздан құрбысынан. Әсіресе кімге жақын, кімді жақсы көрсе, содан көп жұғады - дейді. Мұны-мен бірге Абай өзінің Оныншы сөзыде қазақтың үй ішіндегі тәлім-тәрбиесін сынға алды. Баланы жасынан ғылымға, оқуға үйір қылып тәрбиелеуді жөн көрді. Абай ескі феодалдық санада тәрбие-леніп, жастарды бұзып жатқан теріс тәрбиеге қарсы шығып, жас нәрестенің таза көңілін кірге шалдырмай, таза сақтауды, халықтың бала тәрбиесі жөніндегі бай тәжірибесінің үлгі-өнегесіне сүйенуді дұрыс деп санады.
Осы орайда XX ғасырдың басындағы жарық жұлдыздардың бірі Мағжан Жұмабаев келер ұрпақтың қамын ойлап былай деген: Әрбір тәрбиешінің қолданатын жолы - ұлт тәрбиесі. Қай ұлттың болмасын балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жолы бар. Ұлт тәрбиесі баяғыдан бері сыналып көп буын қолданылып келе жатқан тақта жол болғандықтан, әрбір тариеші сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті,- деп ұлттық тәрбиенің балаға ықпалы зор екенін атап айтты. Ал жанұя тәрбиесі туралы ол былай деген: Үйдегі тәртіп құбылмалы болмасын, яғни ата-ананың күйіне қарап тәртіп өзгеріп отырмасын. Тәртіп өзгер-мейтін ізгі құлық заңдарына негізделген болсын. Болмаса бүгін жараған іс ертең жарамайтын болса, балада сенім қалмайды- деген ізгі ұсынысын тұжырымдады. Ата-ананың жанұядағы бала тәрбиесіне көп көніл бөлуін жөн көрді.
Сондай-ақ халықта: Баланы бес жасқа дейін патшадай сыйла, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса, одан соң өзіңе ақылшы дос сана - деген даналық қағидалары баланың әр жастағы тәрбиесі мен іс-әрекеттері туралы айтылған. Сонымен қатар қазақтың тұңғыш ағартушысы - Ыбырай Алтынсарин ата-ананын тәрбиесінің маңыздылығы жайындағы пікірлеріне көңіл бөліп, жоғары бағалағанын байқаймыз. Яғни ата-ананың балаға деген сүйіспеншілігін, мейірімін, баланың ата-ана алдындағы борышы туралы пікірлері осы күнде өте құнды. Ал А.С.Макаренконың да бала өнегесі, келешек жарқын өмірі жайлы қозғаған ұсыныстары бар. Балалық жаста ойын - норма және бала барлық уақытта, тіпті шындап іс істегенде де ойнауға тиіс. Балада ойынға деген құштарлық бар. Мұнымен бірге орыстың ұлы педагогі В.А.Сухомлинский өз ой-пікірін айтқан, бала тәрбиесінде әке де үлкен рөл алатынына көз жеткізген.
Жанұя тәрбиесінің жас ұрпаққа ететін ықпалы өте зор, оны өмірде басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Қазіргі заманда халықтық салт дәстүрді пайдалана отырып, баланы кішкентайынан дербес әрекет жасай білуге, өзіне-өзі қызмет көрсетуге үйретуден бастау керек.
Совет дәуірінде ақыл ойдың локомотив қызметін атқарған А.С.Макаренко, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинскийлердің еңбегінде отбасы тәрбиесіне айтарлықтай еңбек еткені белгілі. Қоғам өмірі бір орнында тұрмайтын өмір өзгеруімен адам санасында өсіп өзгереді. Заманына қарай амалы деп халқымыз тегін айтпаған деп білеміз. Сондықтан оларды орынды пайдалану ләзім.
A.С. Макаренко кезінде мынадай кеңес берген, ал бұл кеңесті бүгінде теріс деп айту киын. Балаңыздың тәрбиесі жөнінде біреуден ақыл сұрауыңыз балаңызды жақсы танымағаныңыз. Алдымен жақсы танысыңыз, содан кейін кеңес алыңыз дейді.
Кезінде ұлы Абай былай деп жазып кеткен. Балаға көбінесе үш алуан адамнан мінез жұғады. Біріншісі - ата-ана, екінші - ұстазынан, үшіншісі құрбысынан. Солардың ішінде қайсысын жақсы көрсе, содан көбірек жұғады.
Адам сүйген адамның ақылын ұғады, содан тағылым алады. Қорқытып, ұрсып жатқан ақыл адамға дарымайды. Отбасында әке - асқар тау, ана-бауырындағы бұлақ, бала - жағасындағы құрақ болып есептеледі. Ата-анаға баладан жақын ешкім жоқ. Сондықтан да баланың әдепті, арлы азамат болып қалыптасуын армандайды
Балаларды тәрбиелеуде салт-дәстүрлер үлкен маңызға ие. Бала туған сәттен бастап өткізілетін баланы тәрбиелеу әдет-ғұрпынан және тәрбие дәстүрінен бастап (шілдехана, сүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынаң шығару, тілін дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет тойы, т.б.), бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы-жанұя құруға,шаруашылыққа , өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн жоралғылар кіреді.
Салт - дәстүрлерге қазақтың киіз үйі, жиһаздары, ұлттық киім мен ас үй, мал жаю, егін шаруашылығы, аң аулау, балық аулау, бау-бақшамен байланысты кәсіптерге оқытудың тәлімгерлік түрлері жатады. Сондай-ақ, әлеуметтік-мәдени дәстүрлерге: қазақ ауылы, ауыл адамдарының ауызша қарым-қатынасы, шешендік өнер, қазақтың ұлттық музыкалық аспаптары, үйленуге байланысты салт-дәстүрлер, қонақтарға күтім жасау, ұлттық мерекелерді өткізу, өлікті жөнелту рәсімдері, салт-дәстүрлері жатады.
Ұрпақ тәрбиесі-қоғамның болашақ мұрагерлерін тәрбиелеу ісі. Бұл мемлекеттік маңызы бар, өте жауапты іс. "Сегіз қырлы, бір сырлы" - етіп тәрбиелеу бұл халқымыздың сан ғасырлық арманы. Осы арман дене, ақыл-ой, адамгершілік, кәсіптік және эстетикалық тәрбиенің түрлері арқылы ұрпақтан- ұрпаққа заманалар бойы халықтық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда марапатталып, сіңіріліп, іске асырылып отырды.
Бала тәрбиесімен байланысты салт - дәстүрлер өте көп.Қалай болғанда да, ерлі-зайыптылар отбасын құрғаннан кейін, олар балалы болуды армандайды. Себебі бала-өмірдің жалғасы, отбасының жеміс берер гүлі, ерлі - зайыптылардың тірек діңгегі. Сондықтан да қазақ халқы Бесіксіз үйде береке жоқ деп есептеген.
Жаңа үйленген жастар алғашқыда бала мәселесіне онша мән бермегенмен, жас келіннің аяқ басқаны, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы тәжірибелі ененің көз қиығынан тыс қалмайды. Баласынан немере сүюді және ұрпақтарын өсіруді армандайтын енелер, егер келіні бала көтере алмаса алаңдай бастайды. Ал келіні көп кешікпей екіқабат болса, енесі келінін ерекше қамқорлыққа алып аялайды.
Жас жұбайларға қамқорлық жасау, оларды білгендеріне үйрету әрқашан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz